Адабиётдан синфдан ташкари ишлар - Литература - Рефераты

Адабиётдан синфдан ташкари ишлар

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

АДАБИЁТДАН СИНФДАН ТАШҚАРИ ИШЛАР Режа 1. Синфдан ташқари машғулотларни ҳосил қилишнинг воситаси (тўгараклар). 2. Адабий-ижодий тўгараклар. Машғулотлар мавзуси ва ўтказиш шакллари. 3. Драма тўгараги. 4. Ифодали ўқиш ва бадиий ҳикоя қилиш тўгараклари. 5. Адабий виставкалар ташкил этиш методикаси. 6. Адабий экскурсия, кино, театр.

“Бизнинг аждодларимиз ҳамиша узоқни кўзлаб яшаган. Миллат, Ватан, халқ истиқболи деган муқаддас тушунчалар ҳамма вақт қалбимизнинг тўридан жой олиб, ҳар биримизнинг ҳаётимизда, онгимизда чарх уриб туриши даркор. Чинакам халқ бўлсак, чинакам миллат бўлсак, улкан, қудратли дарёга айланайлик, фарзандларимизга ўзгалар ҳавас қиладиган озод ва обод Ватан қолдирайлик”. Президент И.А.Каримов. / 1997 й 29 август. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Тўққизинчи сесс.сўз.н./ Мазкур нутқдан келиб чиқиб, таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўтмишда қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берадиган ўқувчи ёшларни тарбиялаш ишида мактабдан ташқари олиб бориладиган машғулотлар катта рол ўйнайди. Шу сабабли ҳам ўқилаётган асар юзасидан умумий фикрга келиш, маслаҳатлашиш, аниқ тушунча ҳосил қилишнинг энг яхши воситаси-тўгаракдир. Тўгарак ўқувчиларни уюштиришда, асар устида ишлашга ўргатади.Ўқитувчи бу ишда раҳбар бўлади. Адабиёт ва адабий ўқиш машғулотларига алоқадор бўлган тўгараклар асосан 3 турлидир. 1. Адабий – ижодий тўгарак. 2. Драма тўгараги. 3. Ифодали ўқиш ва бадиий ижод тўгараги. Маълумки бу уч тўгарак ҳам ўқувчиларнинг билим доирасини кенгайтиради, адабиётдан янада кўпроқ маълумот олишни, ўз устида ишлашни талаб қилади, ижодга илҳомлантириш учун хизмат қилади. Шу сабабдан мазкур тўгаракларнинг мақсад ва вазифалари бир нуқтада бирлашади. Тўгаракда ўқувчилар ўзларини қизиқтирган янгиликлар билан танишадилар. Уларни қизиқарли, жонли бўлишига ҳаракат қилиш керак. Тўгарак аъзоларининг савия ва ёшларини, албатта, эътиборга олиб режа тузилади ва ҳар бир тўгарак раҳбари шу тўгаракнинг хусусиятини аниқлаган ҳолда иш юритади. Драма тўгарагига раҳбарлик қиладиган ўқитувчи драматик асарларнинг хусусиятларини эгаллаган ва маълум даражада актёрлик санъатидан ҳам хабардор бўлиши, ўқувчилар олдида бирор-бир персонажнинг ҳаракат ва нутқини, одат ва характерини кўрсатиб бера оладиган бўлиши лозим. Адабий-ижодий тўгарак раҳбари эса адабиёт асарларини таҳлил этиш, назарий билим бериш билан бирга ижод ишидан ҳам хабардор бўлса ва ўз ижодини ўқувчиларга манзур қила оладиган бўлса, нуқсонсиз ифодали ўқиш маҳоратига эга бўлса, мазкур тўгараклар обрўси янада ошади. Тўгарак машғулотлари бир ойда, бир ёки икки марта ўтказилади. Машғулотлар оддий синфда эмас, балки мактаб адабиёт кабинети мактаб

