Mikronutrientlar tanqisligi va uning oldini olish yo’llari - Валеология - Дипломные работы

Mikronutrientlar tanqisligi va uning oldini olish yo’llari

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

735 KB

Mikronutrientlar tanqisligi va uning oldini olish yo’llari

MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………………………… … 3 1-BOB. ADABIYOTLAR SHARXI (Mikronutriyentlarga umumiy xarakteristika va ularning inson hayotidagi о‘rni) . ............... 6 1.1. Vitaminlar ………………………………………………………………………… 8 1.1. 1 . Yog‘da eruvchi vitaminlar …………………………........................................... 11 1.1. 2 . Suvda eruvchi vitaminlar ...................................................................................... 16 1.2. Ma’danli moddalar ………………………………………………………….......... 23 1.2. 1 . Makroelementlar ………………………………………………………………... 24 1.2. 2 . Mikroelementlar ……………………………………………………………....... 32 2-BOB. MATERIAL VA METODIK A ……....................................................................... 46 2.1 . Kuzatuv obyektlari ……………………………………………………………….. 46 2 .2 . Kuzatuv usullari …………………………………………………………………... 47 3-BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI ………………………….. 49 3.1. Ma’danli moddalar ………………………………………………………….......... 50 3.1.2. Erkaklar ………………………………………………………………………… 51 3.1.3 . Ayollar ……………………………………………………………...................... 56 3.2. Vitaminlar ………………………………………………………………………… 61 3.2.1. Erkakla r ……………………………………………………………………........ 62 3.2.2. Ayollar ……………………………………………………………………......... 67 XULOSA ……………………………………………………………………………………. 72 AMALIY TAVSIYALAR …………………………………………………………………. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………………...... 76 3

Kirish Ma’lumki, inson iste’mol qiladigan taomlar tarkibida ikki xil oziq-ovqat mahsulotlari bо‘ladi. Birinchi guruhga, asosiy oziq moddalar, qaysikim, ularga oqsillar, yog‘lar va uglevodlar kirib, ikki xil vazifani bajaradi. Birinchisi, ovqat hazm qilish traktida ular kimyoviy parchalanishga uchrab, vujudning barcha hatti-harakatlari uchun hamda a’zolar va tizimlarning faoliyat kо‘rsatishi uchun tegishli energiya berib turadi. Ikkinchisi, shu oziq moddalar hisobidan (ayniqsa, oqsillar hisobidan) tanada yangi hujayralar, tо‘qimalar hosil bо‘lib, organizm о‘sadi va rivojlanadi. Bundan tashqari о‘sish va rivojlanishdan tо‘xtagan organizmlarda ham hujayra va tо‘qimalarning yangilanishi aytib о‘tilgan asosiy oziq moddalar hisobidan bо‘lib turadi. Qayd qilib о‘tilgan asosiy oziq moddalar, ya’ni oqsillar, yog‘lar va uglevodlar keyingi yillarda makronutrientlar deb ataladigan bо‘ldi. Iste’mol taomlari tarkibidagi ikkinchi guruh oziq moddalariga vitaminlar va ma’danli moddalar kiradi. Ularni umumiy nom bilan mikronutrientlar deb ataladi. Mavzuning dolzarbligi. Odam tanasidagi barcha fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning meyorida borishi uchun iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida makronutrientlar (oqsillar, yog‘lar va uglevodlar) bilan bir qatorda mikronutrientlar (vitaminlar va ma’danli moddalar) ning bо‘lishi nihoyatda zarurdir. Mikronutrientlar organizm uchun nihoyatda kam miqdorda, ya’ni gramm, milligramm va mikrogrammlarda talab qilinadi. Shunday bо‘lsa-da, ularning yetishmasligi yoki nihoyatda oz miqdorda ehtiyojdan ortiq qabul qilinishi organizmda kechadigan juda kо‘p hayotiy jarayonlarning izdan chiqishiga sabab bо‘ladi. Mikronutrientlarga bо‘lgan taqchillik, birinchidan makronutrientlardagidek sezilarli bо‘lmaydi. Ikkinchidan, organizm funksionallashuvida darhol о‘z aksini kо‘rsatmaydi. Shuning uchun ham u yoki bu vitaminga, makro va mikroelementga nisbatan talabning qondirilmasligi haftalab, oylab va ba’zan yillab vaqt о‘tishi bilan yuzaga keladi. Ushbu holatlar har doim ham kishilar tomonidan tegishli darajada baholanmaydi.Natijada turli-tuman xastaliklarning kelib chiqishi, ba’zan yuzaga keladigan bu о‘zgarishlarning qaytarilmas holatga о‘tib ketishi kabi nohush vaziyatlarga olib keladi. Yuqoridagi muammolarni amalda hal qilish uchun aholi orasida mikronutriyentlarga bо‘lgan talab, uning manbaalari, о‘zlashtirish mexanizmlari, organizmda ularga nisbatan taqchillik yuzaga kelganda sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan ayanchli holatlar va ularning oldini olish chora tadbirlari tо‘g‘risida tushuntirish ishlarini olib borish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Ishning maqsadi va vazifalari. Masalaning dolzarbligidan kelib chiqib, biz mikronutriyentlar, ularning asosiy funksional xususiyatlari, ushbu oziq-ovqat maxsulotlariga 4

bо‘lgan talab meyorlari, vujudda vitaminlar va ma’danli moddalar yetishmaganda yuz beradigan muhim о‘zgarishlar haqida, hamda bunday taqchillikning oldini olishda kuriladigan nazariy va amaliy chora tadbirlarni yoritib berishni о‘z oldimizga maqsad qilib oldik. Mazkur dissertatsiya ishida quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: 1. Adabiyotlarda e’lon qilingan zamonaviy ma’lumotlarga asosan va internet materiallariga tayangan holda barcha vitaminlar va ma’danli moddalarga fiziologik xarakteristika berish; 2. Aholi ma’lum guruhlari orasida (aqliy mehnat kishilari misolida) ularning mikronutrientlar bilan amaldagi ta’minlanishini о‘rganib, tegishli xulosalar chiqarish; 3. Ayrim vitaminlar va ma’danli moddalar yetishmasligi aniqlanganidan keyin, ushbu holatni bartaraf qilish maqsadida qanday oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalanish haqida tegishli tavsiyalar berish; Ishning ilmiy yangiligi. Mikronutrientlarning aqliy mehnat qiluvchilar hayotidagi ahamiyati hamda ularning ovqatlanish ratsionidagi oziq-ovqat maxsulotlari tarkibida qay darajada ekanligi Qashqadaryo vohasida istiqomat qiluvchi aqliy mehnat guruhi vakillarida ilk bora о‘rganildi. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishi bо‘yida olingan material va xulosalarda aqliy mehnat kishilarining me`yoriy faoliyat olib borishlari uchun mikronutrientlarning qay darajada ahamiyat kasb etishi о‘z aksini topadi. Shu boisdan aholi ma’lum guruhi (aqliy mehnat kishilari) ning kunlik ovqatidagi mikronutriyentlarning о‘rni haqida ma’lumotga ega bо‘lish, bu borada mavjud bо‘lgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun nazariy va amaliy takliflar berish, vitaminlar va ma’danli moddalar yetishmasligi tufayli rо‘y beridagan ba’zi bir xastaliklarning oldini olishda ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bо‘ladi. Natijalarning e ` lon qilinganligi . Dissertatsiya ning asosiy natijalari 2011-2012 yillarda “ Fan , taraqqiyot va yoshlar ” ilmiy - amaliy konferentsiya materiallarida , “ QarDU xabarlari ” da va “ NASAF ” gazetasida e ` lon qilindi . Dissertatsiya ishi 81 betdan iborat bо‘lib, unda Kirish, 3 ta BOB, 6 ta paragraf, 6 ta jadval, 16 ta rasm, Xulosa, Amaliy tavsiyalar, Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va internet saytlari keltirilgan. 5

