Алишер Навоий меросининг шуҳрати - Литература - Рефераты

Алишер Навоий меросининг шуҳрати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.6669921875 KB

Алишер Навоий меросининг шуҳрати Режа: 1. Алишер Навоий мероси анъанасининг давом эттирилиши: Алишер Навоий меросининг аҳамияти ҳақида 2. Алишер Навоий халқимизнинг онг ва тафаккури, бадиий маданияти тарихида бир даврни ташкил этадиган буюк шахс

Алишер Навоий ўзининг кўпқиррали ижодий фаолияти давомида нафақат туркий халқлар, балки жаҳон тамаддуни хазинасига қимматбаҳо илмий- бадиий асарларни ҳадя этди. Бу асарлар эса Алимшер Навоий ҳаётлиги вақтидаёқ туркийгўй ва форсийгўйлар орасида кенг тарқалди, унга жавобан асарлар ёзиш анъанаси бошланди. Фикримизнинг истиботи учун Алишер Навоийнинг «кошки» радифли ғазалига Абдураҳмон Жомийнинг форс тилида ўхшатма ёзгани, Ҳусайн Бойқаронинг эса жавобия ғазал битганини эслатиш мумкин. Бу ҳол Алишер Навоий умр кечирган Ҳирот шаҳрида содир бўлган. Аммо худди шу вақтда Рум ( Туркия) да ҳам Алишер Навоий ғазалларига жавобан ёзилган шеърларнинг майдонга келиши эса Алишер Навоий асарларининг нафақат тарқалиш доираси, балки ундан илҳом олиб, асарлар ёзиш анъанаси доирасининг ҳам кенгайиб бораётганидан далолат беради. Бу жиҳатдан Истанбул университети профессори Осман Фикри Серткая ҳамда Ойша Гул Серткаяларнинг кейинги тадқиқотларида муҳим далиллар келтирилган. 2 Жумладан, Ойша Гул Серткаянинг Истанбул кутубхоналаридаги қўлёзмалардан аниқлашича, XV асрнинг 80- йилларида Шайхзода Абдураззоқ Бахши Алишер Навоийнинг: Сени кўргач дер эдим бир меҳрубоним бор эмиш, Аллоҳ-Аллоҳ не бало ботил гумоним бор эмиш,- матлаъли ғазалига иккита назира- ғазал ёзган экан: 1.Подшоҳим даврида бир хуш замоним бор эмиш, Барча хавфу ҳам хатардин кўп амоним бор эмиш. 2.Ул парирухким анинг оғзи ажойиб тор эмиш, Кўрса минг зоҳид куюб, лаъли лабига зор эмиш. Диққатга сазовор жойи шундаки, Шайхзода Абдураззоқ Бахши Алишер Навоий ғазалини келтиришидан олдин шундай ёзган экан: «Амлаҳ уш- шуаро мавлоно Навоий айтур», яъне «шоирларнинг ширинсўзлиси бўлмиш мавлоно Навоий айтади». 2 2 Осман Фикри Серткая.Османли шоирларинда Алишер Навоий тарзи ва Навоийга Анадўлуда ёзилган назиралар. Истанбул, 2001; Ойша Гул Серткая. Самарқандлик Шайхзода Абдураззоқ Бахшининг Алишер Навоийга Анадўлуда ёзган назиралари. Истанбул, 2001. Ҳар икки асар ҳам турк тилида ёзилган.