саҳнасида ўтказилган маъқул. Машғулот ўтказиладиган жойнинг ташқи кўриниши ҳам ўқувчилар руҳиятига кучли таъсир қилади / портретлар, асарлари билан безаб./ Машғулотлар мавзусини хилма-хиллиги ишнинг мазмунига ўқувчиларнинг қизиқишларига таъсир этади. Бир йиллик машғулот учун тузган режа ўз навбатида дастур материаллари асосида адабиёт ва адабий ўқиш юзасидан ўқувчиларга бериладиган маълумотни бойитиш ва кенгайтиришда, айниқса драма ва адабий-ижодий тўгараклар аҳамиятлидир. Адабий-ижодий тўгараклар Мазкур тўгаракнинг машғулотлари 2 хил харктерга эгадир. Машғулотнинг бир хили синфда олинган билмни мустаҳкамлаш ва тўлдиришга, адабий асарлар ёки айрим ёзувчиларнинг ижод йўли билан танишишга қаратилса, иккинчи бир хили ўқувчиларнинг мустақил равишда олиб борадиган ижодий ишларини ўстириш ва унга раҳбарлик қилиш,йўлланма беришга қаратилган бўлади. Бунинг яхши томони шундаки, ўқувчилар бир машғулотда бирор ёзувчининг асарини таҳлил қилсалар, иккинчи машғулотда худди шу асода тўгарак аъзолари томонидан ёзилган шеър ва ҳикоялар таҳлил қиладилар. Олинган назарий билимлар ва асарнинг бадиий хусусиятлари, маънавий ва маданий санъатлар ҳақида билимлари юзасидан ҳосил қилган малакаларини ўз асарлари муҳокамасига ҳам татбиқ қиладилар. Худди шу йўсинда ўтказилган машғулот натижасида ўқучиларда адабий асрлар ўқишга ҳавас уйғонади. Тўгаркнинг вазифаси ва мақсади эса ўқувчиланинг қизиқишини тарбиялашдан уларга системали равишда кўрсатма бериб боришдан иборат бўлмоғи лозим. Мустақил ижодий ишлар албатта нуксонли бўлади. Бу ишда жуда эҳтиёт бўлмоқ керак. Раҳбар тўгарак аъзосини бездириб қўймаслиги, таҳлил ва тузатиш жараёнида босиқлик билан, илмий нуқтаи назардан ёндошмоғи лозим. Ижодий мустақил ишларни таҳлилда кичик ҳажмли асрларни айниқса шеърларни доскага ёзиш, ва доскада тушунтириб бериш лозимдир. Умумий муҳокама тўгарак аъзолари ўз фикрларини айтдилар. Ўқитувчи раҳбарлигида шу иш нуқсонларини тузатиб чиқиш, келгусида қандай ёзиш йўлларини кўрсатиб берилди. Драма тўгараги – ўқувчиланинг адабиётга, айниқса драматик асарларга бўлган қизиқишларини тарбиялаш воситасидир. Хсусиятлари: ьўгарк аъзолари олдига қўйиладиган талабларнинг характеридан келиб чиқи, тўгарак аъзолари адабиёт назарияси, бадиий асарни таҳлил қилиш йўллари, жанрлар ва уларнинг хусусиятлари, тузилиши ва ишлари билан таниш бўлишлари лозим. Тўгаракка қизиқувчи ҳаваскорлар тўпланади. Машғулотлар режаси тузилади. Тўгаракнинг энг муҳим босқичларидан бири асарни саҳнага қўйишга тайёргарлик давридир. Бу даврда ўқувчилар асрнинг мақсади, бадиий хусусияти ва уни ўқиш техникаси билан танишди. Муҳум аҳамиятга эга