1- BOB . ADABIYOTLAR SHARXI (Mikronutrientlarga umumiy xarakteristika va ularning inson hayotidagi о‘rni) Ov qatlanish inson hayotida muhim о‘rin egallaydi. Ovqatlanish orqali organizmning fiziologik holati yaxshilanib, atrof-muhitning noqulay ta’sirlariga qarshi chidamliligi ortadi [34]. Iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi mikronutrientlar (vitaminlar va mineral moddalar) almashtirib bо‘lmaydigan oziq moddalar sirasiga kiradi. Ular inson organizmining me`yorida о‘sib-rivojlanishida, moddalar almashinuvida, kasalliklarga qarshi kurashuvchanligida va tashqi muhitning zararli ta’sirlariga qarshi chidamliligining oshishida muhim omil hisoblanadi. Inson organizmi mikronutrientlarni sintez qilmaydi va uzoq muddatga о‘zida saqlab turish qobiliyatiga ega emas. Shuning uchun ham bu moddalarni muntazam ovqat bilan birga qabul qilib turish lozim [38;51]. 1992 yilda Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)ning Rimda bо‘lib о‘tgan xalqaro konferentsiyasida ma’lum qilindiki, mikronutrientlar tanqisligi nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlarda, balki rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud ekan [34]. Masalan, rivojlangan mamlakat hisoblangan Rossiyaning kattagina aholisi bir qancha vitaminlar va mineral moddalar (temir, yod, selen, kalsiy va hakazolar) yetishmasligidan turli kasalliklar bilan og‘riganlar. Rossiya aholisining 80-90% ida vitamin S tanqisligi, 40-80% ida vitamin B 1 , B 2 , B 6 va folat kislota yetishmasligi, 40-50% ida karotin yetishmasligi aniqlangan [36;51]. Vitaminlar yetishmasligi nafaqat bahorda, balki kuz va yoz fasllarida ham uchrab turar ekan [46;48]. Mikronutrientlar tanqisligi aholining ayrim qatlamlarida emas, balki hamma qismida uchraydi [34]. Shunday qilib, mikronutrientlar tanqisligi ommaviy va doimiy harakatdagi omil bо‘lib, butun mamlakatning rivojlanishiga, sog‘lig‘iga salbiy ta’sir kо‘rsatadi [36;38;51]. Mikronutrientlar tanqisligining oldini olishda birinchi navbatda tо‘g‘ri (ratsional) ovqatlanishni yо‘lga qо‘yish kerak [6;7;8;46;48;51;56]. Tо‘g‘ri yoki oqilona ovqatlanish sog‘lom turmush tarzining asosiy shatlaridan biri hisoblanadi [6;31;44]. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) hisobotlarida kishilar sog‘lig‘ining 50-52% i turmush tarziga, 20 % i irsiy omillarga (nasl-nasabiga), 20 % i atrof- muhitga va qolgan 8-10 % i esa tibbiy xizmat darajasiga bog‘liqligi qayd qilingan [6; 25; 31; 44]. Bu о‘rinda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 2004 yil 7 dekabrda sо‘zlagan nutqida: “ ... odamzodning sog‘lig‘i kо‘p jihatdan , avvalambor, uning о‘ziga bog‘liq. 6

Buning uchun u о‘z xayotini oqilona yо‘lga qо‘yishi, har qanday kasallikning oldini olish uchun sog‘lom turmush tarzi va turmush madaniyati talablariga amal qilishi shak-shubhasiz katta о‘rin tutadi ...” degan fikrlari ayni muddaodir [1]. Oqilona yoki ratsional ovqatlanish dastavval har kimning qanday oziq-ovqat mahsulotlarini qancha va qachon iste’mol qilishni tushunib yetishga hamda unga amal qilishiga bog‘liq [46;50]. Bu holat insonning meyoriy о‘sib rivojlanishida, jismoniy va aqliy jihatdan barkamol bо‘lishida hamda turli xil xastaliklardan himoyalanishida asosiy omillardan biri bо‘lib hisoblanadi [51]. Ovqat ratsionida mikronutrientlarning meyorda bо‘lishi organizmdagi barcha fiziologik jarayonlarning normal bо‘lishida katta ahamiyatga ega. Aytib о‘tilganidek mikronutriyentlarga vitaminlar va mineral moddalar kiradi. 7

1.1. Vitaminlar Ma’lumki, vitaminlar biologik yuqori faollikka ega bо‘lgan quyi molekulali birikmalar bо‘lib, ularning asosiy funksiyalaridan biri organizmda boradigan moddalar almashinuvi jarayonlarini tezlashtirish yoki katalizatorlik vazifasini bajarishdir [37;38]. Vitaminlar organizmda har xil katalitik funksiyalarni о‘taydi va boshqa ozuqa moddalarga nisbatan juda oz kerak bо‘ladi. Ovqat bilan muayyan vitamin kirib turishiga muhtoj bо‘ladigan hayvonlar organizmida vitamin yoki butunlay hosil bо‘lmaydi yoki kam hosil bо‘lib, fiziologik ehtiyojlarni qondirishga kifoya qilmaydi. Asosan о‘simliklar vitaminlar manbai hisoblanadi, о‘simliklarda vitaminlar yoki organizmda vitaminlarga aylanuvchi moddalar, ya’ni provitaminlar sintezlanadi. Hayvonlardan olinadigan masalliqlarda vitaminlar borligiga sabab shuki, ovqat bilan iste’mol qilinadigan yoki provitaminlardan sintezlanadigan vitaminlar hayvonlarning ba’zi organlarida tо‘planishi mumkin. Hozirgi kungacha 30 ga yaqin vitamin va vitaminsimon moddalar aniqlangan bо‘lib [11; 37], shundan odam 16-18 ta vitaminga muhtoj. Ularning kо‘p qismini organizm ovqat bilan olib turishi zarur. Ba’zi vitaminlar ichak mikroflorasida sintezlanadi va sо‘riladi, shu sababli ular hatto ovqatda bо‘lmaganda ham, bu vitaminlarning kamligi organizmda sezilmaydi [24; 34; 36]. Turli vitaminlarning kimyoviy tuzilishi va biologik ta’siri har xil. Vitaminlarning bu qismi organizmda fermentlarning faol guruhlarini hosil qiluvchi manba hisoblanadi. Ayni vaqtda ayrim vitaminlar fosfatlanadi. Tarkibiga muayyan vitamin kiradigan aktiv gruppa sо‘ngra oqsil bilan birikib, ferment funksiyasini kasb etadi. Bu omillarning aniqlanishi, birinchidan, vitaminlarning modda almashinuviga ta’sir etish mexanizmini, ikkinchidan, organizmga vitaminlar nima uchun juda oz miqdorda, ya’ni milligrammning bir necha bо‘lagicha zarurligini tushuntirib berdi [11; 18; 23; 37; 51]. Ovqatda aksariyat vitaminlarning bо‘lmasligi bir necha vaqtdan sо‘ng о‘limga sabab bо‘ladi, vitaminlar yetishmaganda esa har xil kasalliklar kelib chiqadi. Vitaminlarni N.I.Lunin kashf etgan. Organizm normal fiziologik holatda bо‘lishi uchun hayvonlar ovqatida oqsil, yog‘, uglevodlar, mineral tuzlar va suvdan tashqari, u vaqtda hali ma’lum bо‘lmagan yana qandaydir oziq moddalar zarurligini 1888 yilda N.I.Lunin isbotlagan. Bu xulosa hayvonlar ustidagi tajribalarga asoslangan edi, bu tajribalarda sichqonlarning bir guruhi sut bilan boqilgan, ikkinchi gruppasiga esa sun’iy ovqat – qand, yog‘, sut oqsili (kazein), sut tarkibida bо‘ladigan tuzlar va suv berilgan. Sichqonlarning birin chi gruppasi normal о ‘sgan b о ‘lsa, ikkinchi gruppasi nobud b о ‘lgan. N.I.Lunin tajribalaridan 16 yil keyin Indoneziyada ishlagan vrach Eykman organizmga ovqatning qandaydir q о ‘shimcha omillari kerakligini ma’lum qildi. Uning kuzatishlarida 8

tovuqlar tozalangan (p о ‘sti artilgan) guruch bilan uzoq vaqt boqilganda kasal b о ‘lib, о ‘lib qoldi. Tovuqlar kasalligi о ‘sha vaqtda Yaponiya, Xitoy va boshqa ba’zi mamlakatlarda keng tarqalgan beri-beri degan kasallikka juda о ‘xshar edi. Tovuqlar ovqatiga guruch kepagi q о ‘shilganda bu kasallik tuz a lgan [ 51 ]. Vitaminlar 1910-1912 yillarda keng о ‘rganila boshlandi va bu vitaminlar terminini 1912 yilda K.Funk taklif etgan. U mazkur moddalar hayot uchun zarur, deb xulosa chiqargan (vita - hayot, amin - hayot amini demakdir). Le k in amin gruppasi bu moddalarning xarakterli belgisi emasligi keyinchalik aniqlandi. Chunki ularning k о ‘pchiligida azot y о ‘q. Shunga qaramay, hozirgi kunda vitamin termini о ‘rnashib qolgan [37;51]. Ovqatda biror vitamin b о ‘lmasa, avitaminoz degan patologik holat r о ‘y beradi, ovqatda vitamin yetishmaganda esa gipovitaminoz sodir b о ‘ladi. (gipovitaminoz avitaminozdan farq qilib, iste’mol taomlarida ayni vitaminning butunlay bо‘lmasligi emas, kam miqdorda uchrashi tushuniladi. Agar gipovitaminoz vaqtida davolanmasa, avitaminoz xolatiga о‘tib ketadi) Turli avitaminozlar va gipovitaminozlar (masalan, lavsha, raxit, pellagra, polinevrit va b.) klinik belgilari bilan farq qiladi va butunlay boshqa-boshqa kasalliklar hisoblanadi. Organizmga tegishli vitaminni kiritib, har bir avitaminoz yoki gipovitaminozning oldini olish yoki tuzatib yuborish mumkin. Avitaminozlarda yuzaga chiqadigan kо‘pgina hodisalar, har qalay ovqatda vitamin yо‘qligi sababli organizmda ba’zi fermentlar hosil bо‘lishining buzilishi natijasi, ya’ni “afermentoz” natijasidir. Kishilarda uchraydigan avitaminozlarning kо‘pchiligini hayvonlar ustida tajriba qilib vujudga keltirish mumkin. Ammo hayvonlarning hammasi avitaminozlar bilan og‘rimaydi. Masalan, qushlarda lavsha (tsinga) kasalligini vujudga keltirib bо‘lmaydi, dengiz chо‘chqachalarining bu kasallik bilan og‘rishi oson. Shu sababli biror avitaminoz о‘rganilganda, ovqatda shu vitamin yо‘qligidan tez kasallanadigan hayvon tanlab olinadi. Eksperimental hayvonlarda avitaminoz yoki gipovitaminozni hosil qilish uchun ularga sun’iy ovqat aralashmasi beriladi yoki ma’lum vitaminlar bо‘lmagan, lekin oqsil, yog‘, uglevodlar, mineral tuzlar va suv yetarli miqdorda bо‘lgan ozuqa bilan boqiladi. Ovqatda vitaminlar yetarli bо‘lsa-da, sо‘rilmasa (hazm a’zolari kasalliklarida) yoki organizmda о‘zlashtirilmasa avitaminozlar va gipovitaminozlar vujudga kelishi mumkin. Bunday avitaminoz va gipovitaminozlar ikkilamchi deb ataladi [ 51 ]. Odam normal ovqatlansa-da, vitaminlarga ehtiyoj oshgan bо‘lsa, masalan, homiladorlik davrida, о‘sish davrida, yuqumli kasalliklarda, antibiotiklar iste’mol qilinganda gipovitaminozlar vujudga kelishi mumkin. 9

