Sog`lom ovqatlanish va uning fiziologik asoslari - Валеология - Дипломные работы

Sog`lom ovqatlanish va uning fiziologik asoslari

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.734375 KB

MAVZU: Sog`lom ovqatlanish va uning fiziologik asoslari. KIRISH. I BOB. OVQATLANISHNING UMUMIY TA`RIFI, MOHIYATI VA HOZIRGI ZAMON KISHISINING HAYOTIDAGI O`RNI. 1.1. Ehtiyojdan ko`p ovqatlanish. 1.2. Oqsil energetik taqchillik. II BOB. ASOSIY OZIQ MODDALARNING INSON HAYOTIDAGI O`RNI. 2.1. Oqsillar. 2.2. Yog`lar. 2.3. Uglevodlar. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI. 2

Kirish Inson hayotida ovqatlanish nafas olish va suv iste`molidan keyin hal qiluvchi o`rinda turgan omillardan biridir,chunki ovqatlanish orqali kundalik talab qilinadigan energiya hamda organizmning o`sib ulg`ayishiga sarf bo`ladigan oziq moddalar organizmning barcha funksional jarayonlarini bajarish tashqi muhitdan qabul qilinadi. Ovqatlanish masalalari juda qadim zamonlardan buyon olim va mutaffakkirlarning diqqatini o`ziga jalb qilib kelgan. Sababiki ovqatlanish tufayli hayot davom etgan. Uning yetishmasligi, taqchilligi birinchidan hayotiy jarayonlarning normal borishiga to`sqinlik qilgan. Ikinchidan har bir organizm o`sib-ulg`ayishi va rivojlanishi uchun zarur moddalarni ham tashqi muhitdan oziq moddalar orqali oladi. Ovqatlanish murakkab fiziologik va biokimyoviy jarayon bo`lib, uning har bir organizmda kechishi ham umumiy xusususiyatlari va o`ziga xos tomonlariga qarab kechadi. Qolaversa, har bir organizmning yuqorida qayd qilingan asosiy hayotiy funksiyalarini ta`minlashdan tashqari uning sihat- salomatligini ham belgilashda ovqatlanish omili muhim ahamiyat kasb etadi. To`g`ri ovqatlanish 75% salomatlik garovidir, shu bois ham hozirgi vaqtda sog`lom turmush tarzini yaratishdagi birinchi qadamlardan biri to`g`ri ovqatlanishdir. To`g`ri ovqatlanish prinsipi inson hayotida paydo bo`lgandan beri mavjud bo`lib, hozirga qadar ham yangilanib kelmoqda. Oldin ibtidoiy jamoa davrida ovqatlanish deyilganida, kundalik yeyilgan o`simlik va hayvon mahsulotlari tusunilgan bo`lsa, hozirda uning ta`rifi kengayib turli hastaliklarning kelib chiqishiga sabab bo`lib borayotgan omillardan biriga aylanmoqda. Kishilik jamiyatining tashkil topishi bilan insonning yashash sharoitlari turli-tuman tashqi muhit omillariga talabi tegishli ravishda o`zgarib boradi. Agar yangi eragacha va uning boshlang`ich davrlarida ovqatlanish deyilganida, kishining mehnat qilish imkoniyatlari, umumiy sarf qilgan energiyasiga muvofiq ovqatlanishi tushinilgan bo`lsa( anti ovqatlanish nazariyasi), keyinchalik 3

kasalliklarning kelib chiqishi va ularni davolashda qaysi oziq moddalar asosiy ahamiyatga ega ekanligini aniqlash ustuvor vazifa hisoblangan (balanslashtirilgan ovqatlanish nazariyasi ). Abu Ali Ibn Sino davriga kelib ovqatlanish masalalari boshqa fanlarning yutuqlaridan foydalangan holda ancha keng rivojlandi va ularga ilk bor ilmiy asoslangan zamonasiga ko`ra to`g`ri ta`rif berildi. Uning fikricha kasallik ovqatlanish qonuniyatlarining buzilishi hisobiga kelib chiqadi va bularning ko`pchiligini parhez qilish orqali davolasa bo`ladi deb ta`kidlagan va bu xususida o`zining “ Tib qonunlari” asarining 2- bobida to`xtalgan. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida bu haqidagi bilimlar chuqurlashdi,jumladan akademik I.P.Pavlov va akademik A.M. Ugolevning ishlari maqsadga muvofiqdir. Agar I.P.Pavlov zamonida ovqatning hazm bo`lishi asosan oshqozon-ichak bo`shlig`I, me`daosti bezidan ajraluvchi va o`t suyuqligi ta`sirida amalga oshiriladi degan tushuncha mavjud bo`lsa, akademik A.M.Ugolev ning fikricha bo`shliqdagi hazm unining boshlang`ich qismi bo`lib, uning hal qiluvchi va asosiy qismi ichak membranalarida kechar ekan. Bu esa u bilan bog`liq bo`lgan muammolarning yechilishiga turtki bo`ldi. Hozirgi vqatda inson salomatligi yo`lida to`gri ovqatlanishni yo`lga qo`yish nutritsiologiya fanining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanyapti. Ko`pgina davr kasalliklarining ( ateroskleroz, gipertoniya, yurak-qon tomir kasalliklari)zamirida ovqatlanish tamoyilining buzilishi yotibdi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizda quyidagi maqsadlarni qo`ydik: 1. Sog`lom ovqatlanish deyilganida nima tushuniladi va uni amalga oshirish uchun qanday shart-sharoitlar, qoniniyatlar mavjudligini tushuntirish; 2. Sog`lom ovqqatlanishda asosiy va qo`shimcha oziq moddalarnining miqdorini qanday tashkil etish haqida tushunchaberish; 3. Sog`lom ovqatlanish tamoyilining keng xalq orasida yoyish uchun ularga mo`ljallangan qo`llanmalar ishlab chiqish va ko`rsatmalar berish. Bulardan kelib chiqqan holda maqsadga erishish uchun quyidagilarni o`z oldimizga vazifa qilib qo`ydik: 4

1. Mavjud adabiyotlardan foydalanib sog`lom ovqatlanishga doir fikrlarni yig`ib, ularni soddalashtirgan holda ta`riflash; 2. QDU ning biotexnologiya kafedrasida amalga oshirilgan tadqiqotlar, dissertatsiyalar hamda bitiruv malakaviy ishlarini tahlil qilib, ularda keltirilgan xulosalarga asoslanib turli kasb egalarining sog`lom ovqatlanishi haqidagi fikrlarni bayon qilish. I BOB. OVQATLANISHNING UMUMIY TA`RIFI, MOHIYATI VA HOZIRGI ZAMON KISHISINING HAYOTIDAGI O`RNI. 5

Ma`lumki, insonning o`sib-ulg`ayishi, yashashi, turli- tuman faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan tashqi muhit omillaridan biri bu ovqatlanishdir. Ovqatlanish har bir tirik mavjudotning doimiy ehtiyoji bo`lib, uning hayot kechirishi bilan bog`liq bo`lgan xatti-harakatlari, jismoniy va aqliy mehnat qilishi hamda barcha tizim va a`zolarning faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan quvvat faqat oziq- ovqat mahsulotlari bilan qabul qilinadi. Bundan tashqari to`qima va hujayralarning doimo yangilanib turishi,yosh organizmlarda esa yana o`sish va rivojlanish uchun kerak bo`lgan qurilish yoki plastik material ham ovqatlanish bilan vujudga kiradi. Shu bilan bir qatorda oziq moddalarning iste`mol taomlari bilan me`yordan kam yoki ko`p iste`mol qilinishi o`ziga xos qator kasalliklarni keltirib chiqaradi.. Kengroq qilib aytgangda ovqatlanish bu- organizmning o`sib rivojlanishi ichki a`zolarining normal faoliyat ko`rsatishi mehnat qilishi uchun kerakli bo`lgan makronutriyentllar( oqsil, yog`, uglevod) hamda mikronutriyentlar(vitamin, mineral moddalar )ni o`zida tutgan va me`yoriy holda tayyorlangan oziq-ovqatdan o`z vaqtida va tegishli miqdorda bahramand bo`lish. Ovqatlanish haqidagi fikr bundan bir necha asr muqaddam Abu Ali Ibn Sino, A.N.Forobiy, I.P.Pavlov, I.I.Mechnikov, E.S.London, K.M.Bikov, Razenkov,A.V Ugolev tomonidan batafsil ta`riflab berilgan bo`lsada, sog`lom ovqatlanish borasidagi ilmiy munozaralar, tuzatishlar, qo`shimchalar hozirgi vaqtda ham biolog, texnolog va tibbiyotchi olimlar A.A.Pokrovskiy, K.S.Petrovskiy, A.V.SHaternikov, V.I.Smolyar, Vanxanen V.D, Bondarev G.I, Konishev V.A, Stolmakova, Sharmanov T.Sh, T.I. Iskandarov , Sh. Q.Qurbonov va G.I.Shayxonova asarlarida o`z ifodasini topgan. Kishilarning turli davrlardagi sog`lom ovqatlanishi quyidagi omillarga bog`liq. 1. O`sha vaqtdagi ekologik vaziyatlar( ob-havo sharoitlari, suv va oziq moddalarning tarkibi, radiatsiyasi va boshqalar) 2. Bajariladigan jismoniy mehnatning ko`lami va xususiyatlariga. 3. Oziq –ovqat mahsulotlarining turlari, tarkibi va miqdoriga qarab belgilangan. 6

Bundan 100-120 yil muqaddam har xil gazlar (ichdan yonar dvigatelli mashinalar va boshqalar ) aralashmagan, toza atmosfera havosidan nafas olish, ichimlik suvi tarkibida kimyoviy moddalar bo`lmagan, oziq- ovqat mahsulotlari pestetsid va gerbitsedlardan holi bo`lgan. Yuqoridagi sabablar tufayli kishilarning vitaminlar, minerallarga bo`lgan talabi hozirgidan kamroq bo`lgan. Hozirgi kunda esa, ishlab chiqarishda turli xil mehanizmlar, mashinalarning ko`p ishlatilishi, mehnat qilishga sarflanadigan energiyani kamaytirib yuboryapti.Shularni hisobga olib, hozirda to`g`ri ovqatlanish uchun iste`mol qilinadigan oziq-ovqatalarning umumiy energetik qiymati burungi zamonda yashagan kishilarning taomlanishidan bir muncha kam bo`lishi maqsadga mufofiqdir. Ovqatlanish avvalombor inson kishisining sihat-salomatligini ta`minlaydigan omillardan biri. BMT qoshidagi Jahon Sog`liqni Saqlash Tashkilotining e`tirof etishicha, kishilar salomatligining 50%i ularning iqtisodiy- ijtimoiy masalalarini qamrab olgan turmush tarziga, 20%i irsiyatga, 20%i ekologik muhitga va qolgan 10%i tibbiy xizmatga bog`liq. Sog`lom turmush tarzining 10 ta asosiy prinsiplari bo`lib, bulardan birinchisi ovqatlanish omilidir. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, mamlakatimiz aholisining sihat-salomatligi borasida mustaqillikka erishilgandan so`ng davlatimiz tomonidan muhim qaroqlar qabul qilindi, tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, 2005- yilning ”Sihat salomatlik ” yili deb e`lon qilinishi va birinchi prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan 2004-yil 15- dekabrda bu boirada qabul qilgan maxsus farmoyish hamda yurtimizning va viloyatlarda qabul qilingan maxsus dasturlar aholi salomatliginin ta`minlash, uni muhofaza qilish, turli kasalliklarni davolash, kishilarning uzoq umr ko`rishi va serunum mehnat qilishiga erishish yo`lidagi muhim tadbir hisoblanadi. Qayd qilingan hujjatlarda haqli raviushda ta`kidlanganidek, ”odamlarda bebaho boylik bo`lgan o`z sog`lig`ini saqlashga to`g`ri va ma`suliyatli munosabatda bo`lish sog`lom turmush tarzi, o`z hayot faoliyatini oqilona tashkil qilish, salomatlik uchun zararli va xatarli odatlardan voz kechish” sihat-salomatlikka erishishda ustuvor ahamiyat kasb etadi. Kishilarning iste`mol taomlari tarkibida barcha oziq moddalar yetarli miqdorda va mukammal bo`lsa, bunday insonlar 7

hamisha sog`lom bo`ladi.Bu o`rinda tibbiyot fanining asoschisi Gippokratning so`zlarini keltirib o`tish o`rinlidir, ”toza va sifatli ovqatlarni iste`mol qilgan kishi kasalllanadi’’.Darhaqiqat, kundalik iste`mol taomlari o`zining energetik qiymati, tarkib,i xilma-xilligi bilan kishining fiziologik ehtiyojiga mos kelsa, uning o`sishi , mehnat qilishi va tashqi muhit omillariga bardosh berishi yuqori darajada bo`ladi. Yeyiladigan taomning me`yorga nisbatan kam bo`lishi ham ko`p bo`lishi ham tanadagi barcha hayotiy jarayonlarning normal kechmasligiga sabab bo`lib, dastlab modda va energiya almashinuvining buzilishiga sabab bo`ladi. Buning natijasida organizmda bir qator kasalliklar kelib chiqadi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, ayni hozirgi kunlarda dunyo aholisining yettidan bir qismi to`yib ovqat yemayapti yoki och qolmoqda. Bu esa ayniqsa, bolalarning o`sish va rivojlanishida tengqurlaridan ortda qolishiga , kattalar o`rtasida turli yuqumli kasalliklarning ortib borishi, mehnat qilish qobiliyatining pasayishi, umrning qisqarishi, tug`ish yoshidagi ayollarda kamqonlikni yuzaga kelishi kabi holatlarning yuzaga kelishiga sabab bo`lib qolmoqda. Bir vaqtning o`zida yer yuzi aholisining yana shuncha qismi ehtiyojdan ko`p ovqatlanish tufayli dastlab semizlik va semizlik tufayli kelib chiqadigan bir qator davr kasdsalliklari, jumladan , moddalar va energiya almashuinuvuning buzilishi , qon bosimimning yuqori bo`lishi, yurakning eshemik kasalligi, qandli diabet, aterosklerioz, o`t va siydik yo`llarida tosh qolishi va boshqa xastaliklar bilan kasallanishmoqda, Masalaning yana bir muhim tomoni shundaki , keragidan ko`p ovqatlanish tufayli bo`ladigan sarf- harajatlar tufayli oila byudjeti ham ancha shuncha zarar ko`rmoqda. Olib borilgan ko`p yillik tadqiqotlar natijasiga ko`ra, kishilar yeydigan oziq-ovqat mahsulotlari mo`l –ko`l bo`lsa ham ,ular orasida uchraydigan ayrim kerakli oziq modalarning tanqisligiga batamom barham berib bo`lmas ekan. Ushbu salbiy holatni tuzatish borasidagi ustuvor yo`l aholi orasida to`g`ri ovqatlanish tamoyillariga to`liq rioya qilinishiga erishish,boshqacha qilib aytganda, yuqori ovqatlanish madaniyatiga ega bo`lish kerak. Oqilona yoki ratsional ovqatlanishning uchta asosiy tamoyillari mavjud bo`lib ular quyidagilar: 1.Miqdor. 8

2. Sifat. 3. Tartib (rejim). Ushbu tamoyillarga og`ishmay amal qilish sihat- salomatlikka erishishda muhim ahamiyatga ega. Sog`lom ovqatlanishda miqdor tamoyili har kimning iste`mol qiladigan kunlik ovqatidagi umumiy energiyaning (kkal hisobida) shu vaqt ichida barcha sarflanadigan energiyaga to`g`ri kelishini, ya`ni bajariladigan barcha jismoniy va aqliy ushlar hamda tanadagi barcha a`zo vatizimlarning ishlashi, biologik faol moddalarning hosil bo`lishi uchun sarflanadigan umumiy energiyaga mos kelishini taqazo etadi. Sog`lom ovqatlanishning miqdor tamoyiliga amal qilishda dastlab kishilarning bajaradigan mehnat faoliyati hisobga olinadi.Chunki turli-tuman ish bajaruvchilar, xususan stanok oldida o`tirib , biror detalga ishlov beruvchi bilan qurilishda g`isht teruvchi yoki loy ishlari bilan shug`ullanuvchining ma`lum vaqt ichida bajargan ishiga ko`ra energiya sarflashi bir-biridan keskin farq qiladi, agar stanokda ishlovchi o`rtacha me`yorda energiya yo`qotsa, quruvchi unga qaraganda 1.5-2 matra ko`proq energiya sarflaydi. Shularni hiisobga olgfan holda , shuni ta`kidlash joizki, ishga qobiliyatli kishilar hozirgi paytda bajaradigan ishiga ko`ra energiyaga bo`lgan kunlik ehtiyoji quyidagi jadvalda keltirilgan beshta asosiy guruhga bo`linadi. Aholi guruhlari Yoshga ko`ra qo`shimcha guruhlar Energiyaga bo`lgan sutkalik ehtiyoj (kkal) Erkaklar Ayollar 1-guruh 18-40 40-60 2800 2600 2400 2200 9