бўлган нарса репертуардир. Ҳар қандай саҳна асарларини эмас, балки тарбиявий аҳамиятга эга бўлган, ўқувчиларда меҳр-шавқат, муҳаббат, ватанпарварлик руҳини тарбиялайдиган, уларнинг ҳаётларига яқин турган асарларни, ўқувчиларга таниш бўлган ёзувчиланинг асарларилни / ҳикоя, роман, повест, ҳ.з./ ишлаб чиқилса мақсадга мувофиқ бўлади. Драма тўгаракларда машғулотнинг яна бир тури адабий мантажлардир. Танланган мавзуни ёритиш учун турли асрлардан керакли эпизодларни, шеърий парчалар, ашуллалар киритилади. М.А. Навоийнинг ёшлик йиллари мавзусида адаб монтажда шу даврига оид парчалар, шеър, тарихий манбаъ мемуар ва вақтли матбуот материалларидан фойдаланиш мумкин. Тўгарак аъзолари назарий малакани ошириш учун кўрган кино, театри ҳақида, актиёрлар маҳорати ҳақида муҳокама ва музокаралар ўтилади. Бу иш уларнинг қизиқишларини янада оширади. Ифодали ўқиш тўгараги – асосий мақсади ўқувчиларнинг ифодали ўқиш ва бадиий ҳикоялашга, ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишда равон англатишга ўргатишлдан иборат. Режа тузилади ва шу асосида ўқиладиган асрлар рўйҳати аниқланади, ўқиш техникаси ва асарлар мазмуни тушунишга ёрдам берувчи назарий маълумотлар билан ўқувчиларни таништирилади. Адабий кечалар одатда барча тўгараклар кўрига ҳисобланади, тўгарак кучи маълум бўлади. Доклад музокараси бадиий қисм. /адабий мантаж/ иецепировкалар, хотиралар, ҳикоялар, декломация, бино, безак. Адабий виставкалар. Ёзувчи, шоир, китоблар ҳақида. Ёзувчининг ҳаётига оид бўлган экспонатлар қуйидагича: 1) Ёзувчининг портрети, оила аъзолари, ҳаётининг айрим моментлари курс иллиюстрациялари. 2) Ёзувчининг таржимаи ҳолига ёки ёзувчининг саёҳатларига оид карта. 3) Ёзувчи ва унинг замондошлари. 4) Ўқувчилари ишлаган расмлар. 5) Асар юзасидан ишланган макетлар кўриниши. 6) Синхроник таблица ижб. Сиёсат ҳаёт ва даврнинг адабий ҳаракати билан боғланган ҳолда ёзувчининг ижодий йўли. 7) Асарнинг образли ва композициясининг ўзаро инсбатини кўрсатиш графикаси. 8) Асарнинг яратилиш тарихи. 9) Поэтик тилнинг таҳлил намуналари. 10) Ёзувчининг адабий гуруҳлари ўрт. тутган ўрни. 11) Турли даврларда турли синфлар вакилларининг ёзувчига берган баҳолари. 12) Ёзувчининг ижоди ва у яшаган замондаги расм санъати. 13) Ёзувчининг асарлари мусиқада. 14) Асарлари театрда ва кинода. 15) Ёзувчиларнинг санъатлари ва қимматли фикрлари. 16) Ёзувчи ҳақида нималар ўқиш керак. 17) Асосий танқидий адабиёт намунаси.

18) Бизнинг даврда ёзувчининг ижодига берилган баҳо. Виставкалар аниқ кишига таъсир қиладиган, тассурот қолдирадиган бўлиши керак. Бу жуда маъсулятли иш. Тайёр бўлгач, очиқ деб эълн қилинади. Адабий экскурсия, ташкил этишдан олдин, ўқитувчи асосий мақсадни белгилаб олади. Мас.: VI-VII синфларда бирор ёзувчи таржимаи ҳолини ўтгандан кейин, шу бобни мустаҳкамлаш учун музейга экскурсия уюштириши мумкин. Кузатиш мақсадга маълум даражада педагогик процесс билан ҳам боғланади: 1. Ўтилган мавзуларни мустаҳкамлаш. 1. Синфдан ташқари машғулотларнинг мақсад ва вазифаларини қандай тушунасиз? 2. Синфдан ташқари машғулотларнинг қандай тўгараклар тузиш мумкин: 3. Адабий экскурсия қаерларда ўткизилади? Синфдан ташқари машғулотлар-адабий ижодий тўгараклар ўтказиш, ўқувчиларни адабий экскурсияларга жалб қилиш ва ҳ.к. Адабий экскурсия – ўқувчиларни ёзувчилар яшаган жойларга, уларнинг уй музейларига олиб бориш ёки улар ҳақидаги телефильм, кинофильмларни биргаликда томоша қилиш. Адабиётдан синфдан ташқари ишлар Адабий ўқиш ва адабиёт юзасидан синф, мактабдан ташқари ишлар асосан синфда дарс жараёнида олган билимларни тўлдириш ҳамда мустаҳкамлашга, ўқувчиларнинг дунёқарашини янада аниқроқ, тўлиқроқ шакллантиришга хизмат қилади. Адабиёт дарсларида ўқувчиларни қизиқтиришнинг муҳим шартларидан бири мактабдан ташқари ишларни тўғри йўлга қўйишдир. Синфдан ташқари ўқиш, тўгарак ишлари, ўқувчиларнинг адабий – ижодий машғулотлари, адабий – бадиий кечалар ҳамда экскурсияларга етарли даражада аҳамият бермаслик, шубҳасиз, ўқувчилар малакасига, улардаги билимнинг чуқур ва мустаҳкам бўлишига ёмон таъсир кўрсатади. Мактабдан ташқари машғулотларнинг турларини тўғри ташкил қилиш ва уюштириш учун ўқувчининг шароитини, мактабдан ташқаридаги машғулотини, қисқача айтганда, мактабдан ташқаридаги муҳитини ўрганиб чиқиш ва шуларни ҳисобга олган ҳолда иш олиб бориш лозим. Ўқувчининг қандай китоблар ўқиши, бу китобларни қаердан олиши,