Vitaminlar latin alifbosi harflari bilan kо‘rsatiladi va kimyoviy yoki fiziologik nomlari bilan ataladi (fiziologik nomi vitaminning ta’siriga qarab beriladi). Vitaminlar gruppasidagi dastlabki moddalar endigina kashf etilib, ularning kimyoviy tabiati hali aniqlanmagan vaqtda ularni latin harflari bilan nomlash taklif etilgan edi. Hamma vitaminlarni ikki katta gruppaga ajratish mumkin: 1) suvda eriydigan vitaminlar; 2) yog‘da eriydigan vitaminlar [11; 23; 37; 51]. 1.1.1 . Yog‘da eruvchi vitaminlar Yog‘da eriydigan vitaminlarning eng muhim biologik xususiyatlaridan biri organizmda zahira holda tо‘planishidir. Shuning uchun organizm ma’lum vaqt zarur miqdordagi vitaminni iste’mol qilmasa ham, avitaminoz sezilmaydi. Lekin ulardan ayrimlarining organizmga k о ‘p miqdorda kirib qolishi tezda har bir vitaminga xos gipervitaminozni keltirib chiqaradi [51]. Yog‘da eriydigan vitaminlar fiziologik jarayonlarda juda muhim rol о ‘ynaydi. Ularning k о ‘pchiligi tarkibida q о ‘shbog‘ tutganligi uchun oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etadi [11]. Yog‘da eriydigan vitaminlarga vitamin A 1 bilan vitamin A 2 (retinol va degidroretinol), vitamin D (kalsiferol), vitamin E (tokoferol), vitamin K (filloxinon) [23; 37; 51]. Vitamin A odamlar bilan о ‘simlikx о ‘r hayvonlar ichagida va jigarida hosil b о ‘ladigan, yog‘da eriydigan moddadir. Vitamin A aksariyat о ‘simliklarda sintezlanadigan pigment – karotindan hosil b о ‘ladi. Bu vitamin hosil b о ‘layotganda karotin molekulasi karotinaza fermenti ta’sirida 2 molekula vitamin A ga parchalanadi. Vitamin A kimyoviy strukturasi aniqlangan va retinol deb nomlangan. Degidroretinolda ham vitamin A xossalari bor [11; 18; 37]. Odam ovqatida vitamin A b о ‘lmasa, epiteliy t о ‘qimasi zararlanadi: k о ‘z konyunktivasining epiteliysi quriydi va muguzlanadi; muguz pardasi irib, xira tortadi. Og‘ir hollarda vitamin A bilan davolangandan keyin ham k о ‘zda oq qoladi. Boshqa organlar: teri, nafas y о ‘llari, qovuq, siydik y о ‘llari va ichak epiteliysi ham о ‘zgaradi, xususan muguzlanadi. Organizmda vitamin A yetishmasligining dastlabki simptomi – g‘ira-shirada k о ‘z k о ‘rmasligi, ya’ni shapk о ‘rlikdir. Buning sababi shuki. A gipovitaminozi va A avitaminozida k о ‘z t о ‘r pardasining tayoqchalaridagi k о ‘ruv purpuri kamayadi, k о ‘ruv purpuri esa vitamin A hosilasi bilan opsin oqsilining birikishidan hosil b о ‘ladi. 10

K о ‘z t о ‘r pardasidagi tayoqchalarning normal ishlashi uchun vitamin A ning ahamiyati borligidan, g‘ira-shirada va kechasi ishlab, k о ‘ziga z о ‘r keladigan kishilar vitamin A ni k о ‘proq iste’mol qilib turishlari kerak. Hayvon yog‘lari: baliq moyi, sariyog‘ va eritilgan yog‘, sut, tuxum sarig‘i, jigar, buyrak, baliq ikrasida vitamin A bor. Sabzi, ismaloq, о ‘rik, qizil garmdori, qichitqi о ‘t va bedada karotin k о ‘p b о ‘ladi [23; 51]. Vitamin A jigarda t о ‘planadi, jigar vitamin A deposi hisoblanadi. Katta yoshli odamga bir sutkada 1 mg vitamin A kerak. Homilador va emizikli ayollarda bu miqdor 2-2,5 mg ni tashkil etsa, 7 yoshgacha va о ‘smirlarda ham bu miqdor yuqorida ta’kidlaganimizdek 1 mg ni tashkil etadi [11; 23; 43; 51]. Ovqatda vitamin D yetishmaganda, bolalar raxit degan kasallik bilan og‘riydi. Oyoq, k о ‘krak qafasi, umurtqa pog‘onasi suyaklarining о ‘zgarishi raxitning xarakterli belgilaridir. О ‘zgarishlar shundan iboratki, tog‘ay t о ‘qimasi va hosil b о ‘layotgan suyak t о ‘qimasi yetarlicha ohaklanmaydi. Suyaklar diafizi epifizga tutashgan joylar k о ‘proq о ‘zgaradi. Suyaklar haddan tashqari yumshoq b о ‘lib, deformatsiyalanadi. Kasal bolalarda oyoq suyaklarining qiyshayishi raxitning tipik simptomidir [11; 16; 18; 23]. Raxitda suyaklardagi kalsiy miqdori keskin darajada (og‘ir hollarda 3-3,5 baravar) kamayadi. Suyak t о ‘qimasida fosfor ham biroz kam b о ‘ladi. Katta yoshli kishilar organizmida vitamin D yetishmaganda kalsiy tuzlari suyaklarda kam t о ‘planishi va ortiqcha chiqib ketishi sababli kamayib, suyaklar yumshab qoladi (osetomalyasiya). D avitaminozida kalsiy balansi manfiy b о ‘ladi, ya’ni ovqat bilan kirganiga nisbatan k о ‘proq chiqib ketadi. Vitamin D kalsiy assimilyasiyasi uchun va fosfor-kalsiy almashinuvi uchun zarur ekanligi odamlar va hayvonlarni kuzatish y о ‘li bilan aniqlangan. Vitamin D ning kimyoviy tuzilishini о ‘rganib, raxitga qarshi ta’sir etadigan kimyoviy jihatdan bir-biriga yaqin bir necha birikma bor deb, xulosa chiqaradilar. Ularni D 1 , D 2 , D 3 , D 4 , D 5 vitaminlari deb atashadi. Bu birikmalarni hayvon yog‘laridagi 7-degidroxolesteringa va о ‘simlik yog‘laridagi ergosteringa ultrabinafsha nurlari ta’sir ettirib olishadi. Fotokimyoviy reaksiya natijasida hosil b о ‘luvchi birikmalar raxitga qarshi juda kuchli ta’sir k о ‘rsatadi. Masalan, vitamin D 2 – ergokalsiferol – kalamush bolalariga har kuni 0,025 mkg berib turilganda raxitning oldini oladi [11; 37]. Vitamin D odam terisida ultrabinafsha nurlar ta’sirida 7-degidroxolesterindan hosil b о ‘lishi mumkin. Bolalar yozdan k о ‘ra qishda raxit bilan k о ‘proq og‘riydi, degan qadimgi kuzatish shuni tasdiqlaydi. Oftobda yurish yoki sun’iy ul t rabinafsha nurlardan bahramand b о ‘lish raxitni davolash va oldini olish uchun eng kuchli vositadir. 11

