logo

Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.3759765625 KB
Mundarija: Kirish ………………………………………………………….3-5-bet I - bob. Adabiyotlar sharhi ( Homilador va emizikli onalar ovqatlanishining o`ziga xos xususiyatlari ) 1.1. Homilador va emizikli onalarning asosiy oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi………………………………………………6-9-bet 1.1.1. Homilador va emizikli onalarning oqsilga bo`lgan fiziologik talabi……………………………………………………………………10-13-bet 1.1.2. Homilador va emizikli onalarning yog`ga bo`lgan fiziologik talabi……………………………………………………………………14-18-bet 1.1.3. Homilador va emizikli onalarning uglevodga bo`lgan fiziologik talabi……………………………………………………………………….19-23-bet 1.2. Homilador va emizikli onalarning qo`shimcha oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi……………………………………...24-27-bet 1.2.1. Homilador va emizikli onalarning ma`danli moddalar bo`lgan fiziologik talabi……………………………………………………………28-34-bet 1.2.2. Homilador va emizikli onalarning vitaminlarga bo`lgan fiziologik talabi………………………………………………………………………35-40-bet II - bob Material va metodika…………………………………………41-bet 2.1. Tadqiqot obe`kti………………………………………...........41-42-bet 2.2. Tadqiqot usullari……………………………………………43-48-bet III - bob . Olingan natijalar va ularning tahlili……………………48-53-bet Xulosa va tavsiyalar……………………………………….54-59-bet Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………60-62-bet 2 Kirish О`zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevralda qabul qilingan “Xotin - qizlarni qо`llab quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora - tadbirlari tо`g`risidagi” gi Farmonida “…Reproduktiv salomatlikni muhofaza qilish, onalik va perinatal kasalliklarining va о`lim holatlarining oldini olish sohasida aholining bilimi va sanitariya madaniyatini oshirishga qaratilgan tadbirlarni о`tkazish” [1] ustuvor vazifa etib belgilanganligi homilador va emizikli onalarning salomatligini saqlash Davlat Siyosati darajasiga kо`tarilganligi va bu boradagi ishlarning kо`lamini yanada oshirish zarur ekanligini anglatadi. Homilador va emizikli onalarning salomatligini saqlashdagi muhim tadbirlardan biri bu ularning sifatli ovqatlanishini tashkil qilishdir. Darhaqiqat, h omilador va emizikli onalarning sifatli ovqatlanishi juda qadim zamonlardan beri olim va shifokorlarni qiziqtirib kelgan. Galen, Aristote l va Gippokratlar homilador va emizikli onalar ning tegishli miqdorda va tarkibda ovqatlanishi bola tug`ilishi va uning rivojlanishi bilan bog`liq bо`lgan kо`pgina nuqsonlarning oldi olinishini qayd qilib о`tgan [8]. Hozirgi vaqtda esa ushbu fikrlar tо`laligicha о`z isbotini topdi. Shu narsani qayd qilish joizki, zamonaviy biologiya, tibbiyot, nutritsiologiya va diyetologiya fanlari xozirga qadar ham homilador va emizikli ayollarning optimal ovqatlanishi bо`yicha yetarli ma`lumotlarga ega emas. Homilador va emizikli ayollarning maqsadga muvofiq taomlanishida balanslashtirilgan ovqatlanish prinsplariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shu jihatlar e`tiborga olingan holda О` zbekiston Respublikasi V azirlar M ahkamasining “О` zbekiston R espublikasi aholisining sog`lom ovqatlanishi sohasida amalga oshirilayotgan chora - tadbirlarni yanada takomillashtirish tо`g`risida”gi qarorida “... jamoalarda tashkil etilgan ovqatlanishni tashkil etishni takomillashtirish, homilador va bola emizuvchi ayollarning, shuningdek 3 yoshgacha bо`lgan bolalarning tо`laqonli ovqatlanishini tashkil etish, davolash jarayonining ajralmas qismi sifatida davolash - profilaktika muassasalarida parhezli (davolash va 3 profilaktik) ovqatlanishni yaxshilash,” - masalalari asosiy yо`nalishlardan biri etib belgilab qо`yilgan . (О`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо`plami, 2015 y., 17 - son, 206 - modda; 2016 y., 14 - son, 132 - modda) [2]. Mavzuning dolzarbligi . Homiladorlik va emizikli davrlarda iste`mol qilinayotgan oziq - ovqat sifati, turi, miqdori, o`z vaqtida va ma`lum bir me`yorda ovqatlanish, ularning hayotiga ta`sir ko`rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Zero, hozirgi zamon biologiyasi va tibbiyotida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarga ko`ra, tug`ilgan farzandning ruhan va jismonan yetuk, barkamol bo`lib yetishishi onaning nima yeb, nima ichishiga va taomlarning miqdori, tarkibi, qanday va qachon iste`mol qilinishiga bevosita bog`liqligi to`liq isbotlangan. Sarflanadigan energiya miqdorining o`rni doimiy ravishda organizmga tashqi muhitdan kunlik iste`mol taomlari bilan qabul qilinadigan asosiy oziq moddalar - oqsillar, yog`lar, uglevodlarning tanada parchalanishi hisobidan qoplanadi. Bunday holat ayniqsa xomilador va sut emizadigan onalar hayotida hal qiluvchi rol o`ynaydi. Shu nuqtai nazardan homilador va emizikli onalarning amaldagi ovqatlanishini o`rganish, tahlil qilish va shunga asosan tegishli tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish va biz olib borgan kuzatuvlar natijasida olingan materiallar bilan ularni solishtirish. Kuzatuv olib borilgan resp o ndentlarning tо` g` ri ovqatlanishi uchun yig`ilgan materiallar asosida tegishli tavsiyalar berish. Qо`yilgan maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: 1. 30 nafar har bir yoshdagi homilador va emizikli onalar ning amaldagi ovqatlanishini anketa sо`rov usuli yordamida о`rganish; 2. Kuzatuv jarayonida olingan natijalarni statistik qayta ishlab adabiyotlardagi ma`lumotlar bilan solishtirish va tegishli xulosa chiqarish; 4 3. Olingan natijalarni ommaviy axborot vositalari orqali yoritish. Ishning ilmiy yangiligi. Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shim ch a oziq moddalar bilan ta`minlanishini о `rganish va tegishli xulosalarga kelish , ularning oqilona ovqatlanishini tashkil qilishda muhim hisoblanadi. Hozirga qadar h omilador va emizikli onalarning amaldagi ovqatlanishini о `rganish borasida qator tadiqiqotlar asosan yirik shaharlar sharoitida olib borilgan. Ammo biz ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida qishloq sharoitida yashaydigan (Kitob tumani Beshqozoq va So`fi qishlog`ida yashovchi) h omilador va emizikli onalarning kunlik ovqatidagi asosiy ( oqsillar, yog`lar va uglevodlar ) miqdori hamda homiladorlikning har bir trimestrida o z iq moddalarga bо`lgan talab va uning qondirilish darajasini tahlil qildik. Kuzatuv obyektlari va usullari . Kuzatuvlar Kitob tumani Beshqozoq va So`fi qishlog`ida yashovchi homilador va emizikli onalar ustida olib borildi. Ularning amaldagi ovqatlanishi anketa - s о `rov usulida о `rganildi. Iste`mol taomlari tarkibidagi asosiy va qо`shimcha oziq moddalarning miqdori oziq - ovqatlarning kimyoviy tarkibi berilgan maxsus jadvallar asosida hisoblandi. Ishning ilmiy - amaliy ahamiyati . Homilador va emizikli onalarning amaldagi ovqatlanishi, xususan asosiy oziq moddalar bilan ta`minlanishini о `rganish ularning sog`lom avlodni dunyoga keltirish va tarbiyalash, ularning me`yoriy о `sishi va rivojlanishi hamda maqsadga muvofiq holda aqliy va jismoniy faoliyat bilan shug`ullanishini ta`minlashda, salomatlikni saqlash va muhofaza qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir qatorda ushbu bitiruv malakaviy ishi h omilador va emizikli onalarning oqilona ovqatlanishini о `rganish borasidagi о `quv - uslubiy material b о `lib xizmat qilishi mumkin. 5 I - bob. Adabiyotlar sharhi ( Homilador va emizikli onalar ovqatlanishining o`ziga xos xususiyatlari ). 1.1. Homilador va emizikli onalarning asosiy oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi. Kо`pgina ilmiy tadqiqotlar, kuzatuv va tajribalar shu narsani tasdiqlaydiki, homilador va sut emizadigan ayollarning sog`lom ovqatlanishida miqdor, sifat va tartib qoidalarining buzilishi homiladorlik va tug`ish jarayonlarida bir qator kо`ngilsiz voqealar va asoratlarga olib keladi. Bunday noxush holatlarga misol qilib homiladorlik toksikozi, chala yoki о`lik tug`ilish, kamqonlilik, bolalar о`limining kо`p bо`lishi va boshqalarni olish mumkin. Hisob - kitoblarga kо`ra 1900 yili dunyo bо`yicha onalar vujudida kuzatilgan quvvat taqchilligi tufayli tug`ilgan 12,9 million nafar bola 5 yoshga yetmay о`lgan. Ularning uchdan bir qismi tug`ilgandan keyin bir oy ham yashamay, yana shunchasi 1 yoshga tо`lmasdan hayotdan kо`z yumgan. Bu yerda shuni qayd qilish joizki, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu toifadagi onalar oqilona ovqatlanishida asosiy oziq moddalarining yetishmasligi tufayli quvvat taqchilligi yoki umumiy energetik ehtiyojning ayrim oziq moddalari, masalan, uglevodlar hisobidangina qondirilish holatlari tez - tez uchrasa, rivojlangan mamlakatlarda buning teskarisi, ya`ni asosiy oziq moddalarini ehtiyojdan kо`p iste`mol qilish natijasida sodir bо`ladigan quvvat kattaligi tez - tez kuzatiladi [7;8]. Keyingi yillarda mustaqillikka erishilganidan keyin R espublikamizda “ S og`lom ona - sog`lom bola” shiori ostida homilador va sut emizadigan ayollar sog`ligini saqlash, ular uchun joylarda tegishli sharoitlar, nafaqalar miqdorini kо`paytirish va boshqa qulayliklar yaratish borasida katta ahamiyatga molik ishlar qilinmoqda. Bu toifadagi ayollarning sog`lom ovqatlanish haqida ommaviy axborot vositalari orqali keng kо`lamda targ`ibot ishlari olib borilmoqda, bukletlar chiqarilib, uslubiy, ilmiy qо`llanmalar yaratilmoqda. 2011 - yilning noyabr oyida Toshkentda Jahon Sog`liqni Saqlash tashkiloti rahbarligida О`zbekistonda ona va bola salomatligini muxofaza qilishning milliy modeli: “Sog`lom ona - sog`lom 6 bola” mavzusidagi xalqaro simpoziumning о`tkazilishi birinchi Prizidentimiz I.A.Karimov tomonidan ushbu masalaga ilk bor katta e`tibor berilganligini kо`rsatadi. Bir vaqtning о`zida shu narsani aytib о`tish joizki, hozir ham shahar va qishloqlarda istiqomat qiladigan homilador va sut emizadigan ayollar ovqatlanishida ma`lum muammolar yо`q emas. Masalan, agar ayrim qishloqlarda homilador va emizikli onalar ovqatida asosiy oziq moddalariga taqchillik tez - tez kuzatilsa, qishloq va shaharlardagi о`ziga tо`q oilalarda u yoki bu quvvatga boy mahsulotlardan ehtiyojdan kо`p iste`mol qilish natijasida homilaning me`yoridan oshiq kattalashib ketishi tufayli tug`ish jarayonida ona va bolaning jiddiy jarohat olish hollari uchrab turibdi [11;13]. Bunday jarohat tufayli bola asab tizimi davomli ravishda shikastlanganicha qoladi, u aqlan tо`laqonli bо`lmasligi mumkin. Tug`ilgan bola vaznining yuqori bо`lishi (4 kg va undan ham yuqori) kо`pincha onalar tomonidan uglevodlar va yog` mahsulotlarini me`yoridan kо`p iste`mol qilish natijasida rо`y beradi. Tadqiqotlar shuni kо`rsatadiki, me`yor darajasidan ortiq tug`ilgan 5 ta bolaning bittasi 3 yoshga kirguncha har xil nevrologik kasalliklar bilan og`rib turadi, jismoniy jihatdan zaif bо`ladi. Oziq moddalariga quvvat tanqisligi sharoitida tug`ilgan bolalarda kо`pgina fiziologik funksiyalarning buzilishi natijasida о`sib ulg`ayishda me`yoriga yetmaganlik, yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik holatlari kuzatilsa, ikkinchi tomondan, bunday onalar tez - tez kamqonlilik holatiga uchrab, qator xastaliklarga giriftor bо`ladi. Ona va bola hayotidagi bunday kamchiliklarning oldini olish va bartaraf qilishda homilador va sut emizuvchi onalarning tо`g`ri ovqatlanishi, muhim omil hisoblanadi. Shu bois, quyida bu toifa ayollarning sog`lom ovqatlanishiga doir ayrim fikrlarni bayon qilamiz. 7 Homilador va sut emizadigan ayollarning ovqatlanishi tarkibiy va miqdor jihatidan ham ona organizmining, ham rivojlanayotgan homilaning, o`sayotgan bolaning me`yoriy talab darajasiga mos kelishi hamda homiladorlik jarayonining tekis borishini ta`minlashi kerak. Ular uchun mо`ljallangan taomlar tarkibida dastavval almashtirib bо`lmaydigan aminokislotalar, tо`yinmagan yog` kislotalari, vitaminlar hamda mikro va makroelementlar yetarli darajada bо`lishi lozim. Ayni paytda bu taomlar har bir homilador va emizikli ayol uchun uning yoshi, tana massasi, mehnat faoliyati, milliy an`analari, homilaning yoshi, bolaning yoshi, ob - havo sharoitlari, yil fasllari va boshqalarga mos bо`lishi talab qilinadi [15;16]. Qayd qilingan makro va mikronutriyentlarga oziq moddalar sifatida xarakteristika berishdan oldin shu narsani qayd qilishi kerakki, ularga bо`lgan ehtiyoj turli yoshdagi va mehnat qilish guruhiga kiruvchi erkaklar va ayollar, keksalar va qariyalar, homilador va sut emizadigan xotin - qizlar uchun har xil bо`ladi. Ushbu ehtiyoj har kimda uning aytilgan kо`rsatkichlariga qarab о`rtacha qilib hisoblab chiqilgan va u me`yor bо`lib hisoblanadi. Sog`lom ovqatlanishni amalga oshirishda dastaavval oziq - ovqatlarga bо`lgan aynan mana shu me`yordan kelib chiqish lozim. О`rtacha bо`y va tana vazniga ega homilador ayollar uchun bir kecha - kunduzlik quvvat sarfi 2900 kkal bо`lsa, sut emizadigan ayollar uchun 3200 kkal bо`lishi kerak. Agar bunday ayollar о`rtacha jadallikdagi jismoniy ish bajarishsa, kо`rsatilgan sonlarga 1 soat ish uchun 50 - 100 kkal, og`irroq ish bajarishganida 200 kkal gacha qо`shiladi, mehnat faoliyati kamharakatlilik bilan xarakterlanadigan onalar esa qayd qilingan о`rtacha quvvat miqdorning 75 - 85% ga tо`g`ri keladigan ovqat iste`mol qilishlari lozim. Homiladorlikning birinchi yarmida ayollar kо`ngillariga xush keladigan mahsulotlarni iste`mol qilaverishlari mumkin, ayniqsa, meva va sabzavotlardan kо`proq yeyishlari kerak. Lekin ular sarimsoq, qalampir kabi buyraklar faoliyatini kuchli qо`zg`atadigan mahsulotlardan tiyilgani ma`qul. 8 Homilador ayollar uchun ovqatlanish tartibi muhim, ular homiladorlikning birinchi yarmida 4 mahal, ikkinchi yarmida esa 5 va 6 mahal ovqatlanishga о`tishi kerak. Bir marta iste`mol qilinadigan ovqat miqdori unchalik kо`p bо`lmasligi, oldin meva - cheva, sabzavotli salatlar yeyilib, keyin asosiy ovqatdan tanovul qilish kerak. Ovqat me`da - ichaklarda uzoq turib qolmasligiga va uning oson hazm bо`lishiga erishish lozim. Aks holda ular bijg`ib, gaz, har xil zaharli moddalar hosil bо`ladi. Bu rivojlanayotgan homilaning о`sishiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Homilador ayollar uchun ovqat bilan qabul qilinadigan umumiy quvvatning asosiy oziq moddalariga nisbatan taqsimlanishi oqsillar uchun 15 - 30%, yog`lar uchun 25 - 30% va uglevodlar uchun 40 - 45% ni tashkil qilishi kerak [17;19]. Albatta yuqorida kо`rsatilgan mahsulotlar va ularning kо`rsatilgan miqdorlari kо`pgina qishloq sharoitlariga tо`g`ri kelmasligi mumkin, masalan, doim ham baliq topilavermaydi yoki qora ham oq nonlarni alohida qabul qilish birmuncha noqulaylik tug`diradi. Bu narsadan chо`chimaslik kerak. «О`zbekiston» navli mahalliy bug`doydan tayyorlangan undan kepagini kо`p ajratmasdan pishirilgan non aytilgan nonlarning о`rnini bemalol bosa oladi. Oyida ikki - uch marta (iloji bо`lsa, bundan ham kо`proq) daryo va kо`l baliqlaridan homilador iste`mol qilib turish maqsadga muvofiq. Homiladorlik paytida ayollar tana vazni birmuncha oshadi, bu tabiiy hol. Hisob - kitoblarga qaraganda, homiladorlikning ikkinchi yarmida tana vazni haftasiga 250 g dan oshib borishi me`yor hisoblanadi. Shu tariqa bola tug`ilganicha tana vaznining 8 - 10 kg ga k о `payishi ham me`yoriy hol . 9 1.1.1. Homilador va emizikli onalarning oqsilga bo`lgan fiziologik talabi. Homilador va emizikli onalar salomatligini mustahkamlashda oqsillar muhim ahamiyat kasb etadi. Oqsillar azotli, yuqori molekulali polimerlar bo`lib, aminokislotalardan tuzilgan. Ular ikkita katta guruhga bo`linadi, ya`ni proteidlar va proteinlar. Tana vaznining 20 %, hujayra quruq vaznining esa 50% ini oqsillar tashkil qiladi.Oqsillar boshqa oziq moddalarga o`xshab vujudda zahira holda saqlanmaydi, shuning uchun u ovqat bilan doimiy holda tegishli miqdorda qabul qilib turilishi kerak. Aholini tegishli miqdorda to`la qiymatli oqsillar bilan ta`minlash ancha muhim muammo bo`lib, uni hal qilishda eng avval oqsilga boy bo`lgan go`sht, baliq, tuxum, sut - qatiq, dukkakli o`simliklar, don kabi turli tuman mahsulotlarning yetarli bo`lishiga erishish zarur. O`rtacha bir kecha - kunduzda qabul qilinadigan ovqatli moddalar quvvatining 11 - 13% oqsillar hisobidan qoplanishi kerak. Bu miqdorning o`z o`rnida 55 % i hayvon oqsiliga to`g`ri kelishi lozim.Hayvon mahsulotlari tarkibidagi oqsillar nisbatan oson tanamiz oqsillariga aylanadi, o`simlik oqsillari esa tarkibida almashmaydigan aminokislotalar kam bo`lgani bois, bu borada anchagina past o`rinni egallaydi. Iste`moldagi o`simlik mahsulotlari tarkibidagi almashinmaydigan aminokislotalar (masalan, don va don mahsulotlarida)hisobidan ham tegishli to`qimalar, hujayralar sintez qilinadi [7;20]. Homiladorlikning 1 - yarmida ayollarning ovqatlanishi odatdagi h olatdan yoki h omila paydo bо`lishigacha bо`lgan oziqlanishdan tubdan farq qilmaydi. Shu narsani hisobga olish kerakki, 1 - trimestrda homila a`zolarining shakllanishi boshlanganligi bois, biologik tо`la qiymatli oqsillardan yetarli darajada iste`mol qilish, shuning singari vitaminlar hamda makro va mikroelementlardan talab darajasida ularning bir - biriga nisbatini hisobga olgan holda iste`mol qilib turish kerak. Homilador ayolning tо`la - tо`kis ovqatlanmasligi homila uchun zarur bо`lgan oziq moddalar zahirasini qisqartiradi, bu esa bolada moddalar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Yetarli ovqatlanmaslik bola tashlashga, chaqaloqning yashash qobiliyati kamayib ketishiga, uning о`lik tug`ilishiga, onalar 10 va bolalar о`limiga olib kelishi aniqlangan Homilador ayolning bir kunda qancha ovqat yeyishini aniq aytish qiyin, albatta. Ushbu kо`rsatkich homilador ayolning bо`yi va vazni, yoshi, organizmdagi zahirasi, bajaradigan ishi, iqlim sharoiti, yil fasli kabi omillarga bog`liq. Ayolning bо`yi, tana massasi, harakat faolligiga qarab har bir homilador bir sutka davomida о`rta hisobda 60 - 90 gr oqsil, 50 - 70 gr yog` va 325 - 450 gr uglevod iste`mol qilishi kerak. Bu oziq moddalarning umumiy kalorik qiymati 2200 - 2700 kkal atrofida bо`lishi lozim [ 8 ]. Homiladorlikning ikkinchi yarmida ayollar uchun bir kunlik ovqat о`rtacha quyidagi tarkibda va miqdorda bо`lishi tavsiya qilinadi (gr hisobida): gо`sht va gо`sht 120; baliq - 100; yog`siz tvorog - 170; kefir - 200; sut - 250; qaymoq - 30 mahsulotlari - ; sariyog` - 15; о`simlik yog`i - 25; shakar - 40; qora non - 100; bug`doy non - 100; unli konditer mahsulotlari - 100; makaron, yormalar - 60; kar - toshka - 200; karam - 100; lavlagi - 100; sabzi - 100; boshqa sabzavotlar - 200; meva - chevalar - 200; kо`katlar - 30 - 50. Avlodlar o`sishida h omilador ayollar oziqlanish ratsionida yog`ning tarkibidagi soni va sifati ta ` sir ko`rsatadi. Qon tarkibidagi yog` molekulalarining yetishmasligi yangi tug`ilgan chaqaloqlarning og`irligiga, keying rivojlanish davriga ta`sir etadi. To`liq bo`lmagan yog` kislotalarining yetishmasligi asab sistemasi rivojlanishining o`zgarishiga olib keladi [7;8]. Homilador ayollar uchun oqsillarning ahamiyati juda katta , chunki ular hisobidan bachadon , yо`ldosh , sut bezlari о`sadi , qon miqdori kо`payadi . Shuning uchun agar bunday ayol tegishli miqdorda oqsil qabul qilmasa, uning vujudida qator fiziologik jarayonlar buzilib, har xil yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik oshib ketadi. Oqsillar asosan sut va sut mahsulotlaridan qabul qilingani ma`qul, lekin g о `sht (mol, q о `y, tovuq gо`shtlari ) va g о `sht mahsulotlari ham tegishli miqdorda iste`mol qilib turilishi kerak. Homiladorlikning 4 - oyidan boshlab ayol har bir kg tana vazni hisobiga 1,2 - 1,3 g oqsil iste`mol qilib turishi tavsiya qilinadi. 11 Oqsillar yurak, jigar, miya hajmining, tana og`irligining pasayishi oqsillarning vaqtinchalik kamayishi homilaning rivojlanishini to`xtatadi. Onada oqsillar yetarli bo`lmaganda homila oziqlanishi uchun asosiysi globulinlardir. Homiladorlikning qon o`lchovi embrionga albumin va globulinlarning buzulishi bilan bog`liq. Homiladorning oziqlanish tartibida oqsilning yetishmasligi qon tarkibidagi bioximik o`zgarishlar anemiya, o`limning o`sishi, oldindan tug`ish, abort xavfini keltirib chiqaradi [22]. Oqsil tarkibining o`zgarishi ham homiladorlik davriga ta`sir ko`rsatadi. O`simlik yoki hayvon oqsilidan foydalanish turli xil buzulishlarga olib keladi. Qishloq sharoitida yoshovchi homilador va emizikli ayollar sut va sut mahsulotlarini nisbatan yetarli miqdorda qabul qiladi. Shunga ko`ra quyida homilador va emizikli ayollar uchun sutning ahamiyati haqida so`z yuritamiz. Sut homiladorlikning ilk oylaridanoq shifokor va bo`lg`usi onaning atrofidagi insonlar tomonidan tacsiya qilinadigan, hatto majburlab bo`lasa ham ichiladigan oziq mahsulotidir. Homilador ayollarning ko`pi homilaning avvalgi oylarida duch keladigan ko`ngil aynishlari sabab sut icha olishmaydi. Homiladorlikda oqsillar, qisman yog`lar, kalsiy, fosforga bo`lgan ehtiyoj oshadi. Har kuni sut ichib turish(0.8 - 1.2 l) homilador ayol organizmini oqsol, fosfor, bilan ta`minlab boradi. Vitamin A va karotinga boy mahsulotlar: sariyog`, pishloq, sabzi kabi mahsulotlar ham yeb turish lozim. Ammo ba`zi ayollar laktozani singdira olmaslik qorinda gaz hosil qilish, ko`ngil aynishiga sabab bo`lgani uchun icha olmaydi. Homilaning ilk oylarida uncha muhim bo`lmasa - da, 20 - haftalarga borib embrionning suyak tuzilishida kalsiyning ahamiyati juda katta bo`ladi. Agar homiladorlikda sut ichilmasa va kalsiyga boy oziqlarni iste`mol qilmasa, bolaga onaning zagiradagi kalsiylari o`tib ketadi. Bining natijasida ona organizmidagi kalsiy kamayib ketadi va natijada suyak og`riqlari, suyakning yumshab ketishi kabi muammolar paydo bo`adi []. 12 Agarda ona sut icha olmasa, uning o`rnini bosadigan boshqa bi sutdan qilinadigan mahsulotlarni iste`mol qilgani ma`qul. Homilador ayol mustahkam suyak va tishlar bo`lishi uchun bir kunda eng kamida 3 stakan sut ichishi kerak. Ularga B, B 2 , B 1 va C vitaminlaribilan boyitilgan sit ichish tavsiya qilinadi. Emizikli ona homiladorlik davridagiga qaraganda birmuncha ko`proq ovqat yeyishi lozim. Bola emizish davrida onaning organizmini yengil o`zlashtiriladigan, shakldagi moddalar, ayniqsa oqsillar bilan ta`minlash uchun to`la qiymatli va turli - tuman oziq - ovqatlarni qabul qilishi lozim. Ichiladigan sutni 1,5 l gacha oshirish va sut mahsulotlarini iste`mol qilib turish lozim. 13 1.1.2. Homilador va emizikli onalarning yog`ga bo`lgan fiziologik talabi. Yog`lar eng avvalo hujayra va to`qimalarning tarkibiga kiradi. Odam tanasida yog`lar va zahira ko`rinishda bo`ladi. Tarkibiy yog`lar hujayra tarkibida murakkab birikma - lipoproteinlar holida uchraydi. Bu birikmalardan hujayra o`zagi, ribosomalar va mitoxondriyalar hosil bo`ladi. Tarkibiy lipidlar, odam uzoq vaqt och qolsada, bir xil miqdorda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Yog`simon moddalardan, fosfolipidlar, xolesterinlar, yog`da eruvchi vitaminlar ham salomatlik uchun juda muhimdir. Lipidlarning hazm bo`lishi, o`zlashtirilishi va tarkibidagi yog` kislotalari ularning biologik ahamiyatini belgilaydi. Homilador onalarning yog` va yog`li moddalar iste`mol qilishlarida shu narsaga e`tibor berish kerakki, ular vujudi sut va sut mahsulotlari, qaymoq kabi oziq moddalaridan tegishli yog`ni osongina о`zlashtirib oladi. Ular qiyin hazm b о `ladigan, charvi kabi yog`lardan tiyilishlari lozim. Semiz ayollar ham chegaralangan miqdorda yog` iste`mol qilib turishi kerak, chunki yog` bilan vujudga A, D, E va K vitaminlari kiradi. Avlodlar o`sishida homilador ayollar oziqlanish ratsionida yog`ning tarkibidagi soni va sifati ta`sir ko`rsatadi. Qon tarkibidagi yog` molekulalarining yetishmasligi yangi tug`ilgan chaqaloqlarning og`irligiga,keying rivojlanish davriga ta`sir etadi. To`liq bo`lmagan yog` kislotalarining yetishmasligi asab sistemasi rivojlanishining o`zgarishiga olib keladi [5;8;9]. Yog`lar (lipidl a r) tabiatda keng tarqalgan bо`lib, ular о`simlik va hayvon hujayralari tarkibiga kiradi. Lipidlar organizmda yog` kislotalarining glitserin bilan birlashgan modda - triglitseridlar shaklida uchraydigan substrat hisoblanadi.Tanadagi energiya zahirasining 80% yog`lar hisobidan olinadi. Odam tanasida о`rtacha 10 - 20 % yog` bо`lib, semirish tufayli bu kо`rsatkich 50 % gacha kо`tariladi. Lipidlar asosan energiya manbai (1 g yog` – 9,3 kkal energiya ajratadi), ular oksidlanganda kо`p miqdorda suv ham hosil bо`ladi (100 g yog`dan – 107 g endogen suv hosil bо`ladi). Bu xususiyat vujud uzoq vaqt suvsiz qolganida muhim ahamiyatga ega. Yog`lar bilan organizmga unda erigan A, D, E, K vitaminlar, 14 fosfatidlar, t о `yinmagan yog` kislotlari kiradi. Lipidlar asab tolasi b о `ylab impulslarning о `tishini yaxshilaydi, undan jinsiy gormonlar, buyrak usti bezi p о `stlog`ining gormonlari hosil b о `ladi. Lipidlar organizmni mexanik ta`sirlardan hamda sovuqdan himoya qilish xususiyatiga ega, shuningdek, ular teri elastikligini ham ta`minlab turadi. Kundalik hayotda yog`li ovqatni kо`p yesang semirib ketasan degan iborani tez - tez uchratib turamiz. Bunday fikr tanadagi zahira yog`larining qanday kelib chiqishini bilmaslik tufayli tug`iladi. Gap shundaki taom bilan iste`mol qilingan yog` tо`g`ridan - tо`g`ri yog` hujayralariga о`tib tо`planmaydi, balki uning parchalanishidan hosil bо`lgan yog` kislotalari qonda kо`payib ketadi. Semirish asosan iste`mol qilingan oshiqcha uglevodlarning yo g`g a aylanishidan yuzaga keladi. Odam tanasida yog`lar tarkibiy va zahira k о `rinishda b о `ladi. Tarkibiy yog`lar hujayra tarkibida murakkab birikma - lipoproteinlar holida uchraydi. Bu birikmalardan hujayra о `zagi, ribosomalar hamda mitoxondriyalar hosil b о `ladi. Tarkibiy lipidlar, odam uzoq vaqt och qolsada, bir xil miqdorda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Zahira yog` teri tagida, ichaklar atrofida charvi shaklida, buyraklar, yurak, jigar atrofida t о `planadi. Zahira yog`ning oz yoki k о `p b о `lishi ovqatlanish xususiyatlariga, yoshga, jinsga, moddalar almashinuvi jadalligiga, ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga hamda vujudning shaxsiy xususiyatlariga bog`liq. Davomli og`ir jismoniy mehnat, ayrim kasalliklar hamda yetarli darajada ovqatlanmaslik yog` zahirasini kamaytiradi. Kо`pincha jinsiy bezlar va qalqonsimon bezlar faoliyatining sustligi tanada yog` tо`planishiga olib keladi. Tanada yog` tо`planishi yana kam harakatlilik (gipodinamiya), me`yoridan kо`p ovqatlanish tufayli yuzaga keladi. Yog`larning tarkibini yog` kislotalari va glitserin tashkil qiladi. Yog`lar 40 dan oshiq har xil yog` kislotalaridan tashkil topgan b о `lib, tabiiy holda triglitseridlarning aralashmasi holida b о `ladi. Yog` kislotalari t о `yingan va t о `yinmagan va о `ta t о `yinmagan shakllarda b о `lib (q о `y va mol yog`ining 50 % t о `yingan yog` kislotalaridan iborat), ularning bu holati yog`ning fizikaviy 15 xususiyatlarini belgilashda muhim о `rin tutadi. Agar yog` tarkibida t о `yingan yog` kislotalari k о `p b о `lsa, bunday yog` xona haroratida ham quyuq yoki qattiq, t о `yinmagan yog` kislotasiga boy yog` esa suyuq holda b о `ladi. Margarin tayyorlash jarayonida undagi t о `yinmagan yog` kislotalari t о `yingan yog` kislotalariga aylanadi va shu bois uning о `zlashtirilishi qiyinlashadi. K о `pchilik yog` deganda sariyog`ni birinchi о `ringa q о `yadi va uni k о `proq iste`mol qilishga harakat qiladi. T о `g`ri, sariyog` boshqa yog`larga qaraganda ancha yoqimli, uning tarkibida retinol (vitamin A) k о `p uchraydi va oson hazm b о `ladi. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, vujudning ushbu oziq moddaga b о `lgan ehtiyoji hayvon, о `simlik yog`lari aralashtirib iste`mol qilinganida t о `liqroq qonadi. Kunlik iste`mol qilinadigan yog`ning 1/3 qismi hayvon, 2/3 qismi о `simlik yog`i b о `lishi lozim. Aytib о `tilganidek, yog`lar boshqa asosiy oziq moddalariga, (oqsillar, uglevodlar) qaraganda ikki baravardan k о `proq energetik qiymatga ega. Yog`larning ushbu xususiyatini e`tiborga olib, bajariladigan faoliyatda jismoniy ish hissasi k о `p b о `lsa shunga yarasha iste`mol taomlarida yog` miqdori yuqori bо`lishi lozim . Quyidagi jadvalda amalga oshiriladigan mehnat faoliyati xususiyatlariga k о `ra har xil aholi guruhlari uchun tavsiya qilinadigan yog` miqdori haqida ma`lumot keltirilgan. Aksariyat hollarda о `simlik yog`lari ikkinchi, uchinchi darajali yog` hisoblanib, hayvon yog`lariga yuqoriroq baho beriladi. K о `pgina tekshirishlar esa о `simlik yog`larida uchraydigan о `ta t о `yinmagan yog` kislotalari vujudning himoya funksiyasini kuchaytirib, yuqumli kasalliklarga va radiatsiyaga chidamliligini hayvon yog`ida k о `p b о `ladigan t о `yingan yog` kislotalariga qaraganda bir necha bor oshirar ekan. T о `yinmagan yog` kislotalari (lenol, lenolen, araxidon yog` kislotalari) vujud uchun katta biologik ahamiyatga ega b о `lib, ular hujayralarning muhim qismini tashkil qiladi . Araxidon kislotasi о`simlik yog`larida bо`lmaydi va ayrim hayvon 16 yog`laridagina kam miqdorda uchraydi. Ular asab tо`qimasi membranasi (pо`sti) tarkibiga kiradi, xolesterinning oksidlanishi va vujuddan chiqarib yuborilishida qatnashadi, qon tomirlar holatini yaxshilaydi, B guruh vitaminlarining alamashinuvida qatnashadi. Shuningdek, ular vujudning nurlanishga hamda yuqumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Tо`yinmagan yog` kislotalaridan yana tо`qima gormonlari –protoglandinlar hosil bо`ladi [8]. Charvi yog`larini taom tayyorlashda kam ishlatish tavsiya qilinadi, chunki ularning hazm bо`lishi qiyin. Lipidlarning hazm bо`lishi, о`zlashtirilishi va tarkibidagi yog` kislotalari ularning biologik ahamiyatini belgilaydi. Vujudda sintez bо`lmaydigan linol va boshqa tо`yinmagan yog` kislotalari bor yog`lar eng yuqori biologik qiymatli yog`lar hisoblanadi. Yog`larning erish harorati qancha past bо`lsa, ular shunchalik osonlik bilan о`zlashtiriladi. Odam tanasi haroratidan past haroratda eriydigan yog`larning 97 - 98%, 37 0 da eriydiganlar 90% va nihoyat 50 - 60 0 da eriydigan yog` esa 70 - 80 % о`zlashtiriladi. Sariyog` 93 - 98%, chо`chqa yog`i 96 - 98%, mol yog`i esa 80 - 94% hazm bо`ladi. Yog`larning energetik qiymati aytib о`tilganidek, uglevod va oqsillardan ikki baravar ziyod, shuning uchun 25 g yog` bu jihatdan 175 g gо`sht, 330 g sut, 100 g non yoki 222 g kartoshkaga tо`g`ri keladi. Bu kо`rsatkich odamning yoshi, jinsi, jismoniy ish miqdori hamda iqlim sharoitiga bog`liq. Umuman yog`lar hisobiga bir kecha - kunduzda vujud ehtiyojining (energiyaga bо`lgan) 33% qondirilishi kerak. Bu kо`rsatkich shimoliy о`lkalarda 38 - 40% gacha chiqsa, janubda 27 - 28% ga tushadi. Bizning issiq iqlimli mamlakatimizda aholi ovqatlanishida muhit harorati ortib borishi bilan taomlardagi yog` miqdorini bir muncha kamaytirish (ayniqsa hayvon yog`lari hisobidan) sog`lom ovqatlanishni tashkil qilishda muhim о`rin tutadi. Oziq - ovqat sifatida ishlatiladigan yog`lar tarkibidagi tо`yinmagan yog` kislotalarining miqdoriga qarab uch guruhga bо`linadi. Birinchi guruhga ushbu yog` kislotalari eng kо`p bо`lgan lipidlar kiradi, bular - baliq, zig`ir, kungaboqar, makkajо`xori, soya va paxta yog`laridir. Ushbu guruhga kiradigan baliq jigari va dengiz sut emizuvchilari yog`i eng sifatli yog` hisoblanadi. Ikkinchi guruhga 17 tо`yinmagan yog` kislotalari о`rtacha miqdorda bо`lgan chо`chqa, g`oz va tovuq yog`lari kiradi. Uchinchi guruhga esa aytilgan yog` kislotalari eng kam (5 - 6%) bо`lgan qо`y, mol yog`lari (ayniqsa charvi yog`i) va ayrim margarinlar kiradi. Yog`larga kо`ra organizm ehtiyojini qondirishda shu narsani hisobga olish kerakki, qabul qilinadigan yog`lar ham о`simlik ham hayvon yog`laridan iborat bо`lmog`i kerak. Gap shundaki о`simlik yog`larida tо`yinmagan yog` kislotalari, tokoferol (vitamin E) hamda β - sitosterin serob bо`lib, ular organizmda xolesterin almashinuvini yaxshilaydi. Lekin о`simlik yog`larida vitamin A, D bо`lmaydi va ular qizitilganida juda tez oksidlanadi, mazasi past bо`ladi. Hayvon yog`lari esa ancha mazali bо`lib, lipotrop xususiyatli letsitin, vitamin A va D ga boy. Shu bilan ularda tо`yinmagan yog` kislotalari juda kam, xolesterin esa ancha kо`p bо`ladi. Xolesterinning kо`pligi esa aterosleroz yuzaga kelishida hal qiluvchi rol о`ynaydi. Shuning uchun kunlik iste`mol qilinadigan yog`lar har ikkala guruh lipidlaridan iborat bо`lsa organizm uchun ma`qul. Olib borilgan tadqiqotlar kunlik iste`mol qilinadigan yog`ning 70% hayvon, qolgan 30% esa о`simlik yog`i bо`lishi lozimligini kо`rsatadi. Yog`larning organizimda sо`rilishi asosan о`n ikki barmoq ichakda va ingichka ichakning proksimal (boshlang`ich) qismida amalga oshiriladi. Ichak bо`shlig`ida pankreatik lipaza ta`siri ostida triglitseridlar diglitseridlarga, ular esa о`z navbatida о`t kislotasi tuzi eritmasida yaxshi eriydigan monoglitserid va yog` kislotalariga aylanadi. Shundan keyingi jarayonlar ichak hujayrasi yuzasida ichak lipazasi ta`sirida amalga oshiriladi, ya`ni bu yerda monoglitseridlar, yog` kislotalari, о`t kislotalarining tuzlari, fosfolipidlar hamda globulinlardan xilomikronlar yupqa oqsilli pо`stga о`ralgan mayda yog` zarrachalari hosil qiladi. Umuman olganda sо`rilgan yog`larning asosiy qismi limfaga о`tadi va ularning juda kam qismi qon tomirlariga о`tishi mumkin. Limfa va qonga sо`rilgan yog`lar umumiy qon aylanish orqali tanaga tarqalib, ularning kо`p qismi yog` depolarida tо`plana boshlaydi. Organizmning energetik va plastik ehtiyoji uchun yog`lar aynan mana shu yog` depolaridan sarflanadi. 18 1.1.2. Homilador va emizikli onalarning uglevodga bo`lgan bo`lgan fiziologik talabi Uglevodlar dunyoda eng k о `p tarqalgan organik birikma b о `lib, inson uchun asosiy energiya manba ` i hisoblanadi . T anadagi barcha a`zo va tizimlar ular tarkibidagi potensial energiya hisobidan faoliyat k о `rsatadi. Uglevodning 1 g oksidlanganida oqsillar singari ulardan 4,1 kkal quvvat ajralib chiqadi. Odam ovqatining asosiy qismini uglevod tashkil qilib, kunlik quvvat sarfining 60% ular hisobiga t о `g`ri keladi. Odam umri davomida о `rtacha 14 tonnadan oshiqroq uglevod iste`mol qiladi. Jismoniy faoliyat qancha jadal b о `lsa, uglevodlarga b о `lgan ehtiyoj shuncha oshib boraveradi, chunki ulardan harakat qilish uchun zarur bо`lgan energiya tez va osonlik bilan kerakli energiya ajralib chiqadi. Homilador ayollar vujudi uchun uglevodlar quvvat beruvchi moddalardan asosiysi hisoblanadi, lekin ularni shirinliklar kо`rinishida kamroq yeyish kerak. Chunki ular me`yoridan kо`p qabul qilinsa semirish yuzaga kelib, ayolning kо`kraklarida, teri tagida, ichki a`zolar atrofida yog` kо`payib, homila massasi me`yoridan oshib ketadi, natijada tug`ish jarayoni qiyinlashadi. Uglevodlarni kletchatkaga boy karam, sabzi, lavlagi, sholg`om, kо`katlar, kartoshka, meva - chevalar, har xil yormalar holida qabul qilish ular uchun foydalidir [16]. Uglevodlar vujudda asosiy quvvat manbai ekanligidan tashqari yana ular plastik, ya`ni “qurilish” materiali bо`lib ham xizmat qiladi. Biriktiruvchi tо`qimalar (tog`ay, pay, suyak, yog`, qon va limfani tashkil qilgan hujayralar majmuasi) tarkibida uglevodlar va ularning hosilalaridan iborat bо`lgan mukopolisaxaridlar bо`ladi. Ular organizmda boshqaruvchilik rolini ham о`ynaydi, masalan yog`lar oksidlanishdan hosil bо`ladigan ketonlarga qarshi faoliyat kо`rsatadi, yoki ulardagi shirin maza (qand - qursdagi) nerv sistemasining tonusini kо`taradi. Uglevodlarga kiradigan geparin qon tomirlarida qonning ivib qolmasligini ta`minlasa, gialuron kislota turli xil bakteriyalarning hujayra pо`sti orqali uning ichiga о`tishini cheklaydi. Glyukouron kislota esa jigarning himoya faoliyatida qatnashib, moddalar almashinuvi oqibatida hosil bо`ladigan bir qator 19 zaharli moddalarni tanadan chiqarib yuborishda ishtirok etadi. Uglevodlarning fiziologik ta`sir qilish xususiyatida ularning miqdori va sifati muhim о`rin tutadi. Oziq moddalar tarkibida uchraydigan karbonsuvlar uch guruhga, ya`ni monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza), oligosaxaridlar (saxaroza, laktoza) va polisaxaridlarga (kraxmal, glikogen, kletchatka, pektin va b) bо`linadi. Monosaxaridlar oddiy shakarlar bо`lib, oziq modda sifatida uning ikki turi, ya`ni glyukoza yoki uzum shakari hamda fruktoza yoki meva shakari ovqatlanishda keng kо`lamda ishlatiladi. Ular odam iste`mol qiladigan uglevodlarning о`rtacha 20% ini tashkil qiladi. Glyukozaning qondagi me`yoriy miqdori 80–120 mg%, ya`ni 100 g qonda 80 - 120 mg glyukoza bо`lishi kerak. Bu kо`rsatkich kamaysa ham, kо`paysa ham vujudda bir qator salbiy holatlar (bosh aylanishi, darmonsizlik, moddalar va energiya almashinuvining buzilishi va b) rо`y beradi, kishi о`zini yomon sezadi. Glyukoza osonlik bilan parchalanib, undan tanaga tegishli quvvat о`tadi yoki glikogen zahirasi hosil bо`ladi. Qon tarkibida glyukoza meva - chevalar, sabzavot va poliz mahsulotlarini tо`g`ridan - tо`g`ri iste`mol qilish bilan qabul qilingan kraxmal, glikogen, saxaroza, laktoza kabi uglevodlarning me`da - ichak yо`lida fermentativ parchalanishidan hamda ayrim aminokislotalardan sintez qilinish orqali ma`lum miqdorda saqlanib turiladi [25]. Qonda uning miqdori yetarli bо`lsa, qо`shimcha qabul qilingan glyukoza jigarda muhim zahira - glikogenga aylanadi. Fruktoza glyukozaga nisbatan 3 marta shirinroq bо`lib, u olcha, gilos, olma, nok, uzum kabi mevalar hamda tarvuz, qovun kabi poliz mahsulotlari tarkibida mо`l bо`ladi. Fruktozaga eng boy mahsulot asal b о `lib, uning tarkibida 25 - 37% glyukoza va 39 - 40% fruktoza bor. Fruktoza qonda shakarni tez k о `paytirmaydi. Yana uning shirinligi yuqori b о `lganligi uchun shakarga nisbatan oz miqdordagi fruktoza vujud ehtiyojini tezroq qondiradi. Uglevodlarning qonga о`tishi asosan monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza, galaktoza) shaklida bо`ladi. Oziq - ovqat 20 mahsulotlaridagi uglevodlarning qonga о`tishini sxematik tarzda quyidagicha kо`rsatish mumkin. Turli xil mahsulotlar tarkibidagi har xil shakarlar miqdorini bilish sog`lom ovqatlanish nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Saxarozaning (qamish yoki lavlagi shakari ham deb ataladi) tabiiy manbalari lavlagi, shakarqamish, asal, meva - chevalar bо`lib, vujudda tegishli fermentlar ta`sirida tez parchalanadi va quvvat beradi. Shakarning kо`p iste`mol qilinishi natijasida tanada moddalar almashinuvi, birinchi navbatda uglevod almashinuvi izdan chiqib, qonda shakar miqdori ancha oshib ketadi. Buning yuzaga kelish jarayoni shundan fermentlar tizimining ham doimiy suratda mо`l ajralishiga undaydi va qandli diabet xastaligi, hosil bо`lishidan oldin aksariyat hollarda qonda shakarning ancha kamayib ketishi kuzatiladi, ya`ni tegishli fermentlar va gormonlar kо`p chiqaverib qondagi bor shakarning parchalanib ketishiga olib keladi. Ma`lum vaqt о`tib bu tizim toliqadi, chunki tanadagi har bir a`zo ham me`yoridan kо`p ishlayversa, о`z potensial imkoniyatlarini sarflab faolligini pasaytirib yuborganidek, shakarni parchalovchi tizim ham zaiflashadi va qonda shakar miqdorining me`yoridan oshib ketishi uchun sharoit yaratiladi [19]. Ba`zi olimlarning fikriga kо`ra odam vujudi kо`pi bilan 20 yil davomida tanaga oshiqcha shakar kirishiga chidar ekan. Shundan keyin ushbu holat davom etaversa yuqorida aytib о`tilgan mexanizm asosida qonda shakar miqdori me`yoridan oshib ketib, surunkali giperglikemiya yoki qandli diabet paydo bо`ladi. Shunga о`xshash holatlar keyingi paytlarda aksariyat mamlakatlarda kо`paymoqda. Bunday ahvolga barham berishda shakar iste`mol qilishni kо`paytirmaslik bо`yicha tushuntirish, targ`ibot ishlarini olib borish ancha ahamiyatlidir. Bolalarda ham, kattalarda ham shakar iste`mol qilish (yeyiladigan qand - qurslar, shakarli choy, pishiriqlar, muzqaymoq, shirin ichimliklar va boshqalar tarkibidagi shakarlar ham shunga kiradi) kuniga 50 g dan oshmasligi kerak. Shakar aytilgan me`yordan kо`p iste`mol qilinsa yana tish chirishi (karies), nerv sistemasida qо`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining tegishli nisbati buzilib xulq - atvorda vazminlik 21 yо`qoladi. Kо`p shakar, qand - qurs yeyilganida me`dada ajralgan shira suyuqlanib ketadi, sovuq haroratga nisbatan yuz beradigan teri isitish reaksiyasi buzilib undagi qon tomirlari kengayish о`rniga torayib tegishli noxushliklarga olib keladi. Hozir jismoniy mehnat kamaygan sharoitda uglevod almashinuvini buzmaslik uchun qabul qilinadigan uglevod miqdori oqsil va yog`larga nisbatan tо`rt marta kо`p bо`lishi belgilangan, buni me`yoriy ovqatlanish formulasi deyiladi tegishli holda (1:1:4). Faol jismoniy ish qiladiganlarda esa u 1:1:5 bо`lishi belgilangan, ya`ni ular tez va kо`p energiya beradigan oziq modda uglevodlardan mо`lroq iste`mol qilishlari kerak. Asosan aqliy mehnat bilan shug`ullanadiganlarda qayd qilingan formula 1:0,8:3 kо`rinishida bо`lsa ular uchun ovqatlanish sog`lom bо`ladi.Sut shakari yoki laktoza ham oziq modda sifatida ishlatiladigan uglevod hisoblanib, u ichaklarda maxsus ferment - laktaza ta`sirida glyukoza va galaktozagacha parchalanib energiya beruvchi modda sifatida foydalaniladi. Sut shakarining shirinlik darajasi ancha past (agar saxarozaning shirinlik darajasi 100 bо`lsa, laktozaniki 16), u sut emuvchi bolalar uchun uglevod sifatida tо`liq kifoya qiladi. Turli uy hayvonlarining sutida hamda sut mahsulotlari tarkibida laktoza miqdori har xil. Polisaxaridlardan oziq modda sifatida eng k о `p ishlatiladigan kraxmaldir. U о `simlik mahsulotlarida k о `p b о `lib, iste`mol qilingandan keyin oshqozon - ichak y о `lida tegishli fermentlar ta`sirida di va monosaxaridlargacha parchalanadi va quvvat beruvchi asosiy modda sifatida foydalaniladi. Kraxmal eng k о `p donlar tarkibida (40 - 73%), dukkaklilarda (40 - 45%) va kartoshkada (12 - 24%) b о `ladi. Hayvon mahsulotlarida uchraydigan va fermentativ y о `l bilan parchalanib ishlatiladigan polisaxarid bu glikogendir. U jigarda (10%), mushakda (0,3 - 1,0%) uchraydi. Me`da - ichak fermentlari ta`sirida parchalanib energiya bermasada, sog`liq uchun ancha foydali bir qator polisaxaridlar ham bor (sellyuloza yoki kletchatka, pektin, lignin va boshqalar), ular umumiy nom bilan oziq tolalari deb ataladi. Oziq tolalari donlarning kepagida, mevalarning p о `sti, urug`i, о `simliklarning poya, barg va ildizlarida k о `p b о `ladi. Ularni parchalaydigan 22 ferment odam me`da - ichak y о `lida uchramaydi. Oziq tolalari suvni biriktirib olish xususiyatiga ega b о `lganligi uchun u erigan turli xil yot va zararli, zaharli moddalarni me`da - ichak y о `lida о `ziga shimib tanadan olib chiqib ketadi. Ikkinchidan, oziq tolalari me`da - ichak y о `lining harakatini yaxshilaydi. Agar iste`mol taomlarida oziq tolalari kam yoki umuman b о `lmasa, ichaklardagi t о `liq s о `rilish hisobiga najas tegishli miqdorda shakllanmaydi va bu hol ichaklar harakatini susaytiradi. Natijada hazm jarayonlari buziladi. Uchinchidan, oziq tolalari о `t kislotalarining tuzlarini о `ziga biriktirib olib, qonda xolesterin miqdorining k о `payib ketishini cheklab turadi. Xuddi shuningdek, qonda shakar miqdorining tez k о `tarilib ketmasligini ham oziq tolalari ta`minlab turar ekan [25]. 23 1.2. Homilador va emizikli onalarning qo`shimcha oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi. Inson hayotida oqsillar, yog`lar va uglevodlardan iborat asosiy oziq moddalardan (makronutriyentlardan) tashqari vitaminlar hamda mineral moddalardan tashkil topgan mahsulotlar (mikronutriyentlar) ham muhim ahamiyat kasb etadi. Makronutriyentlar oziq - ovqat sifatida azaldan ma`lum b о `lgan b о `lsa mikronutriyentlar haqidagi ta`limot nisbatan ancha keyin yuzaga keldi. Barcha mikronutriyentlar almashtirib bо`lmaydigan oziq - ovqat mahsuloti bо`lib hisoblanadi va ularsiz vujudda me ` yoriy moddalar almashinuvi amalga oshmaydi. Oqsillar, yog`lar va uglevodlardan farq qilib mikronutriyentlar tanqisligi darhol sezilmaydi, balki kunlar, oylar о`tib ularning taqchilligi qaytarilmas patologik о`zgarishlarga olib kelishi mumkin. Vitaminlar yetishmasligi yoki gipovitaminoz holatida ham qator noxushliklar rо`y berib, butun bir organizmning funksional holatida sezilardi salbiy о`zgarishlar rо`y beradi. Gipovitaminoz ikki xil, ya`ni birlamchi va ikkilamchi bо`ladi. Birlamchi gipovitaminoz iste`mol qilinadigan mahsulotlarda u yoki bu vitaminning juda kam bо`lishi bilan xarakterlanadi. Ushbu holat yana balanslashtirilmagan ovqatlanishda, kо`pincha oqlangan (rafinatsiya qilingan) mahsulotlardan foydalanishda, kundalik taomlanishda о`simlik mahsulotlaridan kam foydalanishda, ularni qaynatib, quritib, konserva holida ishlatishda va boshqalarda ham kuzatiladi. Taomlarda vitaminlarning keskin kamayib ketishi ularni qayta qizdirib, qaynatib iste`mol qilishda yaqqol kо`zga tashlanadi.Ikkilamchi gipovitaminoz oshqozon ichak yо`lida vitaminlarning qon va limfaga sо`rilishi buzilganida yuz beradi. Kasalliklarga qarshi antibiotiklar va boshqa dori - darmonlar kо`plab qо`llanilganida, ichaklarda sо`rilish jarayonining u yoki bu sabablar bois buzilganida ikkilamchi gipovitaminoz sodir bо`ladi. Avitaminoz, gipovitaminozdan tashqari yana ahyon - ahyonda gipervitaminoz (u yoki bu vitaminni me`yoridan kо`p miqdorda qabul qilish) holatlari ham uchraydi. Kо`pincha gipervitaminoz bolalarda raxit va bо`y о`sishining buzilishiga qarshi A va D vitaminlaridan me`yoridan kо`p foydalanishda uchraydi [19] . Aytib о`tish joizki bundan 100 - 200 yillar oldin ajdodlarimiz yeydigan taomlarda vitaminlar, 24 mineral moddalar va boshqa biologik faol moddalar ovqat rafinatsiya (oqlanish, aralashmalardan tozalanish) qilinmagan yoki о`ta termik qayta ishlovdan о`tkazilmagan mahsulotlardan tayyorlanganligi sababli hozirgidek tanqis bо`lmagan. Boz ustiga ekologik vaziyat ancha yaxshi bо`lib, oziq - ovqat mahsulotlari bо`lib xizmat qiladigan о`simliklar gerbitsit, pesititsit va boshqa zararli va zaharli ximikatlar bilan qayta ishlanmagan. Bunday ekologik toza sharoitda yetishtirilgan mahsulotlarda mikronutriyentlar yetarli bо`lgan. Keyingi yillarga kelib esa qishloq xо`jaligida hosildorlikni oshirish uchun qilingan va qilinayotgan barcha sa`y - harakatlar (mineral о`g`itlarning kо`plab ishlatish, zararkunandalarga qarshi zaharli moddalarni kо`plab qо`llash, gо`sht va sutni kо`paytirish uchun hayvonlarni oziqlantirishda turli - tuman qо`shimchalar ishlatish va hokazo) bir tomondan ma`lum miqdorda foyda keltirgan bо`lsa, ikkinchi tomondan bunday notabiiy “zо`rlashlar” olingan mahsulotlardagi zarur mikronutriyentlarni kamayib ketishiga olib keldi. Boz ustiga ekologik noqulay vaziyat kishilarning ushbu mahsulotlarga bо`lgan fiziologik talabini ancha oshirib yuborganligini inobatga olsak (chunki notoza suv, oziq - ovqat, nafas olish havosidan foydalanib yashash uchun organizm kо`proq vitaminlar va mineral elementlar va boshqa biologik faol moddalar olib turishi lozim) hozirgi davr kishilarida qо`shimcha oziq moddalariga nisbatan talab me`yorlarining oshib ketganligini tushunish qiyin emas. Olib borilgan tadqiqotlar zamondoshlarimizning birgina vitamin C, ya`ni askorbin kislotasiga kо`ra talabi keyingi yillarda tegishli darajada ta`minlanmayotganligini kо`rsatadi. Buning sababi aytib о`tilganidek birinchidan iste`mol taomlarida ushbu vitaminning miqdori ekologik disbalans tufayli keskin kamaygan, ikkinchidan bunday sharoitda organizmda kechadigan me`yoriy fiziologik - biokimyoviy jarayonlar uchun undan ancha - muncha kо`proq kerak. Ushbu taqchillikning bartaraf qilinishi uchun yuqori ovqatlanish madaniyatiga erishish, ya`ni servitamin о`simlik va hayvon mahsulotlaridan yil davomida tо`liq bahramand bо`lish, iste`mol taomlarini tayyorlashda tegishli qonun - qoidalarga rioya qilish (uzoq vaqt yuqori haroratda quyosh nuri ta`sirida yoki ochiq havoda ushlab turmaslik va hokazo) kerak. Hozirgi zamon 25 nutritsiologiyasining (ovqatlanish haqidagi fanning) taqoza etishicha sog`lom ovqatlanishda mikronutriyentlarga e`tibor makronutriyentlardan kam bо`lmasligi lozim. Aytish joizki, har xil kasalliklarga qarshi ishlatiladigan dori - darmonlarning aksariyat qismi ham asosan mikronutriyentlar va ularning birikmalaridan iborat bо`lib, ular birinchi navbatda vujudning u yoki bu moddaga nisbatan ehtiyojini qondirish va me`yorlashtirishga qaratilgan bо`ladi. Inson tanasida mikronutriyentlar davriy sistemada hozirgacha ma`lum bо`lgan elementlarning 60 dan ziyodrog`i, hamda 22 xil vitamin va vitaminsimon moddalardan iborat bо`lib, ularning aksariyat qismi aytib о`tilganidek iste`mol qilinadigan о`simlik (meva - cheva, poliz mahsulotlari, barg, gul, ildiz, poya va boshqalar) hamda hayvon mahsulotlari (gо`sht, baliq, tuxum, sut, qatiq va boshqalar) tarkibida mavjud bо`ladi. Shu sababli kishi bunday oziq moddalarni yil fasllari, ob - havo sharoitiga qarab yetarli miqdorda iste`mol qilib tursa kerakli mikronutriyentlarga bо`lgan ehtiyojini qondiradi. Shunisi ham borki, ayni olingan mahsulotda ma`lum mikronutriyentlarning mavjudligidan tashqari ularning bir - biriga nisbati ham muhim fiziologik kо`rsatkich bо`lib hisoblanadi. Bu borada tabiiy yetishtirilayotgan mahsulotlar qо`l keladi, ya`ni ularda nazarda tutilgan nisbat maqsadga muvofiq bо`lib, bu hol vujud uchun juda foydali bо`ladi. Qayd qilib о`tganimizdek aholining asosiy qismi ovqatlanish bobida quvvat beruvchi oqsillar, yog`lar hamda uglevodlarga, ya`ni makronutriyentlarga e`tibor berib, mikronutriyentlarni nazardan chetda qoldiradi yoki hisobga olmaydi. Buning oqibatida esa о`sish, rivojlanish, serunum mehnat qilish, о`zaro munosabatlar va kayfiyat kо`ngildagidek bо`lmaydi. Shu nuqtai nazardan respublikamizda 2010 yilda qabul qilingan “Aholi о`rtasida mikronutriyent yetishmasligi profilaktikasi tо`g`risida” qonun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki Respublikamiz aholisining turli guruhlarida amaldagi ovqatlanishni tahlil qilish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar kо`pchilik hollarda bu borada qator kamchiliklarga yо`l qо`yilayotganligini kо`rsatadi. Ularni bartaraf qilish uchun muhim tadbirlardan biri 26 mikronutriyentlar va ularning hayot uchun kerakligi haqida aholining turli qatlamlarida tegishli tushunchalarni shakllantirish bо`lib hisoblanadi. Mikronutriyentlarga bо`lgan talabning qondirilishida ekologik muhitni ham hisobga olish zarur, chunki bizning issiq iqlimli о`lkamizda kо`pgina vitaminlar va mikroelementlarga bо`lgan talab tegishli ma`lumotnomalarda kо`rsatilganidan ancha - muncha yuqori bо`ladi. 27 1.2.1. Homilador va emizikli onalarning ma`danli moddalar bo`lgan fiziologik talabi. Har bir aholi guruhining taomnomasidagi ma`danli moddalarning turi va miqdori qisman sezilarli miqdorda farqlanadi. Eng murakkab va ma`suliyatli davrni boshidan kechirayot homilador va emizikli ayollar iste`molidagi ma`danli moddalarga katta e`tabor berishlari muhim hisoblanadi. Ma`danli moddalarning mohiyati ularning ta`sir etishidagi о`ziga xos xususiyatga ega ekanligidadir. Ular hayotiy jarayonlarni boshqarib boruvchi biologik faol moddalarning bevosita tarkibiga kiradi. Ular hujayra protoplazmasi tarkibiga kiradi, hayotiy jarayonlar uchun zarur bо`lgan osmotik bosimni mo`tadillashtirib turadi. Bundan tashqari ular suyaklar va tishlar uchun plastik material bо`lib ham xizmat qiladi. Shuning uchun ham ularning taqchilligi yoki me`yoridan kо`pligi fermentlar yoki gormonlar ishtirokisiz о`tmaydigan har qanday kimyoviy о`zgarishlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat esa me`yoriy fiziologik jarayonlarning (ovqat hazm bо`lishi, moddalar almashinuvi, tegishli moddalar sintezi va boshqalar) izdan chiqishiga, turli - tuman kasalliklarning paydo bо`lishiga olib keladi. Mineral moddalarning ushbu xususiyati ularning ta`sir doirasini ancha kengaytirib, u yoki bu elementning tanada kamligi yoki kо`pligi ayrim xarakterli kasallikni emas, balki bir qator xastaliklarni keltirib chiqaradi. Tanada uchraydigan kimyoviy elementlarning yana bir xususiyati shundaki, ular tufayli tirik organizm, uning barcha a`zolari tegishli bioelektrik faollikka, ya`ni biopotensiallarga (biotoklarga) ega bо`ladi. Masalan, miya va nerv hujayralari, yurak, oshqozon - ichak tizimi va mushaklar biotoklari tegishli unsurlar kationlari va anionlarining guruhlanishidan paydo bо`lib, bu bilan ulardagi hamda butun tanadagi qо`zg`aluvchanlik, о`tkazuvchanlik ta`minlab turiladi [8]. Tanadagi hujayralar va ular orasidagi suyuqliklarda kimyoviy unsurlar miqdori va nisbati iste`mol qilinadigan ovqatda bu moddalarning mavjudligiga, 28 ularning me`da - ichak tizimidan so`rilish xususiyatlariga va boshqa sabablarga bog`liq bo`ladi. Homilador va emizikli onalar mevalar, sabzavot va poliz mahsulotlarini tanlab qabul qilishga ko`proq ahamiyat berishlari maqsadga muvofiq. Sababi organizmdagi hujayra va to`qimalar o`ziga zarur ma`danli moddalarni olib qoladi, ortiqchasi tanadan chiqarib yuboriladi. Yana shuni alahida ta`kidlash lozimki mevalar po`stlog`ida oziq tolalari mavjud bo`lib, ular ayniqsa homiladorlik vaqtida qabziyatning oldini oladi. Sut emizadigan ayollar iste`molidagi mevalar, sabzavot va poliz mahsulotlarini ayniqsa e`tabor bilan iste`mol qilishlari shart. Homilador ayollarning suv va mineral moddalarga ehtiyoji ham yuqori bо`ladi. Rivojlanayotgan homilada asosan suv va mineral moddalar shakllanayotgan a`zo va tizimlar uchun kerak. Lekin har xil tuzli mahsulotlarni xush kо`rganlik uchun yeyaverish ichiladigan suvning miqdorini me`yoridan oshirib yuboradi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni iste`mol qilishda ehtiyot bо`lish kerak. Ovqat bilan qanchalik mikdorda osh tuzi kо`p qabul qilinsa, ona tanasida shuncha kо`p suv tо`planadi. Homilador onalar uchun osh tuziga bо`lgan kunlik talab 6—8 g atrofida bо`lishi tavsiya qilinadi. Lekin bu kо`rsatkich bizning issiq iqlim sharoitida bir oz yuqori bо`lishi mumkin (kо`p terlaganlik sababli). Homilador va sut emizadigan onalarning bir qator mineral moddalarga, jumladan, kalsiy va temirga bо`lgan ehtiyoji ancha yuqori bо`ladi. (kuniga tegishli holda 1100 - 1200 va 20 - 25 mg gacha). Shuning uchun ular kunlik ovqatida sut, qatiq, jigar, buyrak, til, olma, mayiz, о`rik, karam, shaftoli kabi mahsulotlarga keng о`rin berilishi kerak. Homiladorlik va emizikli davrda barcha ma`danli moddalarning o`rni beqiyos. Quyida ulardan ba`zilarining bu davrdagi alohida ahamiyatini ko`rsatdik. TEMIR . Odam tanasidagi barcha jarayonlarning me`yorida borishi uchun boshqa ma`danli moddalar kabi temirning ham o`rni beqiyos.Odam tanasidagi mavjud temirning 57% i gemoglabin tarkibida, 7 % i mushaklarda mioglobin 29 ko`rinishida, 16 % i to`qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20 % i esa jigar, taloq, buyraklarda, ilikda zahira holida turadi. Homiladorlik paytida temirga ehtioj ancha oshadi, lekin bunday ayollarning ko`pchiligi bu paytda odatdagidek ovqatlanaverishadi, ya`ni iste`moliga Fe + boy maxsulotdan qo`shishmaydi. Shu sababli 30 - 73% homilador onalarda Fe + tanqisligi - anemiya paydo bo`ladi. Bunday anemiyaga uchragan ayollarda bola tashlash, chala va hatto bolaning o`lik tug`ilishi holatlari kuzatiladi.Shuning uchun bu ko`rsatkichni oqilona ovqatlanishni tashkil qilish hisobiga kamaytirish lozim. Shunisi ham borki, har xil mahsulotlardan Fe + ichaklar orqali turli miqdorda so`riladi. Uning so`rilishini yaxshilash uchun iste`mol qilinayotgan mahsulotlarga C vitaminiga boy ko`katlardan qo`shish lozim, masalan tuxum sarig`idagi temirning maksimal darajada qonga o`tishi uchun petrushka, shivit va boshqa ko`katlar qo`shib iste`mol qilish kerak. MAGNIY. Magniy barcha hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Ma`lumki, tanadagi har bir a`zo hujayralar yig`indisidan iborat, ana shu hujayralarning har bir faoliyatida ham bu bioelement faol qatnashadi. Shuning uchun ham magniy yetishmasa, asabiylashish, uyquning buzilishi, tez charchash, bosh og`rig`i, bosh aylanishi, ob - havo о `zgarishiga sezgirlik, parishonxotirlik, yurak tez urishi va maromining buzilishi, me`da - ichak tizimida og`riq paydo b о `lishi, ich ketishi va boshqalar yuzaga keladi. Odam bu elementdan har kecha - kunduzda 400 - 600 mg qabul qilib turishi kerak. Magniy kakao, loviya, nо`xat, yong`oq, soya va shu kabi boshqa mahsulotlarda nisbatan kо`p bо`ladi. Yarim stakan loviyada 150 mg, shuncha miqdordagi soyada esa 200 mg magniy mavjud [4;5]. Homilador va emizikli onalarda magniyning yetishmasligi tish emalining buzulishi va kariyes rivojlanishini keltirib chiqaradi. FOSFOR. Bu ma`danli modda organizmda kuzatiladigan barcha hayotiy jarayonlarda qatnashib miya, mushaklar, ichki sekretsiya bezlari hamda ter bezlari 30 faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Mushaklar fosforli birikmalarning t о `planadigan asosiy joyi hisoblanadi. Fosfor oziq moddalarni parchalovchi kо`pgina fermentlar tarkibiga kiradi. Eng muhimi fosforli guruhlar ADF (Adenozinikkifosfor kislotasi) bilan birikib barcha hujayralarning fiziologik faoliyatini ta`minlab turadigan ATF ni (Adenozinuchfosfor kislotasi) hosil qiladi Homiladorlik va sut emizadigan davrda homilaning suyak to`qimalarining hosil bo`lishi, bolaning suyagi qotishida va bo`yining normal holatida ishtirok etadi . KALSIY. Bu element ham natriy, kaliy kabi asosan tuz k о `rinishida qabul qilinadi. Tanadagi kalsiyning 99% suyaklar, tishlar, tirnoqlar tarkibida b о `ladi, 1% qon va boshqa biologik suyuqliklarda hamda yumshoq t о `qimalarda uchraydi. Lekin kalsiyning ahamiyati faqat suyaklar va tishlarning shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, balki, organizmda qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etishi bilan xarakterlanadi. Chunonchi u oqsillar, fosfolipidlar va organik kislotalar bilan birikmalar hosil qiladi, hujayra о`tkazuvchanligida. muskullar qisqarishida, hujayra membranasi о`tkazuvchanligida qatnashadi. U qon hosil bо`lishi, ivishi, asab va mushaklardagi qо`zg`aluvchanlik, hujayra membranasidagi о`tkazuvchanlik jarayonlarida ham faol ishtirok etadi. Kalsiyga bо`lgan bir kecha - kunduzlik talab о`rtacha 800 mg bо`lgani holda yosh bolalar va keksa odamlarda bu kо`rsatkich 1000 - 1200 mg gacha kо`tariladi [8]. Yosh bolalarda suyakning о`sishi uchun qо`shimcha kalsiy zarur bо`lsa, keksa kishilar me`da - ichak yо`lida kalsiy sо`rilishi yomonlashgani uchun undan qо`shimcha miqdorda iste`mol qilib turishlari kerak. Kalsiy homilador onalarda bola tug`ish vazifasini yaxshilaydi. Kalsiyni bir kunda (2000 mg) qo`shimcha qabul qilishi homiladorlarda tiksikozning rivojlanishini, sistolitik va diasistolitik qon bosimini kamaytiradi [ 8 ]. 31 RUH. Bu unsurning foydaliligini insoniyat ancha ilgari sezgan, masalan, qadimgi arablar tanadagi jarohatlarning ruxli aralashma yordamida tezroq tuzalishini sezishgan. Vujudning ruxga b о `lgan talabini qondirishda eng samarali y о `l shu elementga boy mahsulotlar bilan oziqlanishdir. Uning manbalari serob b о `lib, eng k о `p uchraydiganlaridan birinchi navbatda endi о `sayotgan bug`doy maysasi, bug`doy kepagi, mol jigari, baliq, quyon g о `shti, tuxum sarig`i, kakao, loviya, n о `xat, yong`oq, k о `k choy, olma, apelsin, limon, anjir, asal, lavlagi, pomidor, kartoshka, sholg`om, sarimsoq va boshqalardir. Bir kecha - kunduz davomida vujudga о `rtacha 10 - 20 mg rux kerak [8] . Ruxning shunday bir xususiyati borki, u mavjud mahsulotlar ba`zan k о `proq iste`mol qilinsa ham tanadagi miqdori oshib ketmaydi. Ruxning ortiqchasi ajratish a`zolari orqali tashqariga chiqarib yuborilaveradi. Ekstrimental tekshiruvlarda ko`rsatilishicha; organizmda ruxning o`ta kamayib ketishi homila jismining pasayishi, bo`yi o`smay qolish, hamda tug`ish davrida o`lim kuzatilgan NATRIY . Bu element tanadagi barcha xujayralar, t о `qimalar hamda biologik suyuqliklar tarkibida keng tarqalgan b о `lib, u asosan osh tuzi, ya`ni NaCl k о `rinishida ovqat va ichiladigan suv bilan qabul qilib turiladi. Osh tuzi k о `pincha ikki xil k о `rinishda, ya`ni sanoat y о `li bilan qayta ishlangan sof natriy xlor va dengiz suvini ch о `kmaga tushirish bilan olinadigan kon tuzi k о `rinishida ishlatiladi. Kon tuzi t arkibida natriy xlordan tashqari yana bir qator muhim biomikroelementlar mavjud. Shu boisdan ovqatga q о `shish, turli xil mahsulotlarni tuzlash uchun kon tuzidan foydalanish foydaliroqdir. Sanoat y о `li bilan tayyorlanib sotuvga chiqariladigan natriy xlorda kon tuzidagi singari foydali xususiyatlar kam b о `ladi Natriyning ko`payib ketishi arterial davleniyaning oshishiga va yog`larning yig`ilib qolishi shishlar paydo bo`lishiga olib keladi . Lekin natriy yetishmovchiligi 32 homilador va homila sog`lig`iga noxush holatlarni keltirib chiqaradi. Homiladorda tuz taqchilligi qon hajmini kamaytirib, noxush oqibatlarga olib keladi. YOD. Yod odam uchun zarur ma`danli moddalardan biri hisoblanadi. U qalqon bezi gormonlari tarkibiga kiradi. Qadimki Hindiston va Xitoyda qalqonsimon bezning kattalashishi bilan bog`liq kasallikni dengiz bulutlarining kuli bilan davolashgan. Keyinchalik bu moddaning yod ekanligi aniqlandi. Yod yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buzilib, qalqonsimon bez kattalashadi, sochlar tо`kila boshlaydi, tana harorati pasayadi, odam jismonan va aqliy jihatdan zaiflashib qoladi [25]. Yod qalqonsimon bez garmoni tiroksinning sintezlanishi uchun kerak. Yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kasallanishi dengizdan uzoq tog` va tog` oldida yashaydigan aholi orasida k о `p uchraydi. Buning sababi shundaki qayd qilingan hududlardagi yod birikmalarini tuproqdan yomg`ir suvlari yuvib, iste`mol qilinadigan mahsulotlarda ayniqsa shu hududlarda yetishtirilgan don, sabzavot va poliz mahsulotlarda uning miqdori kamayib qoladi. Shuning uchun dengizlar bilan о `rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati buzilishi bilan bog`liq kasalliklar bilan kam hastalanadi. Tayvanliklar esa dengiz mahsulotlaridan mahalliy urf - odatga k о `ra foydalanishmaydi, shuning uchun ularda bu kasallik k о `proq uchrar ekan. Homiladorlik davrida bu elementning kamligi ona uchun ham bola uchun ham salbiy holat hisoblanadi. Tug`ilgan bola asabiy bo`ladi. Sut emizadigan onada ham bu elementning yetishmasligi o`ziga, bolaga, atrofdagilarga noqulay vaziyatni tug`diradi. Yuqoridagilarga asoslanib aytadigan bo`lsak ma`danli moddalarning barcha aholi guruhlarida, jumladan homiladorlik va sut emizadigan davrda ahamiyati juda katta. Ko`pchilik holatda biz ahamiyatsiz deb bilgan moddalar organizm gomeostazini u yoki bu tomonga burib yuboradi. 33 Homilador va emizikli ayollarning barchasi boshqa oziq moddalar bilan birga ma`danli moddalarga nisbatan ham organizm talabini qondirsalar ham o`zlarinig, ham farzandlarining sog`ligi kafolatlanadi. 34 1.2.1. Homilador va emizikli onalarning vitaminlarga bo`lgan fiziologik talabi. Vitaminlar organik kimyoviy birikmalar bо`lib, inson tanasida sintez qilinmaydi, (vitamin D bundan mustasno) lekin vujudda moddalar almashinuvi yaxshi kechishi uchun ular albatta ishtirok etishi lozim. Shuning uchun ularni doimiy ravishda iste`mol taomlari sifatida qabul qilib turish kerak. Mavjud ovqat turlaridan barcha vitaminlarni о`zida mujassamlantirgan bironta ham taom yо`q. Shuning uchun vitaminlar yetishmasligining oldini olishda oziq - ovqat mahsulotlarni tanlab iste`mol qilish muhim ahamiyatga ega. Vitaminlar taqchilligining salbiy oqibatlari qadim zamonlardan beri ma`lum. Masalan 2500 yil burun Xitoy tibbiyotida beri - beri kasalligi haqida yozib qoldirilgan. Antik Gr e tsiyada esa avitaminoz A ya`ni singa xastaligi haqida ma`lum bо`lgan. Lekin vitaminologiyaning fan sifatida shakllanishi XIX asrdan boshlangan. Vitaminlarning ilmiy tarifi ilk bor Angliyada ishlab yurgan polyak olimi K.Funk tomonidan 1911 yilda e`lon qilinsada, ularning mavjudligini tajriba yо`li bilan ancha oldin, 1880 yili rus tadqiqotchisi N.Lunin aniqlagan. Uning tajribalarida bir guruh sichqonlar tabiiy sut bilan, ikkinchi gurux sichqonlar esa toza oqsil, yog`, uglevod va mineral moddalari yetarli darajada mavjud bо`lgan “sun`iy” sut bilan boqilganda, ma`lum vaqt о`tishi bilan ikkinchi guruh hayvonlari ozib - tо`zib, birin - ketin о`lib ketishgan. Birinchi guruh sichqonlari esa qо`shimcha ovqat berilmasa ham bemalol yashayverishgan. U о`zining “Hayvonlar ovqatlanishida noorganik tuzlarning ahamiyati” nomli doktorlik dissertatsiyasida hayvon hayotini faqat oqsil, yog`, uglevod hamda mineral moddalar bilan saqlab qolib bо`lmasligini, buning uchun ovqat tarkibida yana qandaydir tiriklik uchun muhim bо`lgan moddalar bо`lishi zarur degan haqli xulosaga keladi. Lekin Peterburglik yosh vrachning ushbu fikriga о`z vaqtida tegishli e`tibor berilmadi. Faqat 1897 yili gollandiyalik X.Eykman pо`sti tozalangan guruch bilan ovqatlanib kasal bо`lgan tovuqlar hamda odamlar tozalanmagan guruch iste`mol qilganida shifo topganini aniqladi. Bu tajribalardan u guruch kepagida beri - beri (falaj) kasalligini davolaydigan qandaydir omil bor degan xulosaga keladi. 35 1907 yili Norvegiya olimlari Xoleyst va Fryolix hamda ingliz kimyogari F.Gopkinslar N.Lunin va X.Eykman tajribalarini tasdiqlovchi tadqiqotlar о`tkazishdi. K.Funkning xizmati shundan iborat bо`ldiki, u birinchi bо`lib guruch kepagida beri - beri kasalligini davolaydigan maxsus modda kristalini ajratib oldi va uni “vitamin” deb atashni taklif qildi. “Vitamin” deganda dastlab hayot aminlari, ya`ni lotincha “vita” –hayot, “amin” – tarkibida azot moddasi bor kimyoviy guruh tushunilgan hamda bu atama fanga va xalq orasiga keng ma`noda singib ketgan. Keyinchalik topilgan bar qator vitaminlar tarkibida azot bо`lmasa ham, vitaminlar deb atalgan. Vitaminlarga bо`lgan ehtiyoj kishilarning yoshi, jinsi, yashash sharoiti, qiladigan aqliy va jismoniy mehnati kabi omillarga qarab о`zgarib turadi. Ularga bо`lgan talab bolalik va о`smirlik holatida, homilador va sut emizadigan onalarda, og`ir jismoniy mehnat qiluvchi va sportchilarda, kuchli stressorlar ta`siri ostida, noqulay ob - havo sharoitida endokrin bezlar va ichki a`zolar kasalligi davrida zaharlanish va yuqumli kasalliklar bilan xastalanilganida sezilarli darajada yuqori bо`ladi. Quyida homilador va sut emizadigan onalarning taomnomasida uchraydigan va uchrashi kerak bo`lgan bir nechta vitaminlarni ko`rib chiqamiz. VITAMIN A. A vitamini vujudning k о `pgina faoliyatlarida faol ishtirok qiladi. A vitamini о`sish, ulg`ayish jarayonlarini ta`minlaydi, uning yetishmasligidan skelet shakllanishi qiyinlashadi. Masalan, kо`rish jarayonining me`yorda bо`lishi, qator kasalliklarga qarshi tegishli immunitetning hosil bо`lishi, teri epiteliysining sog`lom bо`lishi va boshqalar ham vitamin A funksiyaga kiradi. A vitaminining taqchilligi tufayli odam badanining terisi tovuq yoki g`oz terisiga о`xshab qoladi, oyoq kafti, tovon, barmoqlar terisi quruqlashib kо`chib tusha boshlaydi. Homilador va emiziki ayollarda bu vitaminning vazifasi suyak va to`qimalarning o`sishi, farqlanishini tartibga soladi. Yetishmasligi ko`rish organlari qobiliyatining susayishi, homilaning o`lishiga sabab bo`ladi. Asosiy manbalari mol 36 jigari, baliq yog`, tuxum, sabzi, petrushka va boshqalar. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 1,2 - 2,5 mg [8] . Vitamin E. Bu vitamin kо`payish vitamini deb ham yuritiladi, chunki uning tanada yetarli bо`lishi erkaklar va ayollar jinsiy bezlarining faoliyat kо`rsatishida ijobiy ahamiyatga kasb ega. Tokoferol sо`zi (“tokos” – avlod, urug`, “ferro” – qornida olib yurmoq) bola, avlod paydo bо`lishi, tug`ulish ma`nosini anglatadi. E vitamini faqat о`simliklarda uchraydi, hayvon tanasida u sintezlanmaydi. Homiladorlik va emizikli ayollar uchun muhim jihati embrionning va bolaning o`pka to`qimasini rivojlanishiga va kamolotiga yordam beradi, reproduktiv funktsiyani normallantiradi. Bu vitaminning yetishmasligirahitga olib keladi. Asosi manbalari o`simlik yig`ilari( soya, makkajo`xori, pista), bug`doy, no`xat. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 10 - 15 mg [8] . Vitamin D. Bu vitamin tanada mineral moddalardan kalsiy, fosfor almashinuvida ishtirok etib, uning yetarli bо`lishi iste`mol taomlari tarkibidagi aynan shu elementlarning ingichka ichak orqali qonga sо`rilishini yaxshilaydi va buyraklarda birlamchi siydikdan fosforning qayta qonga о`tishini rag`batlantiradi. Shu bois 40-50 yoshlardan keyin kalsiferolning taqchilligi skelet suyaklari mustahkamligini kamaytiradi, ular g`ovak bо`lib, suyaklarda og`riq paydo bо`ladi. Bu xastalik odatda quyosh nuridan kam bahramand b о `ladiganlarda tez - tez uchraydi. Bunday paytlarda quyoshda toblanish va kalsiferolga boy b о `lg a n hayvon mahsulotlaridan yoki maxsus preparatidan qabul qilish yaxshi naf beradi. Unga bо`lgan sutkalik talab 2,5 mkg. U ni me`yoridan oshiq qabul qilish bilan tanani zaharlab q о `yish ham mumkin. Shuning uchun D vitaminini qо`shimcha ravishda qabul qilishda albatta tegishli mutaxassislar bilan maslahatlashish kerak [19;25]. Homiladorlik d a vrida bu vitamin embrionning mushaklari tonusini oshiradi, suyak to`qimalarining o`sishiga hissa qo`shadi, fosfor - kalsiy balansini 37 boshqaradi. Buning ham kamligi raxitga olib keladi. Bu vitaminning manbalari baliq yog`i, treska balig`ining jigari, tuxum sarig`i, saryog` va boshqalar. PP (nikotin kislotasi). Nikotin kislota va uning amidlari kimyoviy modda sifatida uzoq vaqtlardan beri ma`lum bо`lsada, ularning pellagra kasalligini davolashda ishtirok qilishi bois vitaminlarga mansub ekanligi 1937 yilda aniqlandi. Bu moddalarning pellagrani tuzatuvchi xususiyati bо`lganligi uchun PP vitamini (italyancha pellagrani - yо`qotuvchi) deb ham ataladi. PP vitamini yetishmasligidan terining quyosh tegib turadigan qismlari dag`allashib qoladi, oshqozon - ichak traktining shilliq qavati yallig`lanadi, asab hamda yurak - qon tomirlari tizimlarning faoliyati buziladi. Odatda bunday holatlar ovqatida makkajо`xori doni, uni kо`p ishlatiladigan aholi orasida tez - tez uchraydi. Bunday mahsulotlarda almashtirib bо`lmaydigan aminokislotalardan triptofan juda kam bо`ladi. Mana shu aminokislotalar esa odam va hayvonlar vujudida nikotin kislotasini sintez qiladi. Shu bois ovqatda triptofan kam bо`lsa, tanada PP vitamini taqchilligi kuchayib, uning avitaminozi kelib chiqadi. Homiladorlik davrida bu vitamin embrionning energiya almashinuvini ta`minlaydi, biriktiruvchi to`qima hosil bo`lishiga yordam beradi. Emizikli ayolning ham moddalar almashinuvi faol bo`lishini ta`minlaydi. PP vitamini yetishmasligi nafaqat embrionda, balki boshqa aholi guruhlarida ham kataraktani paydo qiladi. Manbalari loviya, go`sht, baliq, sut va boshqalar. Vitamin C . Ushbu vitaminning biologik xususiyatlari, ahamiyati juda kо`p qо`llanmalarda, darsliklarda qayd qilingan Dastavval shu narsani aytib о`tish kerakki u kuchli antisioksidant bо`lib hisoblanadi. U lipidlarning erkin radikalli oksidlanishini kamaytirib, aterosklerozni davolashda muhim vosita bо`lib xizmat qiladi. Embrionning qon tomirlarini kuchaytiradi. Yetishmasligi tabiiy abortga sabab bo`ladi.Rizavor meva, ko`katlar, sitrus sabzavotlar tarkibida ko`p uvhraydi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 90 mg [8] . 38 Vitamin B 2 . Bu vitamin ilk bor sutda topilgan, shuning uchun uni ba`zan laktoflavin ham deb atashadi. U vujudda sodir bо`lib turadigan oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini tezlashtiruvchi fermentlarning kofermenti hisoblanadi. B 2 vitaminining yetishmasligi natijasida bо`y о`sishdan qoladi, shuning uchun u о`sish vitamini ham deyiladi. Uning yetishmasligidan til terisi, kо`z shilliq qavati yallig`lanishi mumkin, rangli kо`rish zaiflashadi. Bundan tashqari riboflavin taqchilligi kamqonlikka, soch tо`kilishiga, teri yuzasining buzilishiga olib keladi. Uni ba`zan teri vitamini ham deyishadi. Chunki bu vitamin yetarli bо`lsa, teri silliq, yumshoq, bо`lib, kishi yosh kо`rinadi. Ushbu vitaminga bо`lgan sutkalik ehtiyoj 1,3 - 2,4 mg. Homiladorlik davida embionning to`qimalari nafas olishi uchun mas`ul. Sut mahsulotlari, bug`doy unli non mahsulotlari, sabzavotlar, kartoshka, qaroli, olchada ko`p bo`ladi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 1,8 - 3,0 mg [8] . Vitamin B 12 . Bu vitamin kamqonlikni davolovchi, ya`ni antianemik xususiyatga ega bо`lib, aksariyat hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, qora mollar va jо`jalarning jigarida mо`l bо`ladi. Shuning uchun ayrim xalqlar qadim zamonlardan boshlab kamqonlikni davolashda jigardan muvaffaqiyatli ravishda foydalanib kelishgan. U yana tuxum sarig`ida, buyraklarda ancha miqdorda uchraydi, qatiqda mikroflora faoliyatidan hosil bо`lib turadi. Homiladorlik va emizikli onalarda bu vitamin hujayralarning normal moddalar almashinuvini, o`sishini, embrionda qon hujayralari takomillashtirishni ta`minlaydi. Vitamin yetishmasa homiladorlarda toksikozga bir sabab bo`ladi. Go`sht, sut va sut mahsulotlari bu vitamin manbasi hisoblanadi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 0,004 mg [8] . 39 Vitamin B 6 . Bu guruh vitaminlariga kiruvchi piridoksin oziq - ovqat mahsulotlarida kо`p uchraydi, shuning uchun odamda bu vitamin taqchilligi kam bо`ladi. U sholi kepagi, nо`xat va loviya, kartoshka, karam, sabzi, har xil achitqilar, hayvonlarning jigari, gо`shti va buyraklarida, tuxum sarig`ida serob bо`lib, bu mahsulotlardan tayyorlangan ovqatlar iste`mol qilish bilan odamda unga bо`lgan ehtiyoj tо`liq qonadi. Lekin mehnat faoliyati og`ir jismoniy ish bilan bog`liq kishilarda, ruhiy, hissiy zо`riqishlarda, kasalliklar tufayli kо`plab antibiotiklar qabul qilinganida piridoksinga bо`lgan talab bir muncha oshadi. Bu vitamin homiladorlikda va emizikli davrda moddalar almashinuvini ta`minlab turadi. Vitamin yetishmasa anemiyaga, allergiyaga, onaning ichidagi suvning yetishmovchiligiga sabab bo`ladi. Bug`doy unli don mahsulotlari, go`sht, tuxum sarig`i, sut mahsulotlari, anor bu vitaminning manbai hisoblanadi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 2,0 - 2,6 mg [8;9]. Yuqoridagi dalillardan kelib chiqib shuni xulosa qilish mumkinki vitaminlar embrionning rivojlanishida va emizikli onaning hamda bolaning salomatligi uchun juda zarur mikronutrientlardir. 40 II - bob Material va metodika. 2 .1. Tekshirish obe`kti Tekshirish ishlarimiz Kitob tumani So`fi va Beshqazoq qishlog`ida yashovchi 18 - 29 yoshli 30 ta homilador va 30 ta sut emizadigan ayollar o`rtasida olib borildi. 18 - 29 yoshli homilador ayollar 1 - jadval № Ism – familiyasi Yoshi Homiladorlik Davri 1 Meyliqulova Maftuna 25 yosh 5 oylik 2 Boboyeva Zubayda 26 yosh 6 oylik 3 Qaxxorova Yulduz 24 yosh 4 oylik 4 Umarova Intizor 27 yosh 2 oylik 5 Najmiddinova Umida 25 yosh 1 oylik 6 Sodiqova Sanobar 20 yosh 7 oylik 7 Sodiqova Nodira 19 yosh 3 oylik 8 No`monova Dildora 23 yosh 4 oylik 9 Ergasheva Umida 22 yosh 8 oylik 10 Samiyeva Orzigul 22 yosh 5 oylik 11 Ashurova Shaxlo 29 yosh 7 oylik 12 Tosheva Dildora 29 yosh 3 oylik 13 Rajabova Ziyoda 28 yosh 2 oylik 14 Jabborova Hulkar 27 yosh 5 oylik 15 Rahmonova Risolat 29 yosh 3 oylik 16 Suvonova Sarvinoz 26 yosh 6 oylik 17 Rahmonova Nargiza 24 yosh 7 oylik 18 Murodova Sohibjamol 28 yosh 7 oylik 19 Rustamova Vazira 27 yosh 5 oylik 20 Asrorova Robiya 23 yosh 4 oylik 21 Vahobova Sevara 25 yosh 1 oylik 22 Shokirova Rohila 24 yosh 1oylik 23 Ibodova Umida 29 yosh 6 oylik 24 Aminova Shaxnoza 26 yosh 2 oylik 25 Baxtiyorova Fayoza 29 yosh 6 oylik 26 Usmonova Asila 23 yosh 2 oylik 27 Azimova Durdona 27 yosh 4 oylik 28 Kamolova Fazilat 26 yosh 1 oylik 29 Meyliyeva Mohinur 24 yosh 3 oylik 30 Kucharova Oysara 22 yosh 8 oylik 41 18 - 29 yoshli emizikli ayollar ayollar 2 - jadval № Ism - familiyasi Yoshi Homiladorlik Davri 1 Boboyeva Shaxzoda 29 yosh 3 yosh 2 Mo`stonova Gulzoda 26 yosh 2 yosh 3 Shamsiyeva Yulduz 24 yosh 4 oylik 4 Umarova E`tibor 25 yosh 2 oylik 5 Isomiddinova Madina 24 yosh 6 oylik 6 Jahongirova Mehrinigor 20 yosh 7 oylik 7 Sobitova Mahliyo 19 yosh 3 oylik 8 Shamsiyeva Dildora 23 yosh 4 oylik 9 Ergasheva Yulduz 22 yosh 8 oylik 10 Norova Mohinur 22 yosh 5 oylik 11 Ergasheva Nigora 20 yosh 7 oylik 12 Suvonova Nodira 29 yosh 3 oylik 13 Oripova Gulsara 28 yosh 2 yosh 14 Meyliqulova Munira 27 yosh 5 oylik 15 Vahobova Fayoza 29 yosh 2 yosh 16 Hakimova Gulhayo 26 yosh 6 oylik 17 Mustonova Dilobar 24 yosh 3 yosh 18 Malikova Xosiyat 21 yosh 7 oylik 19 Komilova A’lo 29 yosh 1 yosh 20 Azizova Madina 23 yosh 4 oylik 21 Aliyeva Nargiza 25 yosh 1 oylik 22 Jo’rabekova Maftuna 24 yosh 1oylik 23 Akmalova Feruza 19 yosh 1 oylik 24 Sag’diyeva Malohat 26 yosh 2 oylik 25 Boqiyeva Marjona 29 yosh 6 oylik 26 Umarova Komila 23 yosh 2 oylik 27 Rajabova Oygul 27 yosh 4 oylik 28 Qaxxorova Mohinur 26 yosh 1 oylik 29 Nasriddinova Dilfuza 24 yosh 3 oylik 30 Valiyeva Madina 22 yosh 8 oylik 42 2 .2. Tekshirish usullari Tekshirish usullariga keladigan bo`lsak, bunda asosan aholi turli guruhlarining amaldagi ovqatlanishini o`rganishning eng q ulay va ommabop usuli bo`lmish anketa - surov usulidan foydalandik. Shu bilan birga homilador va emizikli onalarning amaldagi ovqatlanishiga tegishli ba`zi ma`lumotlarni bilish mobaynida so`rov usulidan ham foydalanildi. Ma`lumki, anketa - so`rov usuli bir qator afzalliklari bilan birga ma`lum qiyinchiliklarga ham ega. Bunda tekshirilayotgan aholi guruhi tomonidan anketani to`g`ri to`ldirish paytida anchagina tushunmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Bu holatning oldini olish uchun homilador va sut emizuvchilar orasida avvalo tushuntirish ishlari olib borildi. Shuningdek bunday tushuntirish ishlarini homilador va sut emizuvchilar oila a`zolari o` rtasida ham o`tkazdik. Tushuntirishlar mobaynida anketani to`ldirish qonun - qoidalari bilan birga ushbu tadqiqotning maqsad va vazifalari, bu tadqiqotning homilador va emizikli onalar sihat - salomatligini saqlash borasida qanchalik ahamiyat kasb etishi xususida ham tegishli ma`lumotlar berildi. Shundan s o` ng homilador va emizikli onalar uchun maxsus tayyorlangan anketalar tar q atildi. Bu anketalarda tekshiriluvchilar iste`mol qiladigan kunlik taomlarning nomlari, miqdori va sifati qayd etiladi. Shuningdek anketalardan ovqatlanish bilan bog`liq boshqa savollar ham o` rin olgan. Anketalar tekshiriluvchilar tomonidan bir xafta davomida to`ldirildi. Bu vaqt davomida anketalarning qay darajada to`g`ri va aniq to`ldirib borilayotgani nazorat qilindi, xatolar to`g`irlab turildi. Buning natijasida anketalar dan to`g`ri va aniq ma`lumotlar olishga muvaffa q bo`ldik. 43 Homilador va emizikli onalarga tarqatilgan anketa tuzilishi ( na`munaga Boboyeva Zubaydaning to`ldirgan anketasi kiritildi) Ovqatlanish haqida ma`lumotK un № Nonushta Tushlik 2 - tushlik Kechki ovqat Qo`shimcha ovqat 1 1 2 3 4 5 2 bo`lak non 1 bo`lak novvot 2 - dona yong`oq 2 - piyola choy 1 piyola choy 1 chashka kompot 1 kosa makaron qovurdoq 2 bo`lak non - - - 2 bo`lak non, 2 piyola choy, 1 kosa tovuq sho`rva( 1 bo`lak go`sht, sabzi, kartoshka, no`xat ) 4 osh qoshiq pomidor salat 2 dona sabzi, 1 chashka kompot, 1 poyola choy, 3 osh qoshi asal, 2 bo`lak non 2 1 2 3 4 5 1 bo`lak novvot 2 bo`lak non 2 piyola choy 4 dona yong`oq 2 dona qovurilgan tuxum, 2 bo`lak non, 3 osh qoshiq pomodor salat, 1 piyola choy - - - 1 piyola choy, 1 bo`lak non, 1 kosa achchiq osh, 2 chashka kompot 1 chashka limon choy, 2 choy qoshiq asal 3 1 2 3 4 5 2 bo`lak novvot 2 piyola choy 1 bo`lak non 4 dona yong`oq 1 dona tuxum, 1 dona kartoshka qovurilgan, 2 bo`lak non, 1 - - - 1 kosa ovqat(makaron, mosh, kartoshka), 2 bo`lak non, 1 piyola choy, 2 osh qoshiq 1 chashka kompot, 1 dona sabzi 44 piyola choy salat, 3 osh qoshiq qatiq 4 1 2 3 4 5 1 bo`lak novvot 3 piyola choy 2 bo`lak non 4 dona yong`oq 3 dona olma, 1 dona sabzi, 1 dona tuxum, 200 gr kolbasa, 2 osh qoshiq salat - - - 5 ta somsa( ismaloq , charvi yog`), 1 piyola qatiq, 1 piyola salat 2 chashka limon choy, 4 choy qoshiq salat 5 1 2 3 4 5 3 ta somsa( ismal oq, charviyog`), 1 bo`lak novvot, 2 dona olma, 6 osh qoshiq salat 10 ta manti ( ismaloq, charviyog`), 1 piyola qatiq, 1 piyola salat 1 dona olma, 1 dona sabzi, 1 six shashlik, 1 piyola sok 6 1 2 3 4 5 1 bo`lak novvot, 2 bo`lak non, 2 dona yong`oq 6 dona manti, 4 osh qoshiq salat, 1 six shashlik 1 piyola sumalak, 1 bo`lak novvot, 2 piyola choy Yarim kosa ovqat( makaron , mosh, kartoshka, sabzi, sholg`om), 1 bo`lak non, 1 piyola choy 1 chashka sok, 1 dona olma, 1 dona sabzi, 1 chashka kompot 7 1 2 1 piyola choy 1 piyola 1 dona karoshkali - - 6 dona kartoshkali 1 piyola sumalak, 1 45 3 4 5 sumalak, 1 bo`lak non perashka - kotlet bo`lak non, 1 chashka kmpot, 1 dona olma, 1 dona sabzi, 1 piyola Homilador onalarga tarqatilgan anketaning so`rov qismi 1. Homilador ayolning ism - familiyasi. 2. Yashash manzili. 3. Yoshi, bo`y uzunligi, vazni, qon bosimi. 4 .Oila a`zolarining soni. 5. Qayerda ishlaydi. 6. Bir kunda o`rtacha necha marta ovqatlanishi. 7. Homiladorliknng qaysi davri. 8 .Qanday ovqatlarni xush ko`rishi. Emizikli onalarga tarqatilgan anketaning so`rov qismi 1. Emizikli onaning ism - familiyasi. 2. Bolaning yoshi, vazni, bo`y uzunligi 3. Yashash manzili. 4. Onaning yoshi, bo`y uzunlgi, vazni, qon bosimi. 5. Oila a`zolarining soni. 46 6. Qayerda ishlaydi. 7. Bir kunda o`rtacha necha marta ovqatlanishi.tiladi. 8. Bir kunda o`rtacha necha soat ishlashi. 9. Qanday ovqatlarni xush ko`rishi. Anketaning to`ldirilish qoidasi 1. Anketa 7 kun davomida to`ldiriladi. 2. Yeyilgan ovat yoki mahsulotning aniq nomi, tarkibi, sifati, miqdori ko`rsatiladi. 3. Suyuq ovqatlar tarelkalar yoki kosalar bilan o`lchanadi(to`liq yoki yarim). 4. portsiyali ovqatlarning miqdori va og`irligi yoziladi(masalan 1 dona kolet 75 gr, 1 ta tuxum, 10 ta yong`o, 5 ta konfet va hokozo). 5. Qatiq, asal kabi taomlar osh qoshiq bilan o`lchanadi. 6. Shakar, sariyog`, murabbo, shirinliklar esa choy qoshiq bilan o`lchanadi. 7. Non bo`lak hisobida ko`rsatiladi(masalan 4 bo`lak non). 8. “Qo`shimcha ovqatlanish qismida” asosiy ovqatlanishlar orasida iste`mol qilingan narsalar yoziladi, masalan, 1 ta olma, 1 stakan qatiq va hokozo. Anketalar yig ` ib olingandan s o` ng undagi ma`lumotlar tegishli adbiyotlardan foydalanib q ayta ishlandi. Tekshiriluvchilarning kunlik ovqat ratsionidagi ma`danli moddalar va vitaminlar, hamda oqsillar, yog`lar va uglevodlar miqdori o`rganildi va ma`lum belgilangan me ` yorlar bilan solishtirib ko`rildi. Buning uchun har bir homilador va emizikli onalarning bir xaftada iste`mol qilgan oziq - ovqat maxsulotlari alohida - alohida jamlab chiqildi. Anketalarda ko`rsatilgan ovqatlarning tarkibidagi masalliqlar miqdori tekshiriluvchilardan olingan ma`lumotlardan va oziq ovqat maxsulotlari bir porsiyasining o`rtacha og`irligi 47 haqida mavjud ma`lumotlardan foydalanib aniqlanildi (Zaychenko i dr, 1986)). Ma`lumotlar jadval shaklida berilgan bo`lib, 100 g maxsulot tarkibidagi oqsillarning miqdori keltirilgan. Oziq-ovqatlardagi masalliqlarni K.Maxmudovning “O`zbek taomlari” (1979) kitobidan foydalanib topildi. Masalliqlar miqdori aniqlanganidan so`ng har bir tekshiriluvchining xaftalik va kunlik ovqat ratsionidagi oqsillar, yog`lar, uglevodlar va mikronutriyentlar - ma`danli moddalar va vitaminlar miqdori aniqlandi. Bu ko`rsatkichlarni aniqlashda M.M. Skurixinning « Справочние таблици содержания основних пишевих вешеств и энергетической цености пишевих продуктов » (1987) nomli kitobi juda qo`l keldi. Tekshirish ishlarini to`g`ri va aniq usullar bilan o`tkazish uchun M.I.Kalinskiy, A.I.Pshendin (1985), V.I.Zaychenko, M.N.Volgarev va boshqalar (1986), V.I.Smolyar (1991) va boshqalarning aholi aniq ovqatlanishi va salomatligini o`rganish uchun ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyanomalaridan foydalandik. Tekshirish ishlarimizning muhim qismini tashkil etadigan statistik qayta ishlash jarayoni kompyuterdan foydalangan holda olib borildi. Bunda Microsoft Excel dasturidan keng foydalanildi . 48 III - bob Olingan natijalar va ularning tahlili . Bitiruv malakaviy ishimizning kirish hamda adabiyotlar sharhi qismida homilador va emizikli onalarning taomlari tarkibida asosiy oziq moddalar, ma`danli moddalar hamda vitaminlarning nafaqat qay miqdorda balki qanday sifatda bo`lishi kerakligi haqida so`z yuritdik. Makro va mikronutrientlarga bo`lgan fiziologik talab aholi guruhlariga qarab o`zgargani kabi homilador ayollarning homiladorlik davrlariga bo`g`liq ravishda o`zgarib boradi. Bo`lajak onaning oziq moddalar bilan me`yorida ta`minlanishi organizmidagi fiziologik, bioximik jarayonlarning normada kechishini ta`minlaydi. Bu o`z navbatida tug`iladigan bolaning jismonan va ruxan sog`lom dunyoga kelishini belgilaydi. Agarda ayol organizmi xususiyatidan va holatidan kelib chiqqan holatda oziq moddalar bilan yetarlicha ta`minlanmasa bola tushish holati, tug`ilgan chaqaloqda u yoki bu turdagi nuqsonlarning paydo bo`lishiga sabab bo`lishi mumkin. Aynan shunday emizikli onalarning ham fiziologik holati, bolasining yoshi, mehnat faoliyati kabi omillarga qarab oziq moddalarga talabi o`zgarib boradi. Xalqimizda shunday hayotiy tajribalar mavjudki uni hattoki fan tan oladi. Masalan:”Bola onasini tanisa onaning sochi to`kila boshlaydi”.Soch to`kilishiga sabab bola onani tanishi uchun ketgan vaqtda sochni mustahkamlovchi vitaminlar onada kamaya boradi. Ona bunday holatlarda kerakli makro va mikronutrientlarni keragicha qabul qilishi maqsadga muvofiqdir. Shuni aytib o`tish joizki. Agar bundan 20 - 30 yil oldin homilador onalar ovqatlanishida ba`zi bir oziq moddalarga, xususan, oqsil moddalarga, taqchillik tufayli, bolaning rivojlanish jarayonida har xil nuqsonlar tez - tez uchrab turgan bo`lsa, hozir ayniqsa oxirgi 8 yillik homila rivojlanishi davrida ayollar orasida ayniqsa tana vazniga ega bo`lish, ba`zan semirish hollari uchraydi. Ushbu holatning kelib chiqishida asosiy sabablardan biri shuki homilador ayollarning 49 iste`mol taomlarida uglevodlar ayniqsa ularning shirinliklarni ko`p iste`mol qilish hollari bilan tushuntirish mumkin. Biz о`z kuzatuvlarimizda homilador va emizikli ayollarda amaldagi ovqatlanishni о`rganish va uni ratsionallashtirishni amalga oshirish maqsadida Qashqadaryo viloyati Kitob tumani Beshqazoq va So`fi qishlog`ida yashovchi bir guruh 18 - 29 yoshli homilador va emizikli ayollarning ovqatlanishini anketa - sо`rov о`tkazish orqali о`rganishga harakat qildik va quyidagi natijalarni olishga muvaffaq bо`ldik. Homilador ayollarning (18 - 29 yoshli) makronutriyentlar bilan ta`minlanishi 3 - jadval Makronu t riyentlar Me`yor [4] Natija Me`yorganisbatanfarq, % da Oqsillar 61(+30)* 77,2 - 15,1 Shundan hayvon oqsili, g r 34(+20) 34,2 - 36,4 Yog`lar, gr 67(+12) 69,4 - 12,1 Uglevodlar, gr 289(+30) 315,2 - 1,2 E nergiya, kkal 2000(+320) 2191,2 - 6,6 Kо`rinib turganidek, respondentlarda makronutriyentlarning qabul qilinishi me ` yor darajasida barcha oziq moddalarida ancha kam . Ayniqsa , oqsillarga taqchillik boshqa oziq moddalarga nisbatan yuqori bо`lib , (15,1 %) xususan hayvon oqsillarining yetishmasligi havfli darajada (36,4 %). Yog`lar ham homilador ayollar ovqatida bir muncha kam bо`lib (12,1 %), faqat uglevodlargina me`yor darajasiga qisman yetib boradi . Olingan natijalarni tushun i shda , shu narsani inobatga olish joizki , Respublikamiz , ayniqsa , viloyatimiz sharoitida qishloq joylarda istiqomot qiluvchi ayollarning ovqatlanishida asosiy oziq 50 moddalar uglevodlar , ya`ni non va un mahsulatlari xizmat qilganligi bois umumiy energetek qiymat me`yor darajasiga yaqin bо`lsada oqsillar , xususan , hayvon oqsillari me`yoridan ancha kamligi qayd qilindi . Agar bunday taqchillik о`z vaqtida bartaraf qilinmasa , homila jarayonining me`yoriy davom etishida nuqsonlar kuzatilishi muqarrar . Bu holat aytib о`tganimizdek bola tana massasining kam bо`lishiga , uning jismoniy va aqliy barkamol bо`lishiga salbiy ta`sir etishi mumkin . Olingan natijalarni diagramma ko`rinishida quyidagicha ifodalash mumkin. oqsillar shundan hayvon oqsili yog`lar uglevodlar020406080100120 me`yor natija 1-rasm. Homilador ayollarning (18-29 yoshli) makronutrientlar bilan ta`minlanishi (% hisobida) Sut emizuvchi ayollarning (18 - 29 yoshli) makronutriyentlar bilan ta`minlanishi 51 4 - jadval Makronu t riyentlar Me`yor [4] Natija Me`yorganisbatanfarq, % da Oqsillar 61(+40)* 80,6 - 20,1 Shundan hayvon oqsili, g r 34(+26) 41,7 - 30,5 Yog`lar, gr 67(+20) 77.9 - 10,5 Uglevodlar, gr 289(+40) 319,4 - 2,9 E nergiya, kkal 2000(+500) 2301,1 - 7,9 Jadvaldan ko`rinib turibdiki, sut emizadigan ayollar guruhida makronutrientlarning qabul qilinishi me`yor darajasidan barcha oziq moddalarida ancha kam. Emizikli onalar uchun bir kunda iste`mol qilinishi zarur bo`lgan oqsillar 101 grni tashkil qiladi. Shundan hayvon oqsillari 4,7 grga teng. Demak, biz kuzatuv o`tkazgan ayollarning ovqatidagi oqsillar tegishli me`yor darajasidan 20,1 % ga kam, hayvon oqsillari esa kerak bo`ladiganiga nisbatan (60) 30,5 % ga kam. Respondentlarimizning kundalik ovqatida iste`mol qilish lozim bo`lgan 87 gr o`rniga 77,9 gr yog` qabul qilingan, boshqacha aytganda umumiy yog` miqdor biz kuzatuv o`tkazgan ayollarda 10,5 % ga kam. Endi uglevodlar haqida gapirsak, emiziki onalar uchun 1 sutkada 329 gr uglevod qabul qilinishi kerak, bizning olgan natijalarimiz esa 319,4 gr ga teng yoki normaga nisbatan qariyb 3 % kam. Olingan natijalarni diagramma ko`rinishida quyidagicha ifodalash mumkin. 52 oqsillar shundan hayvon oqsili yog`lar uglevodlar energiya, kkal020406080100120 me`yor natija 2 -rasm. Emizikli ayollarning (18-29 yoshli) makronutrientlar bilan ta`minlanishi (% hisobida) Yuqoridagilardan kо`rinib turibdiki, biz kuzatuv olib borgan xomilador va sut emizadigan ayoll ar ratsionida bir qator muhim kamchiliklar uchraydi. Ularni bartaraf qilishda hal qiluvchi tadbirlaridan biri bu aholi о`rtasida sog`lom turmush tarzining muhim tarkibiy qismi hisoblangan ovqatlanish madaniyati tо`g`risidagi targ`ibot ishlarini keng kо`lamda olib borish hisoblanadi. Bunga ommaviy axborot vositalarida va joylarda aynan shu mavzuda ma`ruzalar qilish, lozim bо`lganda homilador va sut emizadigan ayollar uchun ratsional ovqatlanish bо`yicha seminar - treninglar yoki mahsus mashg`ulotlar, kurslar tashkil qilish kiradi. Xulosa 53 Bitiruv malakaviy ishimizning kirish qismida, adabiyotlarga sharhi qismida qayd qilganimizdek va olingan naijalarni tahlil qilishda aytib o`tganimizdek homilador va emizikli ayollarning ovqatlanishi, xususan, ularning oqsillar, yog`lar va uglevodlar bilan ta`minlanishi katta ahamiyatga ega bo`lgan tashqi muhit omilidir. Ushbu oziq moddalar nafaqat ona organizmini balki o`sayotgan homilaning ham, emizikli onaning organizmining ham hayot faoliyatida alohida o`rin tutadi. Zero oqsillarning yetishmasligi birinchi navbatta homila rivojlanishiga undagi barcha hujayra va to`qimalarning yangidan hosil bo`lishi, o`sishi, me`yordan pasaysa va oxir oqibatda bolaning chala tug`ilishiga, tug`ilgandan keyin qator xastaliklarga uchrashiga, immun tizimining pasayib ketishiga, yoki jismonan ba`zan esa aqlan ham to`liq shakllanmay dunyoga kelishiga, ayrim hollarda esa o`lik tug`ilishiga olib keladi. Emizikli onalarda esa onaning holsizlanishiga quvvatining pasayishiga sabab bo`ladi. Yog`larning me`yordan kam qabul qilinishi yangi hujayra va to`qimalar hosil bo`lishida membrananing to`la qonli shakllanishida nuqsonlar kelib chiqishiga olib keladi. Ona ovqatida uglevodlarning taqchilligi esa asosiy funksiyasi plastik material bo`lib, xizmat qilishi lozim bo`lgan oqsillarning kam energiya berishi uchun sarflanishiga olib kelib ona va bola organizmlarida noxush holat, oqsil energetik taqchillikka olib keladi. Yog`larning va uglevodlarning, umuman makronutrientlarning yetishmasligi emizikli onada sutning qochishiga sabab bo`ladi. Bu esa emizikli bolaning ona sutiga to`ymasligiga, kerakli oziq moddalarni yetarlicha qabul qila olmasligiga sabab bo`ladi. Makronutriyentlarning me`yoridan ko`p iste`mol qilinishi ham ona ham bola organizmida o`ziga xos bo`lgan salbiy o`zgarishlarga olib keladi. Bunga misol qilib onadagi bo`ladigan me`yoriga nisbatan tana vazning oshib ketishini xuddi shu xolatning tug`ilajak bola organizmida kuzatilishida ham aytish mumkin. Keyingi paytlarda olib borilgan genetik tadqiqotlar shu narsani ko`rsatadiki vazni katta bo`lib tug`ilgan bolalarda, semirish alomatlari vazni me`yorida bo`lganlarga nisbatan tez-tez uchrar ekan. 54 Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, biz o`z kuzatuvlarimizda bir guruh homilador va emizikli onalarning m akronutriyentlar bilan ta`minlanishini o`rgandik. 2018-yilning qish mavsumida biz olgan natijalarni adabiyotlardagi mavjud ma`lumotlar bilan solishtirib quyidagi xulosalarga keldik. Birinchidan: homilador va emizikli ayollar ovqatidagi makronutriyentlar (oqsillar, yog`lar, uglevodlar) ning birontasi ham belgilangan me`yor darajasida bo`lmasdan, ularga nisbatan sezilarli darajada taqchillik kuzatildi. Ikkinchidan: yetishmagan makronutriyentlar ichida birinchi o`rinni oqsillar tashkil qilib homilador ayollarda -15,1 % kam, emizikli ayollarda -20,1 % kam, ayniqsa hayvon oqsillari me`yoriga nisbatan ancha kamligi qayd etildi. Uchinchidan: homilador ayollar iste`mol taomlaridagi yog`lar, kam me`yordagi 79 g o`rniga 69,4 g qabul qilinib, unga nisbatan taqchillik 12,1 % ni tashkil qiladi. Emizikli ayollarda esa qabul qilinishi kerak bo`lgan 87 gr o`rniga 77,9 gr iste`mol qilingan. Bu esa me`yordan 10,5 % kam demakdir. To`rtinchidan: respondentlarimizning ovqatidagi uglevodlar miqdori me`yor darajasiga ancha yaqin bo`lib, belgilangan 319 g o`rniga 315,2 g qabul qilingan. Me`yorga yetish uchun atigi 1,2 % yetmayapti. Emizikli ayollarda raqamlar 2,9 % kamligini ko`rsatib turibdi. Beshinchidan: homilador onalar tomonidan iste`mol qilingan sutkalik ovqatning umumiy energiyasi 2350 kkal o`rniga 2194 g kkal. Emizikli ayollarda esa natijamiz me`yorda 2500 o`rniga, 2301,1 kkal bo`ldi. Oltinchidan: olingan natijalarga ko`ra umumiy xulosa chiqarib, shu narsani qayd qilish joizki, biz o`rgangan homilador va emizikli ayollar ovqatlanishida makronutriyentlar ayniqsa hayvon oqsillarining me`yor darajasiga chiqarish imkoniyatlarini ko`rish lozim. Aks holda homilador onalar va ulardan tug`ilajak bolalarning hamda emizikli onalarning funksional holatlarida salbiy o`zgarishlar bo`lishi mumkin. 55 Tavsiyalar Homilador onalarning ovqatlanishi fiziologik jihatdan barcha talablarga tо`liq javob berishi kerak. Shu nuqtai nazardan ularda ovqatlanish tartibi 5 marotabali bо`lib, oxirgi taomlanish kech soat 21 lar atrofida 1 st kefirdan iborat bо`lishi kerak. Oqsilli va yog`li ovqatlar kunning birinchi yarmida iste`mol qilinib, kechki ovqatning umumiy quvvati sutkalik quvvatning 20 % ini tashkil etishi lozim. Homilador ayol ovqatlangandan keyin darhol yotib dam olmasligi kerak. Homiladorlikning ikkinchi yarmida homila vaznining ortishi va unda jigar, buyraklar, ichaklar, nerv tizimi funksionallashganligi bois, onalarda oziq moddalarga bо`lgan talab bir muncha oshib, chunonchi, oqsilga nisbatan 80 - 110 g gacha, yog`larga nisbatan 50 - 70 g gacha, hamda uglevodlarga nisbatan 350 - 450 g gacha yetkazilib, ushbu oziq moddalarning umumiy quvvati 2300 - 2800 kkalga tenglashishi kerak. Homilador ayol ratsionidagi oqsillarning 60 % i hayvon oqsillari bо`lib, uning 30% i gо`sht va baliq, 25% i sut va sut mahsulotlari, 5% i tuxum hisobidan qoplanishi talab etiladi . Homilador ayollarning maqsadga muvofiq ovqatlanishini ularda tana vaznining oshib borishiga qarab aniqlasa bо`ladi. Chunonchi, homiladorlik me ` yorida kechgan ayollarda tana massasining о`sishi haftasiga 300 - 350 g ga tenglashishi kerak. Tо`liq homiladorlik davrida esa bunday ayollar tana massasining о`sishi 8 - 10 kg dan oshmasligi lozim. Agar xaftalik о`sish 1 kgga tenglashsa, bu yaxshi kо`rsatkich bо`lmasdan, kо`pincha ushbu xolat tо`qimalarda suyuqliklarning patalogik tо`planishi tufayli yuz bergan bо`ladi. Ona organizmi massasining me`yoriy о`sib borishi tabiiy xolat bо`lib, ushbu xolat laktatsiya davrida oziq moddalarning yetarli darajada sarflanishini ta`minlaydi. Keyingi yillarda olib borilgan kuzatuvlar homilador ayollarning sutkalik ratsionini A.A. Korolev va A.Y. Baranovskiylar tavsiyalariga kо`ra quyidagicha belgilashni kо`rsatadi. 56 Gо`sht yoki baliq 120 - 150 g. Sut yoki kefir 200 g. Tvorog 50 g. Tuxum 1 dona. Non 200 g. Makaron va yormalar 50 - 60 g. Kartoshka va boshqa sabzavotlar 500 g. Meva - chevalar 200 - 500 g. Albatta yuqorida kо`rsatilgan mahsulotlar va ularning kо`rsatilgan miqdorlari kо`pgina qishloq sharoitlariga tо`g`ri kelmasligi mumkin, masalan, doim ham baliq topilavermaydi yoki qora ham oq nonlarni alohida qabul qilish birmuncha noqulaylik tug`diradi. Bunday xolatlarda homiladorlar uchun mо`ljallangan polivitaminlarni iste`mol qilish tavsiya etiladi. Homilador ayollar uchun tо`la qiymati oqsillar bilan yetarli darajada ta`minlanish maqsadida sut, kefir, yog`siz tvorog, hamda unchalik shо`r bо`lmagan pishloq tavsiya qilinadi. Bulardagi oqsillar almashtirib bо`lmaydigan aminokislotalar va kalsiy tuzlarining optimal nisbatda qabul qilinishini ta`minlaydi. Homilador ayollar, ayniqsa jarayonning 2 - yarmida baliq va gо`shtni qaynatilgan holda iste`mol qilishlari lozim. Gо`sht, baliq, qо`ziqorin qaynatilgan suvni yoki ularning shо`rvalarini ichmagan ma`qul, chunki ularning tarkibida organizm uchun zararli bо`lgan ekstraktiv moddalar bо`ladi. Suyuq ovqat sifatida sabzavotli, sutli va mevali 1 - taomlarni tayyorlash lozim. Homilador ayol organizmi uchun yog`lar nafaqat energiya manbai bо`lib xizmat qilmasdan, balki barcha tо`qima va hujayralarning tarkibiga kiradigan oziq 57 - ovqatlarning muhim komponentlaridir. Ular yog`da eruvchi vitaminlar, mineral moddalardan kalsiy va magniylarning tegishli darajada о`zlashtirilishini ham ta`minlaydi. Yog`larda yog`da eruvchi vitaminlardan tashqari fosfolipidlar, sterinlar, araxidon, linol va linolen kislotalari kabi essensial (asosiy) moddalar ham bо`ladi. Homiladorlar iste`moli uchun hayvon yog`lari manbai bо`lib sigir sutidan tayyorlangan saryog` xizmat qilishi kerak. Unga bо`lgan kundalik ehtiyoj 25 - 30 grdan oshmasligi lozim. Bunday ayollar margarinni umuman iste`mol taomlari orasidan chiqarib tashlashlari talab etiladi. Ularning charvi yog`larini ham tanavvul qilishlari tavsiya etilmaydi. Har kunlik taomlarda о`rtacha 25 - 30 gr miqdorida о`simlik yog`i bо`lishi shart. Chunki ular tarkibida tо`yinmagan yog` kislotalaridan tashqari homila rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadigan vitamin E ham bо`ladi. Asosan, homilador ayollarda folat kislotasi, yod yetishmovchiligi, kamqonlikni temir tanqislik turi kо`p uchraydi. Bularning orasida vitamin D, B 6 , folat kislotasi (B 9 ) avitaminozi, xamda kalsiy, yod, temir va sink (rux) yetishmovchiligi havfli hisoblanadi. Vitaminlar va mikroelementlar yetishmovchiligi bir yilda chaqaloqlar orasida 1000 ta tug`ma kasalliklar va, ayniqsa, asab tizimi xamda   yurak tug`ma nuqsonlariga sabab bо`ladi. Bunday noxush xolatlarni oldini olish bugungi kunda katta muammo emas. Ayollar homiladorlik va emiziklik davrida kerakli moddalarni ovqat va polivitamin – mineral majmualarini iste`mol qilish orqali о`zi va farzandini tо`liq ta`minlashi maqsadga muvofiq. Homiladorlik davrida oziq - ovqatga bо`lgan talabning oshib borishi tabiiy holat hisoblanadi. Bu о`znavbatida, о`sayotgan homilani kerakli oziq bilan ta`minlashda hal qiluvchi rol о`ynaydi. Bu jarayon onada yog` va energetik zahirani tabiiy tо`planishi, tо`qimalarining rivojlanishi, asosiy modda almashinuviga oshgan talabni qoplash, jismoniy faollik uchun energiya sarfiga talabni ortishi bilan ifodalanadi. Homiladorlik davrida tana vazni xaddan tashqari ortishi tufayli: qon bosimining kо`tarilishi, homiladorlar qandli diabeti, peshob 58 ajratish tizimi infeksiyasi, qon - tomirlarda о`zgarishlar, asoratli tug`ruqlar, homiladorlikdan keyin tana vazni nazorati muammolari yuzaga kelishi mumkin. Homiladorlik davrida tana vazni yetarli bо`lmasligi tufayli: vaqtidan oldin tug`ruq, homilani tug`ilganda kam vaznli bо`lishi, homilani rivojlanishdan orqada qolishi va о`lim holatlari sodir bо`lish xavfi yuqori. 59 АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevralda qabul qilingan “Xotin-qizlarni qо`llab quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora - tadbirlari tо`g`risidagi” gi Farmoni . 2. О`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо`plami, 2015 y., 17 - son, 206 - modda; 2016 y., 14 - son, 132 – modda . 3. Алиев М.Г., Рагимова Ш.А., Исмайлов Ю.Б. Новая века в изученин лактации человека и животных. Баку, 1990, 90 стр. 4. Арзиқулов Р.У. Соғлом турмуш тарзи асослари // Соғлом турмуш тарзининг амалий асослари, шакллантириш масалалари ва муаммолари / Т., 2005. - II жилд. – 251 б. 5. Воронцов И.М. Питание женщины и будущий ребенок. Мир медицины, 1998, №1-2; С. 4-31. 6. Гипофизарно-надпочечниковые механизмы ферментативной активности слизистой оболочкит тонкой кишки при воздействии на организм температурного стресса. //К.Р.Рахимов и др.Мембр пищеварение. Теор. и прикладные аспекты.-Рига. 1973.-С.91-94. 7. Глобальная стратегия по питанию, физической активности и здоровью. ВОЗ. – Женева, 2004. - 18 с. 8. Диетология (руководство). Под. ред. А.Ю.Барановского. 4-е издание. СПб.: Питер, 2012. – 1024 С. 9. Држевецкая И.А. Принцип системности в нейрогуморальной связи лактируюшей матери и её ребенка. Значение для постнатального онтогенеза. Физ-иология человека, 1991, Т. 17, №5, стр. 164-169. 10. Држевецкая И.А., Чагарова С.А. Гормоны молока и их физиологическое значение. Успехи физиологических наук, 1993, Т. 24, №4, стр. 60-70. 60 11. Каримов О.Р., Қурбонов А.Ш. Лактация даврида оқсил тақчиллиги ёш авлоднинг овқат ҳазм қилиш тизимининг шаклланишини сусайтириши. //Ўзбекистон биология журнали. Т.: 1998, №6. – Б. 21-23. 12. Каримов О.Р. Пре- ва постнатал ривожланиш даврларида рациондаги оқсил тақчиллигининг протеолитик ферментлар тизими шаклланишига таъсири: биол.фанл.номзоди. ... дисс. –Т.:ЎзР ФА ФБИ, 2001. – 157 б. 13. Котова А.М. Ферментативные системы начальных и заключительных этапов гидролиза белков в процессе адаптации организма к составу пищи в разном возрасте.:Автореф. дис. канд. биол. наук. Т.:1984.-22 с. 14. Маринченки Т.В., Хамракулов У., Лебедев В.А., Тимофеева М.А. Гетерогеные формы пролактина в крови и молозиве жвачных животных. Физиол.журнал СССР, 1991, Т. 77, стр. 108-116. 15. Махо Л., Штребак В. Материнское молоко и его заминители. Наука и человеечество, 1983, стр. 31-39. 16. Мачулина Л.Н., Галькевич Н.В. Новое в питании кормящих матерей и детей первого года жизни. Пособие для медработников. – Гродно, 2009, – 23 с. 17. Отчет ВОЗ по грудному вскармлению. 1981. 18. Рагимова Ш.А. Нейроэндокриная характеристика системы мать-дитя в период грудного вскармливания (клинико-экспериментальные исследования). Автореф-дисс. . . . доктора мед.наук. Баку, 1992, 32 стр. 19. Рациональное питание беременых и кормящих матерей (Метод. рекомендации) под редакцией Е.М.Фатеевой. М., 1988.-86 с. 20. Рациональное вскармливание беременых и кормящих женщин //Информационое письмо Министерства здравоохранения и социального развития РФ. 2009. – 14 с. 21. Рахимов К.Р. Механизмы усвоения лактозы в онтогенезе человека и животных. – Т.: Фан, 1991. – 136 с. 61 22. Рахимов К.Р., Каримов О.Р. Сут эмизувчиларнинг овқат ҳазм тизимида оқсилни парчалаш функциясини онтогенезда ривожланиши ва унинг биологик аҳамияти // Ўзб. биол. журн. – Т.:, 1998. - №4. – Б.24-29. 23. Раҳимов К., Қурбонов Ш., Қурбонов А. Она сутининг хосияти. Абу Али ибн Сино таваллудининг 1014 йиллигига бағишланган илмий ва илмий оммабоп мақолалар тўплами. Қарши, 1995 й, 36-51 бетлар. 24. Раҳимов К., Каримов О. Сутнинг мўъжизакор хосиятлари. Экология хабарномаси, 1998 й., №2. 3-5 бетлар. 25. Хорошилов И.Е., Тиканадзе А.Д., Марчак А.А. Лечебное питание беременых и кормящих женщин: нутриционая поддержка. Петрозаводск, 2001. -67с. 26. Химический состав пи щевых продуктов /Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической цености блюд и кулинарных издели й / Книга 1. / Под. ред. проф. И.М.Скурихина, В.А Шатерникова. Москва, Легкая и пищевая промышленость, 1984. – 327 С . 27. Қурбонов Ш., Бўронова Г. Она сути. //Сиҳат-саломатлик журнали.Т.: 2014, №12.-Б.10-13. Internet resurslar: 1. http://old.smed.ru/guides/66626#article 2. http://www.eurolab.ua/diseases 3. http://library.tuit.uz/skanir_knigi/book/val_assos/val_assos_2.htm 62