Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура ўрганиш - Литература - Рефераты

Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура ўрганиш

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

46.5 KB

Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура ўрганиш Режа: 1. Адабий ўқиш. 2. Ифодали ўқиш. 3. Таҳлилда асарнинг жанрий хусусиятлапини хисобга олиш.

Адабий асарнинг бадиий эстетик мохияти ундаги қаҳрамонлар, сахналар, табиат тасвирлари, диалоглар ва бошқа турли компонентларнинг мураккаб тартибини ўрганиш, шархлаш орқали ўзлаштирилади. Ўқитувчи шу жараёнда ўқишнинг турли методларига мурожаат қилади. Асар поэтикаси, бадиий хусусиятларини тушунтиришда, айниқса, адабий ўқишнинг аҳамияти беқиёсдир. Адабий ўқиш нима? Агар биз адабиёт ўқитиш методикаси тараққиётига назар ташласак, адабий ўқишнинг асосий вазифаси бадиий асарнинг поэтик ва бадиий хусусиятларини очиб беришига қаратилишини кўришимиз мумкин. Адабий ўқишнинг бу вазифаси бадиий асарнинг грамматик ва поэтик қонуниятларига риоя қилиб ўқиш орқали амалга оширилади. Бу эса адабий ўқишнинг методик характер касб этишини кўрсатади. Ўқитувчи бирор лирик асарни ўргатишни режалаштирар экан, машғулот давомида унинг поэтикасига хос жиҳатлар - қофия, ҳижо, туроқ, вазн, радиф каби компонентлар тўғрисида матндан мисоллар келтириб ўз фикрларини асослаш йўлидан боради. Масалан, 10-синфда Увайсийнинг "Кўнгил доғ ўлди, доғ ўлди" ғазали ёки "Бу на гумбаздир, эшиги, туйнугидин йўқ нишон" деб бошланувчи чистонини ўқиш жараёнида ҳар икки жанрнинг ўзига хос хусусиятлари тушунтирилмаса, ўқувчилар мазкур асарларнинг бадияти магзини чака олмайдилар. Натижада Увайсийнинг ўзи яшаган жамиятдан шикоят килувчи ижодкор сифатида к абул. этадилар. Дастур асосида ўрганиладиган асарларнинг катта қисми халқ оғзаки ижоди ва мумтоз адабиёт намуналари экан, уларнинг ҳар бирига "ўз даври, ўз давраси" (М.Номозов)нуқтаи назаридан ёндашилмаса, ўқувчиларда нотуғри таассурот колдириши мумкин. Насрий ва драматик асарлар матни устида ишлашда ҳам адабий ўқишдан кенг фойдаланилади. Чунончи, 5-синфда А. Каххорнинг "Бемор", Ў.Ҳошимовнинг "Дунёнинг ишлари", 6-синфда Н. Аминовнинг "Чолбола эртаклари", Ў. Умарбековнинг "Ҳаёт қўшиғи",.7- синфда Бобурнинг "Бобурнома", Софоклнинг "Шох Эдип", 8-синфда Ойбекнинг "Навоий", Ш. Бошбековнинг "Темир хотин", каби асарларини

адабий ўқиш учун алохида тайёргарлик куриш талаб этилади. Бадиий матн устида ишлаш жараёнида ўқитувчининг вазифаси асарнинг поэтик мазмунини таҳлил қилиш, мавзуи ва тасвир предметини тушунтириш, каламга олинган хаёт вокелигига муаллиф муносабатини аниклашга каратилади. Бу вазифани амалга ошириша ифодали ўқиш муҳим аҳамият касб этади. Шунга кўра ўқишнинг бу турини асар маъно-мазмунини ҳиссиёт ва фикр уйғунлашган жонли нутқ орқали ўқувчига етказиш усули дейиш мумкин. Ифодали ўқиш қуйи синфларда ўқувчилар талаффузидаги "р","с", "ч" товушлари хамда шева элементлари билан боглир нурсонларни бартараф этишга, хотирасини мустахкамлашга ёрдам берса, юкори синфларда рухиятини бойитишга, сўз санъатининг сеҳрли оламига етаклашга хизмат қилади. Бадиий асарни ифодали ўқишда унинг узига хос ички жанрий хусусиятлари ва муаллиф услубини алоҳида инобатга олиш зарур. 5-синфда Абдулла Қаҳҳорнинг "Бемор" ҳикояси билан Усмон Носирнинг "Юр, тоғларга чиқайлик!" шеърини бир хилда ифодали ўқиш бўлмаганидек, Алишер Навоийнинг фалсафий газаллари билан Ҳамид Олимжон ё Ғофур Ғуломнинг кўтаринки руҳдаги тантанавор шеърлари, Аҳмад Яссавийнинг панд-насихат характеридаги ҳикматлари ўқилиши жиҳатидан ўзаро фарқланадилар. Қолаверса, драматик асарлар саҳнада қўйишга мўлжалда яратилгани ва фақат актёрлар ижросидагина ўзининг эстетик, тарбиявий вазифасини тўла бажаргани, насрий асарлар табиатан якка тартибда ўқишни тақозо этгани каби шеърий асарлар ифодали ўқилгандагина юракдан ҳис қилинади. Демак, бадиий асарлар тадқиқи ва таҳлилида ҳам турли усулларидан фойдаланилади. Аммо бундай усулларнинг бирини шеърият, иккинчисини наср, учинчисини драматургия учун қатъий чегаралаб бўлмаганидек, жамики асарларни фақат бир хил шакл ва мазмунга, ягона нуқтаи назар асосида ўрганиш мумкин эмас. Асар моҳияти жанрий хусусиятлари заминида ўрганилгандагина тўла