Baliq moyi bilan tuxum sarig‘i vitamin D ning eng boy manbalaridir. Emadigan bolaga bir sutkaga 10-25 mkg vitamin D (kristall preparati) kerak [43]. Bu doza raxitning oldini oladi va kalsiyning normal almashinuvini ta’minlaydi. Katta yoshli kishilar ham ovqat bilan oz-ozdan vitamin D olib turishi zarur [49]. Vitamin E k о ‘payish uchun zarur. Ovqatda vitamin E b о ‘lmasa, moyak (urug‘don) da spermatozoidlarning normal yetilishi – spermatogenez va normal homiladorlik, bola emizish va uning yashab qolishi mumkin emas. E avitaminozida hayvonlarda homiladorlikning birinchi yarmi aksari normal о ‘tadi. Ikkinchi yarmida esa bachadondagi embrion halok b о ‘lib, s о ‘rilib ketadi yoki bola tushadi. Ba’zan esa bola tug‘ilganidan s о ‘ng о ‘ladi. Vitamin E y о ‘qligi ona organizmidan k о ‘ra embrionga yomon ta’sir etadi. Erkak hayvonlarning urug‘doni kichrayadi, jinsiy hujayralar hosil b о ‘lishi buziladi, spermatozoidlar harakatchanlikdan mahrum b о ‘lib, tezda halok b о ‘ladi. Avitaminoz og‘ir b о ‘lganda hayvonlar jinsiy maylni y о ‘qotadi. Organizmga vitamin E preparatlari kiritilganda, jinsiy sistemaning normal holati tiklanadi. Jinsiy jihatdan yetilmagan hayvonlarga gipofiz oldingi b о ‘lagining gormonlari yuborilganda tezroq voyaga yetgani kabi, vitamin E ta’sirida ham tez yetiladi. Hayvonlar organizmida gipofizning oldingi b о ‘lagi va platsenta (y о ‘ldosh) vitamin E ga boy. Bu omillar vitamin E gipofizda gonadotrop gormon hosil b о ‘lishiga bog‘liq ekanini k о ‘rsatadi [37]. E avitaminozida jinsiy sistema funksiyalari buzilishdan tashqari k о ‘ndalang targ‘il muskullar ham zararlanadi – miodistrofiya vujudga keladi. Bu kasallikda muskullar degeneratsiyalanib, mifibrillar parchalanadi. K о ‘pincha bu kasallikda orqa miya ham ayniydi (degeneratsiya). K о ‘pchilik mahsulotlarda vitamin E k о ‘p b о ‘lgani uchun odamda vitamin E avitaminozi juda kam uchraydi. Shunga qaramay, tug‘maydigan ayollar ovqatidagi vitamin E miqdorini oshirib, ularni tuzatish hodisalari meditsina adabiyotlarida tasdiqlangan. Vitamin E salatda (koxu), bug‘doy, makkajо‘xori murtagida, о‘simlik moylarida va hayvon tо‘qimalarida kо‘p. Ular lipovitaminlarga kiradi [51]. Vitamin K yetishmaganda qondagi protrombin kamayib ketadi, natijada qonning ivish xossasi pasayadi. Shu sababli K avitaminozida qon ketishiga moyillik (gemorragiya) kuzatiladi. Vitamin K jigarda protrombin sintezlanishi uchun zarur. K avitaminozida vitamin K hazm sistemasidan tashqari, ya’ni parenteral y о ‘l bilan yuborilganda protrombin sintezi kuchayadi va qondagi protrombin normal miqdorga keladi, qonning ivish xossasi shu tariqa oshib, qon ketishiga moyillik kamayadi. Shuning uchun vitamin K antigemorragik vitamin deyiladi [11; 18; 37]. Vitamin K turli tuman oziq-ovqat mahsulotlarida b о ‘ladi. Bundan tashqari y о ‘g‘on ichakdagi bakteriyalarda sintezlanadi. Shuning uchun odam ichagida о ‘t kislotalari b о ‘lmaganda 12

(masalan, о ‘t y о ‘li berkilib qolganda), vitamin K s о ‘rilmasli sababli K avitaminozi paydo b о ‘lishi mumkin. Chunki vitamin K s о ‘rilishi uchun о ‘t kislotalari b о ‘lishi zarur. Shuning uchun о ‘t chiqaruv y о ‘llarining kasalliklarida ovqat bilan vitamin K yetarlicha kirib turishiga qaramay, K avitaminozi paydo b о ‘lishi mumkin [23]. Ba’zan yangi tug‘ilgan bolalar qonida protrombin kamligi sababli qon ketishiga moyillik b о ‘ladi. Bu esa K avitaminozi bilan tushuntiriladi. Onasi tug‘ishdan oldin vitamin K preparatlarini iste’mol qilib tursa, tug‘iladigan bolasidagi gemorragiyaning oldini bemalol olish mumkin. Vitamin K ismaloq, salat, karam, sabzida k о ‘p b о ‘ladi. Vitamin K xossalariga ega b о ‘lgan kristall birikmalar о ‘simliklardan ajratib olingan. U naftoxinonning ikki almashgan hosilasi b о ‘lib chiqdi va filloxinon deb ataladi [11; 37;51]. 13

1.1 .2 . Suvda eruvchi vitaminlar Suvda eriydigan vitaminlarga B guruh, vitamin C, vitamin PP kabilar kiradi [11; 23; 37; 51]. Vitamin B guruh k о ‘pchilik vitaminlarni о ‘z ichiga oladi. Bular B 1 (tiamin), B 2 (riboflavin), B 6 (piridoksin), vitamin B 12 ( s iankobalamin), vitamin PP (nikotinamid), pantoten kislota, biotin, foliy kislotasi, xolin va boshqalardir. Suvda eriydigan vitaminlar asosan kofermentlar sifatida metabolitik jarayonlarda ishtirok etadi. Ular organizmda yetishmasa, 2 komponentli fermentlar faolligi susayib, ayrimlari mutlaqo sezilmasligi mumkin. Shuning uchun ham bu vitaminlarga xos avitaminozlar moddalar almashinuvida chuqur о ‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Agar ular о ‘z vaqtida davolanmasa, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin [18; 23]. Ovqatda vitamin B 1 b о ‘lmasa, odamlarda beri-beri yoki polinevrit deb yuritiladigan avitaminoz paydo b о ‘ladi. Bu avitaminozning xarakterli belgisi shuki, nerv sistemasi zararlanadi, harakatlar, jumladan, yurish buziladi va falajlar vujudga keladi. Beri-beri kasalligi bilan og‘rigan odam oyog‘ini sudrab bosadi, oyog‘iga kishan solingan odamga о ‘xshab yuradi. Kasallikning boshlarida yengil charchash, ishtahaning y о ‘qolishi, yurak urishi, oyoq og‘rig‘i kabi simptomlar paydo b о ‘ladi. Sekin-asta, ba’zan esa tezda sezuvchanlik va yurish qattiq buziladi yoki q о ‘l-oyog‘i falaj b о ‘ladi, ch о ‘pday ozib ketadi va nafas muskullari falajlanib, bemor о ‘lib qoladi. Boshqa kishilar kasallanganda qon aylanishi buziladi, badanga shish keladi, muskullar atrofiyalanadi. Odam vitamin B 1 b о ‘lmagan ovqatni 30-90 kun iste’mol qilgandan keyin kasallanishi kuzatishlardan ma’lum [23]. Qushlar, oq kalamushlar, itlarni tozalangan guruch bilan boqib, yoki tozalanmagan guruchni avtoklavda 120 0 S da 2-3 soat saqlangandan keyin berib, bu hayvonlarda avitaminoz B 1 ni vujudga keltirish mumkin. Avitaminoz B 1 hayvonlarda odamlardagi kabi talvasa tutishi, harakatlar buzilishi va falajlar paydo b о ‘lishi bilan davom etadi [37]. B 1 avitaminozida modda almashinuvining buzilish sababi shuki, organizmda karboksilaza va degidrogenaza fermentlarining faol guruhi vitamin B 1 dan hosil b о ‘ladi. Karboksilaza pirouzum kislotaning sirka al d egid hosil qilib parchalanishini katalizlaydi, degidrogenaza pirouzum kislotaning sirka kislotasigacha parchalanishida ishtirok etadi. Tiaminning yetishmasligi yoki y о ‘qligi shu fermentlarning hosl b о ‘lishiga t о ‘sqinlik qiladi. Natijada hamma organlarda, jumladan, nerv sistemasida modda almashinuv jarayonlari buziladi. B 1 avitaminozida aminokislotalar almashnuvi, uglevodlar resintezi, nerv sistemasida atsetilxolin hosil b о ‘lishi buziladi [11;37]. Pivo achitqisi, guruch kepagi, bug‘doyning ungani, suli uni, yong‘oq, mol jigari, tuxum sarig‘i, loviyada vitamin B 1 k о ‘p [51]. 14

