Budjet munosabatlarining qonuny huquqiy asoslari - Экономика - Курсовые работы

Budjet munosabatlarining qonuny huquqiy asoslari

Загружено в:

14.10.2023

Скачано:

0

Размер:

397.3798828125 KB

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI « Davlat budjeti » fanidan KURS ISHI MAVZU: Budjet munosabatlarining qonuny huquqiy asoslari Tayyorladi: Ilmiy rahbar:

MUNDARIJA : Kirish 1. BOB BUDJET JARAYONI BOSQICHLARI VA UNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY-HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI. 1.1. Budjet jarayonini tashkil etishning nazariy-huquqiy asoslari. 1.2 O’zbekiston Respublikasi budjet jarayonining olibborilishida. tegishli davlat organlarining asosiy vazifalari. bob bo’yicha xulosa. 2. Budjet ijrosi va uning nazorat tahlili. 3.Budjet jarayonini takomillashtirishda budjet nazoratini samarali tashkil etish. XULOSA VA TAKLIFLAR. FOYDALANIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

Kirish Bizga ma’lumki, o’tgan yillar mobaynida olib borilgan iqtisodiy islohotlar mamlakatimiz iqtisodiy barqarorligi qay darajada ekanligini ko’rsatib berdi. Bu borada, davlat moliyasi tizimining puxta ishlab chiqilganligi o’z natijalarini berdi. Xususan, Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev “ Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolish, jumladan, Davlat budjeti barcha darajada mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo’lishini ta’minlash - eng muhim ustuvor vazifamizdir.” -deya ta’kidlab o’tdilar. Ayniqsa, o’tgan yillar mobaynida mamlakatimizda zamonaviy Davlat budjetining barpo etilganligi, budjet tizimi faoliyatini ta’minlashda budjet loyihasini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijro etilishini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlariga muvofiq tartibga solinishiga tegishli bo’lgan davlat hokimiyat va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari hamda budjet jarayoni ishtirokchilarining faoliyati samarali tashkil qilinganligi budjet jarayoni munosabatlarini ta’minlab berdi. Biroq, budjet jarayonini tashkil qilishda ko’zga ko’rinarli natijalarga erishgan bo’lsada, shu bilan birga budjet jarayonini tashkil qilishda ayrim muammolar ham mavjud. Mavjud muammolarni echimini topish, budjet jarayonini tashkil qilishda ishtirok etuvchi organlar faoliyatini yanada takomillashtirish, budjet loyihasini shakllantirish va ijro etishda budjet nazoratini samarali tashkil etish bugungi kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Shu bois, budjet jarayonini tashkil etishda O’zbekiston Respublikasi budjet jarayonining asosiy ishtirokchilari faoliyati hamda budjet nazorati o’rnini va ahamiyatini oshirish mavzuning dolzarbligi o’zida aks ettiradi. x O ’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga

Budjet jarayoni bosqichlari va uni tashkil etishning nazariy-huquqiy va tashkiliy asoslari 1.1Budjet jarayonini tashkil etishning nazariy-huquqiy asoslari Moliya tizimining asosini davlat budjeti tashkil etadi. U bir tomondan resursla m i hal qiluvchi qismini o’zida jamlaydi. Ikkinchi tomondan esa barcha moliya bo’g’inlari va muassasalarining o’zaro aloqadorligini ta’minlaydi, ularning faoliyatini muvofiqlashtirib boradi. Budjet iqtisodiyotiga ishlab chiqarish jarayoniga xo’jalik hayotiga davlat tomonidan ta’sir o’tkazish vositasidir hamda u davlat iste’molining moliyaviy asosi sifatida namoyon bo’ladi va ijtimoiy monitorlash uchun foydalaniladi. O’zbekiston Respublikasining budjet tizimi davlat budjeti amal qilishining tashkiliy shaklidir. Bunday tizim davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda asosiy dastaklardan biri hisoblanadi. Budjet tizimi Respublika barcha budjetlarining jamlanmasi bo’lib, u davlatning siyosiy va iqtisodiy tizimlariga, respublikaning ma’muriy bo’linishiga asoslanadi. Budjet tizimining iqtisodiy, ijtimoiy va tashkiliy tamoyillari, tuzilishi, unda birlashib ketadigan budjetlarning o’zaro aloqadorligini respublika budjet qurilmasini belgilaydi. Hozirgi davrda budjetni ko’rib chiqish, tuzish, hamda budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish hozirgi davrning eng dolzarb muammolaridan biri bo’lib hisoblanadi. Budjet daromadlari hamda xarajatlarini mutanosib olib borish esa joylardagi moliya boshqarmalari, bo’limlari hamda Moliya Vazirligining oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy islohatlarni amalga oshirish, iqtisodiy qonunlarni bir me’yor doirasida amal qilishi ko’p jihatdan davlatni moliyaviy siyosatini asosiy bo’g’ini Davlat budjetiga bog’liqdir. Davlat budjeti o’zida davlat daromadlari va xarajatlarni mujassamlashtirgan moliyaviy rejadir. Demak xalq xo’jaligini butun tarmoqlarida, xususan noishlab chiqarish tarmoqlari (xalq ta’limi, sog'liqni saqlash, mudofaa va h.k.) da davlat budjetini roli beqiyosdir. Shu o’rinda mamlakatimiz prezidenti Sh. M. Mirziyoyev quyidagi so’zlarini ta’kidlab o’tish o’rinlidir: “ Albatta, Davlat budjeti o’lchovsiz emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va

oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu - hammaga ravshan va rad etib bo’lmaydigan haqiqat ”. Jumladan, 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturining o’z vaqtida qabul qilinishi xususida birinchi prezidentimiz Islom Karimov: “Dastur o’ziga qamrab olgan, o’z vaqtida qabul qilingan hujjatlarda avvalo mamlakatimiz moliyaviy-iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlari va korxonalariga yordam ko’rsatish, aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlarning puxta ishlab chiqilgani o’zining amaliy samarasini berdi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz” - deya ta’kidlab o’tgan edilar. Budjet mablag’larini sarflanishini to’g’ri rejalashtirish, undan samarali foydalanish mamlakatimiz ijtimoiy, iqtisodiy hamda siyosiy ahvoliga bevosita ta’sir ko’rsatib bu budjet tizimi hamda jarayonini qayta ko’rib chiqish ahamiyatini oshiradi. Avvalambor, budjet jarayoniga ta’rif beradigan bo’lsak, “Budjet jarayoni- davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlari bilan tartibga solingan jarayon. 2 3 4 Budjet jarayonining mazmuni mamlakatning davlat va budjet tuzilishi, tegishli organlar va yuridik shaxslarning budjet huquqlari bilan belgilanadi hamda budjet jarayonining mazmunini belgilashda budjetni tuzish tartibi, uning normativ-huquqiy va tashkiliy asosi, mamlakat budjetini tuzishning nazariy va metodologik masalalari muhim rol o’ynaydi.

Budjet jarayoni bosqichlari Budjet jarayoni, odatda, budjet faoliyatining quyidagi to’rt bosqichini o’z ichiga oladi -budjet loyihasini tuzish (ishlab chiqish, yaratish); -budjetni ko’rib chiqish (muhokama qilish) va tasdiqlash; -budjetni ijro etish; -budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va uni tasdiqlash. Budjet jarayonining davomiyligi yuqoridagi to’rt bosqichning barchasidan iborat bo’lib, odatda, uch yilga yaqin davom etadi. Buning bir yilga yaqini budjet loyihasini ishlab chiqish (yaratish, tuzish), uni muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish) ga, bir kalendar yili (1 yanvardan 31 dekabrgacha) budjetni ijro etishga (budjet davri) va sakkiz oyga yaqini budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlashga va uni tasdiqlashga to’g’ri keladi. Budjet jarayonini tashkil qilishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi:

1. Yagonalik-yagona huquqiy baza, yagona budjet tasnifi, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti va hududlar budjetlarini tuzishda statistik axborot tuzish uchun zarur bo’lgan budjet hujjatlari yagonaligi; 2. Har bir qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimyati organi budjet jarayonining mustaqilligi-o’z daromadlari manbalari va ulardan foydalanish yo’nalishlarini belgilash huquqi bilan ta’minlanadi; 3. Balans usuli-jami budjetlarning daromadlari va xarajatlari o’rtasida, shuningdek, moddiy va moliyaviy ko’rsatkichlar o’rtasida to’g’ri nisbatlarni belgilashni nazarda tutadi. Budjet jarayoni budjetni rejalashtirishdan boshlanadi. Budjetni rejalashtirish davlat moliyaviy siyosati talablariga muvofiqlashtirilgan moliyaviy rejalashtirishning muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Bunday rejalashtirishning iqtisodiy vazifasi turli darajadagi budjetlar va budjetdan tashqari jamg’armalarni tuzish va ijro etish jarayonida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning umummilliy dasturlari asosida yalpi ichki mahsulot va milliy daromad qiymatini moliya tizmi bo’g’inlari o’rtasida markazlashtirilgan tarzda qayta taqsimlash proporsiyalarini to’g’ri belgilashdan iboratdir. Budjet loyihasini tuzish budjet jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Davlat budjetining loyihasini tuzish (yaratish, ishlab chiqish) bo’yicha ishlar yangi budjet yilining boshlanishidan ancha oldin, masalan, O’zbekistonda 7 oy oldin boshlanadi. Uning loyihasini tuzish ijroiya hokimyati organlari, odatda, Moliya vazirligi, G’aznachilik tomonidan amalga oshiriladi. Ba’zi bir mamlakatlarda budjet loyihasini tuzish davlat ijroiya hokimyati boshlig’i (rahbari)ning kelgusi yilga mo’ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining umumiy yo’nalishlari bo’yicha chiqishidan (ma’ruzasidan) boshlanadi. Masalan AQSh da prezidenti amerika xalqiga Budjetnoma bilan murojaat qilib, unda pul- moliya siyosatining asosiy vazifalari, kelgusi budjet yili va navbatdagi to’rt yil uchun federal budjet daromad va xarajatlarining hukumat bahosi shakllantiriladi 6 . * 9 6 Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya.-T: “Sharq”,2010y.,

Bujet loyihasini tuzishdan oldin O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi har yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan muddatlarda kelgusi moliya yiliga tegishli budjetlar va davlat maqsadli jamg’armalari tayyorlash uchun Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklari, davlat maqsadli fondlarini taqsimlovchi organlariga, hamda budjetdan ajratiladigan mablag’larni olishga buyurtmalar tuzish uchun respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet mablag’lari oluvchilariga budjet so’rovi yuborilishi kerak. Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining loyihasini tuzish:  Budjet so’rovini tuzish tartibini yuborilishini;  Budjet so’rovlarini hamda asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozlarini tayyorlash va taqdim etishini;  Budjet so’rovlarini ko’rib chiqish va jamlashni;  Budjetnomani ishlab chiqishni nazarda tutadi. Amaldagi qonunchilikka ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi har yili 15 aprelga qadar kelgusi davr uchun budjet so’rovini tuzish tartibini O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti loyihasini tayyorlash uchun - budjet mablag’larini taqsimlovchilarga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirligi Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga yuboradi. Budjetni muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish) bosqichida mamlakatning oliy ijroiya organi - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ma’qullanganidan so’ng Davlat budjetining loyihasi muhokama qilish (ko’rib chiqish) va tasdiqlash (qabul qilish) uchun qonunchilik organi bo’lgan Oliy Majlisga taqdim etiladi. Odatda, budjetning loyihasi Oliy Majlisning har bir palatasida (oldin quyi palata bo’lgan Qonunchilik palatasida va yuqori palata sanalgan Senatda) alohida-alohida muhokama qilinadi. Mamlakat parlamentining har bir palatasida aniq budjet masalalari bilan 7 7 O. Ga’ybullayev, U. 0’roqov. O’zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni.-T:

shug’ullanuvchi maxsus qo’mitalar va komissiyalar faoliyat ko’rsatadi. Ular budjet loyihasining tegishli moddalarini atroflicha tahlil qiladilar, zaruriy hollarda o’zgartirishlarni taklif qiladilar va tushuntiruv xati bilan birgalikda budjetning loyihasiga xulosa beradilar. Oliy Majlisning har bir palatalarida budjet loyihasi qabul qilinganidan so’ng, har ikki palata o’rtasida budjet loyihasi bo’yicha kelishmovchiliklar mavjud bo’lmasa, mamlakat parlamentining budjet to’g’risidagi umumiy qarori qabul qilinadi. Agar palatalar o’rtasida budjet loyihasi bo’yicha kelishmovchiliklar vujudga kelsa, har ikki palataning vakilllaridan iborat bo’lgan muvofiqlashtiruvchi komissiya ularni bartaraf etishi kerak. Parlamentda budjet loyihasini muhokama etish (ko’rib chiqish) da budjet tashabbuskorligining mavjudligi muhim ahamiyatga egadir. Budjet tashabbuskorligi deyilganda parlament a’zolarining hukumat tomonidan taqdim etilgan budjet loyihasiga nisbatan o’zgartirishlar kiritish huquqi nazarda tutiladi Budjetni ijro etish bosqichida budjetni ijro etish uni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tasdiqlagandan va mamlakat Prezidenti imzolagandan so’ng boshlanadi. O’zbekiston hukumati quyi ijroiya organlari va mahalliy o’z- o’zini boshqarish organlari bilan muvofiqlashtirilgan holda budjet ijrosi tartibini tashkil qiladi. Budjet jarayonining bu bosqichi o’z ichiga budjetning daromadlar va xarajatlar qismining bajarilishini qamrab oladi. Budjetni ijro etishning eng muhim vazifasi ikkiyoqlama xarakterga ega bo’lib, u bir tomondan, soliqlar va boshqa to’lovlarning yoppasiga hamda har bir manbalar bo’yicha to’liq va o’z vaqtida tushib turishini ta’minlashni, ikkinchi tomondan esa, budjet tasdiqlangan yil uchun shu moliyaviy yil davomida budjetda tasdiqlangan summalar chegarasida barcha tadbirlarni moliyalashtirilishni taqozo etadi. Budjet ijrosi davomida davlat ishlab chiqarishni intensifikatsiyalash va samaradorligini oshirish hisobidan resurslarning oshishidan, mablag’larni sarflashda iqtisod rejimiga rioya qilinishidan, soliqli daromadlarning to’liq jalb qilinishidan manfaatdordir.

Davlat budjetining ijrosim ta’minlashda quyidagi masaMaming hal etilishiga jiddiy e’tibor bermoq lozim:  Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish;  Davlat budjeti mablagdarim sarflash;  Qabul qilingan davlat budjeti bo’lmagan taqdirda budjetni ijro etish;  Budjetdan ajratiladigan mablag’larga o’zgartirishlar kiritish;  Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish;  Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish;  Davlat budjetining kassa ijrosini ta’minlash;  Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish. Davlat budjetining ijrosini ta’minlash jarayonida uning daromadlarini shakllantirish O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni, Soliq kodeksi, bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunda hisoblab chiqarilgan, biroq joriy yilning 31 dekabrigacha davlat budjetiga to’lanmagan daromadlar kelgusi yilda Davlat budjetiga o’tkazilishi kerak. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, davlat budjeti moliya yili boshlanganidan keyin qabul qilingan holda xarajatlarning umumiy summasi moliya yili davomida qabul qilingan davlat budjeti ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirilishi kerak. Budjet jarayonining so’nggi bosqichi, ya’ni budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobot va uni tasdiqlashda davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot budjet ijrosining yakuni (natrjalari)ni o’zida ifoda etadi. Shu munosabat bilan Respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet mablag’lari oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag’lardan hisobot davrida foydalanganlik to’g’risidagi hisobotlarni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga shu vazirlik belgilagan muddatlarda taqdim etishi kerak. Shunga mos ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan hamda mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan budjet mablag’lari oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag’lardan hisobot davrida foydalanganlik to’g’risidagi hisobotlarni tegishli moliya organlariga O’zbekiston Respublikasi vazirligi tomonidan

belgilangan muddatlarda taqdim etmoqlari lozim. Davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shunga mos ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar ijrosi to’g’risidagi hisobotlar Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va tegishli mahalliy o hokimiyat vakillik organlari tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Budjet munosabatlarining tashkiliy-huquqiy asoslari 2002-yildan boshlangan va bugungi kunga qadar muvaffaqiyatli amalga oshirib kelinayotgan “Davlat moliyasini tizimini isloh qilish” loyihasi doirasida budjetdan moliyalashtirish, budjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirish, g’aznachilik orqali ular xarajatlari to’lovini amalga oshirish tartiblariga bevosita taalluqli me’yoriy - huquqiy hujjatlar ham takomillashib bormoqda. Budjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy va me’yoriy asoslarini tashkil qiluvchi hujjatlar qatorida quyidagilarni keltirib o’tish mumkin: • O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, xususan: • 100-moddaga muvofiq mahalliy hokimyat organlari ixtiyoriga mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish kiradi; • 122-modda 0’zbekistonning davlat budjeti Respublika budjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan iborat ekanlligini belgilaydi. • “Mahalliy davlat hokimyati to’g’risida”gi Qonun-hududlarning moliyaviy resurslarini, mahalliy hokimyat organlarining budjetga doir huquqlarini, mahalliy hokimyat organlarining budjetga doir huquqlarini, mahalliy budjetlarning daromadlari va sarf -xarajatlarini va boshqalarni belgilaydi. 8 8 Malikov T.S., Haydarov N.H. Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni. O’quv qo’llanma / - T.: “IQTISOD MOLIYa”, 2008, 84 b.

• Soliq kodeksi 23-moddasi, unda umumdavlat va maxsus qismida soliqlar va boshqa majburiy todovlar bo’yicha har birining elementlari, ulami hisoblab chiqarish va budjetga to’lash tartibi belgilangan. • O’zbekiston Respublikasi “Budjet tizimi to’g’risida” gi 2000-yil 14- dekabrda qabul qilingan 158-II Qonuni. • O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi; • Oliy Majis tomonidan har yili qabul qilinadigan “Davlat budjeti to’g’risida”gi qarorlar hamda ular asosida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan keyingi moliya yili uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida” gi qarorlari; • O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat budjeti g’azna ijrositizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007-yil 28- fevraldagi PQ-594-son Qarori; • O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2010 -yil 20-avgustdagi 65- son buyrug’1 bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”; • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida” 1999-yil 3- sentabrdagi 414-son Qarori; • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiining “Budjet intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida” 1999-yil 11- fevraladagi 66-son Qarori; • Boshqa hujjatlar. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko’plab soha va tarmoqlarida keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy ko’rsatkichlarga o’zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi.

1.1. O’zbekiston Respublikasi budjet jarayonining olib borilishida tegishli davlat organlarining asosiy vazifalari Eng umumiy tarzda, budjet jarayonining ishtirokchilari quyidagilar hisoblanadi: - Mamlakat Prezidenti va qonunchilik (vakillik) hokimiyat organlari; - Ijroiya hokimiyat organlari (mamlakat sub’ektlarining yuqori mansabdor shaxslari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari rahbarlari, moliya organlari, budjet daromadlarini undirish bilan shug’ullanadigan organlar va - boshqa vakolatli organlar); - Pul-kredit tizimini tartibga solish organlari; - Davlat va mahalliy nazorat organlari; - Davlat nobudjet fondlari; - Budjet mablag’larini Bosh taqsimlovchilar, taqsimlovchilar va boshqalar

Mamlakat budjet tizimini boshqarish sohasida tegishli hokimiyat organlari alohida vakolatlarga egadir. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining budjet tizimini boshqarish sohasidagi vakolatlari quyidagilardan iborat: • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi; • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; • Budjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi; • Budjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga taqdim etadi; • Davlat boshqaruvi organlarining Davlat budjetini va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi; • Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi; • O’tgan moliya yili uchun Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; • Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi; • Budjet kodeksining 144, 145 va 149-moddalarida nazarda tutilgan hollarda moliya yili mobaynida Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;

• O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zahira jamg’armasi mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi. • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin (O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi 25-modda). Budjet jarayonida Hisob Palatasining vazifalari quyidagilarni qamrab oladi: • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga xulosa taqdim etadi; • Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobot bo’yicha tashqi audit va baholashni amalga oshiradi hamda ular yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga xulosa taqdim etadi; • Vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar hamda banklarning budjet tizimi budjetlari daromadlari va xarajatlari moddalarining maqsadli ijrosini boshlang’ich ma’lumotlar bo’yicha nazorat qilish imkonini beruvchi axborot tizimlari va resurslariga kirish imkoniyatiga ega bo’ladi; • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari daromad qismining ijrosi yuzasidan monitoring o’tkazadi; • budjet tizimi budjetlari mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. • O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin (O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi 26-modda). Shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari va joylardagi davlat hokimiyati organlari ham budjet tizimini boshqarish sohasida bir necha vakolatlarga ega. Jumladan, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i

Kengesi va mahalliy hokimiyat vakillik organlari uchun bu borada quyidagi vakolatlar xosdir: • tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetini va mahalliy budjetlarni qabul qilish, shuningdek ularning ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash; • qonun hujjatlariga muvofiq mahalliy budjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig’imlar va to’lovlar miqdorlarini hamda ular bo’yicha imtiyozlarni belgilash; • qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar kengashi va tegishli hokimiyatlar esa: • Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar loyihalarini tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va mahalliy hokimiyat vakillik organlari qabul qilishi uchun taqdim etish hamda ularning ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tuzish; • Tegishli budjet loyihasini ishlab chiqish va uni ijro etish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi; • Budjet so’rovi olinishiga qarab tegishli budjetlarning loyihalarini tuzish to’g’risida qarorlar qabul qiladi, ularni tayyorlash tartibi va muddatlarini belgilaydi; • Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti loyihasini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari loyihalarini tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga ko’rib chiqish va qabul qilish uchun taqdim etadi; • Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining qarorlariga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari parametrlarini tasdiqlaydi; • Budjet kodeksining 146-148-moddalarida nazarda tutilgan tartibda moliya yili mobaynida Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent

shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflami ko’rib chiqadi; • Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etadi; • Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga tushumlar to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan nazoratni tashkil etadi; • Budjet mablagTarinmg maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni tashkil etadi; • QoraqalpogTston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining, tumanlar va shaharlar budjetlarining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; • QoraqalpogTston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda tegishincha QoraqalpogTston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlari va Toshkent shahri shahar budjetining zahira jamg’armalari mablagTaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi. • QoraqalpogTston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlari qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin (O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi 28-modda). O’z navbatida, mamlakat budjet tizimini boshqarishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi muhim rol o’ynab, u bu sohada quyidagi vakolatlarga egadir: • Davlat budjeti loyihasini tayyorlash; • Davlat budjeti mablagTarining tushumi va sarfi tartibini belgilash hamda ular ustidan nazoratni amalga oshirish;

• Respublika budjetining xarajatlarini amalga oshirish; • Budjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini ruyxatdan o’tkazish; • Budjet mablag’lari oluvchilarning Davlat budjeti mablag’laridan foydalanishini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarni, shuningdek umummajburiy tusdagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish; • Qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Hududiy moliya organlarivazifalari quyidagilardan iborat: • Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari loyihalarini tayyorlaydi hamda ularni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimliklariga ko’rib chiqish uchun kiritadi; • Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ularning manbalari kesimida to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan monitoringni amalga oshiradi; • Tegishli budjetning ijro etilishi jarayonida unga tushumlarni ko’paytirish bo’yicha qo’shimcha zahiralarni aniqlaydi; • Budjet tashkilotlariga va budjet mablag’lari oluvchilarga ular uchun nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’lar hajmlarini yetkazadi; • Budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalari va shtat jadvallarini hamda budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni ro’yxatdan o’tkazadi; • Budjet kodeksining 146 - 148-moddalarida nazarda tutilgan tartibda tegishli budjetlar parametrlariga moliya yili mobaynida o’zgartirishlar kiritadi; • Tegishli budjetlarning mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; • Yuqori turuvchi moliya organlariga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar

hokimliklariga tegishli budjetning ijrosi to’g’risida har choraklik hisobotlami taqdim etadi; • Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar xarajatlarini maqbullashtirishni amalga oshiradi; • tegishli budjetlar ijrosining budjet hisobini yuritadi; • mahalliy davlat hokimiyati organlarining tegishli budjetlar daromadlari va xarajatlari balansliligiga ta’sir ko’rsatuvchi normativ -huquqiy hujjatlarini moliyaviy va iqtisodiy ekspertizadan o’tkazadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari moliya boshqarmalari ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda: • Davlat budjeti daromadlari prognozini davlat soliq xizmati organlari va bojxona organlariga har chorakda tegishli ma’muriy-hududiy birliklar bo’yicha yetkazadi; • budjet ssudalarini beradi. • Hududiy moliya organlari qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. (BK.30-modda) 10 . Umuman olganda jarayonida ishtirok etuvchi vakolatli davlat organlari o’zlarining qonun hujjatlarida belgilangan vazifalarini o’z vaqtida hamda belgilangan me’yoriy normativlar asosida to’g’ri ado etishlari bilan O’zbekiston Respublikasi Davlat budjet jarayonini tashkil etishadi. I bob bo’yicha xulosa Budjet jarayoni — Davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek Davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlari bilan tartibga solingan jarayoni. Budjet jarayoni, odatda, budjet faoliyatining quyidagi to’rt bosqichini o’z 10 O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi

ichiga oladi: -budjet loyihasini tuzish (ishlab chiqish, yaratish); -budjetni ko’rib chiqish (muhokama qilish) va tasdiqlash; -budjetni ijro etish; -budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va uni tasdiqlash. O’zbekiston Respublikasining budjet jarayoni davlat budjet loyihasini tuzishdan boshlanadi. Budjet loyihasini tuzish budjet jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanib, davlat budjetining loyihasini tuzish (yaratish, ishlab chiqish) bo’yicha ishlar yangi budjet yilining boshlanishidan 7 oy oldin boshlanadi va budjet jarayonining so’nggi bosqichi, ya’ni budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobot va uni tasdiqlashda davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot budjet ijrosining yakuni (natijalari)ni o’zida ifoda etadi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida budjet jarayonini tashkil etishda davlat organlari faoliyatini takomillashtirish masalalalarini ko’rib chiqish, me’yoriy-huquqiy qonun hujjatlarini davr talabiga moslashtirib, rivojlantirib borish budjet jarayonining samarali ijrosini ta’minlashga o’z hissasini qo’shadi. Ushbu bobda biz O’zbekiston Respublikasi budjet jarayoni qonun hujjatlarida belgilangan vakolatli davlat organlarining, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, hamda maxsus organlar, jumladan Moliya vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Bojxona Qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va O’zbekiston Respublikasi G’aznachiligining budjet jarayoniga tegishli vazifalarini to’laqonli ado etishlari orqali yuzaga kelishini o’rganib chiqi b, samarali budjet jarayonini tashkil etish uchun budjet tizimida vujudga kelayotgan muammolar va ularning yechimlarini hisobga olgan holda budjet qonunchiligini takomillashtirib borish, budjet jarayonida ishtirok etuvchi barcha vakolatli davlat organlari vazifalarini zamon talablariga moslashtirib borish, butun mamalakat miqyosida budjet jarayonini qamrab oluvchi mahalliy hokimyat organlari faoliyatida budjet jarayonining samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi muammoli masalalarni bartaraf etish yodlarini o’rganib chiqish kerak degan xulosaga keldik.

2- BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI budjet loyihasini tuzish VA IJRO ETILISHINING AMALDAGI HOLATI 2.Budjet ijrosi va uning nazorat tahlili Davlat budjetini ijro qilish uning daromad qismida rejalashtirilgan to’lovlarning har bir manba bo’yicha o’z vaqtida va to’liq kelib tushishini ta’minlash, shuningdek, uning xarajat qismida nazarda tutilgan barcha tadbirlarni uzluksiz moliyalashtirilishidir 14 . Budjet tizimi budjetlarining ijrosi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan g’azna ijrosi yo’li bilan amalga oshiriladi. Budjet ijrosini tashkil qilishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona axborot tizimida budjet tizimi budjetlari, budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilar uchun shaxsiy g’azna hisobvaraqlari ochiladi. Budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilar o’z xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’larni moliya yili tugaguniga qadar sarflaydilar. Budjet tizimi budjetlarining ijrosi moliya yili mobaynida va qo’shimcha vaqt davrida amalga oshiriladi. Keyingi yilning yanvar oyi moliya yiliga qo’shimcha vaqt davri bo’lib, bu davr mobaynida o’tgan yil uchun budjet tizimi budjetlarining ijrosi amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vaz irligi budjet tizimi budjetlarining qo’shimcha vaqt davridagi ijrosi bo’yicha operatsiyalarni o’tkazish tartibini va eng kech muddatlarini belgilaydi.

Budjet tizimi budjetlarining xarajatlari daromadlar va xarajatlar yoyilmasida nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida hamda budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar faoliyat ko’rsatishini ta’ minlaydigan muddatlarda, daromadlarning tushishi hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Budjet kodeksining 117-moddasida budjet tizimi budjetlari daromad qismining ijrosi nimalarni o’z ichiga olishi ko’rsatilgan. Tushumlarni Yagona g'azna hisobvarag'iga va boshqa bank hisobvaraqlariga kiritish. Tushumlarni budjet tizimining budjetlari o'rtasida taqsimlash Ortiqcha yoki noto'g'ri to'langan tushum summalarini qaytarishni yoxud ularni qarz to'lash evaziga hisobga olish Budjet tizimi budjetlari daromadlari ijrosini tashkil etish 15 Budjet kodeksining 120-moddasiga ko’ra, budjet tizimi budjetlari xarajatlar qismining ijrosi quyidagilarni nazarda tutadi: Budjet ijrosi jarayonida budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilarga turli darajadagi budjetlardan budjet mablag’larini ajratishga yo’l qo’yilmaydi. “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonunga muvoviq davlat budjeti va uning tuzilmasiga kiruvchi budjetlarni ijro etish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, joylardagi ijroiya organlari va Moliya vazirligi vakolatiga kiradi.

rasm. Budjet tizimi budjetlari xarajatlari ijrosini tashkil etish 16 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat budjetining ijro etilishini tashkil qiladi. Moliya vazirligi va davlat boshqaruvi boshqa organlarining davlat budjetini ijro etish bo’yicha ishlarni muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi, davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibini belgilaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va joylardagi ijroiya organlari mablag’larning tegishli budjetlaga to’liq va o’z vaqtida kelib tushishi va ularning belgilangan maqsadlarda xarajat qilinishi ustidan nazoratini amalga oshiradi. Respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarni bevosita ijro etish moliya organlari tizimi (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, tegishli hokimyatlar moliya boshqaemalari va bo’limlari) tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshqa moliya organlari davlat budjeti va tuzilmasiga kiruvchi budjetlarning qonunchilikda belgilangan parametrlari doirasida ijro etilishi uchun mas’ul hisoblanadi. Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. 16 O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining VII bo’lim, 19-bob, 120-moddasi asosida keltirildi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat budjeti ijrosini ta’minlaydi, respublika budjetini ijro etadi, Qoraqalog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning ijro etilishiga rahbarlik qiladi. Bu organ davlat budjetida nazarda tutilgan barcha daromadlarning kelib tushishini ta’minlash hamda budjetdan ajratilgan mablag’larning qat’iy belgilangan maqsadlardan oqilona va tejamkorlik bilan ishlatilishi yuzasidan chora-tadbirlarni tashkil etadi va amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublika budjetining vazirliklar, idoralar, budjet tashkilotlari va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan ijro etilishi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa banklarning budjet kassa ijrosi qoidalariga rioya etilishi, kapital qo’yilmalar va budjetdan ajratiladigan mablag’lar hisobidan amalga oshiriladigan boshqa tadbirlarning banklar tomonidan moliyalanishini nazorat qiladi. Yo’naltirilgan sertifikatlarni tayyorlash, rasmiylashtirish, berish, ijro etish va hisobini yuritish tartibi hamda turli darajadagi budjetlarning ijrosi to’g’risidagi buxgalteriya hisobini yuritish tartibini belgilaydi va h.k. Davlat budjetining ijro etilishida soliq va bojxona xizmati organlari katta rol o’ynaydi. Soliq organlari soliqlar, majburiy to’lovlarning to’g’ri hisoblab yozilishi, ularning O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasiga, Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’rmasiga, Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga to’liq va o’z vaqtida kelib tushishini nazorat qiladi. Bojxona organlari zimmasiga bojxona to’lovlarini to’g’ri hisoblab yozilishi, to’liq va o’z vaqtida to’lanishini nazorat etish vazifasi yuklatilgan. Davlat budjetini ijro etishda budjetning kassa ijrosi, ya’ni pul mablag’laini qabul qilish, saqlash va budjetdan ajratilgan mablag’larni oluvchilarga berish, “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshirilishi belgilab qo’yilgan. Respublika banklari davlat budjetiga xizmat ko’rsatish bo’yicha kassa operatsiyalarni bajarishadi:

- Respublika va mahalliy budjetlar daromadlariga kelib tushadigan mablag’larni qabul qiladi va tegishli hisobvaraqlarga kiritadi; - Davlat soliqlari va daromadlari bo’yicha tushumlardan mahalliy budjetlarga mablag’lar ajratadi; - Respublika va mahalliy budjetlar mablagdarim hisobvaraqlarda mavjud bo’lgan summalar doirasida beradi va h.k. Banklar ko’rsatilgan operatsiyalarni bajarar ekan, respublika budjeti daromadlari va xarajatlari hisobini yuritadi, belgilangan muddatlarda respublika budjetining daromadlar bo’yicha kassa ijrosi to’g’risida hisobot; korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tomonidan budjetga soliqlarni o’tkazish uchun topshiriqnomalar hamda davlat mqsadli jamg’armalariga badallarning o’z vaqtida taqdim etilishi nazorat qiladi; respublika va mahalliy budjetlarda turgan muassasalar va tashkilotlarga hisob-kitob va kassa xizmatini ko’rsatadi, Markaziy bankning amaldagi ko’rsatmalariga muvofiq ravishda budjet mablag’lari va budjetdan tashqari mablag’lar berilishini nazorat qiladi. 2006-yil 1-yanvardan boshlab mamlakatimizda davlat budjetini ijro etishning g’aznachilik tizimi joriy etildi. Davlat budjetining g’azna ijrosi davlat budjetining barcha daromadlarini yagona g’azna hisobvarag’iga kiritishdan, shuningdek davlat budjetining xarajatlarini shu hisobvarag’idan to’lashdan iborat. Davlat budjetining ijro etilishida g’aznachilikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) Davlat budjetining kassa ijrosi; 2) Davlat budjeti mablag’larini tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga oshiradi; 3) Davlat budjeti mablag’larini boshqarish; 4) Davlat budjetida mablag’lar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar nomidan va ularning topshirig’iga binoan to’lovlarni amalga oshirish; 5) Davlat budjeti ijrosining qanday borayotganligi to’g’risidagi hisobotlarni yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish;

6) O’zbekiston Respublikasi davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini bajarish va h.k. G’aznachilik yagona g’azna hisobvarag’idagi va g’aznachilikning boshqa bank hisobvaraqlaridagi davlat budjeti mablag’larini ularni davlat budjetining xarajatlarini belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun yo’naltirish, shuningdek davlat budjeti bo’sh mablag’larini bank depozitlari va boshqa aktivlarga vaqtincha joylashtirish hamda ular hisobidan respublika budjetiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetlarga, shuningdrk davlat maqsadli jamg’armalariga budjet ssudalari berish yo’li bilan boshqaradi. 5- rasm. Davlat budj eti ij ro si b o’yicha hiso bo t taqdim etish ta rtibi 17 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yilning har choragida Davlat budjeti ijrosining O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi taqdim etadigan yakunlarini ko’rib chiqadi. Respublika budjetidan xarajatlari rejalashtirilgan budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag’lardan hisobot 17 O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi

davrida foydalanganlik to’g’risidagi hisobotlarni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga shu vazirlik uchun belgilangan muddatlarda taqdim etadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan hamda mahalliy budjetlardan xarajatlari rejalashtirilgan budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilar budjetdan ajratiladigan mablag’lardan hisobot davrida foydalanganlik to’g’risidagi hisobotlarni tegishli moliya organlariga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilagan muddatlarda taqdim etadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotni, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobotni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot yilidan keyingi yilning 1-apreligacha taqdim etadi. Vazirlar Mahkamasi Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobotni tashqi audit o’tkazish va baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga hisobot yilidan keyingi yilning 5- apreligacha yuboradi. Hisob palatasi yillik hisobotga doir xulosani hisobot yilidan keyingi yilning 10-mayidan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga yuboradi. Vazirlar Mahkamasi Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobotni O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining xulosasi bilan birga hisobot yilidan keyingi yilning 15-mayidan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tegishli hisobot davri uchun taqdim etilgan Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotni Oliy Majlis Qonunchilik palatasining siyosiy partiyalar fraktsiyalari, deputatl ar guruhlari va qo’mitalarida muhokama qilish asosida ko’rib chiqadi. Ko’rib chiqilgan yillik hisobot Oliy Majlis Qonunchilik palatasining majlisida ko’rib chiqiladi hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining qarori bilan tasdiqlanadi, shundan keyingina davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosi to’g’risida yillik hisoboti O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy

joylashtiriladi. Iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning bugungi bosqichida budjet daromadlari ishlab chiqarishning rivojlanishi, xo’jalik sub’ektlarining va aholi daromadlarining oshib borishi, soliq bazalarining kengayishi, mulk shakllarining ko’payishi bilan ortib bormoqda. Lekin bu davrda jamiyatning ko’ptomonlama ehtiyojlari ham kamaygani yo’q, aksincha, budjet tomonidan moliyalashtirilishi ob’ektiv zaruriyat bo’lgan, mohiyat jihatidan yangidan-yangi tadbirlar, loyihalar, yo’nalishlar paydo bo’ldi. Ularni to’liq hajmda moliyalashtirish yanada ko’proq mablag’larni taqozo etadi. Lekin daromadlarni muttasil oshirib borish (xususan, soliqlarni oshirish orqali) imkoniyati amaldagi soliq qonunchiligi bilan chegaralangan. Shu bilan birga, soliqlarni asossiz ravishda oshirish iqtisodiy sub’ektlarning xo’jalik faoliyatiga jiddiy putur yetkazadi, ularning ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini so’ndiradi. Bunday sharoitda budjet xarajatlarining budjet daromadlari bilan balanslangan bo’lishiga har doim ham erishib bo’lmaydi. Davlat budjeti xarajatlari tom ma’noda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining moliyaviy mazmunini aks ettiradi. O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlili ko’rsatadiki, xarajatlar nominal mazmunda (mutlaq ko’rsatkichlarida) ortib borayotganligini kuzatish mumkin lekin, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog’ining kamayib borish tendensiyasi kuzatilmoqda. Davlat budjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari yil sayin oshib borgan. Keying 5 yil mobaynida jami budjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 2012-yilda 58.3 foizdan 2015- yilda 59.1 foizgacha o’sib borgan. Ushbu holat jahondagi barcha davlat orasida eng yuqori ko’rsatkichni tashkil etadi. Ushbu xarajatlarning o’sib borishi bilan birga, ularning davlat budjeti xarajatlaridagi yuqori salmoqni tashkil etadi. 18 18 Moliya huquqi. E. Hojiyev, O. Kamalov, B. Artikov. -T. O’zbekiston Respublikasi IIV akademiyasi, 2012. 130-bet.

Ko’rsatkichla r 2017-yil 2018-yil 2019-yil 2020-yil 2021-yil so’m so’m so’m % so’m % so’m % Davlat budjeti xarajatlari 43 190 4531 2 4758 2 49967 50 930 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- 25 338 2757 3 2887 3 29957 30770, 7 Iqtisodiyot xarajatlari 5 338 7791 8385 9119.7 10 035,9 Markazlashgan investetsiyalarn i 3 174 4750 5500 6800 8 131,8 Davlat hokimyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 2 897 3452 4700 5599.9 6 790,8 Boshqa xarajatlar 10 495 1289 0 1390 3 15910. 1 17 553,8 Iqtisodiyot xarajatlari es a 2016-yilda 1938 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lib, jami budjet xarajatlarida 11.5 foizni tashkil etgan. 2019-yilga kelib ushbu xarajatlarning jami davlat budjeti xarajatlaridagi salmog’i 10.1 foizni tashkil etgan. Lekin ushbu xarajatlar nominal mazmunda o’sib borgan. Markazlashtirilgan investetsiyalarni budjetdan moliyalashtirish uchun 2016 yilda 2037 mlrd so’m, 2017-yilda 3174 mlrd so’m, 2018-yilda 4750 mlrd so’mni, 2019-yilda 5500 mlrd so’mni va 2020-yilda 6800 mlrd so’mni tashkil etmoqda. Bu o’z navbatida,

hozirgi kunda amalga oshirilayotgan iqtisodyotni modemizatsiya qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy qilish bilan bog’liq yirik va strategikahamiyatga ega bo’lgan loyihalarni moliyalashtirishda budjet investetsiyalarining ham ahamiyati yuqoriligidan dalolat beradi. Davlat hokimyati va boshqaruvi organlari, sud organlari faoliyati uchun xarajatlar jami xarajatlar tarkibida 2016-yilda jami budjet xarajatlari tarkibida 2016-yilda jami budjet xarajatlari 3.7 foizni, 2017-yilga kelib esa bu xarajatlar 3.1 foizni tashkil etmoqda. Demak, nominal mazmunda ushbu xarajatlar qariyb 2 barobardan ko’p o’sgan bo’lsada, ularning budjet xarajatlaridagi salmog’i kamayib borgan. Yuqoridagi jadval ko’rsatkichlari budjet siyosatining asosiy yo’nalishlarini o’zida ifoda etib, unda tabiiy ravishda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab - quvvatlash masalalari ustuvor ekanligi kuzatilmoqda. Hozirgi sharoitda davlat budjeti uchun nisbatan yuqori darajadagi moliyaviy yuk bo’lib tushayotgan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari bir tomondan aholining kam ta’minlangan qatlamini himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush farovonligini oshirish, zamonaviy sog’liqni saqlash tizimini shakllantirishda davlat budjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib bermoqda. Ta’kidlash joizki, barcha davlatlar o’z funksiya va vazifalarining uzluksiz hamda to’liq ravishda amalga oshirish orqali taraqqiyotni ta’minlash uchun zarur mablag’larni shakllantirishda soliqlarga murojaat qiladi. Shu sababli bugungi kunda jahon amaliyotida davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan moliyaviy mablag’lar shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli amalda qodlanilmagan. O’zbekiston Respunlikasi davlat budjeti hamda maqsadli jamg’atmalar budjeti daromadlari bevosita soliqlar, bilvosita soliqlar, Resurs to’lovlari va mol- mulk solig’i va boshqa daromadlardantashkil topgan. O’zbekiston Respublikasi budjet daromadlarini yillar bo’yicha o’sish tenden siyasini ko’zatadigan bo’lsak, bunda bilvosita soliqlarning hajmi doimo yuqori bo’lgan. 19 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlanadi

Ko’rsatkichlar 2017-yil 2018-yil 2019-yil 2020-yil 2021-yil Davlat budjeti daromadlari (maqsadli jamg’armalarsiz) jami 21295.7 26223.0 31729.6 36492.7 41030.7 Bevosita soliqlar 5414.2 6353.7 7433.1 8798.5 9853.6 Bilvosita soliqlar 10434.5 13398.6 16851.8 19193.8 21131.0 Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i 3312.5 3888.2 4311.6 4816.1 5306.2 Boshqa daromadlar 2134.4 2582.5 3133.1 3684.4 4739.9 Keltirilgan 2-jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, 2016 -yil davlat budjeti daromadlari 17061.3 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2020 yilga kelib 41030.7 mlrd so’mga yetib, 19735 mlrd so’mga yoki 192.6 %ga ko’paydi. Bunda bevosita soliqlar 4439.4 mlrd so’mga yoki 181.9 %, bilvosita soliqlar 10696.5 mlrd so’mga yoki 160.1% ga, resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i 1993.7 mlrd so’mga yoki 160,1 %ga hamda boshqa daromadlar 2605.5 mlrd so’mga yoki 222.0 % oshganini kuzatish mumkin. Shuningdek, 2016-yilda davlat budjetining 91.9 foizi soliqli tushumlar 8.1 foizi boshqa daromadlardan, 2020-yilda esa 88.4 foizi soliqli tushumlar,11.6 foizi boshqa daromadlardan shakllantirilgan. Bilvosita soliqlar hamda resurs to’lovlari va mol-mulk solig’ining ulushi yildan yilga oshib bormoqda. 20 “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. N°1, fevral, 2020 yil

2 -bob bo’yicha xulosa 0’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi vakil qilingan vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, shuningdek tegishli tashkilotlar bilan birgalikda quyidagilarni o’z ichiga olgan budjetnoma loyihasini ishlab chiqadi va birinchi oktyabrgacha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritadi: mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning o’tgan yilgi asosiy yakunlari va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning joriy yilgi yakunlarining prognoz bahosi; o’tgan yilgi Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan va joriy yilgi Davlat budjetining kutilayotgan ijrosi bahosi; kelgusi yilga mo’ljallangan Davlat budjeti loyihasini tuzishda asos bo’lgan kelgusi yilning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari; mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo’nalishlari loyihasi O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan; mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo’nalishlariga sharhlar; davlat ichki va tashqi qarzlari hamda ular bo’yicha xarajatlar holati to’g’risidagi ma’lumotlar; kelgusi moliya yiliga mo’ljallangan Davlat budjeti loyihasi O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan. Budjetnoma O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan joriy yilning o’n beshinchi oktyabridan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga kiritiladi. Davlat budjeti O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinadi. Davlat budjetiga muvofiq: Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlari Davlat budjeti qabul qilinganidan keyin ikki haftalik muddat ichida tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi hamda viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyat vakillik organlari tomonidan;

Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar tarkibiga kiruvchi tumanlar va shaharlar budjetlari Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar budjetlari qabul qilinganidan keyin bir haftalik muddat ichida tuman, shahar hokimiyat vakillik organlari tomonidan; shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlar budjetlari va tuman bo’ysunuvidagi shaharlar budjetlari belgilangan muddatlarda mahalliy hokimiyat yuqori turuvchi vakillik organlari tomonidan qabul qilinadi. Davlat budjeti daromadlari soliq, bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq shakllantiriladi. Hisoblab chiqarilgan, biroq joriy yilning o’ttiz birinchi dekabrigacha Davlat budjetiga to’lanmagan daromadlar kelgusi yilda Davlat budjetiga o’tkazilishi kerak. Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida moliya yili uchun tasdiqlangan xarajatlar smetasi asosida tayinlash sertifikatini muayyan davrga va summaga rasmiylashtirish orqali, shuningdek budjet mablag’lari oluvchining tovar yetkazib beruvchi (ish bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi) bilan tuzilgan va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomasi asosida: respublika budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi yoki uning hududiy bo’linmalari tomonidan; Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan yoki mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining hududiy bo’linmalari tomonidan to’lanadi.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI budjet jarayonini takomillashtirish masalalari Budjet jarayonini takomillashtirishda budjet nazoratini samarali tashkil etish. Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rmm egallaydi. Iqtisodiyot rivojlanishini turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini amalga oshirish quroli, mo’ljallangan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larini asosiy manbai hisoblanadi. Davlat budjeti, davlat hokimyatining kundalik masalalarini ham, rivojlanish istiqbollari vazifalarini ham hal etishda katta ahamiyat egadir. Budjet nazoratini amalga oshirish budjet mablag’larini hosil qilish va ishlatishda maqsadlilik, samaradorlik, tartiblilik, qonuniylikning ta’minlanishiga erishish zarurligidan iboratdir, bunda budjet intizomi va uning nazoratida bir qancha muhim ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Budjet nazorati-moliyaviy-iqtisodiy nazoratning tarkibi qismi sifatida mamlakatning barcha darajadagi budjetlarini qonuniy, maqsadli va samarali shakllantirish, taqsimlash va foydalanish, budjet daromadlari tushumini ko’paytirishning qo’shimcha manbalarini aniqlash, budjet-soliq intizomini yaxshilashni tekshirish bo’yicha davlat organlari tomonidan olib boriladigan tadbirlar yig’indisidir. Budjet nazoratining vazifalari: • Budjet moddalarining hajmi, tarkibi, maqsadi bo’yicha tuzilishi va ijrosining to’g’riligini ta’minlash; • Budjetni shakllantirish va ijrosiga ta’sir etuvchi qonunlar hamda me’yoriy - huquqiy hujjatlar loyihalarini moliyaviy ekspertizalash; • Buxgalteriya hisobi va hisobotini to’g’ri yuritishni nazorat qilish; • Budjet mablag’lari va budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar mabag’larini maqsadli va samarali ishlatilishi ustidan nazorat qilish; • Budjet va soliq intizomini yaxshilash va unga rioya qilishni nazorat qilish;

• Budjet va budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’larining banklardagi va boshqa moliya-kredit muassasalaridagi harakatini qonuniyligini va o’z vaqtidaligini nazorat qilish; • Soliq to’lovchilarga soliq imtiyozlarini, hududlarga davlat dotatsiyalari, subvensiyalari va transfertlari va boshqalarni taqdim etishda moliyaviy qonunbuzorchiliklari aniqlash, aybdor shaxslarni jazolash bo’yicha tegishli qarorlar qabul qilish; • Budjet-soliq intizomini yaxshilash maqsadida profilaktika, ma’lumot- tushuntirish ishlarini olib borish. Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq markaziy va mahalliy davlat hokimyati idoralarining barcha bo’g’inlari o’z budjetlarini tayyorlash va ijro etishda mustaqil bo’lsalarda, budjet loyihasini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash, qabul qilish va ijro etish masalalarini tartibga soluvchi protsessual huquqiy qoidalar, barcha budjet bo’g’inlari uchun umumiy bo’lgan tartiblar belgilab qo’yilgan. Bunday umumiy qoidalar O’zbekiston budjet qonunchiligi bilan belgilangan bo’lib, ular quyidagilardan iborat: Budjetlar muayyan hudud ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti istiqbolini belgilash ko’rsatkichlari hamda dasturlariga muvofiq ravishda amalga oshirilib, budjet loyihasi tayyorlanguniga qadar tegishli milliy-davlat hamda ma’muriy- hududiy birliklar taraqqiyoti rejalari, taxminlari ishlab chiqiladi. Ular asosida hokimyatning ijroiya idoralari tegishli budjetining daromadlari, xarajatlari, jamlanma budjet, quyi hududiy idoralarning minimal budjet ko’rsatkichlari tog’risida hokimyatning vakillik idoralariga takliflar hamda axborotlar taqdim etadilar. Bunday axborotlarning taqdim etilish muddatlari va tartiblari qonunchilik yo’llari bilan belgilab qo’yiladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlari Mahkmasi tegishli hokimyatlarning ijroiya va vakillik idoralariga belgilab qo’yilgan muddatlarda

keying yil budjetining o’ziga xos xususiyatlari, budjet loyihasi hisob-kitoblari, ijtimoiy va moliyaviy me’yorlar haqida xabarlar yuboradi. Budjet loyihasi tayyorlanayotgan paytda quyidagilar asos qilib olinadi: - Tartibga solinadigan daromadlardan ajratiladigan ulush (foiz)lar loyihasi va bu daromadlar tarkibi; - Tegishli yuqori turuvchi budjet hisobiga amalga oshirilishi morijallanayotgan dotatsiya va subvensiyalar ko’rsatkichlari; - Tegishli hududiy budjet daromadlari ro’yxati va bu daromadlarning qayd etilgan daromadlar hissasi (foizda); - Yuqori turuvchi budjet birligi tomonidan berilgan xarajatlar ro’yxati; Hokimyatning ijroiya idoralari o’zlariga yuqori tashkilotlar tomonidan berilgan budjet ko’rsatkichlarini chuqur va har tomonlama tahlil qiladi, ularga aniqlik hamda tuzatishlar kiritish xususida o’z taklif-mulohazalar tegishli yuqori turuvchi ijroiya idoralari tomonidan ko’rib chiqiladi va ular rad etilgani taqdirda manfaatdor ijroiya idora ishtirokida mavjud kelishmovchiliklar to’g’risida tegishli bayonnoma tuziladi. Bayonnomada budjet loyihasiga tuzatish kiritish asoslari ham, bu takliflarni rad etilish asoslari ham ko’rsatilishi zarur. Kelajakda ushbu ixtilofni hal etish uchun tegishli quyi va yuqori hokimyat vakillik idorasi o’rtasida o’zaro tenglik (paritet) asosida kelishtirish komissiyasi tashkil etiladiva uning kelishmovchilik bo’yicha qabul qilgan qarori quyi va yuqori ijroiya idoralariga ma’lum qilinadi. Tegishli hududni rivojlantirish rejalari va istiqbol ko’rsatkichlari asosida ijroya idora hokimyat vakillik idorasiga budjet xarajatlari yuzasidan moddama-modda takliflar taqdim etadi. Ayni paytda budjet daromadlarini belgilash yuzasidan ham o’z hisob-kitoblarini ma’lum qiladi. Bu takliflar tegishli vakillik idorasi qo’mitalari va komissiyalarida maqsadga muvofiqligi, dolzarbligi, ularni moliyaviy va moddiy jihatdan ro’yobga chiqarish mumkinligi nuqtai- nazaridan qaralgan holda muhokama etiladi.

Vakillik idorasining budjet xarajatlariga rozilik berish to’g’risidagi qarori kelgusida budjet mablag’lari ajratilishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Budjet loyihasiga barcha o’zgartirish va tuzatishlar kiritib bo’lingach, ijroiya idorasi uni tasdiqlash uchun vakillik idorasi muhokamasiga taqdim etadi. 1. Budjetlarni tasdiqlash daromadlar va xarajatlarning har bir moddasini muhokama qilish, ular yuzasidan qaror qabul qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Vakillik idorasi, ijroiya mahkamasi, sud hokimyatini mablag’ bilan ta’minlash, tegishli budjet xarajatlarining mustaqil moddasi sifatida ko’zda tutiladi. Budjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash tegishli budjet tasnifiga muvofiq ravishda amalga oshirilmog’i lozim. 2. Budjet loyihasini tayyorlashga oid amaliy ishlar tegishli moliya idoralari tomonidan amalga oshiriladi. 3. Budjetlarni qabil qilish O’zbekiston Respublikasi miqyosida tegishli davlat budjeti haqidagi qonun bilan, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorigi Kengesi qonuni bilan, mahalliy budjetlar esa tegishli xalq deputatlari kengashlari qarorlari bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu qonunlar va qarorlar matbuotda e’lon qilinmog’i kerak. Barcha darajadagi budjetlar ijrosi davlat hokimyat organlarining muntazam nazorati ostida bo’ladi. Budjet ijrosi ustidan nazorat olib borish tartibi va tashkiliy ko’rinishlari tegishli davlat hokimyati organlari huquqiy aktlari bilan belgilanadi. Ijroiya hokimyat organlari korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda budjet ijrosining borishi ustidan nazorat olib boradilar. O’zbekiston budjet qonunchiligi quyi organlar budjet faoliyatiga yuqori aralashuvini taqiqlaydi. Shu bilan birga yuqori organlar qonunda bevosita ko’zda tutilgan hollarda quyi organlar o’zlariga yuqori turuvchi budjetlardan ajratilgan mablag’ (subvensiya)lardan to’g’ri foydalanayotganini nazorat qiladilar. Budjetlar ijrosi budjet jarayonining oxirgi bosqichi bo’lib, unda daromadlar va xarajatlar bo’yicha ko’rsatkichlarining amalga oshirilishi ta’minlanadi. Budjetlar ijrosi amalga oshirilishida u yoki bu darajada barcha markaziy va

mahalliy hokimyat vakillik hamda ijroiya organlari, korxona, muassasa, tashkilotlar ishtirok etadilar. Ammo budjet rjrosim ta’minlash bevosita soliq, moliya organlari, hamda kredit muassasalari zimmasiga yuklatilgan bo’lib, jumladan soliq xizmati organlari budjetlarining daromad qismlarini ijro etilishini ta’minlaydilar. Ana shu maqsadda soliq inspeksiyalari yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan soliq hamda nosoliq to’lovlarning o’z vaqtida to’lanishi, daromadlarni to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olib borilishi ustidan nazorat olib boradilar. Ularga ushbu vazifalarni bajarishlari uchun zarur vakolatlar berib qo’yilgan. Budjetlar ijrosining amalga oshirilishida moliya organlari muhim o’rin tutadilar. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va boshqa moliya organlari belgilangan tartibda markaziy va mahalliy budjetlar ijrosini ta’minlaydilar; O’zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan budjetlarga tuzatishlar kiritadilar, budjetlar ijrosi ustidan nazorat qiladilar. Respublika budjetidan ajratilgan mablag’lardan to’g’ri va maqsadga muvofiq ravishda foydalanilayotganligini kuzatib boradilar. Respublika budjeti va jamlanma (konsolidatsiyalangan) budjetlar ijrosi haqida hisobotlarni tayyorlaydilar va uni hukumatga taqdim etadilar. Moliya vazirligi va uning joylardagi organlari o’zlariga yuklatilgan nazorat funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni, buxgalteriya hisobotlarini talab qilib olishga haqli bo’ladilar. Budjetlar ijrosini ta’minlashda asosiy hujjat bo’lib budjet taqsimoti sanaladi. U tegishli davlat hokimyati vakillik organi tomonidan tasdiqlanadi hamda unda budjet daromad va xarajatlari batafsil ko’rsatib qo’yiladi. Budjetlarning xarajat qismini ijro etish budjet hisobidan muayyan mablag’larning ajratilishi bilan bog’liq bo’ladi. Budjetni ijro etish jarayonida uning hisobidan u yoki bu xarajatlarni qoplash maqsadida mablag’ ajratilishi budjet krediti deb yuritiladi. Budjet krediti vazirliklar, idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlarga ajratiladi. 24 V.Sh. Nuritdinova, M.A. Sharapova. Moliyaviy nazorat. O’quv qo’llanma. 2014 y. 78-bet

Budjet krediti tegishli muassasa va tashkilot rahbari (kredit taqsimlovchi) ixtiyoriga kelib tushgandan so’ng ular o’zlariga ajratilgan mablag’lardan maqsadga muvofiq va tasdiqlangan smeta doirasida foydalanishlari lozim. Aks holda budjet mablag’laridan foydalanish vaqtida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklar uchun kredit taqsimlovchilar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga ko’ra javob beradilar. 3-bob bo’yicha xulosa Demak budjet jarayonining tashkil etilishining xorij amaliyotiga nazar tashlaydigan bo’lsak, xususan Xitoy Xalq Respublikasining budjet jarayoni O’zbekiston Respublikasiniki kabi 4 bosqichdan iborat. Bunda budjet jarayoni bosqichlari budjetni soliq to’lovchilarning talablariga ko’ra ishlab chiqish, muhokama qilish, qabul qilish va auditdan o’tkazish hisoblanadi. Xitoy budjet jarayonining ahamiyatli tomoni shundaki, budjet loyihasi xalq bilan muloqat asosida ularning talablari asosida ishlab chiqiladi. Uning kamchiligi esa budjet loyihasiga yil davomida kirgiziladigan o’zgartirishlar hisoblanadi, bu daromad va xarajatlar o’rtasidagi tafovutlarni keltirib chiqaradi. AQSh budjet jarayoni esa 5 bosqichni o’zida qamrab oladi. Bular: • Prezident budjet bayonnomasi; • Budjet qarorining qabul qilinishi; • Muvofiq qonun loyihasini amalga oshirish; • Loyihani ko’rib chiqish; • Tatbiq etish. Budjet jarayoni ishtirokchilari Prezident, Kongres, parlament 12 subqo’mitalari va Senat hisoblanadi. Budjet jarayonini takomillashtirishda budjet nazoratini samarali tashkil etish ahamiyatli masalalardan biri hisoblanadi. Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq markaziy va mahalliy davlat hokimyati idoralarining barcha bo’g’inlari o’z budjetlarini tayyorlash va ijro etishda mustaqil bo’lsalarda, budjet loyihasini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash, qabul qilish va ijro etish masalalarini tartibga soluvchi protsessual huquqiy qoidalar, barcha budjet bo’g’inlari uchun umumiy bo’lgan tartiblar belgilab qo’yilgan. Barcha darajadagi budjetlar ijrosi davlat hokimyat organlarining muntazam nazorati ostida bo’ladi. Budjet ijrosi ustidan nazorat olib borish tartibi va tashkiliy ko’rinishlari tegishli davlat hokimyati organlari huquqiy aktlari bilan belgilanadi. Ijroiya hokimyat organlari korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda budjet ijrosining borishi ustidan nazorat olib boradilar. Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bugungi kunda davlat budjetidan moliyalashtiriladigan har bir tashkilot, korxona va muassalarning uzluksiz va samarali faoliyat olib borlishi, ya’ni maktab, litsey va kollejlarda ta’lim olayotgan har bir talaba-o’quvchining sifatli bilim olishi, shifoxonalarda tibbiy muolajalarga muhtoj fuqaroning o’z vaqtida davolanishi ularning tegishli mablag’lar bilan o’z vaqtida ta’minlanishiga bog’liq ustuvor masaladir. Bu esa bevosita budjet jarayonini to’g’ri tashkil etilishi, unda ishtirok etuvchi davlat organlarining faoliyati ustidan qat’iy budjet nazoratini o’rnatilishi bilan bog’liq vazifalarning amalga oshirilishi bilan bog’liq deb hisobladik.

Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda davlat budjetining o’rnini uning mablag’laridan iqtisodiyot tarmoqlarini moliyalashtirishda foydalanish ko’lamlari, investitsiyalarni qo’shma moliyalashtirishdagi davlat budjetining xissasi, zararga ishlovchi ayrim korxona va tarmoqlarga beriladigan subsidiyalar hajmlari bilan izohlash ilmiy va nazariy jihatdan to’g’ri emas, albatta. Aslida davlat budjeti dastak va vositalaridan iqtisodiyot taraqqiyotining ildam o’sish sur’atlarini rag’batlantirish, modernizatsiya va tarkibiy qayta qurishlarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, asoslangan va samarali moliyaviy va iqtisodiy imtiyozlar ti z imini qo’llash, ijtimoiy sektorning samarali ishlashini ta’minlovchi zarur mablag’larni jamlash va ularni so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda oqilona sarflashda foydalanish maqsadga muvofiq. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning: “ Albatta, Davlat byudjeti o’lchovsiz emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu - hammaga ravshan va rad etib bo’lmaydigan haqiqat” - deb ta’kidlagan fikrlarida o’z ifodasini ko’rsatdi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida amalga oshirilgan tahlillar natijalariga asoslangan holda quyidagi ilmiy xulosalarni va amaliy tavsiyalarni shakllantirishga muvaffaq bo’ldik: -Budjet jarayoni-Davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek Davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlari bilan tartibga solingan jarayoni -Budjet jarayoni, odatda, budjet faoliyatining quyidagi to’rt bosqichini o’z ichiga oladi: Xulosa va takliflar

 budjet loyihasini tuzish (ishlab chiqish, yaratish);  budjetni ko’rib chiqish (muhokama qilish) va tasdiqlash;  budjetni ijro etish;  budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va uni tasdiqlash. -O’zbekiston Respublikasi budjet jarayonini takomillashtirishda respublikmizda bir qancha qonunlar tizimi ishlab chiqilgan. - Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Budjet jarayonining budjet loyihasini ishlab chiqish, uni ijro etish asosiy va muhim bosqichi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq markaziy va mahalliy davlat hokimyati idoralarining barcha bo’g’inlari o’z budjetlarini tayyorlash va ijro etishda mustaqil bo’lsalarda, budjet loyihasini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash, qabul qilish va ijro etish masalalarini tartibga soluvchi protsessual huquqiy qoidalar, barcha budjet bo’g’inlari uchun umumiy bo’lgan tartiblar belgilab qo’yilgan. - Budjet loyihasini tuzish va ijro etishda vakolatli davlat organlari jumladan Vazirlar Mahkamasi, Moliya Vazirligi, faoliyati muhim o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi davlat budjeti ijrosini ta’minlaydi, respublika budjetini ijro etadi, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning ijro etilishiga rahbarlik qiladi. - Bugungi kunning eng rivojlangan iqtisodiyotiga ega bo’lgan AQSh va Xitoy Xalq Respublikasining budjet jarayoni tahlili O’zbekiston Respublikasi budjet jarayoniga o’xshash jihatlarini ko’rsatadi. -Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida budjet jarayonini tashkil etishda davlat budjeti nazoratini samarali tashkil etish budjet daromadlari va xarajatlarini to’g’ri taqsimlanishini, mablag’larning maqsadli va rejali bajarilishini, o’z vaqtida yetkazilishini amalga oshirish imkoniyatlarini oshiradi. -O’zbekiston Respublikasining davlat budjeti xarajatlari 2016-yilda 40 930 mlrd so’mni tashkil etdi. Ushbu mablag’ning yarmidan ko’pi ijtomiy sohaga, 10

foizdan ziyodrog’i iqtisodiy xarajatlarga sarflanishi ushbu tarmoqlarning mamlakatimizda g’oyatda ahamiyatli ekanligini ko’rsatadi. -2016-yilda O’zbekiston Respublikasi daromadlari 410 030.7 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa, uning 88.4 foizini soliqli tushumlar, 11.6 foizini boshqa daromadlar tashkil etgan. Qilingan xulosalar asosida bitiruv malakaviy ishi ob’ekti va predmeti bo’yicha quyidagi xulosalar berildi: 1. O’zbekiston Respublikasining budjet daromadlarinining asosiy qismi soliqlar evaziga shakllantirilishi barchamizga ma’lum, shunday ekan aholining soliq, moliya savodxonligini oshirish lozim. Har bir fuqaroning to’layotgan soliq mablag’lari xalq farovonligi uchun o’zlariga qaytib borishini anglab yetishi davlat budjetini shakllantirishda o’zining samarasini ko’rsatadi. 2. Davlat budjetining shakllantirilishi va ijro etilishida fuqarolarning ehtiyojlarini o’rganuvchi maxsus komissiyalar tashkil etilishi va soliq to’lovchilar uchun budjet jarayoni natijalarini kuzatish imkoniyatini yaratilishi, xususan budjet jarayoni ochiqligi (shaffofligi)ni ta’minlash maqsadida har chorakda yoki yarim yillikda budjet ijrosi yuzasidan erishilgan natijalalar haqida ma’lumot yetkazish, ya’ni xalqni xabardor etib borish budjet jarayonini samaradorligini oshirishning yo’llaridan biri deb hisobladik.

Foydalangan adabyot ro’yhati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O’zbekiston, 2012 y. 2. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi. O’zbekiston Respublikasi qonuni. O’RQ- 360-son. 26.12.2013. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2013 y. N°52-I-son. 3. “Budjet tizimi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. O’RQ-361-son. 27.12.2013. 4. «Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 26.08.2004.

Похожие

Molıya boshqaruv organları va ularnıng vazıfaları

Buxoro viloyati Vobkent tumani moliya bo'limi amaliyot hisoboti

Navoiy shahar Moliya bo’limida amaliyot hisoboti

Меhmonxonalarning turizm sohasidagi o’rni va Mehmonxona xizmatlari raqobatbardoshligi

Xalqaro pul kredit munosabatlari va ulari tartibga solish