унинг шахсий кутубхонасидаги китобларнинг характери, китоб ўқишда кимлардан маслаҳат олиши, шу китоблар унинг ёш хусусиятига қанчалик мослиги масалаларини пухта ўрганиш ҳар бир ўқитувчининг муҳим вазифасидир. Адабий ўқиш ва адабиёт юзасидан машғулот олиб борадиган ҳар бир ўқитувчи ўз предмети доирасида мактабдан ташқари ишларни ўрганиши, шунга қараб машғулот давомида айрим моментларга эътибор бериши, суҳбатлар ва ўқувчиларни қизиқтирган масалалар юзасидан ёзма иншолар, ижодий ишлар уюштириш йўли билан ўз ўқувчисига пухта билим бериши зарур. Ўқувчиларнинг мактабдан ташқари машғулотларини ўрганиш ва уни тўғри уюштириш мақсадида ўқитувчи мактаб кутубхонаси билан яқин алоқада бўлиши керак. Ўқитувчи ўз ўқувчиларининг кутубхонага аъзолик карточкаларида ёзилган китоблар билан танишади, ўқувчиларнинг қандай китобларга қизиқишларини кутубхона ходимларидан аниқлайди ва, ниҳоят, қандай китобларни бериш лозимлигини кўрсатади. Ўқувчиларнинг қизиқишларини ҳисобга олиш мақсадида айрим асарлар ёки мавзулар юзасидан муҳокамалар уюштиради. Синфдан ташқари ўқиш Адабиётдан, синфдан ва мактабдан ташқари ишларнинг энг муҳими синфдан ташқари ўқишни педагогика талаблари асосида тўғри ташкил қилишдир. Мактабдан ташқари ўқишдан кузатилган мақсадга эришиш учун уни синф машғулоти билан маълум даражада боғлаш лозим. Синфдан ташқари ўқиш машғулотини тўғри уюштириш учун ишни ўзбек мактабларининг V-VIII синфлари учун тузилган “Она тили ва адабиёт”, IX- X синф учун тузилган “Адабиёт” дастурларининг охиридаги синфдан ташқари ўқиш учун тавсия этилган асарлар рўйхати билан танишиб чиқишдан бошлаш лозим. Тавсия қилинган рўйхатдаги асарларни асосан 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Синфда ўрганиладиган ёзувчиларнинг дастурга кирмаган асарлари.

2. Дастурга кирмаган, лекин адабий ўқиш ва адабиёт дарслари учун зарур ҳамда характерли бўлган ёзувчиларнинг асарлари. 3. Синфда ўрганиладиган материалларга алоқаси бўлмаса ҳам, ўқувчиларнинг билим савияларини ошириш учун хизмат қиладиган асарлар. Ўқувчиларнинг қизиқишларини тарбиялаш учун шу рўйхатда кўрсатилган асарлардан маъруза мавзулари учун ҳам ёрдамчи материал сифатида фойдаланиш тавсия қилинади. Олинган билимни мустаҳкамлаш юзасидан ўтказилган машғулотларда, айниқса, юқори синфлардаги реферат характерида ўтказиладиган ишларда синфдан ташқарида ўқиш натижасида олинган билимни мустаҳкамлаш, уни шу синфдаги иш билан боғлаш лозим. Синфдан ташқари ўқишни тўғри уюштиришнинг иккинчи йўли —«Адабиёт янгиликлари» деган плакатлар тузиш ва шу плакатларда кундалик адабиёт янгиликларини акс эттириб боришдир. Шу «Адабиёт янгиликлари» номли плакатда кўрсатилган асарларнинг қисқача аннотациясини бериб бориш лозим. Бу аннотацияда асарнинг автори, нашр қилинган вақти, номи, ҳажми, мавзу ва ғояси, асосий қаҳрамонлари, баҳоси кўрсатилиши лозим. Энг яхшиси, шу янги чиққан асарни синфга олиб келиб кўрсатишдир. Ўқитувчининг бу ишига мактаб кутубхонаси ҳам яхши ёрдам бериши керак. Мактаб кутубхонаси алоҳида витриналарда вақти-вақти билан янги китобларнинг кўргазмасини ташкил қилиб бориши лозим. Ниҳоят, раҳбарлик ишининг яна бир тури ўқув йилида бир ёки икки марта ўқувчиларнинг синфдан ташқари ўқишлари юзасидан умумий кўрик ўтказишдир. Бу кўрикда ўқувчилар ўқиган асарлари юзасидан ўз фикрларини айтадилар. Ўқилган асарларнинг қайси жиҳатдан ёкқанлигини сўзлаб берадилар. Шундан сўнг ўқитувчи ўқилган асарлар юзасидан айтилган фикрларга хулоса ясайди. Шу асарлар ичидан энг муҳимларини ажратиб кўр-

сатади. Айниқса, қайси асарни ўқиш . кераклигини айтиб беради. Асар юзасидан дафтарга ўз фикрларини қайд қилишда ўқувчилар қуйидаги масалаларни эътиборга олиши лозим: ўқувчининг ёзуви асардан олган тушунчалари доирасида бўлиши керак, ёзувда ўқувчи нимани истаса, қандай тушунган бўлса, шундай акс эттирсин. Бундан ташқари, ўқитувчи ёзувнинг қисқа бўлишини ўргатсин. Бу ёзув асосан қуйидаги моддаларни ўз ичига олиши керак: 1. Муаллиф ва асарнинг номи. 2. Асарда нималар ҳақида сўзланади? 3. Асар қайси жиҳатдан аҳамиятли? (Қаҳрамонлар, воқеалар, тасвир, айрим фикрлар ва бошқалар.) Синфдан ташқарида ўқилган асарлар юзасидан уюштириладиган конференцияларда баён қилинадиган аннотациялар худди шу схема асосида ёритилса, ўқувчиларда ўқишга ҳавас яна ҳам ортиши мумкин. Китобхонларнинг конференциялари ҳам ўқилганларни ҳисобга олишда аҳамиятга эгадир. Конференциялар бир йилда бир ёки икки марта ўтказилади. Конференцияда маъруза қилувчи китобхонлар олдиндан тайёрланиб келадилар. Ўз маърузаларида қандай асарларни ўқиганликларини, яна қайси асарларни ўқимоқчи эканликларини айтадилар. Бундай конференцияларни жонли ва қизиқарли ўтказиш мақсадида мактабнинг шароитига қараб, меҳмонлар—ёзувчи ва шоирлар ҳам таклиф қилинади. Ота-оналар, бошқа синфларнинг ўқувчилари, ҳатто, бошқа мактабнинг вакиллари ҳам таклиф қилинади. Конфереицияда ўқилган асарларнинг кўргазмаси ташкил килинади. Ўқитувчилар баъзи асарларни ифодали ўқиб берадилар, мазмунини гапириб берадилар, кичик парчаларни ёд айтиб берадилар. Мактаб журнали ва деворий газета Демак, мактаб деворий газетаси ва журналнинг сифатини яхшилаш учун мактабда ташкил этилган адабиёт тўгараклари ва бу тўгаракларда ўтказиладиган докладлар, китобларни муҳокама қилиш, адабий кечалар ва

адабий конференциялар, диспутлар—умуман, синфдан ташқари ҳамма ишлар катта ёрдам беради. Адабий кўргазмалар Адабий кўргазма синфдан ташқари ишнинг муҳим турларидан биридир. Кўргазма мактаб талабларига жавоб берадиган тарзда тузилиши ва ўқувчиларнинг билим савиясига жавоб бериши керак. Кўргазма тузганда, энг яхши китобларга ва энг яхши ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятига эътибор қилиш лозим. Кўргазмани ташкил этиш анчагина масъулиятли ишдир. Шунинг учун бу вазифани ўз зиммасига олган ўқувчилар кўпгина китоб ва матнларни ўкиган бўлишлари, иллюстрацияларни кўздан кечиришлари, библиографик кўрсатмалар ва бошқа справочникларни диқкат билан қараб чиқишлари, музейларга махсус экскурсия қилишлари лозим. Кўргазма тайёр бўлгач, у очиқ деб эълон қилинади, уни кўргани томошабинлар келадилар, ўқувчилар эса келган томошабинларга кўргазмадаги материалларни содда, очиқ ва равон тил билан тушунтириб беришлари лозим. Шундай қилиб, кўргазма ўқувчиларнинг оғзаки нутқини ривожлантириш учун ҳам катта ёрдам беради. Адабий экскурсия Махсус жиҳозланган адабий музейга экскурсия қилиш адабий экскурсиянинг асосий тури ҳисобланади. Адабий музейнинг вазифаси ва унинг мундарижаси нималардан иборат? Экскурсиядан кузатилган мақсад маълум даражада педагогик процесс билан ҳам боғланади. Бу хилдаги экскурсия шундан иборат бўладики, ё ўтилган дарсни мустаҳкамлаш кўзда тутилади, ёки ўқитувчининг кириш сўзи вазифасини бажаради. Экскурсиядан муайян бир мақсад кўзда тутилса, ўқувчиларнинг ташаббускорлиги, уларнинг активлиги ортади ва экскурсия жонли ўтади. Бемақсад экскурсия ўқувчиларни қизиқтирмайди ва уларга бирор манфаат бермайди. Шунинг учун экскурсияда маълум мақсад кўзда тутилиши керак.

Театр ва кино Театрларга экскурсия қилиш, саҳна асарларини коллектив равишда бориб кўриш маърифий, таълим-тарбиявий аҳамиятга эгадир. Хулоса қилиб айтганда, кинога экскурсия қилиш бемақсад бўлмаслиги керак, бу экскурсия маълум мақсадни кўзда тутиши лозим. Шунинг учун адабиёт ўкитувчиси кинога экскурсия қилишда ўқув-тарбия ишини асосий мақсад қилиб олиши лозим.

ADABIYOTLAR: 1.Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998. 2.Islom Karimov. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. T.- O`zbekiston, 1998. 3.Adabiy turlar va janrlar. T.: “Fan”. 1991. 4.N.Xudoyberganov. A.Rasulov. O`zbek adabiy tanqidchiligi. T.: O`qituvchi, 1990. 5.Botur Valixo`jayev. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: O`zbekiston, 1993. 6.O`zbek adabiy tanqidi tarixi 1-2 tom. T.: 1987. 7.I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., O`qituvchi, 1980. 8. Haqiqat ijod bayrog`i. T. Adabiyot va san`at nashriyoti, 1986. 9.Abdug`afur Rasulov O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixi kursidan maruza matnlari. T.: «Universitet 2000.

Похожие

Адабиёт уқитишни ташкил этиш. Уқитиш ва таълим – тарбия жараёнини режалаштириш, унинг турлари

Мактаб кутубхонасидаги оммавий ишлар

Адабиёт дарсларида кўргазмалилик

Мактабда адабиёт курсининг мазмуни ва қурилиши

Шўро тузуми ва мустақиллик даврида адабиёт ўқитиш