Katta yoshli odamning B 1 vitaminga b о ‘lgan sutkalik talabi 2-3 mg ni tashkil etadi. Bu k о ‘rsatkich homilador va emizakli ayollarda 3-3,5 mg ni tashkil etsa, 7 yoshgacha va undan oshgan bolalarda bu miqdor tegishli ravishda 1 mg va 1,5-2 mg ga teng b о ‘ladi [32; 4 3 ; 49]. Ovqatda vitamin B 2 b о ‘lmasa, yosh hayvonlar о ‘sishdan t о ‘xtaydi, terisi va k о ‘zi zararlanadi. Bu vitamin flavin bilan 5 atomli spirt – ribotol biirikmasi b о ‘lib, riboflavin deb ataladi. U masalliqlardan kimyoviy jihatdan toza holda ajratib olingan va sintez qilingan. Riboflavin preparatlari vitamin B 2 siz ovqat bilan boqilayotgan hayvonlarning b о ‘yini о ‘stiradi [23; 49]. Hayvon organizmi riboflavinni sintezlamaydi. Shu sababli ovqat bilan kirib turishi zarur. Organizmda bu vitamin zapasi k о ‘p emas, chunki vitamin organizmga ovqat bilan qancha k о ‘p kirsa, о ‘shancha k о ‘p chiqib ketadi. Bola emizadigan ayollar va hayvonlarda ovqat bilan iste’mol qilingan riboflavin sutga о ‘tib, naslning bu vitaminga ehtijini qondiradi. Odamga bir sutkada 2 mg atrofida riboflavin zarur [4 3 ]. Riboflavin achitqi, pomidor, karam, ismaloq, g‘alladoshlar donida, hayvonlarning ba’zi organlari (buyrak, jigar, miya), tuxumda k о ‘p buladi [23]. Bu vitamin hayvon va о ‘simlik t о ‘qimalarida keng tarqalganligi sababli odamda riboflavin avitaminozi juda kam uchraydi. Bu avitaminozda odamning lab shilliq pardasi yallig‘lanadi, yoriladi va p о ‘st bilan qoplanadi. Shuningdek teri va muguz pardasi zararlanadi, bu parda qattiq zararlansa, k о ‘zga oq tushishi mumkin [51]. Vitamin B 6 organizm uchun muhim hisoblangan biologik faol moddadir. Uning nomi piridoksin deb atalib, bu vitamin organizmda piridoksalfosfatga aylanadi. Piridoksalfosfat esa bir qancha fermentlarning faol gruppasidir [11; 37]. Hayvon ovqatida piridoksin b о ‘lmaganda terisi yallig‘lanadi (dermatit), qon tarkibi о ‘zgargan (anemiya paydo b о ‘lgan va limfotsitlar kamaygan) va talvasa tutgan b о ‘ladi. Piridoksin ichak bakteriyalarida sintezlanadi. Shuning uchun bu vitamin ovqatda b о ‘lmasa ham, odam unga ehtiyoj sezmaydi. Ammo ichak bakteriyalarining rivojlanishi, kuchli antibiotiklar bilan t о ‘xtatilgan b о ‘lsa, piridoksin avitaminozi paydo b о ‘lishi mumkin. Bundan tashqari piridoksinning hosilalari aminokislotalar almashinuvida faol ishtirok etadi, yog‘lar almashinuvida, xususan t о ‘yinmagan yog‘ kislotalari almashinuvida qatnashadi. Odamga bir sutkada qariyb 2-3 mg piridoksin zarur [43]. Achitqi, jigar, buyrak, muskullar vitamin B 6 ga boy b о ‘ladi [18; 23; 51]. Vitamin B 12 – porfirin qatorining kobal t li murakkab kompleks birikmasidir [37]. Bu vitamin bir qancha moddalar, xususan nuklein kislotalar almashinuvida ishtirok etib, normal qon hosil qilish uchun katta ahamiyatga ega. B 12 avitaminozi yomon kamqonlik vujudga kelishida namoyon b о ‘ladi, bunda eritropoyez (eritrotsitlarning hosil b о ‘lishi) va nerv sistemasining funksisi buziladi. Organizmga vitamin B 12 kiritish kuchli shifobaxsh ta’sir k о ‘rsatadi va k о ‘mikning qon yaratish funksiyasini avvalgi holatiga keltiradi [11; 51]. Shunday natija olish 15

uchun 1 mg vitamin B 12 ning mingdan bir necha b о ‘lagi kifoya qiladi. Yomon kamqonlikda sof vitamin B 12 teri ostiga yoki qonga yuborilgandagina ta’sir k о ‘rsatadi. Chunki bu bemorlarning ichagidan vitamin B 12 s о ‘rilmaydi. Vitamin B 12 ni organizm о ‘zlashtirishi uchun me’da bezlari mukoproteid ishlab chiqarishi zarur, bu omil bir necha yil ilgari kashf etilgan K a slning “ichki omili” deb atalgan. Yomon kamqonlikda ana shu omilning hosil b о ‘lishi buziladi va ovqat bilan kiruvchi vitamin B 12 о ‘zlashtirilmaydi. Shunday qilib, yomon kamqonlikda namoyon b о ‘luvchi B 12 avitaminozi ikkilamchidir. Chunki u ovqatda vitamin yetishmasligidan emas, balki hazm y о ‘lidan s о ‘rilmasligi sababli kelib chiqadigan ikkilamchi kasallikdir. Jigar va buyrak vitamin B 12 ga ancha boy [51]. Vitamin РР ning tarkibi nikotin kislota va uning amididan iborat. Shuning uchun u nikotinamid ham deyiladi. Ovqatda bu vitamin b о ‘lmasa, odamda pellagra deb ataladigan og‘ir kasallik yuz beradi. Shuning uchun bu moddalar vitamin РР (pellagra preventive – pellagra oldini oluvchi s о ‘zidan) deb ataladi. Pellagra b о ‘lgan odamda uchta “D” harfi bilan boshlanadigan kasalliklar yuzaga keladi. Bular dermatit (terining zararlanishi), diareya (ich ketishi), demensiya (aqliy faoliyatning buzilishi) dir. Pellagra kichik dozadagi nikotin kislotasi yoki uning hosilalari bilan davolab tuzatiladi. Bularning ichida aktivrog‘i – nikotinamiddir. Nikotinamid ikkita muhim koyenzim tarkibiga kirgani uchun, moddalar almashinuvining k о ‘p jarayonlarida ishtirok etadi. Uglevodlar parchalanganda va oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida r о ‘y beruvchi 40 ga yaqin kimyoviy reaksiyalarni koenzimlar katalizlaydi. K о ‘pgina sut emizuvchilar organizmida nikotin kislota bilan nikotinamid triptofandan sintezlanishi mumkin. Shuning uchun vitamin РР siz, lekin triptofanga boy oqsillar iste’mol qilib turilganda pellagra belgilari paydo b о ‘lmaydi [11;37;51]. Vitamin B 9 yoki folat kislota sariq rangli kristall modda, suvda yomon eriydi. Uning tarkibi pteridin, aminobenzoat va glutamat kislota qoldiqlaridan iborat, shuning uchun u pteroilglutamat kislota deb ham ataladi. Bu kislota neytral sharoitda qizdirishga chidamli, nur ta’sirida tarkibiy qismlarga parchalanib ketadi. B 9 vitaminning B c deb nomlanishi ilk bor uning j о ‘jalarda olib borilgan tajribalarda ochilganidir (inglizcha Chicken- j о ‘ja) [51]. Ushbu vitaminning folat kislota deyilishiga sabab uning ismaloq yashil barglaridan (lotincha “folium” - barg) ajratib olinganidir. Boshqa о ‘simliklarning yashil barglarida ham (qoqi, yalpiz, qichitqi о ‘t, dastarbosh va b.) u m о ‘l b о ‘ladi, lekin qurigan bargda folat kislota uchramaydi, ayniqsa, quyosh nurida ostida quritilgan barglarda u umuman b о ‘lmaydi. Quritilgan, qaynatilgan о ‘simlik mahsulotlari birgina folat kislotaga emas, balki boshqa vitaminlarga ham juda kambag‘al b о ‘ladi. Shuning uchun о ‘simliklarning mevalarini, barglarini 16

va boshqa qismlarini iloji boricha «tirik»ligida iste’mol qilishga intilish kerak. Shunda organizmning juda k о ‘p vitaminlar va ma’danli moddalarga b о ‘lgan ehtiyoji qondirilib, dorixonalardagi darmondorilarga hojat qolmaydi. О ‘tkazilgan tajribalar davomida shu narsa aniqlanganki, agar j о ‘jalar ovqatidan folat kislota umuman olib tashlansa, ular о ‘sishdan t о ‘xtab, tanasida qon hosil b о ‘lishi nihoyatda pasayib ketadi. Vitamin B 9 ning bevosita qon hosil b о ‘lishiga ishtirok qilganligi uchun ham ayrim manbalarda antianemik vitamin deb yuritiladi. Agar odam t о ‘g‘ri va oqilona ovqatlanish qoidalariga rioya etib borsa, bu vitaminning yetishmasligi kam uchraydi. Yana u oshqozon - ichak mikroflorasi tomonidan ham sintez qilinadi. Agar ichaklarning transport funsiyasi shikastlanib, folat kislota yetarli miqdorda qonga о ‘tmay qolsa, odamda kamqonlik, ya’ni anemiya yuzaga keladi. Bundan tashqari vitamin B 9 avitaminozi hazm a’zolari, jigar funsiyasining buzilishi va organizm himoya kuchining pasayishi bilan ham xarakterlanadi. Folat kislota taqchilligiga uchragan kishilarda tez asabiylashish, uyqusizlik, tez charchash, parishonxotirlik alomatlari uchraydi [46; 49; 51; 52]. Folat kislota yangi hujayra va t о ‘qimalar hosil b о ‘lishida, jumladan, qizil qon tanachalarining yuzaga kelishida faol qatnashadi, agar u yetishmasa, eritrotsitlar pishib yetilmaydi, natijada kam qonlilik paydo b о ‘ladi. Folat kislota yoki B 9 vitaminning tabiiy manbalariga ismaloq va yuqorida aytib о ‘tilgan о ‘simliklarning yashil barglari, pomidor, sabzi, lavlagi, rangli karam, dukkaklilar, donli о ‘simliklar, hayvonlarning jigari, g о ‘shti, baliq va tuxum kabilar kiradi. Odamda unga b о ‘lgan sutkalik ehtiyoj о ‘rtacha 200 mkg, jismoniy mehnatni k о ‘p qiladigan va har xil stress holatlarda faoliyat k о ‘rsatadiganlarda hamda homilador, sut emizadigan onalarda uning sutkalik miqdori 400 mkg va undan ham k о ‘proq b о ‘lishi kerak [4 3 ; 51]. Vitamin C nordon mazali, rangsiz kristall modda. U suvda eriydigan vitaminlar ichida qizdirishga eng chidamsizi hisoblanadi [11; 37]. Ovqat tayyorlash jarayonida uning k о ‘p qismi kislorod ishtirokida parchalanib ketadi. Shuningdek, u og‘ir metallar - temir, mis, kumush va boshqalarning tuzi ishtirokida ham oson oksidlanib, parchalanishi tezlashadi [18; 23]. Vitamin C askorbat kislota ham deyiladi. Askorbat kislota - moddalar almashinuvida, ayniqsa oqsillarning о ‘zlashtirilishida, biriktiruvchi t о ‘qimalarni normal holatda tutib turishda va tiklanishida muhim ahamiyatga ega. Organizmda C vitamin yetishmasa, qon tomirlari devorining о ‘tkazuvchanligi ortadi, tog‘ay va suyak t о ‘qimalari strukturasi buziladi, natijada lavsha ( s inga) kasalligi r о ‘y beradi [11; 23; 37]. Askorbat kislota odam organizmida hosil b о ‘lmaydi va t о ‘planmaydi. Organizm о ‘ziga zarur b о ‘lgan C vitaminni oziq-ovqatlar bilan olib turadi. Kattalarning bu vitaminga nisbatan bir kunlik ehtiyoji 60-108 mg, bolalarniki 30-70 mg [43]. Organizmning unga b о ‘lgan kundalik 17

ehtiyoji karam, kartoshka, k о ‘k piyoz, pomidor va shu kabi boshqa mahsulotlar hisobiga qondiriladi. Askorbat kislota k о ‘k, chuchuk qalampir, qizil qalampir, qora smorodina, xren, qulupnay, shovul, limon, apelsin va boshqa k о ‘pgina о ‘simlik mahsulotlarida anchagina miqdorda b о ‘ladi. Askorbat kislotaning tabiiy konsentrati na’matakdir. 100 g quritilgan na’matak mevasida 1500 mg gacha C vitamin mavjud b о ‘ladi. C vitamin gipovitaminozida qon tomirlari, ayniqsa kapillyarlar о ‘tkazuvchanligi buzilib, teri ostiga qon quyilishi, milkdan qon ketishi kuzatiladi, bu kasallik singa yoki skorbut kasalligi deb ataladi. Odam singa bilan kasallanganda gialuronat kislota va maxsus oqsil - kollagen biosintezi ham buziladi. Bu, о ‘z navbatida, suyak t о ‘qimasining shikastlanishiga, tishlarning m о ‘rt b о ‘lib, tezda tushib ketishiga sabab b о ‘ladi [43; 51]. Vitamin Н yoki boshqacha aytganda biotinni achitqilarning о ‘sishi uchun zarur b о ‘lgan ”bios” (hayot) deb ataluvchi omilning komponentlarini о ‘rganish jarayonida Kyogl tuxum sarig‘idan toza holda ajratib oldi. U 250 kg quritilgan tuxum sarig‘idan 1,1 mg biotinni ajratgan. Bir necha yil о ‘tgach, bu modda kalamushlarni ham tuxum oqining zaharli ta’siridan saqlaydigan noma’lum faktor Н vitamin bilan bir xil ekanligi aniqlandi [11; 23]. Hayvonlarda xom tuxum oqsilining zaharli ta’siri shundan iboratki, ular boshqa tomondan mukammal diyetada boqilgan taqdirda ham ortiqcha tuxum oqi og‘iz orqali berilsa, yallig‘lanuvchi qizarish, butun tananing qipiqlanishi, sochning t о ‘kilishi va tirnoqlarning shikastlanishi bilan xarakterlanuvchi maxsus dermatit paydo b о ‘ladi. Biotin odam va hayvonlar ovqatining doimiy tarkibiy qismidir, ammo tuxum oqidagi avidin nomli glikoproteid biotin bilan vitamin faoliyatiga ega b о ‘lmagan mustahkam biotin - avidin kompleksini hosil qiladi. Natijada biotin oshqozon-ichak y о ‘lida s о ‘rilmay avitaminoz paydo b о ‘ladi. Biotinning kimyoviy tuzilishi asosida tiofen halqasi b о ‘lib, unga siydikchil va yonshoxcha sifatida valerianat kislota q о ‘shilgan [37]. Tabiatda biotin hayvon va о ‘simlik t о ‘qimalarida, asosan, bog‘langan shaklda topilgan. Achitqilarda u lizin bilan birikib, biotsitin hosil qilgan. Bakteriyalarda uchraydigan destibiotin ham biotin kabi biologik samaraga ega, chunki mikroorganizmlar bu moddadan biotinni sintez qila oladi. Biotin yog‘lar metabolizmida faol ishtirok etadi. Biotin hayvon mahsulotlaridan jigar va tuxum sarig‘ida anchagina b о ‘ladi. Odamlarning biotinga b о ‘lgan kundalik ehtiyoji 0,025 mg hisoblanadi [4 3 ], ammo u ovqat bilan maxsus kiritilishi shart emas, chunki ichakdagi mikroorganizmlar faoliyati natijasida hosil b о ‘ladigan vitamin organizm talabini t о ‘la ta’min etib turadi [51]. 18

1. 2. Ma’danli moddalar Insonning oqilona ovqatlanishida asosiy oziq moddalari oqsil, yog‘, uglevod va vitaminlar qanchalik katta ahamiyat kasb etsa, oziq-ovqat, suv va havo bilan tanaga qabul qilinadigan ma’danli yoki mineral moddalar ham shunchalik muhimdir. Ularning meyordan kam yoki kо‘p bо‘lishi turli xastaliklar yuz berishiga olib keladi [18; 51; 56]. Ma’danli moddalar odam tanasi umumiy vaznining 4% ini tashkil qiladi, shuning yarmi suyaklar, tish, tirnoq, soch kabi “qattiq” qismlarda bо‘lsa, qolgani qon, limfa, tо‘qimalar suyuqligi, kabi “yumshoq” qismlarda bо‘ladi. Inson tanasida barcha kimyoviy unsurlar turli miqdorda uchraydi, masalan, kalsiy 1,5- 2,2%, fosfor 0,8-1,2%, ayrimlari esa juda ham oz miqdorda bо‘ladi ( temir va magniy 0,0003 %, mis 0,00015 %, yod 0,0004 % va hakazo ). Shunday bо‘lsa-da, ular hayotiy jarayonlarning meyoriy kechishi uchun juda ham zarurdir [51]. Ma’danli moddalar 2 ga bо‘linadi : 1. Makroelementlar . 2. M i kroelementlar . 19

1. 2.1 . Makroelementlar Makroelementlarga natriy, kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt, xlor kabilar kiradi. Ularning har biri о‘ziga xos ahamiyati bilan ajralib turadi [ 11 ;23; 37; 51]. Natriy tanadagi barcha hujayra, t о ‘qimalar hamda biologik suyuqliklar tarkibida m о ‘l b о ‘lib, u asosan osh tuzi, ya’ni natriy xlor k о ‘rinishida ovqat va ichiladigan suv bilan qabul qilib turiladi. Shuning uchun uning organizmdagi mohiyatini bayon qilishda gapni osh tuzidan boshlaymiz. Osh tuzi k о ‘pincha ikki xil k о ‘rinishda ya’ni sanoat y о ‘li bilan qayta ishlangan sof natriy xlor va dengiz suvi tarkibida b о ‘ladigan va bu suvni bug‘latish y о ‘li bilan yoki uzoq yillar mobaynida dengiz tubiga ch о ‘kma holida t о ‘plangan kon tuzi k о ‘rinishida ishlatiladi. Kon tuzi tarkibida natriy xlordan tashqari yana bir qator organizmda meyoriy fiziologik jarayonlar kechishi uchun kerak b о ‘ladigan biogen elementlar mavjud [18; 23]. Odatda sog‘lom odam sutkasida о ‘rtacha 6-8 g osh tuzi iste’mol qilishi meyor hisoblanadi [4; 7; 43]. Lekin issiq iqlim sharoitda davomli jismoniy mehnat qiladiganlarda bu k о ‘rsatgich 15- 20 g.gacha yetish mumkin [51]. Odamdan ajraladigan ter suyuqligining 6 % osh tuzi b о ‘lishi mumkin. Odam issiq kunlari og‘ir mehnat bilan shug‘ullansa, tanasidan ajralgan ter suyuqligining umumiy miqdori sutkasida 10 litrgacha yetadi. Bunda ter bilan 50 g.gacha osh tuzi tanadan ajralib chiqadi. Bunday paytlari y о ‘qotilgan tuz о ‘rnini qoplash maqsadida ichiladigan suvga ozmuncha kon tuzidan q о ‘shib q о ‘yish kerak. Yana turli xil Mikroelementlarga boy ma’danli suvlardan ichish foydali hisoblanadi. Odam tanasidan ajralgan ter suyuqligi tarkibida aminokislotalar, mochevina (siydikchil), vitaminlar va turli xil ma’danli moddalar k о ‘p b о ‘ladi. Jumladan, 100 g ter suyuqligida 10 g kalsiy, 45-50 mg kaliy, 49-166 mg xlor b о ‘lishi mumkin. Shularni e’tiborga olgan holda yuqori haroratda mehnat qiladigan odamlarning iste’mol taomlarini albatta ma’danli moddalar bilan boyitish kerak [4; 6; 7; 8; 9;12]. Shu narsa muhimki, osh tuzini kerakligidan k о ‘p miqdorda qabul qilish natijasida tanada t о ‘qimalararo suyuqlik va qon plazmasi k о ‘payib ketadi, bu holat esa, о ‘z navbatida, arterial qon bosimining k о ‘tarilib ketishiga olib keladi. Hozir kishilar tomonidan iste’mol qilinadigan osh tuzining miqdori va xafaqon kasalligi о ‘rtasida t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri bog‘liqligi borligi aniqlangan. Yoshi 50 dan oshgan, qon bosimi meyordan sal-pal yuqori, terlab jismoniy mehnat qilmaydiganlar ongli suratda osh tuzini kam iste’mol qilishlari kerak, shunda ular о ‘zlarini nafaqat xafaqon kasalligidan, balki miokard infarktidan ham ancha-muncha himoya qiladilar, chunki olib borilgan maxsus hisob-kitoblar yuqori qon bosimiga ega odamlar orasida miokard infarkti 7-8 marta k о ‘proq uchrashini k о ‘rsatadi [8; 44; 51]. 20

Kaliy elementi organizmdagi barcha «yumshoq» tо‘qimalarning meyoriy ishlashini ta’minlaydi (miya, buyrak, oshqozon-ichak, jigar, ichki sekretsiya bezlari, tana va yurak muskullari). Kaliy kо‘pgina о‘simlik mahsulotlarida ancha mо‘l uchraydi. Bulardan loviya, nо‘xat, kartoshka, sholg‘om, olma, zardoli, qaroli, sarimsoq va boshqalar. Shu bilan birga, u ayrim hayvon mahsulotlarida, masalan, mol gо‘shti, baliq, sutda serob [51]. Odatda, odam kundalik iste’mol qiladigan ovqati bilan о ‘ziga yetarli b о ‘lgan kaliyni yig‘ib oladi. Kaliyga b о ‘lgan sutkalik talab 3-6 g. [43] atrofida, lekin kaliyga b о ‘lgan talab natriyni (osh tuzini) k о ‘p iste’mol qilish bilan oshib ketadi. Natriy bilan kaliyning iste’mol qilishdagi nisbati 2:1 b о ‘lishi lozim, ya’ni ikki hissa natriyga bir hissa kaliy t о ‘g‘ri kelishi kerak. Bu nisbat buzilganidan keyin k о ‘pchilik t о ‘qimalarda meyoriy almashinuv jarayonlari buzilib u yoki bu a’zolarda shish paydo b о ‘ladi. Chunki, tanada natriy k о ‘paysa, uning suvni ushlab qolish xususiyati yuqori b о ‘lganligi tufayli t о ‘qimalar orasida suyuqliklar miqdori oshib suvli shish paydo b о ‘ladi. Bunday paytlari kaliyga boy mahsulotlardan k о ‘proq iste’mol qilish, kasallangan a’zoga kaliyga ancha boy b о ‘lgan aralashma-asal q о ‘shilgan olma sirkasini surtish kerak. Kaliy almashinuv jarayonlari nuqtai nazaridan natriyning ontogenisti hisoblanganligi uchun u qanchalik tanada k о ‘paysa, natriy shunchalik ajratish a’zolari orqali tashqariga k о ‘p miqdorga chiqarib yuboriladi. T о ‘qimalarda natriyning kamayishi bilan oshiqcha suyuqlik ham bartaraf qilinadi. Ushbu usuldan tanada paydo b о ‘lgan shishlarni, yallig‘lanishlarni y о ‘qotishda yaxshigina foydalansa b о ‘ladi. Buning uchun, yuqorida qayd qilinganidek, olma sirkasiga asal q о ‘shib og‘rigan joyga surtish va har kuni 1 stakan suvga 1 choy qoshiq sirka va shuncha asal q о ‘shib ichib turish kerak [49; 50; 56]. Kal s iy odam va hayvonlar suyagining asosini tashkil etadi. U mollyuskalar, shilliqqurtlar va tuxum p о ‘stlog‘i tarkibida k о ‘p miqdorda b о ‘ladi. Bu ma’danli modda ham natriy, kaliy kabi, asosan ionlar, k о ‘rinishida qabul qilinadi. Tanadagi kalt s iyning 99% i suyaklar, tishlar va tirnoqlar tarkibida b о ‘ladi, qolgan 1 % qon va boshqa biologik suyuqliklarda hamda «yumshoq» t о ‘qimalarda uchraydi [46; 50]. Lekin, kal s iyning ahamiyati faqat suyaklar va tishlarning t о ‘g‘ri shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, u qon hosil b о ‘lishi va ivishi jarayonida, nerv va muskullardagi q о ‘zg‘aluvchanlik, hujayra membranasida kuzatiladigan о ‘tkazuvchanlik jarayonlarida faol qatnashadi. Kal s iyga b о ‘lgan sutkalik talab о ‘rtacha 800 mg ni tashkil qiladi, yosh bolalar va keksa odamlarda bu k о ‘rsatgich 1000-1200 mg gacha b о ‘ladi [43]. Yosh bolalarda suyaklarning о ‘sishi uchun q о ‘shimcha kal s iy zarur b о ‘lsa, keksa kishilar oshqozon-ichak y о ‘lida kal s iy s о ‘rilishi sekinlashganligi bois, undan k о ‘proq iste’mol qilib turish kerak. Kal s iyga boy mahsulotlarni 21

tanlab organizmning unga b о ‘lgan ehtiyojini qondirib borish mumkin. Kal s iy sut, qatiq, pishloq tarkibida ham anchagina b о ‘ladi [51]. Agar iste’mol taomlari bilan qabul qilinadigan kal s iy kerakligidan kam b о ‘lsa yoki uning oshqozon-ichak tizimidan qonga s о ‘rilishi pasaysa, suyakdagi kal s iy qonga chiqaverib, skelet suyaklari g‘alvirsimon b о ‘lib qoladi. Bunday suyak m о ‘rt b о ‘lib, sal-pal zarba ta’sirida tez sinadi. Bu holatni, ayniqsa, keksa odamlarda k о ‘p kuzatish mumkin. Tarkibidagi kal s iy kamayib g‘alvirsimon b о ‘lib , qolgan suyaklarga birinchi navbatda jag‘ suyaklari kiradi. Keksa kishilarda suyaklar tarkibidagi kalt s iyning kamaymasligi uchun ularga, kal s iy glyukonat singari dorilardan tashqari, bu elementga boy b о ‘lgan о ‘simlik mahsulotlaridan iste’mol qilib turish tavsiya qilinadi. Gap shundaki, kal s iyning о ‘z vaqtida tanaga yaxshi singishi uchun fosfor, vitaminlardan D, C, B 9 lar kerak. Shuning uchun organizmni kal s iyga boyitishda bu vitaminlarning ham taomlarda tegishli darajada b о ‘lishini ta’minlash lozim. Ma’lumki, bir y о ‘la kalt s iy hamda fosforga boy mahsulotlar olma, loviya, n о ‘xat, bodring, karam, sholg‘om, qatiq, pishloq, tuxum sarig‘i, sariyog‘ va boshqalar hisoblanadi [38; 44; 51]. Bulardan tashqari, kunjut urug‘i о ‘zida eng k о ‘p kal s iy saqlaydigan mahsulotdir. Kunjut yog‘ini kuydirmasdan ishlatish ham mumkin, unda nafaqat kal s iy, boshqa ma’danli moddalar, vitaminlar ham m о ‘l b о ‘ladi. Bu elementga b о ‘lgan extiyojni qondirish uchun har kuni ovqatdan oldin har xil k о ‘kat va sabzavotlardan tayyorlangan salat, meva-chevalardan yeb turish va haftada ikki-uch marta yong‘oq, bodom, о ‘rik mag‘zidan iste’mol qilish tavsiya qilinadi [49]. Fosfor elementi miya, muskullar, ichki sekretsiya bezlari hamda ter bezlari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Muskullar fosforli birikmalarning t о ‘planadigan asosiy joyi hisoblanadi. Fosfor birikmalari ovqatli moddalarni parchalovchi fermentlar tarkibiga kiradi. Eng muhimi fosforli guruhlar ADF bilan birikib tanadagi barcha hujayralarning fiziologik faoliyatini ta’minlab turadigan ATF hosil qiladi. Fosfor, kalsiy bilan birgalikda, suyaklar va tishlarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega [51]. Katta kishilarning fosforga b о ‘lgan sutkalik talabi 1600 - 1800 mg[43]. U g о ‘sht va g о ‘sht mahsulotlarida, sut va sut mahsulotlarida, tuxum hamda yuqoridagi jadvalda qayd qilingan о ‘simlik mahsulotlarida k о ‘p b о ‘ladi. Unga eng boy mahsulot, jadvalda k о ‘rinib turganidek, loviya va n о ‘xat hisoblanadi. Fosfor almashinuvi kal s iy almashinuvi bilan chambarchas bog‘liq, oldin aytib о ‘tganimizdek, kalt s iyning tanaga s о ‘rilishi fosforsiz о ‘tmaydi yoki fosfor о ‘zlashtirilishida, albatta, kal s iy kerak. Shuning uchun fosforga taqchillik ham fosforli, ham kal s iyli mahsulotlarni tanlab iste’mol qilish bilan bartaraf qilinadi. Odatda, kal s iy va fosfor о ‘rtasidagi nisbat 1:1,0-1,5 b о ‘lganida ular yaxshi о ‘zlashtiriladi va bu ikkala element ishtirokida yuz berib turadigan fiziologik jarayonlar meyorida b о ‘ladi [51]. 22