очилиши методика илмида аллақачон ўз тасдиғини топган. Жумладан, шеърий асарлар таҳлили ифодали ўқишсиз мукаммал бўлмайди. Бинобарин, ифодали ўқиш таҳлил воситаси хамдир. У кўп ҳолларда батафсил изоҳлашдан афзал туради ва ўқувчиларни бадиий асар матни билан таништиришниш бирламчи азалий методи вазифасини бажаради. Шеърий матндаги маъно товланишларини, жушкин хиссиёт, теран мазмун, юракларни ларзага солувчи мусикий охангни ифодали ўқимасдан туриб хис қилиш, англаш ва тушуниш мушкул. Ифодали ўқишга мўлжалланиш бу хилдаги асарларнинг ўзига хос муҳим жихатидир. Шеърий матндаги ритм, туроқ ва қофиядош сўзлар уйғунлигидан туғиладиган мусиқа оҳанг шунга қаратилган. Зеро, ҳар қандай оҳанг эшитилгандагина ўз сеҳрини намоён қилади. Шеър шоирнинг фавқулодда ҳолат туфайли юзага келган оний лаҳзадаги ҳиссиётининт жўшқин ифодаси, ҳукм-хулосаси тарзида яратилишига кўра ҳам қисқа муддатда ва ифодали ўқишни тақозо этади. Минг йиллардан ортиқроқ даврдаги адабий меросимизнинг аоссан шеърий шаклда бўлгани, қадим бахшиларнинг ўзлари яратган асарларни ўзлари мусиқага солиб, куйлаб келганлари (масалан, Жалолиддин Румий ва Боборахим Машрабларнинг ўз ғазалларини рубоб хамда танбур журлигида куйлаб, элга манзур бўлганлари) сабабини шу хилдаги асарлар оғзаки ижросининг таъсирчан ва охангдорлигидан изламоқ керак. Лирик шеърият ижтимоий онг шакллари тараққиёти билан боғлиқ суратда аста-секин мусиқадан узоклашиб, факатгина ўқиш учун мулжалланган адабий жанрга айланган хозирги даврда хам уз табиатидаги мусикий охангни тарк этмади. Ўзбек адабиёти илмига катта хисса кушган Элбек ва атокли шоир, зукко шеършунос Максуд Шайхзоданинг лирик шеърият маъносида "юрак шеъри", "рубобий шеърият" ибораларини ишлатишлари бежиз эмас. 1. Адабий асарни жанрий хусусиятларига кўра ўрганишда қандай тамойилларга амал қилинади?

2. Адабий ўқишнинг ўзига хос хусусиятларини нималардан иборат деб биласиз? 3. Шеърий асарларнинг жанрий хусусиятларини ўрганишда санъатнинг қандай турларидан фойдаланиш мумкин? Адабий ўқиш – бадиий асарнинг поэтик ва бадиий хусусиятларини очиб беришга хизмат қилади. Асар жанрий хусусиятлари – ҳар бир асарнинг ўзигагина хос бўлиб, таҳлилда албатта инобатга олиш талаб этилади. Адабиётлар : С. Матчон. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар. "Ўқитувчи", Тошкент, 1997.

Похожие

Мактабда бадиий асарни ўрганиш усуллари

Ўзбек адабий тили тарихини социолингвистик асосда ўрганиш

Лирик асарларни ўрганиш

Адабий жараён

Узлуксиз таълим тизимида ўзбек тилидаги адабий материалларни дарсдан ташқари ишлар жараёнида ўрганиш