2-guruh 18-40 40-60 300 2800 2550 2350 3-guruh 18-40 40-60 2900 2200 2350 2700 4-guruh 18-40 40-60 3700 3400 3150 2900 5-guruh 18-29 30-39 4300 4100 - 40-59 3900 - 1-guruh bajaradigan ishida jismoniy faoliyat ishtirok etmaydiganyoki juda kam miqdorda jismoniy mehnat talab qiladigan erkak va ayollardan iborat(aqliy mahnat qiluvchilar, idora hodimlari, hisobchilar, kompyuterda ishlovchilar, pedagoglar). 2-guruhga mehnati kuchli jismoniy yuklama talab qilmaydigan, avtomatlashtirilgan dastgohlar bilan ishlaydigan aloqachi savdo hodimlari kiradi. 3-guruhga mehnatida jismoniy ish anchagina o`rin olgan to`quvchilar, transport vositalarini boshqaruvchilar, dala ishlarini bajaruvchilar va jarrohlar kiradi. 4-guruhga mehnat faoliyati mehanizatsiyalashmagan,og`ir jismoniy kuch talab qiladigan ish bilan sshug`ullanuvchi duradgorlar, metallurglar, temirchilar, qishloq xo`jalik hodimlari, quruvchilar kiradi. 5-guruh o`z-o`zidan ma`lumki og`ir mehnat talab qiluvchi kasb-hunar vakillarini tashkil etadi(shahtyorlar, o`rmonchilar, beton qo`yuvchilar) va xotin-qizlarni jalb qilinmaydi. Har bir guruhga kiruvchi erkak va ayollar jadvalda ko`rsatilganyo`qotilgan energiyani o`rnini qoplovchi taomlarni iste`mol qilib tirishi lozim.Taom tarkibidagi uni tashkil qilgan (ovqat tarkibiga kirgan) asosiy oziq moddalarning miqdorini hisoblash bilan olingan sonlarni jamlab topiladi(1gr uglevod va 1gr oqsil 4,1 kkal, 1gr yog` esa 9,3 kkalenergiya beradi).Masalan, bir sutkalik ratsionimizda 400gr uglevod, 100gr oqsil va shuncha yog` bo`lsa, umumiy energiya 2980 kkal ni tashkil etadi. 10

Sog’lom ovqatlanishning sifat tamoyili deganda, har kimning iste`mol qiladigan taom tarkibidagi asosiy moddalarning nisbati organizmning yoshi, jinsi, bajaradigan mehnati, ob0havo sharoitlari va individual xuxusiyatlarini hisobga olgan holda belgilanishi tushuniladi. Qayd qilingan nisbat o`rta yoshdagi uncha og`ir ish qilmaydigan, sog`lom kishilar uchun o`rtacha 1:1:4 qilib belgilangan.Lekin, bizning issiq iqlim sharoitimizda iste`moldago yog` miqdori biroz kamaytirilib, umumiy energiiya uglevodlar , meva –cheva va sabzavotlar hisobidan ko`paytirilishi maqsadga muvofiqdir.Homilador va sutemizadigan ayollar, kuchli jismoniy ish qiluvchilar va sportchilar hamda o`suvchi organizmlar uchun oqsil hissasi tegishli ravishda oshiriladi. Bundan tashqari barcha vitaminlar va minerallarning ham turli aholi vakillari uchun me`yorlari ishlab chiqilgan. Shuni e`tiborga olish kerakki, bir kunlik ovqatlanish formulasi asosida qabul qilinadigan makronutriyentlar o`zining energetik qiymatiga qarab ham ma`lum nisbatda bo`lishi kerak. Olib borilgan tadqiqotlar mo`tadil iqlim sharoitida yashovchi sog`lom va yosh kishilarda ovqatlanishning ratsional bo`lishida ushbu nisbat oqsillar hisobida 13%, yog`lar 33% va uglevodlar 54% ni tashkil etishi taqazo etiladi. Tabiatda barcha kerakli oziq moddalarni ozida jamlagan taom yo`q . Faqatgina ona suti bundan mustasno. Shu sababdan ehtiyojimizni qoplay oladigan oziq- ovqat mahsulotlarini to`g`ri tanlashimiz kerak. Ona suti tarkibida organizmning o`sib-ulg`ayishi uchun kerakli barcha moddalar tegishli nisbatda bo`ladi. Shu bois ham ona suti bilan oziqlanish bola uchun eng mukammal ratsional ovqatlanish bo`lib, undan to`liq bahramand bo`lish yosh organizmning barkamol bo`lib voyaga yetishini ta`minlaydi. Sog`lom ovqatalnishning tartib tamoyili bir kundda qachon va qanchadan maqsadga muvofiq ovqatalnishni anglatadi. Albatta bu turli hududlarda istiqomat qiluvchi xalqalrning o`ziga xos yashash sharoitlari, milliy an`analari, urf-odatlarini hisobga olgan holda tavsiya etiladi. Masalan, respublikamizda yozning jazirama kunlarida tushlik kunlik taomlanishning asosiy qismini egallamaaydi balki non meva sabzavotlar bilan yengil tamaddi qilinadi, issiq ovqat esa kechda salqin vaqtda iste`mol qilinadi. Ertalab nonushtaga ham issiq ovqatlardan voz kechiladi. 11

Aynuqsa qachon ovqatlanish organizmning fiziologik xususiyatidan kelib chiqib aniqlanishi kerak. Ko`pgina kishilarda ertalab ishtaha bo`lmasa ham zo`rma- zo`raki ovqatlanish kerak degan xato tushuncha mavjud, bu esa noto`g`ri. Chunki bunday tartibda taomlanish organizm uchun g`ayritabiiy bo`lib, buning natijasida hazm jarayoni buziladi. Shuni unutmaslik kerakki, qachon yaxshi ochlik hissi paydo bo`lishi bilan ovqat yeyilsa, oson hazm bo`ladi. Ibn Sino sog`lom odamlaarga bir sutkada 2-3 marta ovqatlanishni tavsiya qilgan. Ochlik tuyg`usi paydo bo`lganda taomlanish oshqozon-ichaklarning emin – erkin ishlashi, ich damlashi, zarda qilish kabi nohush holatlarning bo`lmasligini ta`minlaydi. Ushbu holatni dastavval ochlik tuyg`usini chaqirgan oshqozon-ichak tizimida oziq moddalarni parchalovchi fermentlarga boy shira ajralishi(so`lak, me`da shirasi, o`t suyuqligi, ichak shirasi) bilan tushintiriladi. Och qolib yeyilgan ovqat kishiga huzur bag`ishlaydi. So`lom ovqatlanishning tartib prinsipi taomlanish vaqtini tabiiy bioritmalar asosida amalga oshirishni taqazo etadi.Vujuddagi har bir fiziologik funksiyalarning jumladan,hazm a`zolarining sekretor, harakat va so`rish funksiyalarini bioritmlar asosida yuz berishini rus fiziologi I.P.Pavlov ” Inson organizmida ritmdsn kuchli hukmron yo`q. Hech bir a`zo ritm tizmidan chiqib keta olmaydi” deb aytgan edi.Shuning uchun ham vaqti-bevaqt och qolmasdan rasmiyatchilik uchun izoq vaqt och qolib keyin ovqatlanish oshqozon-ichaklarda hazm jarayonlari, moddalar va energiya almashinuvi hamda boshqa fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning buzilishiga va shuning natijasida turli-tuman kasalliklarning kelib chiqishiga zamin yaratadi. Hozir har kim kundalik ratsionning to`g`ri bo`lishi uchun quyidagilarga amal qilishi lozim: 1.Kun davomida 4marta ovqatlanish(nonushta, tushlik,kechki ovqat va uyqudan oldin bir stakan kefir yoki qatiq ichish) . 2. Uch mahal ovqatlanish orasida hech narsa yemaslik. 3.Ovqatlanish oralig`idagi vaqt 5-6 soat bo`lishi hamda uyqudan 3-4 soat oldin taom yeyilishi. 12

4.Sog`lom odam nonushta va tushlik bilan kunlik ratsionning2/3 qismini kechki ovqatda esa1/3 qismini iste`mol qilishi kerak. 5.Nonushta, tushlik va kechki ovqatlar. 6 tuyg`usi paydo bo`lganda ovqatlanish. 7.Shoshilmasdan yeyish ( 30 minut atrofida ). 8. Ovqatni yaxshilab chaynab keyin yutish. 9.Suv,choylarni ovqatdan 10-15 minut oldin yoki ovqatdan 20-30 daqiqa keyin ichish. 10.Kechki ovqat qovurilmagan, yog`i kam sho`r va oziq tolalari kam bo`lgan taomlardan iborat bo`lishi kerak. 11.Ovqatlanish paytida kam gaplashish, ortiqcha hissiyotlarga berilmaslik kerak. 12.Televizor va radio orqali o`tkir syujetli ko`rsatuv va eshittirishlarni tomosha qilmaslik. 13.O`zga qit`alar,davlarlar va hududlarga borganda u yerdagi taomlarni oz miqdorda iste`mol qilish lozim. Yuqorida ta`kidlab o`tilgan to`g`ri ovqatlanish qoidalariga har kimning yoshi, qiladigan mehnati xususiyatiga ko`ra hamda ekologik sharoitlardan kelib chiqib rioya qilishi uchun aholi orasida yuqori ovqatlanish madaniyati shakllanishi kerak. Bu borada eng muhim yo`l ommaning to`g`ri ovqatlanish haqidagi savodhonligini oshishidir.Bu ishni dastlab oiladan boshlab, keyin maktabda, oliy ta`lim dargohlari, barcha ishlab chiqarish korxonalari, mehribonlik va qariyalar uylari hamda shahar va qishloqlarda yashovchi boshqa aholi toifalari orasida ommaviy axborot vositalari orqali maxsus bukletlar tayyorlab, turli trening-semenarlar, konferensiyalar o`tkazish bilan doimiy ravishda targ`ibot-tashviqot ishlarini amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.Aholining sog`lom ovqatlanish haqidagi bilimlarini oshirishda murabbiy –pedagoglar, ota-onalar , tibbiyot hodimlari,biolog va ekologlar, bu borada ish olib boradigan olimlar hamda korxona va muassasalar rahbarlari hal qiluvchi bo`g`in hisoblanadi. 13

1.1. Ehtiyojdan ko`p ovqatlanish. XX asrgacha bo`lgan davrda kishilarning ovqatlanish tarzida me`yordan kam ovqatlanish holati ko`p uchrab turgan bo`lsa, vaqt o`tishi bilan ehtiyojdan ko`p ovqatlanish kishilarning kundalik hayotiga kirib kela boshladi.Har ikki holat ham fiziologik jarayonlarni buzib, nohush holatlarga olib keladi. Hozirgi kunda 7 mlrdan ko`p aholi orasida keragidan kam ovqatlanib aziyat chekkanga qaraganda ehtiyojdan ko`p ovqatlanib davr kasalliklari hisoblangan moddalar va energiya almashinuvi, yurak qon tomirlari, endokrin,asab hamda hazm a`zolari va boshqa tizimlarida turli hastaliklarni orttirib olganlar soni ko`payib ketdi. Nega shunday, buni sababi nimada, uni oldini olib bo`ladimi degan savollar tug`ilishi tabiiy.Bundaylar nafaqat o`rta yoshlilar o`rtasida, balki yoshlar o`rtasida ham bisyor. Ushbu savollarga javob berish ancha keng qamrovli bo`lib,u bizning asosiy vazifamizga kirmaydi. Lekin ushbu masalaning kun tartibiga qo`yilishi va yechimini topishda sog`lom ovqaqtlanish omili bevosita va eng yaqin aloqaga ega bo`lgani bois muammoning fiziologik tomonlari haqida qisqacha gapirib o`tamiz.Eng muhimi qancha va qanday ovqatlanish kerak degan savolning hal qiluvchi javobi asosida har kimda iste`mol qiladigan taomi tarkibidagi energiya, ya`ni quvvati uning barcha faoliyati(jismoniy va aqliy mehnat, kundalik sayi- harakatlar)uchun sarflanadigan energiya miqdoriga barobar kelishi kerak degan tushuncha yotadi. Ushbu holatning yuzaga kelishi hayot va jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita bog`liq. Agar bundan taxminan 100 yil burun ishlab chiqarish vositalari orqali hal qiluvchi o`rinni qol mehnati(uroq o`rish, yerda ishlash,konlarni kovlash) egallagan bo`lsa, hozirgi kunda fan-texnika rivoji tufayli har hil mashina va mehanizmlar ko`payib, qo`l mehnati juda kamayib qoldi.Masalan, konverda ishlash kam miqdordagi mehnat talab qiladi, transport vositalarinin ko`payib ketganligi esa yayovyurishni nihoyatda cheklab qo`ydi yoki aniq seziladigan kam harakatlik ,ya`ni gipodinamiyani yuzaga keltirdi. Oldinlari oddiy ishchi kun davomida o`rtacha 3000-3500 kkal energiya sarflagn bo`lsa, hozirgi kunga kelib bu ko`rsatkich 2500-3000 kkalga tenglashib qoldi, ayrim hollarda bundan ham kam. Bir vqatning o`zida shu narsa diqqatga sazavorkii sutkalik energiya sarfi 14

kamayishiga qarab iste``mol qilinayotgan taomlarning kalorik koeffitsiyenti kamaytirilayotgan holat qariyb uchramaydi,oldin qancha qancha yeb ichilgan bo`lsa shuncha narsa iste`mol qilinayapti.Tanaga kirgan oshiqcha ovqat energiyasi sarflanmasa u zahira holga o`tib teri tagida va ichki a`zolar atrofida yog` sifatida to`plana boshlaydi, semizlik yuzaga keladi. Min-ming yillar davomida qiyin hazzm bo`ladigan taomlarga(kepagi va po`sti ajratilmagan don va mevalar , poliz mahsulotlari) oshqozon –ichak tizimi moslashib ketgan insoniyat bugunga kelib fan va texnologik jarayonlarning yangidan-yangi muvaffaqiyatlari tufayli paydo bo`lgan va tez hazm bo`ladigan shirinliklar, hayvon yog`i va go`shti ishlatib tayyorlanadigam turli-tuman mazali taomlarni tanovul qilishga o`tdi.Bir vaqtning o`zida aytib o`tganimizdek bunday ovqatlar bilan qabul qilingan kattaa miqdordagi quvvatbing ma`lim qismi yashash va hayot tarzining ko`pgina qulayliklari paydo qilgan kamharakatlik bois sarflanmasdan qoladi. Vujud va undagi barcha tizimlarning faoliyatida bu salbiy holat dastlab modda va quvvat almashinuvini izdan chiqaradi. Natijada ” davr kasalliklari” yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Ehtiyojda ko`p ovqatlanish dastlab iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda iste`qomat qiluvchi o`ziga to`q odamlarda tarqalagan bo`lib, mazali taomlarni ko`p is`mol qilish obro` sanalgan. Bunday ovqat bilan tanaga barcha zarur oqsillar, yog`lar, uglevodlar , vitaminlar hamda mineral moddalar qabul qilinib , kishining ularga bo`lgan ehtiyoji qonadi, ko`pgina yuqumli kasalliklar, avitaminozlar barham topadi, qolaversa kishi o`zini bunday sharoitda yaxshi sezadi. Mazali taomlarga ishtaha ham yuqori bo`ladi va bu talab moddiy imkoniyat darajasiga qarab qoniqtirilaveradi. Bu yerda Jahon Sog`liqni Saqlash tashkiloti (VOZ) hisobotlarida keltirilgan ma`lumotlardan shuni qayd qilish o`rinliki, rivojlanayotgan davlatalar aholisi orasida har bir kishiga bir kunda to`g`ri keladigan ovqat tarkibidagi umumiy quvvat 1969-yilda 2130kkal, 1979-yilda 2320 kkal 1990-yilda 2520 kkal, 2010-yilda 2770 kkalni tashkil qilgan bo`lsa, rivojlangan mamlakatlarda bu ko`rsatkich tegishli holda 3190,3280,3350 va 3390 kkalni tashkil qilgan. Ayni vaqtda oziq moddalari va quvvatga boy bo`lgan mahsulotlarni doimiy iste`mol 15

qilish noto`g`ri ekani mutaxassislar tomonidan qayd etilmoqda. ” Davr kasalliklari”ning kelib chiqishida makronutriyentlardan yog` alohida ahamiyat kasb etadi, uning me`yordan ko`p bo`lishi kasalliklarga chalinish xavfini kuchaytiradi.Oldin aytib o`tganimizdek ovqat umumiy quvvatining 35 % yog` hisobidan qoplanishi yetarli. AQSH da 40%, shimoliy hududlarda 45-50% ni tashkil qilmoqda. Insoniyatning don va don mahsulotlarini iste`mol qilishi yildan yilga ko`payib bormoqda. Bunda ham rivojlangan mamlakatlar ko`rsatkichi 2-3 marta yuqori (aholi jon boshiga yiliga 725,76 kg) .Muhimi shundaki, rivojlangan mamlakatlarda aholi buncha donni to`g`ridan-to`g`ro iste`mol qilmasdan , uni mollarga berib semirtiradi va hosil bo`lgan yog`ni go`shtni o`zi iste`mol qiladi. Bunday ovqatlanish tanaga to`yingan yog` kislotalarining ko`p miqdorda kirishini va shu bois yuqorida aytganimezdek ”davr kasalliklari” ni yuzaga kelishini tezlashtiradi. Uglevodlarni iste`mol qilish kishilik jamiyatining dastlabki davrlarida asosan kraxmal, klechatjkakabi dag`al polimerlardan iborat bo`lgan, shirinliklar faqat mavalardagi glyukoza fruktoza hisobidan qabul qilingan .Keyinchalik shakar ixtiro qilinganidan boshlab uni iste`mol qilininishi ko`payib polimer ko`rinishidagi uglevodlar kamayib bormoqda. Sof toza shakarning iste`mol taomlari qatoriuga kirib kelishi va uni aholi orasida keng tarqalib ketishi hamda yoshlar o`rtasida keng tarzda iste`mol qilinishini hisobga olgan holda uni tarixi bilan qisqacha tanishib olamiz. Ilk bor u bundan 2500 yil ilgari hindistonliklarga ma`lum bo`lgan .Qayd qilinishicha A>Makedonskiy jangchilaridan biri bu yurtda qandaydir o`simlik mavjudligi va arisiz asal berishini yozib qoldirgan. Keyinchalik Xitoy va Arabistonga olib borilgan.vii asrda arablar uni Yevropaga taarqatgan. Rossiyada lavlagi shakari XII asrdan beri ma`lumligi aniqlangan va XVI asrga qadar dorixonalardagina qimmat narxlarda sotib kelingan.1747-yili lavlagida shakar mavjudligi nemis fizigi A.Margraf tomonidan kash etilib, bu haqida Berlin Fanlar akademiyasida e`lon qilindi va Germaniyada lavlagidan shakar oladigan zavod barpo etildi.Rossiyada esa 1801-yili ishga tushirilib 80 kg shakar olingan 1820-1821 yilda 8 tonna olingan bo`lsa, 1845-01846 yilga kelib uning miqdori 124 16

ming tonnaga yetkazildi. XIX asrda ham u ko`p bo`lmagan. XX asrga kelib u butun dunyoga tarqaldi va insoniyat sevib iste`mol qiladigan mahsulotga aylandi. Keyingi 150 yil ichida u qoshilga mahsulotlar kop yeyilmoqda. Oxirgi vaqtlarda kimyoviy toza shakar iste`moli avjiga chiqib kelmoqda. Avvallari ajdodlarimiz toza shakar yemagani uchun ularning oshqozon-ichaklarida shakarni hazm qiladigan tizim mukammal shakllanmaganligi bois ham uni ko`p tanovul qilish tufayli yuzaga keladigan xastaliklar ko`payib ketmoqda . Hozirda dunyo aholisi yiliga 20 kg shakar iste`mol qilmoqda.Kuba, Kosta- Rika,AQSH, Avstraliya va Isroilda 45kg; Yaponiya,Tailand ,Filippinda 22 kgni tashkil etmoqda. Bugungi kunga kelib shakarni mo`l-ko`l bo`lib ketishi , uni iste`mol qiladiganlar orasida tish, yurak-qon tomir kasaalliklari, qandli diabet, ichak raki va eng muhimi semizlik rivojlangan mamlakatlar aholisi orasida ham ko`p uchrayapti.Shakardan tashqari un mahsulotlarini ham kundalik ratsiondagi o`rnining ko`p miqdordaligi ham bunga sabab bo`ladi. Agar tana vazni me`yorga nisbatan 20% ko`p bo`lsa, bu semizlik alomati hisoblanadi. Bunday odamlar uchun qon bosimining yuqori bo`lishi, yurakning eshemik kasalligi, qonda xolestirinning ko`payib ketishi, qandli diabet va boshqa kasalliklar ”eshik qoqib ”turadi.AQSHda bolalarning 10-20%, kattalarning esa 30- 40% oshiqcha tanna vvazniga ega. O`z vaqtida semiz odamlar ozg`inlarga nisbatan kamroq yashaydi degan Gippokratning fikrlari bugungi kunda o`z tasdiqini topmoqda. Statistikaga ko`ra tana vazni meyoridan 20% oshiqcha odamlar orasida o`lim tana og`irligi me`yoriy odamlarga qaraganda 50% yuqoriroq ekan. Bu holat kishilarning ijtimoiy hayotdagi tutgan o`rniga ham bog`liq . Masalan, Nyu-York shahrida yashaydigan va past tabaqaga mansub ayollarning 1/3 tasi, yuqori tabaqaga mansub ayollarning 1/20 tasi oshiqcha vaznga ega ekanligi tasdiqlandi. Bolalikdanoq ortiqcha ovqatlanishga odatlanganlar tanasida qo`shimcha yog` to`qimalari paydo bo`lib ,ulg`ayganida ham shu to`qimalarning rivojlanishi hisobiga osonlik bilan semirish kuzatiladi.bunday bollarning beshtadan to`rttasi da 17

semirish holati kuzatiladi. Emadigan bolani sun`iy ovqatlanishga otkazish ko`pincha ulg`ayganidan keyin ham semizlikka olib keladi. Buni oldini olishning eng samarali yo`li sog`lom ovqatlanishni tashkil qilishdir shundagina ko`pgina hastaliklar bartaraf etilgan bo`ladi. Shunday qilish kerakki, uglevodlarga bo`lgan kunlik me`yor (400-500gr) asosan tarkibida kletchatkasi ko`p bo`lgan karam, sholg`om, po`sti olinmagan olma, sabzi, ko`katlar ,unchalik shirin bo`lmagan mevalar hisobidan qondirilishi kerak. Go`sht ,tuxum, baliq kabi oqsilga boy mahsulotlarni oshiqcha iste`mol qilmaslik, ayniqsa yog`li go`shtdan o`zini tiyish, tuxum va baliqni ham qovurib emas qaynatib yeyish yoki dimlab yeyish maqsadga muvofiqdir. Sog`lom ovqatlanish bilan ozishning yana bir sharti kam kalotiyali taom iste`mol qilish bilan birga, ko`proq jismoniy harakat qilish hamdir. Har ikkisini bir vaqtda olib borilgandagina maqsadga erishish osonroq kechib, yaxshi samara beradi. Ko`pgina odamlar turli obyektiv va subyektiv sabablarga ko`ra bu shartlarni buzadi yoki to`liq bajarmaydi ,oqibatda ko`zlangan natijaga erishilmaydi. Sog`lom ovqatlanish prinsiplari ehtiyojdan ko`p ovqatlanish, kamharakatlilik hamda ruhiy zo1riqish bilan hayot kechirish yurak-qon tomirlari faoliyatining yominlashuvi bilan bog`liq kardioskleroz, arterial gipertenziya, miokard infarkti kabi xastaliklarga olib kelmoqda . hozir kasallik yosh tanlamayapti. Yurakning ishemik kasalliklari iqtisodiy past, endigina rivojlanayotgan mamlakatlardagi kishilarga qaraganda yaxshi ovqatlanishadi, transport vositalaridan keng foydalanishadi va shu bois taomlanish tufayli qabul qilingan quvvat sarflanmay semirish yuzaga keladi. Aqsh da har uchta odamdan bittasi shu tufayli halok bo`ladi, Yaponiyada esa bu holat ancha kam , chunki ular dengiz mahsulotlarini ko`p iste`mol qiladi va ovqat ratsionida hayvon mahsulotlari deyarli yo`q, qolaversa ular velosipedda ko`p yurishadi. Qonda xolesterinning ko`payishi qon bosimining surunkali ravishfda yuqori bo`lkishiga va natijada miokard infarkti va insult(miyaga qon qo`yilishi)ga olib keladi. 18

Shu bilan bir qatorda yurakning koronar kasalliklarini faqat to`g`ri ovqatlanish va jismoniy harakarlar bilan batamom yo`qotishning iloji yo`q. Sababi u irsiy asosga ham ega. Hozirda xafaqon, ya`ni qon bosimining yuqori bo`lishi ko`p kuzatilmoqda. Ularning kasallik tarixi o`rganilganda iste`molda me`yorning va tuz miqdorining yuqori bo`lishi aniqlandi. Yaponiyada tuz eng ko`p iste`mol qilinishi ma`lum va bu yrda yuqori qon bosimi va insult ko`p uchraydi.yaponiyaning o`zida ham janubida kam tuz iste`mol qiluvchilar o`rtasida bu kasalliklar deyarli uchramaydi. Amerikalik tadqiqotchilar Lyuis K.Dalning hayvonlar va odamlar ustida olib borgan uzoq muddatli kuzatishlari osh tuzi kam iste`mol qilish odamlarda qon bosimining me`yoriga kelishiga yordam beradi. Agar ular kam tuz qabul qilish bilan birga kamquvvatlai taom iste`mol qilsa qon bosimi sezilarli darajada kamayadi . Xafaqon ham irsiyatga bog`liq holda ota-onadan bolaga o`tib naslda davom etishi mumkin. Shu bilan bir qatorda keyingi vaqtlarda qandli diabet kasalligi ko`paydi. Masalan, Hindistonda qishloq aholisiga nisbatan badavlat shahar aholisi o`rtasida uni uchrashi 2 barobar ko`p qayd etilgan. Ayrim olimlarning fikricha, ehtiyojdan ko`p va vaqti- bamahal ovqatlanish qandli diabetbibg ” katalizatori ” bo`lib hisoblanadi. Agar kishining tana vazni 20% dan oshiqcha bo`lsa kasallanish holati 2 barobar ortar ekan/ Bu kasallikkka irsiy moyil odamlar ham sog`lom ovqatlanishga o`tib, doimiy sur`atda badantarbiya mashqlarini bajarib turishsa, ko`proq piyoda yurishsa va tana vaznining ortib ketishiga yo`l qo`yishmasa foyda ko`rishlari aniq. Nosog`lom ovqatlanishda ortiqcha quvvat beruvchi yog`, tez hazm bo`luvchi har xil shirinliklar hamda hamda turli chanqoq bosdi ichimliklarga o`xshash aralashmalarning me`yoridan ziyod qabul qilinishi tufayli orttirilga kasalliklardan yana biri bu rak, ya`ni hali davosi topilmagan saratondir. 19

Saratonda ko`pincha yeb-ichishida mo`l-ko`lchilikka ega bo`lgan davlatlardagi yuqori tabaqaga mansub kishilar , yirik shaharlarda yashovchi o`ziga tisnch odamlar chalinadi. Bunday kasalliklar iste`mol qiladigan kundalik ovqat tahlil qilib chiqilganida, ular ishlatadigan oziq moddalarning aksariyati o`ta tozalannganligi aniqlangan. Masalan, kepagidan batamom ajratib olingan un, po`sti va urug`idan tozalab olingan meva-chevalar(olma,uzum,anor va boshqalar), shakar, oq qand kabi mahsulotlarni muntazam iste`mol qilish ichaklarda o`ziga xos mikroblar turini o`zgartirib, konserogen(saraton chaqiruvchi)moddalar ko`paytirib yuboradi. Aksincha iste`molda dag`al ovqatlarning ko`p iste`mol qilinishi,kepagi va po`sti ajratilmagan un, meva-chevalar, ko`katlar, poliz mahsulotlari va boshqalar esa konserogen moddalarning tanadan chiqib ketishini amalga oshirib,saraton xavfini kamaytiradi. Ushbu fikrning isboti sifatida shu narsani misol keltirishimiz mumkinki, Afrika qit`asida yashovchi qishloq aholisining ko`p qismi mahsulotlarning po`stini olmasdan iste`mol qilishi va bir kecha kunduzda ajratadigan najasi Yevropada yashaydiganlarga nisbatan 4-5 marta kopligi hamda ularning bir vaqtni o`zida to`g`ri ichak saratoni bilan kasallanmasliklari aniqlangan. Shahar aholisining saraton bilan kasallanishini chaqiruvchi omillardan yana biri bu turli xil sun`iy usullar bilan tayyorlangan ichimliklarni ( pepsi-kola, koka- kola, fanta va boshqa har xil bo`yoq va shirinlik qo`shib tayyorlanadigan suyuqliklar )qishloq aholisiga nisbatan ko`p iste`mol qilishidir . bunday ichimliklar tarkibida esa konserogen moddalar borligi hach kimga sir emas. Biz yuqorida oshiqcha ovqatlanishning salbiy oqibatlari xususida fikr yuritdik/ keragidan ko`p miqdorda tanaga ko`p energiya qabul qilish va bir vaqtning o`zida kam harakat qilish kishilar umrini qisqartirish, barvaqt nogiron bo`lib qolish, yurak0qon tomir kasalliklari, qandli diabet va saraton kabi xastaliklarga chalinib qolish borasida alohida ajralib turadi. Buning oldini olishning eng oson va foydali yo`li xalq orasida sog`lom ovqatlanish haqida ommaviy axborot vositalari orqali 20

keng va har tomonlama mazmunli ushintirish ishlarini olib borish,kishilarning bu boradagi savodxonligini oshirishdir. Nosog`lom ovqatlanish tufayli semizlik yoki tana massasining me`yoiorga nisbataan ziyod bo`lishi keyingi yillarda dunyo aholidssi orasida keng uchrab, aytib o`tilganidek u tufayli asab tizimi,ichki sekt=retsiya bezlari, hazm a`zolari,tayanch-harakat apparati, ajratish tizimi, moddalar va energiya almashinuvi xastaliklari ko`payib ketmoqda. Masalan, Rosssiya Federatsiyasida har to`rt kishining bittasi ortiqcha tana vazniga ega, AQSH aholisining esa 60% ga yaqini, Kanadada bundandan ko`p inson shundan aziyat chekmoqda . qolgan rivijlangan va rivojlanayotgan davlatlarda jumladan bizning davlatimizda ham yoshu qari , ayolu erkak semizlikdan aziyat chekmoqda. Semizllik holati har kimning yoshi va jinsiga nisbatan bo`y uzunligi, tana masssasi hamda badanning tegishli qismlaridagi ter tagidagi yog` qatlamini o`lchash bilan osionlik bilan qaniqlanadi. Tana vaznining me`yor darajasini aniqlashda bir necha usullar bor . shundan eng asosiysi tekshirilayotgan odamning tana massasi (kg)va uzunligini (sm) quyidagi formulaga qo`yib hisoblashdir: MTM=TM-50+0.75(B-150)*Yo-20/4 (MTM-me`yoriy tana massasi, kg; TM- tana massasi, kg; B- bo`y uzunligi; Yo –kishi yoshi) Bu o`rtacha ko`rsatkich bo`lib, unga tana tuzilishidan keloib chiqqan holda (ko`krak qafasi keng yoki torligiga qarab )4-6 kg gacha olib tashlanadi yoki qo`shiladi. Bu borada ikkinchi usul Ketli indeksini aniqlash bo`lib, bunda ham bo`y uzunligi ham massasini o`lchash talab qilinadi. Aytiladigan indeksni aniqlash ucun quyidagi formuladan foydalaniladi: Q= tana massasi, kg / bo`y uzunligi, m 21

Olingan natija 18.5-2.5 bo`lsame`yoriy tana vazni, bundan kami ozg`in ko`pi esa semiz degan xulosaga kelinadi. Hozirgi paytda semizlikning 4 darajasi farqlanadi, agar kishi vazni aytilgan me`yorga nisbatan 10-29% ko`p bo`lsa, birinchi darajali, 30-39% bo`lsa, ikinchi darajali, 50-99% bo`lsa, uchinchi va 100% va undan yuqori bo`lsa to`rtinchi darajali semizlik deyiladi. Bu hol albatta inson uchun xavfli bo`libtibbiyot hodimlari va semizlarning o`zlarida katta xavotir uyg`atmoqda. Semizlikdan qutilish yoki semirib ketmaslik borasida turli-tuman vositalar, dori – darmonlar ko`payib ketdi. Ommaviy axborot vositalarida esa oshiqcha vaznniyo`qotuvchi usullarning qariyb har kuni yangisi paydo bo`lmoqda. Natija esa haminqadar . Nima uchun? Inson o`ta murakkab va nozik, hali sirlari ko`p ochilmagan tabiatning in`omi bo`lib, undagi hayotiy jarayonlar (metabolizm , ichki a`zolar faoliyati, asab va endoktin tizim ishi va b.q) genetik jihatdan tegishli dasturga aylangan holda kechadi. Masalan, tanadagi yog` miqdorining me`yor yoki undan kam, ziyod bo`lishi birinchi navbatda nasl-nasabga bog`liq, uni boshqarishda, ya`ni semirish yoki semizlikdan qutilish uchun olib borilgan chora- tadbirlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan olib borilishi kerak. Oriqlayman deb ko`r- ko`rona ochlikka ruju qo`yish, tez ozdiruvchi dorilardan bilib bilmay qabul qilish va boshqalar ancha qimmatga tushishi mumkin. Mutaxassis nazoratisiz ozish maqsadida surunkali shirinliklar iste`mol qilib. organizmdagi qaytarilmas funksional jarayonlar bois nogiron bo`lish holatlari xotin-qizlar o`rtasida uchrab turibdi. Ortiqcha tana vazni dastlab organizmdagi me`yoriy hayotiy jarayonlarni buzadi. Shunday ekan, bu holatning fiziologik va biokimyoviy sabablari nimada ekanligini umumiy tarzda bo`lsada bilish sihat-salomatlikni muhofaza qilishda, semizlik bilan bog`liq dardlarning oldini olishda asqotadi. Semirish dastavval iste`mol qilingan taomlar tarkibidagi mavjud energiyaning, oziq moddalarning ichki va tashqi a`zolari hatti-harakatlari, aqliy va jismoniy mehnat, tanani ma`lum darajada isitish, hujayra va to`qimalarning yangilanishi uchun sarflanmay qolgan oshiqcha qismi hisobidan yuzaga keladi. Bunday paytda mana shu ziyoda uglevodlar, yog`lar hamda oqsillardan yog` to`qimalari 22

sintezlanib, teri tagida, muskul tolalari orasida to`plana boshlaydi. Boshqacha qilib aytganda, nosog`lom ovqatlanish tufayli ehtiyojdan ko`p ovqatlanish semirishga olib keladigan asosiy sabab hisoblanadi. Lekin shu narsani inkor qilib bo`lmaydiki, ayrim kishilar qancha yeb-ichishidan qat`iy nazar umuman semirish nimaligini bilmaydi. Bunday holat butun dunyo aholisi o`rtasida uchrab turadi. Nega shunday? Ushbu jumboqni yechish uchun olimlar uzoq vaqt qotirishdi va nihoyat bir guruh amerikalik olimlar yog` to`qimalari tomonidan qonga maxsus gormon – leptin ajratilib, u birinchidan markaziy nerv tizimidagi ishtaha markaziga tormozlovchi ta`sir ko`rsatsa, ikkinchidan tanadagi yog` to`qimalari parchalanishini tezlashtiradi. Unga ko`ra tanada ushbu gormon yetarli bo`lsa tanada ortiqcha yog` to`planmas ekan,boz ustiga ishtaha ham biroz jilovlanib inson oshiqcha ovqat iste`mol qilishdan o`zini tiyadi. Yana shunisi muhimki, leptinning ishtahaga ta`siri to`g`ridan –to`g`ri bo`lmasdan, ma`lum neyropeptid(miyada hosil bo`lib, uning markaziy nerv faoliyatiga ta`sir qiluvchi organik modda)orqali bo`ladi. Bu neyropeptid modda esa kuchli oshlik tuyg`usini paydo qiluvchi bo`lib, leptin ta`sirida uning xususiyati pasayib, ishtaha yo`qoladi. Tajribada semiz hayvonlar qoniga leptin yuborilganda tanadaga lipidlar parchalanishi kuchayib, tana vazni kamayganligi kuzatilgan. Tanadagi har bir faol modda sintezlanishi ,jumladan lipten sintezi uchun ham ma`lum genlar xizmat qiladi. Agar bunda ma`lum nuqsonlar paydo bo`lsa, qonda gormon kamayib semizlik holati ortadi. Suning uchun semizlikka moyil kishilar qonida uning miqdori kam bo`lsa, sidirg`a ovqatlansalar ham tana vaazni me`yoridan baland bo`ladi. Bir muhim holatga e`tibor berish kerakki,yog`li ovqatlarni ko`p iste`mol qilish tufayli yog` to`planishi yuzaga kelmaydi va ikinchi holda yog` yesang yog`ing ko`payadii degan tushuncha ham no`to`g`ri. Gap shundaki, ochlik paytida ko`p iste`mol qilinadigan oliy navli undan tayyorlangan shirinliklar tarkibidagi oddiy karbonsuvlar qondagi glukoza miqdorini oshishiga olib keladi. Bu miqdorni me`yor darajasiga olib kelish uchun esa me`daosti bezidan glukozani parchalash va zahira glikogenga aylantirish uchun ko`p miqdorda insulin gormoniajraladi. Bu 23

holat uzoq davom etsa, to`qimalarning insulinga sezuvchanligi pasayib ketadi va bezning ko`p ishlab chiqarilishi natijasida o`zining potensiali kamayib ketadi. Natijada qondagi glukoza tezgina yog`ga aylanib semirish uchun metabolitik sharoit yaratiladi. Bunday holat ayniqsa, tez-tez shirinliklar iste`mol qilish yoki ora-orada konfet va shirinchoy kofe kabilarni tamaddi qilib turish tufayli yuzaga keladi. Qondagi oshiqcha shakarning organizm tomonida o`zlashtirilishiga kamida 3-4 soat talab etiladi, shu vaqt davomida yana ularni iste`mol qilish ayni jarayonlarnning cho`zilishiga sabab bo`ladi. Semirish har bir organizmning individual xuxusiyatlariga ham bog`liq bo`lib, bu narsa vujudning asosiy almashinuvi jarayonlaridan kelib chiqadi. Asosiy almashinuv de, tashqi muhit harorati optimal bo`lib, so`nggi ovqatlanishdan 12 soat o`tgandan keyin uxlamasdan tinch yotilganida 1 soat davomida har 1 kg tana massasiga nisbatan sarflanadigan energiya miqdoriga aytiladi(tana haroratini saqlash, ichki a`zolar va asab tizimi faoliyati uchun) va u o`rtacha 1kkalga teng. Bu ko`rsatkich kimda kattaroq bo`lsa, uning semirishi qiyin unday odam tinib- tinchimas serharakat bo`lib ko`p energiya sarflaydi. Boqibeg`am kishilarda esa aksincha . Fikrlarimizni umumiylashtirib shuni aytishimiz mumkinki, hozirgi paytda sog`lom ovqatlanish prinsiplarining buzilishida bilib-bilmasdan ehtiyojdan ko`p ovqatlanish yotadi. Bozorlarimizning nozu ne`matlarga boyligi, oziq-ovqatlarning mo`l-ko`lligi yaxshi albatta, lekin me`yorga rioya qilish yanada yaxshi. Yuqoridagi shartlarga rioya qilinsa sihat- salomatligimizni muhofaza qilib farovon hayot kechirishimizda dadil qadam tashlagan bo`lamiz. 24

1.2. Oqsil energetik taqchillik. Iste`mol taomlarida organizm uchun asossiy ” qurilish ” material bo`lib xizmat qiladigan oqsillar va energiya beruvchi uglevodlarning belgilangan miqdordan kam bo`lishi oqsil energetik taqchilligi deyiladi. Bunday holatda aslida yangi hujayralarning hosil bo`lishi uchun tegishli bo`lgan oqsil parchalanib energiya hosil qilishga sarflanib ketib o`z funksional vazifasini bajara olmaydi. Oqsil energetik taqchillikdan farqli ravishda oqsil taqchilligi ham mavjud bo`lib, bunday holatlarda qabul qilingan taomlarning umumiy energetik miqdori (oqsi me`yordan kam bo`lsada ) organizmning kunlik energiya sarfini qoplaydi. Bunda yetishmagan qism o`rnini ko`proq iste`mol qilingan yog` va uglevodlar bosadi. Bunday taqchillik oqsil energetik yetishmovchiligiga nisbatan aholi orasida ko`p uchraydi. Uning asoratlari birdan sezilmasdan surunkali bo`ladi. Ba`zan esa qabul qilingan ko`p miqdorda uglevodlar hisobidan (ularning yoqqa aylanishi bois) semirish alomatlari kuzatiladi. BMT qoshidagi oziq-ovqat va qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadigan tashkilotning bergan ma`lumotlariga ko`ra, dunyo aholisining qariyb yarmisida iste`mol qilinadigan ovqatda oqsil yoki umumiy energiya tavsiya qilinadigan miqdor kam. Tegishli oqsillarning yetarli miqdorda qabul qilinmasligi natijasida to`qimalarning yangilanishi buziladi, o`sish va rivojlanish susayadi, ba`zan esa to`xtab qoladi. Oqsil energetik taqchillik odamni kamdarmonlik, jismoniy ish vaqtida tez charchash va kamqonlik holatlariga olib keladi. Sie emaski, bunday holat qishloq joylarda isteqomat qiladigan xotin-qizlar va yosh bolalar o`rtasida uchrab turibdi. Masalan, Qashqadaryoda hayvon oqsillariga bo`lgan talab ko`p hollarda 50 % ga qoniqtirilmaydi. Oqsil energetik taqchilligidan bolalar, emizikli va homilador odamlar ko`proq zarar ko`radi, chunki ular uchun boshqalarga qaraganda ularning iste`mol qilish miqdori ikki barabor yuqori bo`lishi talab etiladi. Buni surunkali holatda o`tkazgan onadan tug`ilgan farzandning tana vazni me`yoridan kam bo`ladi va kasalliklarga tez chalinadi. Buni maktab yoshigacha bo`lgan bolalarning tana og`irligi va bo`y 25

uzunligining belgilangan me`yorda kamligi ham tasdiqlaydi. Agar ushbu ko`rsatkich me`yor darajasining 80% ni tashkil etsa, ovqatlanishdagi kamchiliklar yengil; agar 705 bo`lsa og`ir holat deb hisoblanadi. Kvasiorkor ko`proq Afrika qit`asida uchraydi. U asosan ko`krakdan ajratilib, karbonssuvli ovqatlarga o`tkazilgan bolalarda, faqat oqsil yetishmasligidan kelib chiqadi. Oqsil yetishmasligidan organizmning himoyalanishi kamayasi, ichki sekretsiya bezlarida o`zgarishlar yuzaga keladi. Masalan, qalqonsimon bez, jinsiy bezlar va buyrakusti bezining gormon ajratishi susayadi. Jigarda ham o`zgarishlar sodir bo`lib, xolin miqdori kamayib, yog` jigarda to`plana boradi va yog`li infiltratsiya yuzaga keladi. Og`ir oqibatlaridan biri alimentar distrofiyadir. Bu kasallik to`yib ovqat yemaslik natijasida kelib chiqadi. Qabul qilingan ovqat organizmning yo`qotgan energiyasini qoplamaydi. Hozirda buning shishli, shishsiz turi , avitaminoz bilan kechuvchi va avitaminozsiz turlari mavjud. Kasallikning 3 darajasi farqlanadi. A.A.Makarchev aniqlashicha oqsilning kam bo`lishi ham,ko`p bo`lishi ham miya faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shu tufayli yuzaga keluvchi kasalliklardan yana biri marazm, ya`ni inson ruhiy holati ishdan chiqib, kuch-quvvatdan qolishdir . bunday bemorlar aqliy va jismoniy ishga yaroqsiz bo`lib qoladilar, ruhiy jihatdan nochor bo`ladilar. Iste`mol taomlarida oqsil yetishmasligi nafaqat bir kasallikni keltirib chiqarmasdan, baliki unga bog`liq bo`lmagan boshqa kasalliklarni ham keltirib chiqaradi. Dunyo aholisi keyingi vaqtda juda tez sur`atlar bilan ko`paymooqda . 1650- yilda 500.000.000 bo`lgan aholi XIX asrga kelib 1 mlrd.ga yetdi, ya`ni 200 yil davomida iki xissa ortdi. Ikkinchi milliard paydo bo`lishiga 1oo yil, uchinchi milliard paydo bo`lishiga 40 yilgina kifoya qildi xolos. Hozirda 7.3 mlrd. shu tarzda aholi ko`paysa, har 11 yilda umumiy aholi soniga yana 1 mlrd qo`shilishi aniq. Sifatli ovqat deganda,, asosan sergo`sht va yog`li taomlar tusuniladi. Lekin aslini olganda, go`sht tarkibidagi biologik jihatidan to`la qiymatli oqsillar va 26

almashinmaydigan aminokislotalar tuxum, baliq, sut mahsulotlari don-dukkaklarda ham yetarlicha bo`ladi. Oqsil energetik taqchillikni bartaraf etish uchun aholi turli guruh vakillarining aniq ovqatlanishi to`g`risida ma`lumotlar yig`ish, ularni fiziologik tahlil qilish hal qiluvchi ilmiy –amaliy ahamiyatga ega. Ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda ( AQSH, Angliya, Fransiya, Norvegiya) bunday masalalar bilan shug`ullanadigan maxsus davlat tashkilotlari bo`lib, ularning samarali mehnati tufayli aholi oqilona ovqatlanishi bilan bog`liq bir qator iqtisodiy- ijtimoiy, ekologik, biologik tibbiy muammmolar mmuvaffaqiyatli yechilmoqda. 27

II BOB. Asosiy oziq moddalarning inson hayotidagi o'rni. Oziq moddalari deganda iste'mol qilinadigan taomlar tarkibiga kiruvchi oqsillar, yog'lar uglevodlar shuningdek vitaminlar, mineral moddalar nazarda tutiladi. Ushbu oziq moddalardan oldingi uchtasini asosiy oziq moddalari yoki makronutrientlar deb yuritiladi. Ulaming to'rtta umumiy xususiyati mavjud, ya'ni birinchidan, parchalanib vujud uchun kerakli quvvatli ya'ni barcha energiyani (jismoniy va aqliy ish, tana harorati, asab va barcha ichki a'zolar faoliyatiga sarflanadigan va boshqalar) hosil qiladi, ikkinchidan, tanadagi barcha hujayra va to'qimalaming almashinishi va yangilanishi uchun “qurilish” (plastik) materiali bo'lib xizmat qiladi va uchinchidan, qariyb hamma ovqatlar tarkibida ma'lum miqdorda mavjud bo'ladi va nihoyat to'rtinchidan, ehtiyoj tug'ilganida ma'lum murakkab biokimyoviy o'zgarish orqali organizm talabini qondirish maqsadida biridan ikkinchisiga aylanib turadi (uglevodlar yog'ga, oqsilga, oqsillar uglevodga va boshqalar). Vitaminlar va mineral moddalami qo'shimcha oziq moddalari yoki mikronutrientlar deyiladi. Taomlaming umumiy energetik qiymati undagi uglevodlar hamda yog'lar miqdoriga, tananing o'sish-ulg'ayishi, vujuddagi barcha gormonlar va fermentlaming asosiy tarkibi ovqatdagi oqsilning qanday aminokislotalardan tashkil topganligiga yaqindan bog'liq. Qolaversa turli yoshdagilarning, har xil iqlim sharoitida istiqomat qiluvchilaming, aqliy va jismoniy faoliyat bilan shug'ullanuvchilar va boshqalaming sog'lom ovqatlanishi dastlab ana shu oziq moddalarning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Shuning uchun oqsillar, yog'lar, uglevodlaming hamda vitaminlar va mineral moddalarning qisqacha biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari haqida tegishli ma'lumotlarga ega bo'lish sog'lom ovqatianish borasiaa to'liqroq tushunchaga ega bo'lisbda muhim hisoblanadi. 28

2.1. Oqsillar Oqsillar hayot uchun zarur oziq modda bo‘lib, ular organizmdagi barcha hayotiy jarayonlaming plastik asosini tashkil etadi. Odam umumiy tana massasining 20%ini hujayra quruq massasining esa, 50% dan oshiqrog‘ini oqsillar tashkil etadi. Oqsillar hujayra barcha elementlari tarkibiga sitoplazma va yadro mitoxondriya va mikrosoma deb ataladigan ko‘nikmalari hamda membrana tarkibiga kiradi. Hujayra hamda umuman organizmlaming hamma struktura va funksiyalari oqsillar ishtirokisiz yuzaga chiqmaydi. Hujayrada oqsillar xilma-xil vazifalami bajaradi. Organizmning strukturali oqsil deb ataluvchi katta gruppasi organizm turli strukturasining hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Hujayralar qobig‘i va ulaming ichki tuzilmalari - organellalar shuningdek, nerv ustunlari, qobiqlari polisaxaridlar va yog‘lar bilan murakkab modda hosil qiluvchi alohida erimaydigan oqsildan tashkil topgan. Ba’zi oqsillar zahira oziq moddalar hisoblanadi. Fermentlar oqsillaming muhim guruhi hisoblanib, organizmdagi barcha kimyoviy jarayonlar fermentlar ishtirokida sodir bo‘ladi. Ovqat liazm bo‘lishi kislorodning o‘zlashtirilishi, moddalarning o‘zaro bir-biriga aylanishi almashinuv mahsulotlarining hosil boiishi va organizmdan chiqarib yuborilishi, energiya to‘planishi, qon ivishi va boshqa jarayonlar fermentlar ishtirokisiz amalga oshmaydi. Ba’zi oqsil gruppalari tashuvchanlik vazifasini bajaradi, masalan eritrotsitlardagi gemoglobin kislorodni o‘pkadan organizmning turli to‘qimalariga eltadi va to‘qimalarda hosil boMgan karbonat angidridni o‘pkaga olib kelib, nafas chiqarganda uning o‘pkadan tashqariga chiqib ketishiga imkon yaratadi. Oqsillar organizmni himoya qilish vazifasini ham o‘taydi. Qonga kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar yoki ulaming organizm hayot faoliyati uchun xavf tug‘diradigan mahsulotlari tushganda organizmda antitelalar - immunoglobulin oqsil ishlab chiqariladi. Ular organizm uchun yot bo‘lgan zaharli oqsillami yoki kasallik paydo qiluvchi mikroorganizmlar hayot faoliyati mahsulotlarini neytrallashda ishtirok etadi. Oqsillaming organizmni himoyalash vazifasiga qonning ivishini ham misol qilib keltirish mumkin. Qon plazmasida fibrinogen oqsili eriydi. U rangsiz va ko‘rinmaydi. Lekin qon tomirining shikastlangan joyida fibrinogen tez polimerlanib, oq fibrin ipiga 29

aylanadi va cho‘kmaga tushib, jarohatlangan joyida to‘r hosil qiladi va unga qonning shaklli elementlari ilinib to‘siq hosil qiladi. Suvda erimaydigan, kimyoviy jihatdan aktiv zaharli barcha oqsillar peptid bog‘i bilan bog‘langan ayni bir xil aminokislotalardan tashkil topgan.Har bir oqsilning polipeptid zanjiri ayni oqsilga xos bo‘lgan aminokislotalardan tuzilgan. Aminokislotalaming tuzilishi bir xilda yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan lekin aminokislota qoldiqlari turlicha ketma-ketlikda joylashgan 2ta oqsilning kimyoviy jihatdangina emas,balki biologik jihatdan ham deyarli turlicha boiadi. Oqsilning biologik qiymati ular tarkibidagi almashtirib bo‘ladigan aminokislotalaming almashtirib bo‘lmaydiganlarga nisbati hamda oshqozon-ichak yo‘lida qanday hazm bo‘lishi bilan belgilanadi. Almashtirib bo‘ladigan aminokislotalaming kundalik ratsionda yetarli miqdorda bo‘lishi muhim bo‘lib, bu hoi almashtirib boimaydiganlami tejab sarflashga olib keladi. Oqsillar tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalaming barchasi yoki ko‘pchiligi bo‘lsa, ular to‘la qiymatli oqsillar, faqat almashtirib bo‘ladigan va ayrim almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalardan tarkib topgan bo‘lsa, to‘la qiymatsiz oqsillar deyiladi. Biologik to‘la qiymatli oqsillar-go‘sht, tuxum, jigar, sut mahsulotlari, baliq 1 -kategoriyali ichak-chavoq aralashmasida uchraydi. 0‘simlik oqsillari odam organizmida asosan non va un mahsulotlari bilan qabul qilinadi (7%), yana dukkaklilaming mevalarida oqsil anchagina (24%). Odam organizmi tomonidan hayvon oqsilining 97% o‘zlashtirilsa, o‘simlik oqsilining 83- 85% igina o‘zlashtiriladi. Aholini tegishli miqdorda to‘la qiymatli oqsillar bilan ta’minlash ancha muhim muammo bo‘lib, uni hal qilishda eng avval oqsilga boy boigan turli-tuman mahsulotlar, masalan go‘sht, baliq, tuxum, sut-qatiq dukkakli o‘simliklar donlaming yetarli bolishiga erishish zarur. Bulardan tashqari yana oqsillaming noan’anaviy manbalari ham mavjud bo‘lib,ularga ko‘pgina o‘simlik donlari, xususan yog‘ olinadigan donlar, bir hujayralilar (xlorella va boshqalar), sintetik yo‘l bilan tayyorlanadigan aminokislotalar va boshqalar kiradi. 1-jadvalda shunday donlar tarkibida qancha oqsil bo‘lishi haqida ma’lumot keltiramiz. 30

1-jadval Ayrim o'simlik donlaridagi oqsillarning miqdori (Qurbonov, 2005) Mahsulotlar Oqsillar (%) Mahsulotlar Oqsillar (%) Soya 34,9 Paxta chigiti 34,5 Kungaboqar 20,7 Zig'ir 22,0 Yeryong'oq 26,3 Raps 22,3 Kunjut urug'i 19,4 Maxsar 10,0 Uzum urug'i 12,0 Pomidor urug' idan siqib olingan massa 35,0 Makkajo'xori murtagi 24,8 Go‘sht va go‘sht mahsulotlarida, masalan mol go‘shtida 21,6%, jigarda 17,6%, kolbasalarda o‘rtacha 15,5%, tuxumda 12,7% oqsil mavjudligi yuqoridagi jadvaldagi oziq moddalar bilan solishtirsak o‘simlik donlarida oziq moddalar ko‘pligini ko‘rish mumkin. Shunga qaramasdan o‘simlik oqsillarini maqsadga muvofiq holda aralashtirib iste’mol qilinsa organizmning to‘la qiymatli oqsillarga bo‘lgan talabi batamom qondiriladi. 0‘rtacha bir sutkada qabul qilinadigan oziq moddalar energetik qiymati ko‘rsatgichining 11-13% oqsillar hisobidan qoplanishi kerak. O‘rtacha olganda sutkasiga 1kg tana og‘irligi hisobiga lgr oqsil qabul qilish kerak. Yosh bolalarda oqsilga bo'lgan talab birmuncha yuqori bo‘lib, (ulaming rivojlanishi kuchliligi tufayli), u o‘rtacha sutkasida 1kg tana massasiga 1,5-2,0 gr ni tashkil qiladi. Shuningdek og‘ir jismoniy ish bajarilganida ham oqsilga bo‘lgan sutkalik talab oshib ketadi (120-150gr). Bajariladigan mehnati xususiyatlariga qarab guruhlangan aholi uchun hisoblab chiqilgan sutkalik me’yorlari haqida ma’lumot 2-jadvalda berilgan. 31

2-jadval Tavsiya qilinadigan oqsil me'yorlari (Qurbonov, 2005) Asosiy guruhlar Yoshga ko'ra qo'shimcha guruhlar Oqsilga bo'lgan sutkalik talab,g Erkaklar uchun Ayollar uchun Jami Shu jumladan hayvon oqsili Jami Shu jumladan hayvon oqsili 18-29 72 40 61 34 I 30-39 68 37 59 33 40-59 65 36 58 32 18-29 80 44 66 36 II 30-39 77 42 65 36 40-59 72 40 63 35 18-29 94 52 76 42 III 30-39 89 49 74 41 40-59 84 46 72 40 18-29 108 59 87 48 IV 30-39 102 56 84 46 40-59 96 53 82 45 18-29 117 64 - - V 30-39 111 61 - - 40-59 104 57 - - Hayvon mahsulotlari bilan qabul qilingan oqsillar osonlik bilan tanamiz oqsillariga aylanadi,o'simlik oqsillari esa bu borada anchagina keyingi o'rinda turadi, chunki ularning tarkibida almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar juda kam bo'ladi, yoki ba'zilari esa umuman bo'lmaydi. Shunga qaramasdan faqat o'simlik mahsulotlari oqsilidan iste'mol qilib ham yashash mumkin (masalan ; vegetarianlik bilan kun kechiradiganlar). Iste'mol qilinadigan o'simlik mahsulotlarining tarkibidagi almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar (masalan don va don mahsulotlarida) hisobidan ham tegishli to'qimalar, hujayralar tarkibiy qismlari sintez qilinadi.Oqsil molekulasi aminokislota zanjiridagi bittagina aminokislota qoldig'i o'rnining almashtirilishi ham ayni oqsil xossasi o'zgarishiga sabab bo'ladi. Aminokislotalar oqsil tarkibida qat'iy tartibda birin-ketin joylashib, oqsil molekulasining polipeptid zanjirini, ya'ni barqaror birlamchi strukturasini tashkil qiladi. Juda ko'p aminokislotalardan tuzilgan uzun polipeptid zanjirning 32

turli qismlari o'zaro bog'lanishi tufayli oqsillar molekulasining yuksak tashkiliy shakllari ikkilamchi, uchlamchi va to'rtlamchi strukturalari hosil bo'ladi. Oqsillar boshqa oziq moddalar singari (yog' va uglevodlarga o'xshash] organizmda zahira saqlanmaydi, shuning uchun u ovqat bilan doimiy holda qabul qilinishi kerak. Oqsillarga bo'lgan talabni o'rganish uchun tanada oqsil balansi, ya'ni sutka davomida ovqatli moddalar bilan qabul qilingan oqsil va shu vaqt ichida ularning parchalanishidan hosil bo'lgan moddalar hisoblanadi. Oqsil balansi haqida xulosa tanada azot balansini o'lchash bilan boshqariladi. Agar iste'mol qilinadigan ovqat tarkibida oqsil yetarli va to'la qiymatli bo'lsa tanaga kirgan hamda siydik bilan chiqarib yuboriladigan azot miqdori bir-biriga teng bo'lib azot balansi muvozanat holatda deyiladi. Yosh o'suvchi organizmda anabolik jarayonlar ustun bo'lib muskullarda oqsil massasi ko'payadi. Gormonlar, fermentlar hosil bo'ladi. Shu bois bularda musbat azot balansi ya'ni ovqat bilan tanaga kirgan azot miqdori chiqarib yuboriladiganidan ko'p bo'ladi. Keksa odamlarda va oqsili kam hamda to'la qiymatsiz oqsilli ovqat yeb yuradiganlarda teskarisicha manfiy azot balansi kuzatiladi yoki ularda ovqat bilan kiradigan azot miqdori chiqarib yuboriladiganidan kam bo'ladi. Manfiy azot balansi yana vitaminlar, ayrim aminokislotalar va mineral moddalar me'yoridan kam yeyilsa yoki butunlay iste'mol qilinmasa, oshqozon-ichaklarda bo'ladigan so'rilish jarayonlari buzilsa (kamaysa) ham sodir bo'ladi. Oqsilning biologik qiymati uning tarkibidagi aminokislotalar mutanosibligiga bog'lik. Aminokislotalar tarkibiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi: I. Alifatik aminokislotalar: 1. Monoaminokarbon kislota glitsin, alanin, izoleytsin, leytsin, valin; 2. Oksiaminokarbon kislota-serin, treonin; 3. Monoaminodikarbon asparagin, glutamin; 4. Monoaminodiokarbon kislota amidlari - asparagin, glutamin; 5. Diaminomonokarbon kislota - arginin, lizin; 6. O1tingugurt tutuvchi aminokislota - tsistin, metionin; II. Aromatik aminokislotalar: 33

1.Fenilalanin; 2.Tirozin; III. Geterotsiklik aminokislotalar, triptofan, gistidin, prolin, oksiprolin; Ovqat tarkibidagi oqsillar hazm bo‘lish jarayonida aminokislotaga ajraladi, ular esa ichakdan qonga so‘rilib, to‘qimalarga boradi va shu organizm uchun zarur oqsillarga aylanadi. Odam hayvon organizmi o‘zi uchun zarur bo‘lgan aminokislotalami oddiy noorganik kimyoviy moddalardan amino-guruhlar (NH) 2 yo'qligi sababli sintez qila olmaydi.Organizmda bir aminokislotaniig boshqasiga aylanishi ham chegaralangan. Ayrim aminokislotolar jigarda transaminlanish orqali hosil bo‘ladi.Boshqalari esa organizmda hosil bo‘lmaydi va ular organizmda faqat ovqat mahsuloti orqali tushadi. Shu sababli aminokislotalar о ‘mini almashtirib bo‘lmaydigan va o‘mini almashtirib bo‘ladigan turlarga bo‘linadi. Olimlardan Rodza Olmkuista, Jekson va Mitchellaming kuzatuvi natijasida o‘mini almashtirib bo‘lmaydigan aminokislota 8 ta ekanligi aniqlandi. Ular metionin, lizin, triptofan, fenilanin, leytsin, izoleytsin treonin, valin. Keyinchalik bola organizmi uchun gistidin aminokislotasi ham zarur ekanligi aniqlandi va u almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar tarkibiga kiritildi. Shuningdek, avvalgi yillarda almashtirish mumkin bo'lgan aminokislotalar tirozin va tsistin ham keyingi yillardagi tadqiqotlar natijasiga ko'ra almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar guruhiga kiritilgan. Chunki tsistin odam organizmida metionindan, tirozin esa fenilalanindan sintez qilinishi mumkin. Ammo tsistindan qaytadan metionin, tirozindan qaytadan fenilalanin sintez qilinishi mumkin emasligi ma'lum bo'ldi. Shuning uchun ularni ham almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar qatoriga kiritish mumkin, degan fikrlar mavjud (A.E. Sharpenak va boshqalar). Gistidin ko‘p miqdorda gemoglobin, kamozin, anserin tarkibida bo‘ladi. U gemoglobin hosil bo‘lishida muhim rol o'ynaydi. Shuning uchun gistidin yetishmasa, gemoglobin kamayib ketadi. Gistidin dekarboksilatsiyasi natijasida 34

gistamin hosil bo‘lib, bu modda qon tomirlar devorini kengaytiradi va o‘tkazuvchanligini yaxshilaydi. Valin. Uning fiziologik ahamiyati kam o‘rganilgan. Valin yetishmasa, kalamushlarda ishtahaning yo'qolishi, koordinatsiyaning buzilishi, oqibatda hayvonning halok bo‘lishi kuzatilgan. Ovqatga valin qo‘shilganda yuqoridagi holatlar kamaygan. Izoleytsin . Bu aminokislota organizmdagi hamma oqsillar tarkibida mavjud (gemoglobindan tashqari). Ovqat tarkibida izoleytsin bo‘lmasligi manfiy azot balansiga olib keladi. Leytsin hayvonlarda leytsin yetishmasa, ular o‘sishdan to‘xtaydi va tana og‘irligi kamayadi. Lizin. Bu aminokislota yetishmovchiligi qon hosil boiishi buzilishiga, eritrotsitlaming va gemoglobinning kamayishiga olib keladi, jigarda va o‘pkada o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Lizinning asosiy manbalaridan biri tvorog (suzma),go‘sht, baliqdir. Metionin. Bu aminokislota o‘zida metil guruhini tutadi, xolin sintezida ishtirok etadi. Bu esa o‘z navbatida jigaming yog‘li infiltratsiyasi oldini oladi. Metionin asosan sut mahsulotlari tarkibida ko‘p bo‘ladi va oltingugurt tutuvchi aminokislota hisoblanadi. Bu aminokislota metillash va transmetillash jarayonini me’yorlashtiradi, yog‘ almashinuviga va jigar fosfolipidlariga ta’sir qiladi. Ateroskleroz kasalligining oldini olishda muhim rol o'ynaydi. Metionin B 2 va folat kislota bilan metil guruhiga ijobiy tasir qilib, xolin sintezini ta’minlaydi. Metionin adrenalin sintezida ham ishtirok qiladi. Me’yorda u 3g ga teng. Sut oqsili- kazeinning 100 grammida 3g metionin bor. Treonin. Ovqat tarkibida treonin bo‘lmasligi hayvonni o‘sishdan to‘xtashiga, vazn kamayishiga va o‘limga olib keladi. Treonin oqsil zardobi va gemoglobin hosil bo‘lishida ham qatnashadi. Triptofan .Hayvonning o‘sishi va azot balansini ushlab turish uchun zarur. U nikotinat kislota almashinuvi bilan ham bog'liq. Go'sht , baliq, suzma, tuxumda ko‘p bo‘ladi. Sutkalik iste’mol qilish miqdori 1,0 g. 35

Fenilalanin buyrak usti hamda qalqonsimon bez faoliyatiga ta’sir etadi. Fenilalanindan tirozin, undan esa adrenalin hosil bo‘ladi. Tirozindan qayta fenilalanin hosil bo‘lmaydi. Organizm ehtiyojini uning o‘mini almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalarga bo'lgan ehtiyojini qondirish hosil bo'lish jarayonini ta’minlash uchun ovqat ratsionida almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar mutanosib bo'lishi va qonda aminokislotalar kompleksi bo'lishi kerak. To'qimadagi almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalarga ehtiyoj triptofan va treoninga nisbatan hisoblab chiqilgan. O'rta yashar odam uchun almashtirib bo'lmaydigan mutanosib me’yor qabul qilingan. Uning sutkalik miqdori lg. Triptofan uchun lg, lizin uchun 4-6g, izoleytsin uchun 3-4, valin uchun 3-4, treonin uchun 2-3, leytsin uchun 3-5, metionin uchun 2-4, fenilalanin uchun 2-4, gistidin uchun l,5-2g ga teng. Oqsilga talab odamning yoshiga, jinsiga, ish faoliyatiga, yashash sharoitiga va uning millatiga bog'liq. Turli mamlakatiarda o'tkazilgan tekshirishlar natijasiga ko'ra, organizmda azot tengligi 55-60g oqsil qabul qilinganda ham kuzatilishi mumkin. Bu SSJ tomonidan xavfsiz miqdor deb topildi. Mamlakatimizda unga o'rtacha talab 80-100g ni tashkil etadi. Bu asosan aqliy mehnat bilan shug'ullanuvchilar uchun qabul qilingan. Jismoniy mehnat bilan shug'ullanuvchi yoki emizadigan va homilador ayollarda oqsilga bo'lgan talab ortadi. Odam oqsilga bo'lgan sutkalik ehtiyojning 50-60%ini hayvon oqsillari hisobiga qoplashi kerak. Hayvon oqsilining 50% ini sut oqsili tashkil etishi lozim. Qolgan ulushi go'sht, baliq, tuxum, kalla-pocha mahsulotlari hisobiga qoplanishi lozim. O'zbekiston Respublikasida oqsil me’yori o'rta hisobda sutkada 90-100g deb belgilangan. Oqsilga ehtiyoj turli mamlakatiarda turli miqdorda talab qilinadi. Masalan AQShda 70g yoki 1kg vaznga lg miqdorda tavsiya qilinadi. Bundan tashqari, ultraminimal me’yor ham tavsiya qilinganki, bu miqdor to'qimada oqsilning bir kunlik parchalangan miqdoriga tenglashtirib olingan. Ul’traminimal me’yor darajasi 20- 25g, endogen oqsil miqdoriga teng. Shvetsiyalik tadqiqotchi Xindxede sutkalik oqsil miqdorini 26g deb taklif etgan . 36

Olib borilgan ko‘p sonli tadqiqotlar ultraminimal me’yor asossiz ekanligini ko‘rsatib berdi. Organizmda muntazam oqsil yetishmaganda to‘qimada oqsilning parchalanishi tezlashadi va manfiy azot balansi kelib chiqadi. Oqsillar me’yori kundalik ovqatda umumiy quvvat qiymatining 1 l-13%ini tashkil qiladi. Oqsilning 55% esa hayvon oqsili hisobiga qondirilishi kerak. Oqsillaming yetarli bo‘lishi organizm ish faoliyatini oshiradi hamda uning kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatini kuchaytiradi. Organizmda oqsillar yetarli miqdorda bo‘lsa boshqa moddalaming ham biologik xususiyati faollashadi. Odam iste’mol qiladigan ovqatda ko‘pincha oqsil kam bo‘ladi, bu esa ko‘pincha alimentar kasalliklaming kelib chiqishiga olib keladi. Oqsillar yosh organizmning o‘sib-ulgayishi uchun ham, 25 yoshdan keyin hujayralami yangilash uchun ham zarur. Demak oqsil organizmda almashtirib bo‘lmaydigan essentsial modda bo‘lib, usiz hayot, o‘sish va rivojlanish bo‘lmaydi. Oqsil quyidagi xususiyatlarga ega: - Oqsilning yetarli miqdori va biologik qiymati organizm ichki muhitini optimal - holatda saqlaydi, ish qobiliyatini, kasallikka qarshi chidamliligini oshiradi. - Oqsilning yetarli miqdori vitaminlaming biologik xususiyati oshishiga sharoit yaratadi. - Oqsil yetishmasligi alimentar kasalliklami keltirib chiqaradi. - Oqsillar fermentlar, gormonlar, plastik jarayonlar strukturasi katalitik fimktsiyasini ta’minlaydi. Bu esa o‘sish va rivojlanishga yordam beradi. - Oqsillar immun tanachalar, gamma-globulin, qon oqsili-properdin, rniozin va aktin, gemoglobin, rezopsin, hujayra membranasi tuzilishida ishtirok etadi. - Oqsil energiya balansida qatnashadi. 37

2.2. Yog‘lar Yog‘lar asosiy oziq- ovqat mahsulotlaridan biri bo‘lib, organizmning normal hayot faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan energiya manbai va to‘qimalaming tarkib topishida plastik material bo‘lib (xususan membranananing shakllanishida) xizmat qiladi. Oqsillar va uglevodlar bilan birga lipidlar tirik hujayralar organik moddasining asosiy massasini tashkil etadi. Lekin lipidlar oqsillarga o‘xshash faqat aminokislotalardan yoki uglevodlarga o‘xshash faqat monosaxaridlardan tuzilgan bir xil birikma bo‘lmay, tarkibiy qismlari va strukturalari jihatdan geterogen xarakterga egadir. Barcha yog‘lar asosiy organik moddalaming bir ko‘rinishi bo‘lib, tarkibiga haqiqiy yog‘lar, ya’ni lipidlar va yog‘simon moddalar lipoidlar (fosfatidlar, sterinlar va boshqalar) kiradi. Odam organizmida o‘rtacha 10-20 % yog‘ yoki lipidlar bo'lib, ba’zan esa bu ko‘rsatkich 50 % ga yetadi (semirish tufayli). Bu xususiyat organizm uzoq vaqt suvsiz qolganda muhim ahamiyatga ega. Yog‘lar bilan organizmga unda erigan vitaminlar (A, D, E, К vitaminlar), fosfatidlar, to‘yinmagan yog‘ kislotalari kiradi. Yog‘lar organizm hayot faoliyati jarayonidagi ahamiyati muhim, chunki u uglevodlar bilan birga organizm uchun energiya manbai hisoblanadi. Teri ostidagi yog‘ qatlami organizmni mexanik ta’sirlar va issiqlikni ortiqcha sarf bo‘lishdan saqlaydi.Yogiar organizmda moddalar va energiya almashinuvida qatnashadi. Odam tanasida yog‘lar ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi, tarkibiy, (plazmatik) holda va zahira (yog‘ depolari) holda. Tarkibiy lipidlar hujayra tarkibida murakkab birikma - lipoproteinlardan iborat kompleks holda uchraydi. Bu komplekslardan hujayra yadrosi, ribosomalar hamda mitoxondriyalar hosil bo‘ladi. Tarkibiy lipidlar odam uzoq vaqt och qolsada, bir xil miqdorda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Zahiira yog‘ depolarda to‘planadi (teri tagida, ichaklar atrofida charvi shaklida, buyraklar atrofida). Zahira yog‘ning oz yoki ko‘p bo'lishi ovqatlanish xususiyatlariga, yoshga, jinsga, moddalar almashinuv iintensivligiga, ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga, hamda organizmning individual xususiyatlariga bog‘liq. Yog‘laming tarkibini yog‘ kislotalari tashkil qiladi. Yog‘lar 40 dan ortiq har xil yog‘ kislotalaridan tashkil topgan bo‘lib, tabiiy holda triglitseridlaming 38

aralashmasi holida bo‘ladi. Kimyoviy xossalariga ko‘ra yog‘ kislotalari to‘yingan va to‘yinmagan kislotalarga bo‘linadi.Agar yog‘ tarkibida to'yingan yog‘ kislotalari ko‘p bo'lsa, uning eruvchanligi past, to‘yinmagan yog‘ kislotalari ko‘p bo‘lganida esa yuqori bo‘ladi. Ya’ni, to‘yingan yog‘ kislotasi ko‘p bo‘lgan yog‘ xona haroratida quyuq yoki to‘nglagan shaklda bo‘ladi, to‘yinmagan yog‘ kislotali yog suyuq holatda bo‘ladi. Margarin tayyorlash jarayonida undagi to‘yinmagan yog‘ kislotalari to‘yingan yog 4 kislotalariga aylanadi. 3-jadvalda turli xil mahsulotlar tarkibida uchraydigan umumiy yog‘ va yog‘ kislotalari haqida ma’lumot beramiz. 3-jadval Ayrim mahsulotlarda uchraydigan yog’ miqdori (Qurbonov, 2005) Mahsulot nomi Umumiy yog' Yog' kislotalari Jami Shundan to'yinmaganlari Qora non 1,20 0,88 0,56 Makaron 2,76 2,06 0,49 Bodom 57,70 54,50 12,80 Yong'oq 65,20 61,40 40,40 Kungaboqar holvasi 29,70 27,50 18,90 Sigir suti 13,60 3,42 0,21 Qaymoq 30,00 28,44 1,42 Sariyog' 82,50 77,96 0,91 Kungaboqar yog'i 99,9 94,90 59,80 Mol go'shti 16,00 15,10 0,56 Tovuq go'shti 18,40 16,20 3,70 Tuxum 11,50 9,26 1,26 Zog'ora baliq 5,30 4,09 0,36 O‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari deb ataladigan ya’ni tarkibida ikkita, uchta va undan ortiq qo‘shbog‘i bo‘lgan yog‘ kislotalarining biologik ahamiyati ayniqsa katta. Bular linol, linolen va araxidon yog‘ kislotalari bo‘lib, ulami almashtirib bo‘lmaydigan yog‘ kislotalari deb ham aytish mumkin. 0‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalarining organizmda 39

mavjudligi ulaming organizm uchun muhim ekanligini ko‘rsatadi. 0‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalarining muhim biologik xossalaridan biri, ulaming struktura elementlari (hujayra membranalari nerv tolasining miyelin pardasi biriktiruvchi to‘qima) ning hosil bo‘lishida asosiy komponent sifatida qatnashishidir. 0‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari xolesterinni organizmdan (uni oson eruvchi birikmaga aylantirib) chiqarib yuborish xususiyatiga ega: uning bu xususiyati ateroskleroz kasalligini oldini olishda muhim ahamiyat ga ega. Biologik qiymati va tarkibidagi o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalariga qarab yog‘ni uch gruppaga bo‘lish mumkin. 1-guruhga o‘simlik moylari (kungaboqar,soya, makkajo‘xori nasha, zig‘ir, paxta moyi): 2-gruppaga cho‘chqa, g‘oz va tovuq: 3-gruppaga esa qo‘y va mol yog‘i, sariyog‘ kiradi. Yog‘ning biologik qiymati o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalaridan tashqari tarkibida yana yog‘simon moddalar fosfatidlar, sterinlar va vitaminlar borligiga bog‘liq. Organizmning yog‘ga bo‘lgan biologik talabi hayvon va o‘simlik yog‘lari aralashtirilib iste’mol qilinganda to‘laroq qonadi. (Kunlik yeyiladigan yog‘ning 2/3 qismi o‘simlik, 1/3 qismi hayvon yog‘i bo‘lishi lozim). Aksariyat hollarda o‘simlik yog‘lari ikkinchi, uchinchi darajali yog‘ hisoblanib, hayvon yog‘lariga yuqoriroq baho beriladi. Ko‘pgina tekshirishlar esa o‘simlik yog‘larida uchraydigan o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari organizmning himoya funksiyasini kuchaytirib, turli xil yuqumli kasalliklarga va radiatsiya (nurlanish)ga chidamliligini hayvon yog‘ida ko‘p boiadigan to‘yingan yog‘ kislotalariga qaraganda bir necha bor oshirar ekan. 4-jadvalda mehnatga yaroqli turli aholi guruhlarining yog‘larga bo‘lgan sutkalik ehtiyoj me’yorlari haqida ma’lumot keltiramiz. 40

4-jadval Mehnat turiga qarab turli aholi guruhlari uchun tavsiya qilinadigan sutkalik yog‘ miqdori (g) Qurbonov, 2005) Asosiy guruh Yoshga qarab qo'shimcha guruhlar Erkaklar uchun Ayollar uchun I 18-29 81 67 30-39 77 63 40-59 70 60 18-29 93 73 II 30-39 * 88 72 40-59 83 70 18-29 110 87 III 30-39 105 85 40-59 98 83 18-29 128 102 IV 30-39 120 98 40-59 113 95 18-29 154 V 30-39 144 40-59 137 - To‘yinmagan yog‘ kislotalari (linol, linolen, araxidon, yog‘ kislotalari) katta biologik ahamiyatga ega. Ular hujayralaming muhim tarkibini tashkil qiladi, nerv to qimasi po sti tarkibiga kiradi, xolesterinning oksidlanishi va organizmdan chiqarib yuborilishini yaxshilaydi, qon tomirlar holatini yaxshilaydi, V guruh vitaminlaming almashinuvida qatnashadi. Ular organizmni radiatsiya hamda infeksion kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Yog‘simon moddalardan fosfolipidlar, xolestirinlar, yog‘da eruvchi vitaminlar ham organizm uchun juda muhimdir. Fosfatidlar molekulasi tarkibidagi gidrofob va gidrofil gruppalari borligi tufayli yog‘lar suvda eruvchi vitaminlar bilan bog lanadilar va nerv hujayrasi, jigar, muskul, yurak, jinsiy bezlar membranalari tarkibiga kiradi. Fosfolipidlar qon ivishida faol qatnashadi, oqsil va yog‘laming yaxshi o‘zlashtirilishida ishtirok etadi. Fosfolipidlardan -letsitin ateroskleroz kasalligini oldini olishda muhim ahamiyatga ega (u qon tomirlarida xolesterin 41

to‘planishiga yo'l qo‘ymaydi). Yog‘simon moddalardan yana sterinlar (p-sitosterol) ichakda xolesterin so‘rilishini tormozlaydi. Xolesterin (sterinlarga kiradi) ma’lum miqdorda organizm uchun foydali, u o‘t kislotalarining, jinsiy va buyrak usti bezlari qobiq qismi gormonlarining manbai hisoblanadi. Odatda xolesterin qon va o‘tda fosfatidlar, to‘yinmagan yog 4 kislotalari, oqsillar bilan birikib kolloid eritma shaklida bo‘ladi. Lekin moddalar almashinuvining buzilishi tufayli u tomirlarda kristall holda cho‘kib, yopishib qoladi (ateroskleroz). Xolesterin qondagi globin bilan birikib lipoproteinlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Agar oziq-ovqat bilan xolesterin qabul qilinsa, uning organizmda sintezlanishi kuchayadi va qayd qilingan holatning teskarisi bo‘lishi mumkin [67;69;70;]. Lipidlaming hazm bo lishi, o‘zlashtirilishi va tarkibidagi yog‘ kislotalari ulaming biologik ahamiyatini belgilaydi. Organizmda sintez qilinmaydigan linolat va boshqa to‘yinmagan yog‘ kislotalari bor yog‘lar eng yuqori biologik ahamiyatli yog‘lar hisoblanadi (linolenat va araxidonat yog‘ kislotalari linolat kislotasidan organizmda sintezlanishi mumkin). Yog‘laming erish harorati qancha past bo Isa, ular shunchalik osonlik bilan o‘zlashtiriladi. Odam tanasi haroratidan past haroratda eriydigan yog‘laming 97-98 % o‘zlashtirilsa, 37 0 С da eriydiganlarining 90 % o‘zlashtiriladi. 50-60 0 С da eriydigan yog‘ esa 70-80 % ga o‘zlashtiriladi. Ovqatdagi yog‘lar sariyog 4 bo‘lganida 93-98 % cho‘chqa yog‘i bo lganida 96-98 %, mol yog‘i bo‘lganida esa 80-94 % o‘zlashtiriladi. Yog‘ energetik jihatidan karbonsuv va oqsillardan ikki barobar ham ziyod (lgr oqsil va Igr uglevod 4,lkkal energiya bersa, lgr yog‘ 9,3kkal energiya beradi), shuning uchun ham 25 g yog‘ga bu sohada 175 g go‘sht yoki 330 g sut bilan yoki 100 g non yoki 222 g kartoshka to‘g‘ri keladi. Odamning yog‘ga bo'lgan sutkalik (ham plastik ham energetik material sifatida) ehtiyoji 80-100 g bo‘lib, bu miqdorga alohida xar xil ovqatlar bilan qo‘shib iste’mol qilingan yog‘laming barchasi kiradi. Bu ко rsatkich odamning yoshi, jinsi, jismoniy ish miqdori, ob-havo sharoitiga bog'liq. Bir sutkada iste’mol qilinadigan yog‘ning o‘rtacha 70% hayvon yog‘i, 30/о о simlik moyi bo lishi maqsadga muvofiqdir. Umuman organizmning sutkalik umumiy energiyaga bo'lgan ehtiyojining 33 % yog‘ hisobidan qondirilishi kerak. Bu 42

ko‘rsatkich shimoliy o‘lkalarda 38-40 % gacha chiqsa, Janubda 27-28 % ga tushadi. To‘yinmagan yog‘ kislotalariga sutkalik ehtiyoj 3-6 g, xolesteringa esa 5-1 g ni tashkil kiladi. Tirik organizmda kuzatiladigan yog‘lar almashinuvi jarayonida yog‘lar uch xil o‘zgarishga uchraydi. 1) yog‘lar gidrolizlanib o‘zidan energiya chiqaradi hamda N 2 0 va C0 2 hosil qiladi. Tana to‘qimalari va jigarda kuzatiladigan yog‘ molekulalarining parchalanishida to‘qima fermenti-lipaza-katalizatorlik vazifasini bajaradi. Natijada glitserin va yuqori molekulali yog‘ hosil bo‘ladi. Ular o‘z navbatida yana parchalanib, N 2 0 va C0 2 hosil boiadi. Hayvonlar va odam organizmida yog‘ kislotalari glyukoza va aminokislotalardan ham hosil bo‘lishi mumkin; 2) yog‘ molekulalari to‘qima va hujayralar tarkibidagi murakkab organik moddalar (lipidlar) sintezida ham qatnashishi mumkin; 3) yog’ molekulalari dastlab glikogenga aylanib keyin oksidlanishga uchrashi ham mumkin. 43

2.4. Uglevodlar Uglevodlar tirik organizmlaming muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Uglevodlar tuzilishi va kimyoviy xossalari jihatidan qandlar va qandlarga yaqin bo‘lgan organik birikmalardir. Uglevodlar uglerod, vodorod, va kislorod atomlaridan tashkil topgan. Lekin bu gruppaning ayrim vakillari tarkibida azot, ba’zan oltingugurt elementi borligi ham ma’lum bo‘ldi. Uglevodlar organizm hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiyaning ko‘p qismini yetkazib beradi. Katta yoshdagi odam organizmi energiyaning yarmidan ko‘prog‘ini uglevodlardan oladi. Har bir gramm karbonsuv organizmni 17,6kj (4,lkkal) quvvat bilan ta’minlaydi. Karbonsuvlaming quvvatliligi ulaming aerob hamda anaerob yo‘l bilan oksidlanish xossasi bilan belgilanadi. Uglevodlar asosan o‘simliklardan olinadigan mahsulotlarda bo‘ladi. Uglevodlaming 52-66% donlar va ulaming mahsulotlari ko‘rinishida, 14-26% oson hazm bo‘ladigan shakar va shakar mahsulotlari shaklida, 3-10% ildizmevalar hamda 5-7% poliz ekinlarining mahsulotlari va meva-chevalar hisobidan qabul qilinadi. Uglevodlar organizmda asosiy energetik manba bo‘lib xizmat qilishdan tashqari plastik modda, ya’ni «qurilish materiali» sifatida ham ishlatiladi. Biriktiruvchi to‘qimalar (tog‘ay, pay, suyak, qon va limfani tashkil qiladigan hujayralar majmuasi) tarkibida karbonsuvlar va ulaming hosilalaridan iborat bo‘lgan mukopolisaxaridlar bo‘ladi. Karbonsuvlarga kiradigan geparin qon tomirlarda qonning ivib qolmasligini ta’minlasa, gialuron kislota turli xil bakteriyalaming hujayra po‘sti orqali uning ichiga o‘tishini cheklaydi. Glyukuron kislota esa jigaming himoya fimksiyasida qatnashadi,moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘ladigan bir qator zaharli moddalami tanadan chiqarib yuborishda faol ishtirok etadi. Ovqatli moddalar tarkibida uchraydigan karbonsuvlar 3-guruhga bo‘linadi: 1 .Monosaxaridlar: glyukoza, fruktoza; 2. Oligosaxaridlar: saxaroza, laktoza; 3. Polisaxaridlar: kraxmal, glikogen, kletchatka, pektin va boshqalar. 44

Monosaxaridlar oddiy shakarlar qatoriga kirib,oziq modda sifatida uning 2 turi, ya’ni glyukoza yoki uzum shakari hamda fruktoza yoki meva shakari ovqatlanishda keng ko‘lamda ishlatiladi. Ular odam iste’mol qiladigan karbonsuvlaming o‘rtacha 20%ini tashkil qiladi.Glyukoza qonning tarkibida bo‘lishi shart bo‘lgan shakar, uning qondagi miqdori 80-120 mg%ni tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkich kamaysa ham organizmda bir qator salbiy holatlar (bosh aylanishi, darmonsizlik, moddalar va energiya almashinuvining buzilishi va boshqalar ) ro‘y beradi, kishi o‘zini yomon sezadi. Glyukoza osonlik bilan parchalanib,undan tanaga tegishli quvvat o‘tadi yoki glikogen zahirasi hosil bo‘ladi. Qon tarkibida glyukoza, meva-chevalar sabzavot va poliz mahsulotlarini, to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol qilish bilan,qabul qilingan kraxmal, glikogen,saxaroza,laktaza kabi uglevodlaming me’da-ichak yo'lida fermentativ parchalanishidan hamda ayrim aminokislotalardan sintez qilish orqali ma’lum miqdorda saqlanib turadi. Qonda uning miqdori yetarli bo‘lsa,qo‘shimcha qabul qilingan glyukoza jigarda zaxira glikogenga aylanadi. Glyukoza o‘simlik va hayvon to‘qimasidagi moddalar almashinuvida markaziy o‘rinni egallaydi va to‘qimada sodir bo‘ladigan energiya sarfi bilan bog‘liq ko‘pgina jarayonlarni energiya bilan ta’minlaydigan energetika “o‘chog‘i” hisoblanadi. Murakkab fermentativ reaksiyalar natijasida glyukoza karbonat angidrid va suvgacha oksidlanadi. Glyukozaning oksidlanish jarayonida ATF adenozintrifosfat kislota molekulasi hosil bo‘ladi. Bundagi fosfor- kislorod kimyoviy bog‘i shu darajada yuqori bo‘ladiki, u energiya sarfi bilan bog‘liq har qanday biologik jarayonni (oqsillar, nuklein kislotalar, yog‘lar, murakkab uglevodlar biosintezi, muskullar qisqarishi va boshqalar) ta’minlay oladi. Bundan tashqari ba’zi aminokislotalardan fosfor hosilalari holidagi glyukoza sintezlanishi mumkin, buning glikogen almashinuvi bilan bir qatorda to‘qima va qonda o‘zgarmas miqdorda glyukoza bo‘lib turishini ta’minlashdagi ahamiyati muhim. Fruktoza glyukozaga nisbatan 3 marta shirinroq bo‘lib, u olcha, gilos, olma, nok, uzum kabi mevalar hamda tarvuz, qovun kabi poliz mahsulotlari tarkibida mo‘l bo‘ladi.Fruktozaga eng boy mahsulot asal bo‘lib, uning tarkibida 25-37% glyukoza va 39-40%fruktoza bor. Fruktoza qonda shakami tez ko‘paytirmaydi, shunga ko‘ra 45

uni qandli diabet kasalligiga uchraganlar iste’mol qilishi unchalik xavfli emas. Shuningdek, uning shirinligi yuqori bo‘lganligi uchun shakarga nisbatan oz miqdordagi fruktoza vujud ehtiyojini tezroq qondiradi. 5-jadvalda kundalik ovqatga ko‘p ishlatiladigan ba’zi bir mahsulotlarda glyukoza, fruktoza hamda saxarozaning qancha bo‘lishi haqida ma’lumot beramiz. 5-jadval Oziq -ovqatlar tarkibida uchraydigan shakar miqdori (Qurbonov 2005) Mahsulotlar Shakarlar, lOOgr dag r hisobida Glyukoza Fruktoza Saxaroza Qora non 0,12 0,15 0,02 2-nav bug'doy un 0,26 0,003 0,04 Baqlajon 3,0 0,8, 0,4 Karam 2,6 1,6 0,4 Kartoshka 0,6 0,1 0,6 Piyoz 1,3 1,2 6,5 Sabzi 2,5 1,0 3,5 Lavlagi 0,3 0,1 8,6 Tarvuz 2,4 4,3 4,2 Qovun 1,1 2,0 5,9 Qovoq 2,6 0,9 0,5 Gilos 5,5 4,5 0,3 Nok 1,8 5,2 2,0 Shaftoli 2,0 1,7 4,8 Olma 2,0 5,5 1,5 Uzum 7,3 7,2 0,5 Turli xil mahsulotlar tarkibidagi har-xil shakarlar miqdorini bilish to‘g‘ri ovqatlanish nuqtai-nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Saxaroza -glyukoza va 46

fruktoza qoldig‘idan iborat birikma boiib, o‘simlik dunyosida keng tarqalgan. Saxarozaning tabiiy manbalari lavlagi, shakarqamish, asal, meva-chevalar bo‘lib,vujudga tegishli fermentlar tez parchalanadi va quvvat beradi. Ichak shirasida saxaroza fermenti bo‘lmasdan, tugilgan bolalarda saxarozani hazm qila olmaydigan irsiy kasalliklar kuzatiladi. Bunday kasallik bolalami ham ko‘krak suti, ham ovqat bilan (aralash) boqilganda kuzatiladi. Bolaning surunkasiga ichi surib ozib ketadi, hatto nobud bo‘lishi ham mumkin. Kasallikni davolash uchun bemor ovqat ratsionidan saxaroza chiqarib tashlanadi yoki ovqatga yetishmaydigan ferment qo‘shib beriladi. Keyingi 150 yil ichida shakar va shakar qo‘shilgan mahsulotlar (har xil shirinliklar, qand-qurslar shirin ichimliklar, pishiriqlar va hokazo) shunchalik ko‘p iste’mol qilinmoqdaki, buning oqibatida turli-tuman kasalliklar (ateroskleroz, semizlik, qandli diabet va boshqalar) yuzaga kela boshladi. Shakaming ko‘p iste’mol qilinishi natijasida tanada moddalar almashinuvi, birinchi navbatda karbonsuvlar almashinuvi izdan chiqadi. Ko‘pincha qonda uning miqdori ancha oshib ketadi. Buning yuzaga kelish mexanizmi shundaki, ko‘p shakar iste’mol qilinishi uni hazm qilish uchun tegishli fermentlar doimiy sur’atda mo‘l ajralishiga olib keladi va qandli diabet hosil boiishidan oldin aksariyat hollarda qonda shakaming ancha kamayib ketishi kuzatilgan, ya’ni aytilgan fermentlar ko‘p chiqaraverib qondagi bor shakaming parchalanib ketishiga sabab bo‘lgan (gipoglikemiya).Ma’lum vaqtga kelib bu tizim toliqadi, shakami parchalovchi tizim ham kuchsizlanadi va qonda shakar miqdori me’yoridan oshib ketadi (giperglikemiya), natijada qandli diabet kelib chiqadi. Bu kasallik inson hayoti uchun ancha xavfli kasallik bo‘lib, umumiy moddalar almashinuvining buzilishiga, tanada yog‘ to‘planishiga (qondagi ortiqcha shakar yog‘ga aylanadi), yurak va qon tomirlari xastaliklari va boshqa kasalliklarga olib keladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshidagi Butun dunyo Sog‘liqni saqlash bo‘limi (VOZ) hisobotida shu narsa qayd qilinganki, yurak qon-tomirlari xastaliklaridan o‘lim kam davlatlarda kunlik shakar iste’moli 56gr bo‘lsa, shu kasalliklardan ko‘p o‘lim kuzatiladigan davlatlarda bu ko‘rsatkich 118gr ni tashkil etadi. 47

Sut shakari yoki laktoza ham oziq modda sifatida ishlatiladigan karbonsuv hisoblanib, u ichaklarda maxsus ferment-laktaza ta’sirida glyukoza va galaktozagacha parchalanib energiya beruvchi sifatida foydalaniladi. Sut shakarining shirinlik darajasi ancha past(agar saxarozaning shirinlik darajasi 100 bo‘lsa, laktozaniki 16), u sut bilan oziqlanadigan bolalar uchun karbonsuv sifatida to‘liq yaroqlidir. Ona suti tarkibidagi oligosaxaridlar ichakdagi bakteriyalaming rivojlanishini to‘xtadi, qondagi geperosaxaridlar qon guruhining xosligini ta’minlaydi. Karbonsuvlar va ulaming metabolitlari nuklein kislotalari, glikoproteidlar, mukopolisaxaridlar, koenzimlar va boshqa hayot uchun zarur moddalaming sintezida muhim rol o‘ynaydi. Kishilar o‘rtasida sutni hazm qila olmaslik kasalligi (laktoza intolerantligi) ham uchrab turadi. Uning asosiy sababi ichaklarda aytib o‘tilgan laktaza fermentining kam bo‘lishi yoki bu ferment faolligining pastligidir. Bunday odamlar sut qatig‘i yoki suzmasini iste’mol qilishi mumkin, chunki ularda laktoza juda kam bo‘ladi. Issiq harorat va boshqa ekstremal omillar ta’sirida laktaza fermentining faolligi keskin pasayib ketadi, shuning uchun bunday iqlimli o‘lkalarda, jumladan 0‘zbekistonda ham bolalar orasida yoz oylarida sutni hazm qila olmaslik holatlari uchrab turadi. Bunday paytlari bolalami salqin joylarga olish va laktozasi ajratib olingan sut bilan ma’lum vaqtgacha oziqlantirib turish maqsadga muvofiq. Jigarda mavjud bo‘lgan karbonsuvlar deposi hajmi jihatidan uncha katta bo‘lmasdan, organizmning karbonsuvlarga bo‘lgan ehtiyoji asosan ovqat bilan doimo tushib turadigan karbonsuvlar hisobiga qondirilib turiladi. Polisaxaridlardan oziq modda sifatida eng ko‘p ishlatiladigani kraxmaldir. U o‘simlik mahsulotlarida ko‘p bo‘lib,iste’mol qilinganidan keyin oshqozon-ichak yo'lida tegishli fermentlar di- va monosaxaridlargacha parchalanadi va quvvat beruvchi asosiy modda sifatida foydalaniladi. Kraxmal eng ko‘p donlar tarkibida (40-73%) dukkakdoshlarda (40- 45%) va kartoshkada (15%) bo‘ladi. Hayvon mahsulotlarida uchraydigan va fermentetiv yo‘l bilan parchalanib ishlatiladigan polisaxarid bu glikogendir. U jigarda (10%) mushakda (0,3-1,0%) uchraydi. Oshqozon-ichak fermentlari ta’sirida parchalanib energiya bermasada, organizm uchun ancha foydali bir qator 48

polisaxaridlar bo‘lib, (sellyuloza, kletchatka, pektin,lignin va boshqalar), ular umumiy nom bilan oziq tolalari deyiladi. Oziq tolalari donlaming kepagida, mevalaming urug‘lari tarkibida, o‘simliklaming poya, barg, va ildizlarida ko‘p bo‘ladi. Ulami parchalaydigan ferment odam oshqozon-ichak yo‘lida sintezlanmaydi, faqat yo‘g‘on ichakdagi mikroflora bunday fermentlarni sintez qiladi va shu yerda parchalanib (ayniqsa o‘t bilan ovqatlaniuvchi hayvonlarda) energiya manbai bo‘lib, xizmat qiladi. Oziq tolalari o‘zlariga suvni biriktirib olish xususiyati borligi uchun erigan turli xil yot va zararli moddalami oshqozon-ichak yo‘lidan o‘ziga shimib tanadan olib chiqib ketadi. Ikkinchidan, oziq tolalari oshqozon-ichakning harakat funksiyasini kuchaytiradi. Uchinchidan oziq tolalari o‘t kislotalarining tuzlarini o‘ziga biriktirib olib qonda xolesterin miqdorini ko‘payib ketishini cheklab turadi. Keyingi yillarda shu narsa aniqlandiki, oziq tolalari oshqozon-ichakka tushgan turli konserogen (rak keltirib chiqaruvchi) moddalami ham zararsizlantirib yomon sifatli o‘smalardan organizmni himoya qiladi. Ovqatda oziq tolalarining kamligi yoki bo‘lmasligi yo‘g‘on ichakda najas shakllanishini kamaytiradi, bori ham juda sekin siljiydi, natijada u yerda bosimni ko‘tarilishiga olib keladi. Oqibatda ichaklaming bu qismida shishlar pay do bo‘lib, uning ichiga qoldiq moddalar kirib qoladi, ya’ni divertikul kasalligi kelib chiqadi. Taomlarda oziq tolalaming kam bo‘lishi o‘t pufagida tosh qolish kasalligiga olib kelishi ham aniqlangan. Oziq tolalaming iste’mol taomlaridagi taqchilligi yo‘g‘on ichak me’yoriy funksiyasining buzilishidan tashqari semirish, qandli diabet, yurak qon tomirlari kasalliklari, ertachi qarish kabi holatlarga olib keladi. Aytib o‘tilgan barcha sifatlami o‘zida mujassamlashtirgan oziq tolasi bu donlaming kepagi hisoblanadi. Shuning uchun kepagli undan tayyorlangan non va boshqa shunga o‘xshash mahsulotlar iste’mol qilish nihoyatda foydali. Xuddi shuningdek bug‘doy va boshqa donlaming yormasi ham oziq tolalarga ancha boy. Bu o‘rinda ota- bobolarimiz iste’mol qilgan taomlaridan bug‘doy yormasi alohida ahamiyatga ega, unga quritilgan o‘rik, no‘xat va ko‘katlar qo‘shib tanovul qilib turish juda foydali. Odamning bir sutkada oziq tolalariga bo‘lgan talabi o‘rtacha 30 g bir vaqtning o‘zida shuni ham aytib o‘tish lozimki, agar taomlar tarkibida oziq tolalari tegishli 49

me’yoridan ko‘p bo‘lsa bir qator mineral moddalami (Sa, Mn, Zn, Su, Fe) ichaklardan qonga so‘rilishi qiyinlashadi. Shu bois, xususan keksa odamlaming oziq tolali ovqatlar iste’mol qilishida masalaning bu tomonini ham hisobga olish kerak. 6-jadvalda oziq mahsulotlarida polisaxaridlaming qancha bo‘lishi haqida ma’lumot keltiramiz. 6-jadval Oziq mahsulotlaridagi kraxmal va oziq tola hi ri miqdori Mahsulotlar Polisaxaridlar Jami Kraxmal Oziq tolalar Qora non 40,5 33,9 7,3 2-nav bug'doy non 48,5 43,8 4,5 Makaronlar 70,9 67,7 5,2 Baqlajon - 0,9 1,8 Karam - 0,1 2,1 Kartoshka - 15,0 1,8 Piyoz - 0,1 * 1,3 Sabzi - 0,2 1,29 Bodring - 0,1 1,2 O'rik - 0 1,8 Gilos - 0 0,9 Nok - 0,5 1,4 Shaftoli - 0 1,8 Olma - 0,8 2,2 Uzum - 0,6 1,2 Bug'doy yormasi - 64,8 4,6 No'xat - 44,0 11 ,1 Loviya - 43,4 11,4 50

Boshqa oziq moddalari singari karbonsuvlarga bo‘lgan sutkalik talab yosh, jins va qilinadigan mehnat turiga qarab o‘zgarib turadi. 7-jadvalda shu haqida ma’lumot keltiramiz. 7-jadval Aholi turli guruhlarda karbonsuvlarga bo‘lgan sutkalik talab (g) (Qurbonov, 2005) Aholi guruhlari Yoshga nisbatan qo'shimcha guruhlar Karbonsuvlarga talab (g) Erkaklar uchun Ayollar uchun 18-29 358 289 I 30-39 335 277 40-59 303 257 18-29 411 318 II 30-39 387 311 40-59 366 305 18-29 481 378 III 30-39 462 372 40-59 432 366 18-29 566 462 IV 30-39 528 432 40-59 499 117 18-29 586 - V 30-39 550 - 40-59 524 - Yosh bolalar qonida normada 12-21mg% katta yoshdagi kishilarda 8-12 mg% glikogen bo‘ladi. Glikogen ko‘pincha hayvon kraxmali deb ham ataladi. Polisaxaridlar almashinuvining buzilish kasalligi og‘ir kechadigan irsiy kasalliklardan bo‘lib, uni maxsus parhezlar bilan davolab bo‘lmaydi. Bunday 51

kasalliklar ichida tug‘ma irsiy glikogenez yoki glikogen kasalligi muhim o‘rinni egallaydi. Bu kasallik jigar, yurak va skelet muskullarda buyrak, taloq, o‘pka va boshqa organlarda odatdagidan ko‘ra ko‘proq miqdorda glikogen to‘planishidan yuzaga keladi.Qonda glyukoza miqdori kamayib (gipoglikemiya) to‘qimalarda glikogen miqdori ko‘payib ketadi. Glikogenez kasalligida muskullar bo‘shashadi, bemor o‘sishdan to‘xtaydi, semirish, jigar va buyrakning zararlanishi kuzatiladi. Organizmda uglevod almashinuvida qatnashuvchi bir qator fermentlaming yo‘qligi glikogenezlarga sabab bo‘ladi. Odam organizmiga ovqat orqali kirgan oligosaxaridlar va polisaxaridlar ovqat hazm qilish yo‘llarida turli fermentlar ta’sirida monosaxaridlar ichakdan qonga so‘riladi. Qonda erigan turli monosaxaridlar jigarga o‘tadi va u yerda maxsus fermentlar yordamida glyukozaga, glyukozaning bir qismi esa, glikogenga aylanadi, qolgan qismi qon bilan organ va to‘qimalarga yetkaziladi, u yerda glyukoza, glikogen yog‘ va almashtirib bo‘ladigan aminokislotalar sintezida ishtirok etadi. To‘qimalarda glyukozaning katta qismi energiya ajratib oksidlanadi. Karbonsuvlar yog‘ almashinuvi bilan o‘zaro bog‘liqdir. Og‘ir jismoniy mehnat qilganda organizmning yo'qotgan quvvati ovqat bilan organizmga tushayotgan hamda organizmdagi zahira karbonsuvlar hisobiga qoplamasa, u holda organizmning yog‘ depolaridagi yog‘lardan qand hosil bo‘ladi. Ammo ko‘pincha buning aksi ham bo‘ladi, ya’ni organizmga. ovqat bilan tushayotgan ortiqcha miqdordagi karbonsuvlar hisobiga yangi yog‘lar hosil bo‘ladi va ular depolarda to‘planadi. Karbonsuvlaming ortiqcha miqdorda to‘planishi tana vaznining ortishiga olib keladi.Bunda eng avvalo semirish boshlanadi va ateroskleroz xastaligi yuzaga keladi.Karbonsuvlar ovqat ratsionining asosiy qismini tashkil etadi. Sutkalik ovqat ratsionidagi quvvatlilik qiymatining yarmiga yaqini karbonsuvlar hisobiga qoplanadi. Karbonsuvlarga bo‘lgan sutkalik ehtiyoj 400-500g ni tashkil etadi. Karbonsuvlarga bo‘lgan ehtiyojning qondirilishi asosan o‘simlik manbalari hisobiga bo‘ladi. 52

O‘simlik mahsulotlarida (don mahsulotlari va boshqalar) karbonsuvlar ular quruq moddasining 75%ini tashkil qiladi. Karbonsuvlarga bo‘lgan talab karbonsuv bo‘lgan kand hisobiga ham qondirilishi mumkin. Karbonsuvlaming hazm bo‘lish darajasi juda yuqori; oziq-ovqat mahsulotlari hamda karbonsuvlaming xususiyatiga qarab, ulaming hazm bo‘lishi (singishi) 85%dan 90%gacha bo‘ladi. Demak, karbonsuvlaming hazm bo‘lish koeffitsenti non va don mahsulotlarida-94-96,sabzavotlarda-85, kartoshkada -95, mevalarda - 90, qandolat mahsulotlarida-95, qandda -99, sut va sut mahsulotlarida 98%ga teng. Agar ovqat tarkibidagi boshqa mahsulotlarga ham to‘g‘ri kulinariya ishlovi berilsa, ular maydalansa tarkibidagi karbonsuvlaming hazm bo‘lish darajasi у ana ortadi. Karbonsuv manbai hayvon mahsulotlari hisobiga olinadigan karbonsuv glikogen boiib, u kraxmal xossasiga ega, u hayvon to‘qimalarida kam miqdorda boiadi. Yana bir karbonsuv-laktoza (sut qandi) bo‘lib, lOOg sut tarkibida uning miqdori 5g ga teng. Agar bolalar va qariyalar sutni doimiy ravishda iste'mol qilib tursalar, sut karbonsuv manbai bo'lishi mumkin. 53

Xulosa Bitiruv malakaviy ishimizning xulosa qismida shuni qayd qilmoqchimizki, unda dastavval ovqatlanishning umumiy ta`rifi, mohiyati hamda hozirgi zamon kishisining hayotidagi o`rni haqida mavjud adabiyotlar hamda internet materiallaridan foydalanildi. Gap shundaki, bugunki zamon kishisining hayotida uning o`rni ancha murakkab va serqirra bo`lib, dastavval ushbu jarayonning asosiy funksiyasini tushinib yetmoq lozim. Sog`lom ovqatlanishni doimiy ravishda amalga oshirish uchun iste`mol qilinadigan har bir taomning qancha, qay holatda va qachon qabul qilish zarurligini bilish kerak. Hozirgi paytda oziq-moddalr va ovqatlanish imkoniyati qancha keng va rang barang bo`lsa, zamondoshlarimizning aksariyat qismida sog`lom ovqatlanishga halal beradigan, uning bajarilishiga olib keladigan sabablar juda ham kjo`p. Quyida biz ayrib o`tilgan barcha fikrlarni umumiylashtirib, sog`lom ovqatlanish uchun Qarshi Davlat Universitetining biotehnologiya kafedrasida uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar natijasiga tayanib va mavjud adabiyotlardan foydalanib ishimizning xulosa qismida quyidagi 12 tavsiyani beramiz: 1.Taomlanishni ishtaha tamomila so`nmasdan, ozroq yeyish ixtiyori bo`lgan vaqtda to`xtating; 2. Kechki ovqat uyqudan kamida 3-4 soat vaqtliroq iste`mol qilish maqsadga muvofiq; 3. Pomidor, bodring, sabzi, rediska kabi turli ko`katlardan tayyorelangan salatlarni asosiy ovqatdan(sho`rva, palov, manti) 15-20 minut oldin yeyish; 4. Mevalar, reza mevalar va poliz mahsulotlarini issiq ovqatdan so`ng darhol iste`mol qilmaslik; 5. Ovqat bilan birgalikda ichimliklarni qabul qilmaslik lozim; 6.Kuniga 3-4 marta ovqatlanish orasida qo`shimcha ravishda boshqa narsa yemaslik; 7.Ovqatlanishda taomlarning turiga va hazm bo`lish imkoniyatlariga qarab ketma-ketlikda yeyish; 54

8. Turli chetki ta`sirlarga chalg`imaslik, masalan gazeta o`qish, musiqa tinglash va televizor ko`rish kabi; 9.Kuchli hayajon yoki stress vaqtida ham ovqatlanmaslik, sababi bunday holat hazm jarayonida ajralayotgan fermentalr miqdorining o`zgarishiga sabab bo`ladi; 10.Kunlik ratsion tarkibida energiya beruvchi va plastic material bo`lib xizmat qiluvchi asosiy oziq-moddalari,ya`ni oqsil, yog` va uglevodning 1:1:4 nisbatda (ovqatlanish formulasi) bo`lishi; 11.Har bir ovqatni o`z vaqtida iste`mol qilish va unda biz uchun xavf tug`diruvchi zararli mikrob, bakteriyalarnning bo`lmasligiga e`tabor qaratish; 12.Iste`mol taomlarining tashqi ekologik omillarga muvofiq tanlanishi (harorat, namlik, bosim, radiatsiya) , natijada undagi fiziologik va biokimyoviy jarayonlar doimiy mo`tadillashadi. 55

Похожие

Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish

Mikronutrientlar tanqisligi va uning oldini olish yo’llari