Демак, Алишер Навоий ҳаётлиги вақтидаёқ фақат Хуросон ва Мовароуннаҳрда эмас, балки Рум диёрида ҳам ширинсўзли моҳир шоир сифатида эътироф этилиб, унинг шеърият мактаби- маҳорат мактаби сифатида қаралган ва анъанаси давом эттирилган. Бундай ҳол XVI - XX асрларда озарбойжон ( Фузулий), туркман (Махтумкули), турк (Мулло Ажам Ҳофиз, Ниёзий, Шукрий, Котибий),форс- тожик(Давлатшоҳ, Восифий), қозоқ (Абай), тотор ва бошқа кўпгина шоирлар ижодиётида ҳам кўзга ташланади. Ўзбек адабиётининг XV - XX асрлардаги тарихини кўздан кечирган киши бу даврда фаолият кўрсатган Ҳусайн Бойқародан бошлаб Муқимий ва Фурқатларгача, ҳозирда эса Эркин Воҳидов ва Барот Бойқобиловгача барча шоирлар у ёки бу тарзда Алишер Навоий шеърияти мактабини ўтганлари ва бундан фахрланганларининг гувоҳи бўлади. Бугина эмас, бу улкан мутафаккир ва шоирнинг ҳаёти, фаолиятига бағишлаб, роман (Ойбек «Навоий»), достонлар туркуми (Б.Бойқобилов «Янги Хамса»), қисса ва ҳикоялар (Миркарим Осим), саҳна асарлари ( Уйғун, Иззат Султон «Алишер Навоий») қатор шеърларнинг яратилгани ҳам Алишер Навоий абадиятидан далолат беради. Алишер Навоий асарларининг шўҳрати Шарқу Ғарбда турли тарзда ёйилди. Алишер Навоийнинг шуҳрати Ҳинд диёрида ҳам таралди. Жумладан, унинг «Мажолис ун-нафоис»и Карнатак ҳокими хоҳиши билан форс тилига таржима қилинди; тазкираларда («Риёз уш- шуаро» ) унинг ҳақида маълумот ва туркий, форсий асарларидан намуналар берилди. Шунинг билан бирга Ҳинд ўлкасида ёзилган қатор тазкираларда Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»идан фойдаланилди. Алишер Навоийнинг Ғарб ўлкаларидаги шуҳрати ҳам ибратлидир. XVI асрда Италияда Христофор Армений Алишер Навоий ва Хусрав Деҳлавийнинг «Баҳромнома»ларидан («Сабъаи сайёр», «Ҳашт биҳишт») илҳомланиб, ўзининг «Шоҳ Сарандебнинг уч навқирон ўғилларининг

саёҳати» асарини италян тилида яратди. Бу мавзу кейинчалик Волтернинг «Задиг», Марк Твеннинг «Том Сойер» асарларида ҳам ўз аксини топди. Алишер Навоий ҳақида Ғарб нашрияларида маълумотлар бериш ҳам шоир шуҳратининг таралганидан бир далилдир. Жумладан, XVII асрда француз шарқшуноси Дербело «Шарқ кутубхонаси» қомуси, XIX асрда М.Белен мақолалари; рус шарқшуноси М. Никитскийнинг магистрлик диссертацияси- китоби, Паве де- Куртейл асарлари; инглиз шарқшунослари А.Гибб , Э.Браун ва бошқаларнинг тадқиқотлари. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий асарлари асл матни ва таржималарини нашр этиш ҳам шоирнинг шуҳратини янада оширди. Жумладан, XX асрнинг ўзидаёқ Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин»и немис (Альфред Курелло- 1948, 1968 йиллар), румин (Олтенау, 1958), венгер (Эржибет Бродский, 1974) тилларида; «Лайли ва Мажнун» булғор (Йордан Милев, 1974), «Ҳайрат ул-аброр» румин (Олтенау,1958) тилларида нашр эттирилди. Алишер Навоий асарлари ўн томда рус тилида босилиб чиқди ва 200 томлик Жаҳон адабиёти туркумидаги бир томда нашр бўлди. Юқорида мухтасар келтирилган далиллар шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоийнинг улкан мероси жаҳон халқлари орасида катта шуҳрат қозониб, улуғ мутафаккир ва шоир номини жаҳон маданияти хазинасига буюк ҳисса қўшган адиб ва мутафаккирлар қаторидан жой олиши ва ҳурмат қилинишига сабабчи бўлди. Шунинг учун жаҳоннинг машҳур алломалари, замонамизнинг йирик адиблари унинг ҳақида ниҳоятда самимий ва ҳаққоний сўзларни айтганлар,улуғ Алишер Навоийни ардоқлаганлар. Ķуйида ана шундай сўзларнинг айримларини келтириш мақсадга мувофиқ кўринди: Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул (яъни, Алишер Навоий) турур ва бу мамолик фатҳида соҳибқирон ани (яъни, Алишер Навоийни) десалар бўлур. Шеър:

(Алишер Навоий) Эрур сўз мулкининг кишварситони, Ķаю кишварситон Хусравнишони. Дема Хусравнишонким, қаҳрамони, Эрур гар чин десанг соҳибқирони. Ҳусайн Бойқаро, XV аср. Соҳибдавлати- Алишер Навоий, ки замони мо бо вучуди ў мушарраф аст… Агарчи вайро (Алишер Навоиро) ба ҳасби табиат ва вусъати қобилият ҳар ду навъ шеър- турки ва форси муяссар аст, аммо майли табъи вай ба турки аз форси бештар аст… Маснавиёте, ки дар муқобалаи «Хамса»и Низоми вуқўъ ёфта, ба си ҳазор наздик ва ҳамоно, ки ба он забон беш аз вай ва беҳ аз вай касе шеър нагуфта аст ва гавҳари назм насуфта. Мазмуни: Соҳибдавлати-Алишер Навоийдирки, бизнинг замонимиз анинг бирла шарафлидир. Унинг табиий майли ва қобилиятининг кўлами икки тилда – туркий ва форсийда шеър айтишга қодир бўлса-да, табъининг майли форсийдан кўра туркийга кўпроқдир. Низомий «Хамса»си жавобида ўттиз мингга яқин байтдан иборат туркий маснавийлари («Хамса» си)дирки, ҳеч ким ундан кўп ва ундан хўб шеър айтган эмас ва назм гавҳарига сайқал берган ҳам эмас. Абдураҳмон Жомий, XV аср. Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтибтурлар, ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас. Заҳириддин Муҳаммад Бобур, XVI аср. Низомиддин Амир Алишер Навоийнинг шуҳрати бағоят баландлиги туфайли (у) таъриф ва тавсифга муҳтож эмас. Фазл арбобини тарбият қилиш ва камолотга етказиш мақсадида кўп саъй қилди, бечоралар аҳволини яхшилашда ҳиммат кўрсатди. Алиқулихон Вола Доғистоний, XVIII аср. Алишер Навоий ўз замонининг энг улуғ ва энг маҳсулдор шоирларидандир. М.Белен, XIX аср, Франция.

Мир Алишернинг асарлари озми –кўпми адабиётдан хабардор ҳар бир ўзбекнинг хонадонида энг улуғ ўринда туради. Герман Вамбери, XIX аср, Венгрия. Навоий туркигўй шоирлар учун ибрат ва намунадир. Форсий тилда ҳам яхши асарлари бўлса-да, аммо унинг шоҳ асарлари туркий тилда битилган. А.Гибб, XX аср, Англия. Навоий фақат улкан мутафаккир ва шоиргина эмас, балки ўз халқини чиндан севгучи Инсон ҳамдир. Бундай Инсон абадий барҳаётдир. Е.Э.Бертельс, XX аср, Россия. Алишер Навоий каби шоирнинг бўлганидан қувонмоғимиз керак. Ана шундай шоирни вояга етказган ўзбек халқига офарин ва ташаккурлар деймиз. Биз уни ўрганибгина қолмай, балки ўқишимиз, фақатгина ўқиш эмас, балки унинг тўғрисида ўйлашимиз ҳам зарур. Н.И.Конрад, XX аср, Россия. Биз буюк Алишер Навоий мерос қилиб қолдирган ижодий мактабни, унинг сабоқлари ва анъаналарини кўз қорачиғи сингари авайлашимиз зарур. Чингиз Айтматов, XX аср, Ķирғистон. Алишер Навоий XV аср форс- тожик ғазалчилигининг энг буюк вакилларидан бири сифатида бизнинг адабиётимиз тарихида ҳам муносиб ўрин эгаллайди. Абдулғани Мирзоев, XX аср, Тожикистон. Жаҳон маданиятининг энг яхши дурдоналарига мансуб бўлган Алишер Навоийнинг қудратли ҳаётбахш мероси бутун тараққийпарвар инсониятнинг бойлиги бўлиб қолди. Алишер Навоийнинг олижаноб идеаллари ва илҳомбахш асарлари тинчлик ва инсоният тараққиёти учун курашдаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга ёрдам бермоқда. Жаҳон тинчлик Кенгаши,1968 йил. Алишер Навоий улуғ мутафаккир, даҳо шоир ва улкан давлат арбоби сифатида биргина ўзбек халқининг ифтихори бўлиб қолмасдан, балки, шу билан бирга , бутун дунё халқларининг юрагидан ҳам мангу ўрин олгандир.

Воҳид Абдулла, XX , Ўзбекистон. Халқимиз яратган маънавий маданият бойликларидан бири ҳисобланган Навоий мероси бундан сўнг ҳам келажак авлод учун порлоқ гуманизм ғоялари чашмаси, юксак нафосат манбаи ва сўз санъатининг буюк маҳорат мактаби бўлиб қолади. Ҳамид Сулаймон, XX аср,Ўзбекистон.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. МАТ, 20 томлик, 12-том, Тошкент, «Фан», 1996, 326 бет. 2. Ш.Эшонхўжаев. «Лисон ут-тайр» достони учун ёзилган изоҳлар. МАТ, 20 томлик, 12-том, Тошкент, «Фан», 1996, 307-320-бетлар. 3. Н.Комилов. Тасаввуф. Биринчи китоб. Тошкент, 1996. 4. Ш. Шаропов. «Лисон ут-тайр» ҳақиқати. Тошкент, «Маънавият», 1998. 5. Ф. Исомиддинов. Шайх Санъон ҳақидаги қиссаларнинг қиёсий таҳлили (Фаридиддин Аттор ва Алишер Навоий асарлари асосида). НДА, Тошкент, 2001.

Похожие

Алишер Навоий 5

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

Алишер Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони