Адабиёт ўқитишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш - Литература - Рефераты

Адабиёт ўқитишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

А дабиёт ўқитишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш Режа: 1 . Адабиёт ўқитишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олишнинг зарурияти 2.5-7-синфлар адабий таълимининг хусусиятлари. 3.8-9-синфларда адабиёт ўқитишнинг ўзига хос жиҳатлари. 4.Адабиёт бўйича машғулотлар ўтишда ўқувчиларининг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш йўллари.

Маълумки, шахсни, “умуман” тарбиялаб бўлмайди, балки ҳар қандай конкрет индивид конкрет талаблар асосида, конкрет муҳит учун конкрет макон ва замонда тарбияланади. Тарбия конкретликни севадиган ва ундагина мавжуд бўла оладиган педагогик кечимдир. Шу боисдан ҳам бирон бир ахлоқий фазилатни умумий тарзда қарор топдириб бўлмайди. Буни шундан ҳам билса бўладики, айни бир педагогик чора турли ёшдаги одамларга нисбатан қўлланилганда турлича натижа беради. Ахлоқий-эстетик тарбиянинг қудратли қуроли ҳисобланмиш адабиёт ўқитишда ҳам турли синфлардаги ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Ўқувчининг ёшига мос бўлмаган материал ҳам, усул ҳам уни толиқтиради, қизиқувчанлигини сусайтиради, демакки, самара келтирмайди. Ўрганилаётган адабий материалга болаларни қизиқтиролмаган, уларни мувозанатдан чиқаролмаган, боз устига, адабий асарни ўрганиш жараёнида ўқувчиларни толиқтирадиган дарс фойдасиздир. Адабиёт ўқитишни йўлга қўйишда ўқувчиларнинг муайян ёшдаги психологик хусусиятларини ҳисобга олиш шунинг учун ҳам зарурдир. Турли мамлакатларнинг педагог ва психолог олимлари, умуман, болалар, хусусан, мактаб болаларнинг ёшларини асосли тарзда муайян босқичларга бўлиш ҳақида кўпдан бери бош қотириб келишади. Хусусан, рус олимлари Л. С. Виготский ва Д. Б. Элконинлар бу илмий юмуш билан жиддий шуғулланишган. Қуйида уларнинг таснифларидан фойдаланилган ҳолда фикр юритишга уринилади. Номлари юқорида зикр этилган олимлар мактаб ёшидаги ўқувчилар умрининг биринчи босқич ини “ Кичик мактаб ёши ” тарзида атайдилар ва бунга 7-10 ёшдаги болаларни мансуб деб ҳисоблайдилар.Уларнинг фикрларича, бу ёшдаги болалар учун етакчи фаолият ўқиш дан иборат бўлиб, болаларнинг интеллектуал ва билиш қобилияти шиддат билан шаклланади. Иккинчи босқич ўсмирлик деб аталади ва 10-15 ёшни ўз ичига олади. Бу ёшдаги болаларнинг асосий ижтимой аҳамиятли фаолияти муайян ахлоқий-этик талаблар асосида ўртоқлари, тенгдошлари билан

ўзаро муносабатни йўлга қўйиш дан иборат бўлади. Бу муносабат шу қадар муҳим аҳамият касб этадики, ўсмирларнинг хатти-ҳаракатлари кўпинча ана шу муносабатлар характерига боғлиқ бўлади. Бу босқичда ўсмирларда мавҳум тафаккур, ўз-ўзини англашга интилиш, жинсий алоҳидалик, балоғат туйғуси кучаяди. Олимлар учинчи босқични ўспиринлик тарзида номлаб, унга 15-18 ёшни киритадилар. Бу ёшдаги кишилар учун билиш асосий фаолият тури ҳисобланади. Ўспиринлар муайян касбни танлаганликлари ва бирмунча қатъий дунёқарашга эгалиги билан ажралиб туради (Селевко Г. К. Энциклопедия образовательных технологий. в 2 т. Т. 1 –м.: НИИ школьных технологий, 2006. –С.42). Шулардан келиб чиққан ҳолда адабий таълимда ҳам турли ёшдаги ўқувчиларга турлича ёндашиш лозимлиги кўзда тутилиши керак. Чунончи, “Адабий таълим давлат стандарти” (ТДС) адабиёт ўқитиш жараёни ўқувчиларнинг ёши ва руҳий ҳолатларидаги турли хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда турлича босқичлардан иборат бўлишини кўзда тутади. 1. Адабий таълимнинг барча босқичларида ҳам ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мувофиқ равишда бадиий асарни ўқиш, тушуниш, тушунтириш, таъсирланиш, таъсирланганлиги сабабини англаш ва англатиш, таҳлиллаш, талқин қилиш сингари фаолият турлари амалга оширилади. 2. Ўқувчиларнинг адабий-тарихий ва адабий-назарий билимларни эгаллашларига эришиш, уларнинг оғзаки ҳамда ёзма нутқини ривожлантириш, ижодий ва мустақил фикрлаш малакаларини ошириш каби педагогик тадбирлар изчиллик билан йўналтирилади. 3. Адабий таълимнинг барча босқичларида ўқувчиларда эзгу маънавий хислатларнинг шакллантирилишига диққат қаратилади. 4. Умумий ўрта таълим мактаблари таркиби ҳамда ўқувчиларнинг ёш ва руҳий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда адабиёт ўқитиш қуйидаги икки босқичда амалга оширилади.

Бошланғич синфлар . Ўқувчилар китобхонлик маданияти асосларини ўрганишади. Уларда тўғри, ифодали ва тушуниб ўқиш кўникмаларини шакллантиришга биринчи даражали эътибор қаратилади. Бу босқичда адабиёт алоҳида ўқув предмети ҳисобланмаса ҳам ўқувчиларда эстетик дидни, бой ва таъсирчан ҳиссиётни, нозик туйғуларни қарор топдиришда муҳим ўрин тутади. Бола маънавиятининг асослари шакллантириладиган бошланғич синфларда «Ўқиш», «Она тили», «Тарих», «Табиатшунослик» дарсларида фойдаланиладиган матнларнинг бадиий бўёқдор бўлиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу даврдаги адабий таълим ўқувчиларда ҳиссий таъсирчанлик, тасаввур ва сезимлар бойлиги, ижодий фантазия, нутқ равонлиги, ўқиш техникаси, китобхонлик одати сингари сифатлар шаклланишига йўналтирилади. Ўрта мактаб босқичи (V-IX синфлар). Ушбу босқичда «Адабиёт» алоҳида ўқув предмети тусини олади. Адабий таълимнинг иккинчи босқичида ўқувчилар адабиётни бадиий сўз ҳақидаги фан, кўркам сўзнинг фолклор, асотирлар, ёзма адабиёт, назарий тушунчалар сингари кўринишларини бирлаштирадиган алоҳида метатизим сифатида англайдилар. Талабалар ана шу тизим ичидаги турли қатламларни аста-секинлик билан ўзлаштириб, уларнинг моҳиятига кириб борадилар. Бу босқичда бошланғич мактаб давридагига қараганда анча мураккаб бадиий асарлар ўрганилиши кўзда тутилади. Бу ҳол ўқувчилар маънавияти такомиллашуви ва тафаккури тараққиётига таъсир кўрсатади. Бу босқичда синфда ўқиш, мустақил ўрганиш ва синфдан ташқари ўқишга мўлжалланган бадиий асарлар миқдори ўқувчиларнинг ёш имкониятлари ва қизиқишларига мувофиқ тарзда кўпайиб боради. Ўрта мактаб ўқувчилари миллий ва дунё адабиётининг турли даврларда яратилган, турли жанрларга мансуб, турли мураккабликдаги асарларини ўрганадилар. Бу босқичда қаҳрамонлик, ватанпарварлик, романтик, фантастик мазмундаги асарларни ўргатишга катта диққат қаратилади. Шунингдек, халқ оғзаки ижоди намуналари, лирик асарларни ўргатишга катта эътибор қаратилади. Шу

билан бирга ўқувчилар ўргатилаётган асарларни тушуниш учун керак бўлган миқдорда адабий-назарий билимларни ўзлаштирадилар. Бу босқичда ўқувчилар адабий қаҳрамонларни тасвирланаётган макон ва ҳаётий вазиятга мувофиқ тинимсиз ўсиш-ўзгаришда бўлган тирик одамлар сифатида қабул қилишни ўрганишади. Улар бадиий асарларнинг турлари ва жанрлари борасида муайян тушунчаларга эга бўлишади. Педагогика ва психология илми ҳамда ўқитиш амалиёти ўрта мактаб босқичини V-VII ва VIII-IX синфлар тарзида икки бўғин га бўлиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Гарчи, бу синфларнинг ўқувчилари битта ўрта мактаб босқичига мансуб бўлсалар-да, амалда бир-бирларидан жиддий фарқ қиладиган икки авлод вакиллари ҳисоблана ди. Мактаб адабий таълими иккинчи босқичининг биринчи бўғини бўлмиш V-VII синфлар да адабиёт ўқитиш бошланғич таълимнинг давоми ҳисобланиб, ўқувчиларда бадиий адабиётга доир бирмунча ибтидоий ва содда билим, кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш кўзда тутилади. Ушбу бўғинда адабий таълим адабий ўқиш тарзида уюштирилади. Яъни адабиётга адабиётшунослик фани талаблари асосида эмас, балки педагогиканинг талабларига мувофиқ ёндашилади. Адабий даврлар, бадиий тасвирдаги сифат ўзгаришлари, адабиёт тарихидаги тизим бу даврдаги таълим жараёнида бирламчи аҳамият касб этмайди. Бу давр адабий таълимида бадиий сўз ўсмирларнинг тасаввурини кенгайтириш, фантазиясини кучайтириш, кўркам сўзнинг таъмини туядиган қилишга йўналтирилади. Бу синфларда ўткир сюжетли, порлоқ тасвирларга бой, ўқувчиларда кашфиётчилик туйғуларини уйғотадиган, ҳиссиётини бойитадиган бадиий асарлар кўпроқ ўрганилади. Бу бўғинда ўзлаштириладиган адабий-назарий тушунчалар адибнинг тасвир маҳоратини кўрсатишдан кўра матн мазмунини чуқурроқ англашга йўналтирилади. Адибларнинг умрбаёни эса болалар учун тақлид объекти, намуна мактаби вазифасини бажаради. Асарларни ўринлаштиришда хронологияга эмас, балки маънавий-ахлоқий ва эстетик-педагогик рукнларга амал қилинади.

VIII-IX синфлар адабий таълим иккинчи босқичининг иккинчи бўғини ҳисобланади. Бу бўғинда ўқувчилар, бир томондан, ўрта мактабни тугаллаш арафасида бўладилар, иккинчи томондан, ўрта махсус таълим муассасаларига киришга тайёрланадилар. Шунинг учун ҳам бу синфлардаги адабий таълим ҳам адабий ўқиш тарзида йўлга қўйилса-да, унда адабий- тарихий курснинг бошланғич унсурлари кўзга ташланади. Бу ҳол бадиий матнларнинг адабиётшунослик илмида қабул қилинганидай хронологик тартибга кўра жойлаштирилганлигида, бадиий асар билан муаллиф ҳаёти ўртасидаги боғлиқликни текшириш кўзда тутилганида сезилади. Ушбу бўғинда ўсмирликдан эндигина ўспиринлик босқичига ўтган ўқувчилар адабиётни тизимли курс сифатида ўрганишга ҳозирлик кўрадилар. Ушбу бўғинда ўқувчиларга энг қадимги даврлардан бугунга қадар бўлган миллий адабиёт тарихи, унинг тур ва жанрлари, асосий асарлари ҳақида тушунча берилади. Ўқувчиларга ўзбек адабиёти тарихи яхлит бир эстетик жараён эканлиги бир қадар сингдирилади. Бу босқичда бадиий матн жозибаси ва, тароватини таъминлаган омиллар, адибларнинг маҳорати, услубини аниқлашга эътибор қаратилади. Ўқувчиларда таҳлил малакасини шакллантириш, ҳар бир матн бўйича ўзининг фикри бўлишига эришиш кўзда тутилади. Бу босқичда ўқувчиларнинг адабий-назарий билимлари ҳам бир қадар чуқурлашади. Шунингдек, уларда инсоннинг ички олами, мураккаб туйғулари, нозик кечинмалари тасвирланган асарларга қизиқиш пайдо бўлади. Ушбу босқичда ёзувчиларнинг умрбаёнига эътибор бирмунча ортади. Чунки бу ёшдаги ўқувчилар ижодкор шахси ва унинг ҳаёт тарзи билан унинг услуби ўртасидаги боғлиқликни англайдиган даражага етишади. Бу ҳолатлар натижасида ўспиринлар маънавиятида жиддий сифат ўзгаришлари рўй беришига ахлоқий-эстетик замин тайёрланади. 5-7-синфларда адабиёт дарсларини уюштиришда болаларга хос биологик, писохологик ва педагогик хусусиятлар ҳисобга олингандагина самарага эришиш мумкин. Уларнинг ғоят қизиқувчан, берилувчан, айни вақтда диққатини бир нарсада узоқ тўхтатиб туролмайдиган ўсмирлар эканлиги ёдда

тутилиши лозим. Бу ёшдаги болаларда хотира кучли бўлгани ҳолда диққат нинг жуда осон ва тез бўлиниш хусусиятига эгалиги, бу ёшдаги ўсмирлар эртанги кунни тасаввур этолмаганликлари учун уларнинг эътиборини бир нуқтага йўналтирадиган стимулятор мавжуд эмаслиги сингари омиллар ўсмирларнинг ўқиш жараёнини бир мунча оғирлаштириши кўзда тутилиши зарур. Бошқа кўпчилик ўзбек тадрисчи олимларидан фарқи ўлароқ, Субутой Долимов ўзи яшаган шўро давридаёқ адабиёт ўқитишга умуман эмас, балки турли синфлардаги ўқувчиларнинг ёш ва руҳий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда конкрет ёндашиш кераклигини кўрсатади: “ Ўрта мактаб ўқувчилари ёш жиҳатдан икки босқичга: ўрта ёшдаги (12 ёшдан 15 ёшгача) болалар ва катта ёшдаги (15 ёшдан 18 ёшгача) болаларга бўлинади. Бу ёшдаги болаларнинг қизиқишлари, ҳис-туйғулари, диққатлари, хотиралари, характерлари хилма-хил бўлади ва бир-бирига ўхшамайди ,– деб ёзади у (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 15-бет). Гарчи С. Долимов кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг руҳий хусусиятлари ҳақида тўхталмаган бўлсада ва унинг қарашлари Л. Виготский ҳамда Д. Элконинларнинг қарашларига тўла мос келмасада, у ўқувчиларни ёш ва руҳий ўзига хосликларга кўра гуруҳлаш лозимлигига тўхталган биринчи ўзбек олими эди. Олим ўрта ёшдаги болаларнинг ўз ичларида ҳам ёшга боғлиқ турли руҳий-жисмоний босқичлар бўлишини кўзда тутиб иш юритган адабиёт ўқитувчигина ўз фаолиятида ижобий натижага эришиши мумкинлигини илмий тадқиқотларида қайта-қайта таъкидлайди. Илкинчи методист олим С. Долимов ўқувчиларнинг ёш ва руҳий белгиларини ҳисобга олмасдан адабиёт ўқитишни ташкил этишга уриниш таълим кечими учун салбий оқибатлар келтириб чиқариши мумкинлигини аниқ мисоллар асосида кўрсатиб беради. Жумладан у: “ 30-йилларнинг бошларида тузилган адабиёт дарсликлари ва хрестоматиялари тарихий принципга асосланган эди. Ҳатто, V синф ўқувчиларига мўлжалланган адабиёт дарслиги ва хрестоматияси ҳам тарихий принципда тузилган эди. Бу

аҳвол дарслик ва хрестоматияларни қийинлаштирди. Ушбу қўлланмалар V- VII синф ўқувчиларининг билим савияларидан анча юқори турарди ”,– деб ёзади (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 48-бет). Афсуски, адабий ўқишни тизимли курсдан, методик қўлланмани ўқув қўлланмасидан фарқлай олмайдиган кимсаларнинг зуғуми билан бу ҳол деярли ХХI асрга қадар давом этиб келди. Субутой Долимов бундан ярим асрча олдин адабий таълим учун конкрет ёшдаги, ўзига хос ўқувчини кўз олдига аниқ келтириб тадбир белгиламаган адабий таълим муваффақиятга эришолмаслигини кўрсатган эди. У инсон турли ёшда турлича руҳий-интеллектуал имкониятларга эга бўлиши боис бир асарни турли вақтда турлича қабул этиши мумкинлигини ўз вақтида: “ Китобхонлар бир турдаги асарларни хилма-хил идрок этадилар. Асардаги образлар ҳам кишиларнинг ёшига қараб таъсир этади ”,- дея тушунтирган эди (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 53-бет). Ёш психологиясига доир билимларни чуқур эгаллаган олим турли ёшдаги ўқувчилар орасида фарқлар борлигини қайд этиш билангина чекланиб қолмай, бу ўзгачаликлар нимадан иборат эканлигини ҳам кўрсатиб беради: “ V-VI синфларнинг ўқувчилари ...асарда иштирок этувчи қаҳрамонларнинг ҳаётига, бошидан кечирган воқеаларига кўпроқ қизиқадилар, аммо асарнинг бадиий хусусиятлари, ёзувчининг яшаган даври ва шароити, унинг таржимаи ҳоли бу синф ўқувчиларини унча қизиқтирмайди ” (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 57-бет). Олим турли синфдаги ўқувчилар руҳиятида рўй берадиган руҳий- жисмоний кечимлар тадрижини сичковлик билан кузатади. Уларнинг универсал қирраларини нозик илғайди ва ундан адабиёт ўқитишда фойдаланишнинг тўғри йўлларини тавсия этади: “ VII-VIII синфларнинг ўқувчилари инсоний характерга аста-секин қизиқа бошлайдилар, уларни бир хил чиройли ифодалар билан тасвирлаш қизиқтирмай қўяди, улар энди хилма-хил сифат ва хислатларга эга бўлган характерларни ўрганишга

интиладилар. Бу синфларнинг ўқувчилари ёзувчига ва унинг турмушга бўлган муносабатига ҳам қизиқадилар ” (Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 57-бет). Олимнинг бу қарашлари адабиёт ўқитишни педагогик мақсадга мувофиқ тарзда ташкил этиш учун турли синфларда турлича дидактик тадбир қўллаш кераклигини англатади. Бу фикрлардан табиий равишда адабиёт дарсликлари қандай бўлиши зарурлиги ҳам англашилади. Кўринадики, адабиёт муаллими ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари ва руҳий тараққиётларидаги ўзига хосликларни ҳисобга олгандагина унинг фаолияти самара келтиради. Айниқса, 5-синф ўқувчиси эртаклар оламига яқин эканлигини, унинг учун ҳайвон ва ўсимликларнинг сўзлаши, шамол, момоқалдироқ, чақмоқ сингари табиат ҳодисаларининг одам ёки бошқа бирор жонлиқ тарзида тасаввур этилиши соғлом бир ҳол эканлигини унутмаслик керак. Бу синфларнинг ўқувчилари этик, ручка, сичқон, доғ, дастурхон худди одам каби ҳаракат қилиб, инсондай сўзлаши тасвирланган мултфилмларни кўриб улғайган. Демак, бу синфларда ўргатилиши лозим бўлган адабий материаллар ҳам шунга яраша, эртак ва мултфилмларнинг давоми каби бўлгани маъқулдир. Шундан келиб чиқиладиган бўлса, 5-7-синфларда ўргатиладиган бадиий асарлар мустақилликкача бўлган даврдагидай хронология тартибида эмас, балки ўқувчиларда шакллантирилиши кўзда тутилган маънавий сифатларнинг қандайлигидан келиб чиқиб жойлаштирилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Айтиш керакки, адабиёт бўйича амалдаги дастурларда шу талаб имкон даражасида ҳисобга олинган. Чунончи, бу синфларда ўргатилиши кўзда тутилган бадиий асарлар турли рукнлар асосида жойлаштириб, турли даврларда турли ёзувчилар томонидан яратилган, аммо муайян рукнга киритилган асарлар тарбиявий йўналишига кўра ўқувчиларда маълум маънавий сифатларни шакллантиришга хизмат қилиши кўзда тутилган. Шунинг учун ҳам бир ўқув йилида ўрганилиши лозим бўлган материаллар

“ Ҳикмат дурдоналари ”, “ Ривоят ва эртаклар оламида ”, “ Болаликнинг беғубор олами ”, “ Мумтоз адабиёт бўстони ”, “ Ватанни севмоқ иймондандир ” каби рукнларга бўлинган ва ҳар бир рукнга унга мувофиқ келадиган асарлар киритилган. 5-синф ўқувчиларига “ Ҳикмат дурдоналари ”, “ Мумтоз адабиёт бўстони ” сингари мавҳум, нимага чорлаётгани тушунарли бўлмаган, ўқувчиларда шакллантирилиши лозим маънавий сифатлар эмас, балки адабий материалнинг характерини англатадиган рукнларни киритиш унчалар мақсадга мувофиқ эмас. Лекин, нима бўлганда ҳам, дастур муаллифлари адабий материални эмас, ўқувчиларда шакллантирилиши кўзда тутилган инсоний сифатларни асосий қадрият ҳисоблаганлигининг ўзи диққатга лойиқдир. 6-синф “Адабиёт” дастурига киритилган барча бадиий материаллар “ Бола – учқур хаёл эгаси ”, “ Кечаги кун сабоқлари ”, “ Сўзда ҳикмат бор ”, “ Рангин туйғулар ” каби тўрт рукнга бўлинган. 7-синфда ўргатилиши лозим бўлган асарлар ҳам “ Кўзим қароғидасан, Ватан! ”, “ Ўйларимнинг чексиз осмони ”, “ Мозийдан сабоқлар ”, “ Янги давр нафаси ” сингари рукнларга бўлинган ва дарсликка киритилган барча матнлар ана шу рукнлар асосида жойлаштирилган. Тўғри, рукнларни танлаш ҳамиша ҳам педагогик мақсадга мувофиқ амалга оширилган деб бўлмайди. Чунончи, “Янги давр нафаси” рукнида А. Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидан олинган парча ва Чўлпоннинг “Гўзал”, “Бинафша”, “Халқ”, “Кўнгил” шеърлари, А. Қаҳҳорнинг “Минг бир жон” ҳикояси, Миртемирнинг “Мен туғилган тупроқ”, “Онагинам”, “Тошбу”, “Бетобликда” каби шеърлари ҳамда Пауло Коэлонинг илгари сурилган ғоялари бегона ва бадиий ифодаси ҳам унчалар юксак бўлмаган “Алхимик” асари берилиши мутлақо тушунарсиз. Ўз-ўзидан савол туғилади: юқорида саналган асарларнинг “Янги давр нафаси”га нима алоқаси бор ва шундай номланган рукн ўқувчилар маънавияти ёки интеллектига нима бериши мумкин? Бу рукн болаларда қандай ахлоқий сифат шакллантириши мумкинлиги тушунарли эмас.

5-7- синфларда ўрганиш учун адабий матералларни танлаш ва тизимга солишда асар тилининг соддалиги, воқеабандлиги, сюжет ривожининг шиддаткорлиги ва осон эсда қолиши каби жиҳаталар ҳисобга олиниши зарур. Ўқувчиларнинг ёшлари улғайиб, ҳаётий, ақлий ва ҳиссий тажрибалари ортиб боргани сари уларга бериладиган адабий материаллар ҳам мураккаблашиб боради. 5-синф адабиёт дарсларида фолклар материаллари бир мунча кенг ўрганилиши мақсадга мувофиқ. “Уч оға-ини ботирлар”, “Сусамбил” “Булбул” эртаклари сюжет линиясининг сертармоқлиги, қаҳрамонлар тақдири тасвирининг мураккаб ва айни вақтда 11-12 яшар болалар тушунчасига яқинлиги, руҳий ҳолатига мослиги билан ўқувчиларга таъсир қилади ва уларни қаҳрамонликка, меҳнаткашликка ундайди. 6-синфдаги болалар ҳам ўзига хос руҳий-жисмоний хусусиятга эгадирлар. Бу ёшда ўқувчилар мустақил кўринишга, ўзига хос таваккал қилиш ва авантюристик қарорлар қабул этишга ўч бўлишади. Бинобарин, адабиёт ўқитишда ҳам шу хил сифатлар ҳисобга олиниши зарур. Шунинг учун ҳам 6- синф “Адабиёт” дарслигида ўткир сюжетли, авантюраларга, ҳамда нозик руҳий таҳлилларга бой “Сариқ девни миниб”, “Юлдузлар мангу ёнади” сингари асарлар киритилган. Шунингдек, бу ёшдаги ўсмирларда ҳиссиёт, сезимлар тарбиясига ҳам алоҳида эътибор зарурлигидан дарсликларга руҳият манзаралари акс эттирилган, бир ўқишда тушунилиши оғир бўладиган асарлар ҳам киритилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Мактабда 7-синфдан бошлаб адабиёт ўқитиш анча мураккаблашади. Бу синф талабалари адабий ўқиш билан биргаликда адабиёт назарияси, муаллифлар таржима ҳоли билан ҳам кенгроқ танишиб борадилар. Болаларда бадиий асарни, ундаги образларни таҳлиллаш кўникмалари мукаммаллашиб боради. Бу даврда мумтоз адабиёт намуналарини ўрганишга бир мунча кенг ўрин бериш фойдали бўлади.

5-7- синфларда адабиёт ўқитишнинг вазифаси ўқувчиларда мустаҳкам ахоқий сифатлари қарор топтириш, уларни бадиий сўз гўзаллигидан таъсирланадиган, уни қўллашга интиладиган қилиб тарбиялашдан иборатдир. Ҳар бир адабиёт дарслигида ана шу вазифаларнинг бажарилишига хизмат қиладиган материаллар: 1) адабий материаллар; 2) дидактик материаллар тарзида икки қисмга бўлинган ҳолда берилади. Адабий материаллар - бадиий асарлар ёхуд улардан олинган парчалар бўлиб, дастурда уларнинг талқин йўсинлари ҳам кўрсатилади. Дидактик материаллар - адибларнинг таржимаи ҳоллари, бадиий матнни ўрганиш бўйича савол ва топшириқлар, методик мақолалар, адабиёт назариясига доир маълумотлар, образларга берилган характеристика кабиларни ўз ичига олади ва адабий материалларни қабул этишни осонлаштиришга, бадиий материални ахлоқий-маънавий энергияга айлантиришда ўқувчиларга кўмак беради. 5-7-синфларда адабиёт ўқитишнинг ўзига хослиги шундаки, бир томондан, у бошланғич синфнинг давоми, иккинчи томондан, юқори синфлардан адабиёт ўқитиш учун асос. Бу синфларда асосий эътибор адабий асарни ўқиш ва шу аснода ўқувчиларга ахлоқий-эстетик тарбия беришга қаратилади. Агар 5-7-синфларда адабиёт яхши ўқитилмаса, болаларда шу ёшда бадиий асарга қизиқиш уйғотилмаса, ундан кейинги синфларда ўқувчиларнинг адабиётнинг севишлари гумон. 10-14 ёшларда бола ўта қизиқувчан, катталарга тақлидчан бўлишади, катталардай билимдон, ақлли, сўзамол, кучли кўринишни исташади. Адабиёт ўқитувчиси болалардаги мана шу хусусиятдан фойдаланиши, уларнинг кучини бадиий асар ўқишга йўналтира билиши, шу йўлгина катта, кучли, билимдон, ақлли бўлишга олиб боришига ишонтира билиши зарур. 8-9-синф ўқувчиларида аналитик фикрлаш кучлироқ бўлади. Бу ёшдаги болалар ўзларига ташқаридан қ арашга уринишади. Бинобарин, бу синфлардаги ўқувчиларга ру ҳ ий туғёнлар, нозик ҳиссиётлар акс этган асарларни тавсия этиш мумкин. Айни вақтда, ўспиринлар оламни тизимли

тушунишга, ҳар бир ҳаётий ҳодисанинг боши ва охири борлиги, уларни сабаб-оқибат муносабатлари доирасида англаш лозимлигини билишади. Шунинг учун ҳам бу ёшдаги ўқувчиларга ўргатилиши лозим бўлган бадиий асарлар хронологик тарзда тақдим этилади. Адабиёт ўқитувчиси ҳам, мактаб адабий таълими учун ашёлар тайёрлашга тутинган мутахассислар ҳам ҳар қандай ёшдаги ўқувчиларида ўз фикрини билдириш, мустақил қарашини баён этишга кучли эҳтиёж борлигини ҳисобга олишлари, шундан келиб чиққан ҳолда адабий материалларнинг тайёр талқинларини бермай, матн билан танишган ҳар бир ўқувчининг ўз қараши бўлишига имкон қолдиришлари мақсадга мувофиқ бўлади. Шунда миллат ёшлари ҳар қандай инсоннинг ҳар қандай хатти-ҳаракати ҳақида ўз тўхтамларига эга бўладики, бу ҳол уларнинг баркамол шахс сифатида шаклланишларида айрича аҳамиятга эгадир.

Адабиётлар: 1. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. -Т.: «Ўқитувчи», 1967. 2. Резь З. Я. Методика преподавания литературы. -Москва: «Просвещение», 1977. 3. Йўлдошев Қ ., Мадаев О., Абдураззоқов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. - Т.: «Университет», 1994. 4. Йўлдошев Қ . Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. -Т.: “ Ўқитувчи ” , 1996. 5. Бог данова О. Ю., Леонов С. А., Чертов В. Ф. Методика преподавания литературы (учебник). -Москва: " Academa ", 2004 .

Похожие

Адабиёт укитишда укувчиларнинг ёш хусусиятларини хисобга олиш

Мактабда адабиёт курсининг мазмуни ва қурилиши

Шўро тузуми ва мустақиллик даврида адабиёт ўқитиш

Адабиёт укитувчиси

Адабиёт буйича факультатив машгулотлар, адабиёт тугараги