Fosfor tirik organizm hujayralari hayotida muhim rol о ‘ynaydi. Fosfor mono-, di- va trifosfatlar guruhi tarzida fermentlarning faol guruhlari tarkibiga kiradi. Biologik sistemalarda (hujayralar mitoxondriyalarida) adenozintrifosfat kislota (ATF) va fosfatlar hosil b о ‘lib, bu jarayon energiya ajralib chiqishi bilan sodir b о ‘ladi. Organizm hujayralarida elektronlar ozuqa moddalardan havo kislorodiga k о ‘chadi. Bu jarayon vaqtida ADF va fosfatlardan ATF hosil b о ‘ladi [11; 37]. Magniy odam va hayvonlar organizmining ajralmas qismidir. Barcha tirik organizmlarning ribosomalarida magniy borligi aniqlangan. Magniy fosfat kislota tuzlari shaklida fitin tarkibida b о ‘ladi. Odam va hayvonlar organizmi magniyni ovqatdan oladi [23]. Tirik organizmlarda magniy qatnashmaydigan hayotiy jarayonlar b о ‘lmaydi. Ma’lumki tanadagi har bir a’zo tegishli hujayralar yig‘indisidan iborat, ana shu hujayralarning har bir faoliyatida ham bu biogenelement faol qatnashadi. Shuning uchun ham magniy yetishmasa, odamda turli-tuman xastaliklar yuzaga keladi, masalan, asabiylashish, uyquning buzilishi, tez charchash, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, ob-havo о ‘zgarishiga sezgirlik, parishonxotirlik, yurakning tez urishi, yurak ishlash ritmining buzilishi (aritmiya), oshqozon ichak tizimida og‘riq, ich ketish va boshqalar [2; 23; 51]. Bu element organizmdagi axborotlar jarayonini ham boshqarib boradi. Masalan, nerv tolasi b о ‘ylab impul s larning о ‘tishi asosan, kal s iy va magniy ionlarining harakatlanishidir. Shu boisdan magniyning kamayishi axborotlarning tana b о ‘ylab tarqalishiga salbiy ta’sir qiladi, natijada hayotiy jarayonlarning boshqarilishi buziladi. Masalan, qoramollar yemida magniy yetishmaganda muskullar tortishib, oyoqlari rivojlanmay qoladi. Yana bunday holatda immun tizim ham izdan chiqadi. Yurak-qon tomirlari kasalliklari qonda xolesterin moddasining kо‘payishi bilan xuruj qiladi. Xolesterin miqdori aminokislota letsitin bilan boshqarib boriladi. Bu aminokislotalarning о‘simlik mahsulotlaridan sintezlanishi uchun V 6 vitamini (piridoksin) mavjud maxsus ferment kerak. Piridoksin esa magniysiz ishlay olmaydi. Shu bois tanada xolesterin miqdorining meyoridan oshib ketmasligi uchun iste’mol taomlarida magniy miqdori yetarli bо‘lishi kerak. Magniyga boy mahsulotlarga maysa holigacha о‘stirilgan bug‘doy doni, loviya, nо‘xat, soya, mosh, tuxum sarig‘i, pishloq, qatiq, qaymoq, baliq, karam, lavlagi, kartoshka kabi о‘simlik hamda hayvon mahsulotlari kiradi. Tanada magniy yetishmasligi dastlab har xil kasalliklarga, bunday taqchillik chuqurlashgan sari miokard infarktiga olib kelar ekan. Yuqorida «qattiq» suvning xosiyati haqida gapirgan edik. Mana shu quduq va buloq suvlarida kalsiy bilan bir qatorda magniy ham «yumshoq» suvdagiga qaraganda mо‘l bо‘ladi. Bunday suvda ovqat tayyorlashda va ichimlik suvi sifatida foydalanadigan aholi orasida yurak 23

kasalliklari, jumladan gipertoniya, miokard infraktining kam bо‘lishi statistik ma’lumotlarda aniq qilib qayd qilingan. Ma’lumki, hozirgi zamon kishisi turli xil stress omillar (kuchli his-hayajon, yuqori harorat, kamharakatlilik yoki gipodinamiya, sertashvishlilik, rejalashtirilgan ishlarni ulgurmaslik va boshqalar) ta’sirida yashaydi. Bunday holatda kishining magniyga b о ‘lgan ehtiyoji odatdagiga qaraganda biroz baland b о ‘ladi. Agar iste’mol qilinadigan ovqatlarda magniy yetishmasa, buning ustiga kishiga yana kuchli stress omil ta’sir qilib tursa, yurak-qon tomirlari xastaliklarining kelib chiqishi uchun keng y о ‘l ochiladi. Magniyning odam tanasiga juda serqirra ta’siri shu bilan tushuntiriladiki, u k о ‘p fermentlarning bevosita tarkibiga kiradi, fermentlarsiz esa tirik organizmda moddalar va energiya almashinuvi qariyb sodir b о ‘lmaydi. Magniyning kam iste’mol qilinishi uning organizmda kamayib ketishiga olib keladi va natijada organizmning tez charchab, oyoqlarning tez-tez uvishib qolishiga, najas chiqarishda og‘riq paydo b о ‘lishiga tanadan yoqimsiz hid tarqalishiga olib keladi [23]. Odam bu elementdan sutkasiga 300-600 mg qabul qilib turishi kerak, shunda uning sog‘ligi ancha yaxshi b о ‘ladi. Bunday miqdordagi magniyni biz kakao, loviya, n о ‘xat, yong‘oq, soya va boshqa bu elementi k о ‘p mahsulotlardan olamiz. Yarim stakan loviyada 151 mg, shuncha miqdordagi soyada esa 200 mg magniy b о ‘ladi [43]. Shu narsani e’tiborga olish kerakki, donlarni p о ‘stini olish, ayniqsa, ulardan tegirmonlarda un tayyorlash sababli tarkibdagi magniy ancha kamayib ketadi, masalan bunday qayta ishlash tufayli bug‘doy unida uning 75 %, arpa unida 70 % y о ‘qoladi. K о ‘k n о ‘xatni konservalash undagi magniyni 43 %, makkaj о ‘xori donida esa 60 % ga kamaytirib yuboradi. Kartoshkaning p о ‘stini olish bilan undagi magniy 35 % kamayib ketadi. Har xil meva-chevalar va sabzavotlardan konservalar tayyorlanayotganida, ulardagi magniy, qator ma’danli moddalar va vitaminlar asosiy qism qoldirilib t о ‘kib tashlanadigan suvda о ‘tadi. Mahsulotlarni aytilgan y о ‘llar bilan qayta ishlash, ayniqsa sanoat texnologiyasi usullaridan foydalanish nafaqat ular tarkibidagi magniyni balki boshqa k о ‘p foydali ovqat komponentlarining kamayib (oziq tolalari, vitaminlar, ma’danli moddalar, biostimulyator va hokazo) ketishiga sabab b о ‘ladi. Shuning uchun ham bug‘doy, arpa, grechka va boshqa donlardan tayyorlangan yormalar juda foydali. 24

1-jadval Oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan о‘simlik mahsulotlarida uchraydigan ma’danli moddalar miqdori Mahsulotlar Ma’danli moddalar (100 g-da mg hisobida). Natriy Kaliy Kalsiy Magniy Fosfor Temir Bug‘doy non 12 178 24 44 115 2,1 Grechka -- 167 70 98 298 8,0 Guruch 26 54 24 27 97 1,8 Loviya 40 1100 150 103 541 12,4 Nо‘xat 69 873 115 107 329 9,4 Kartoshka 2,8 568 10 23 58 0,9 Karam 13 185 48 15 31 1,0 Sabzi 21 200 51 38 55 1,2 Pomidor 40 290 41 20 26 1,4 Bodring 8 141 23 14 42 1,4 Lavlagi 86 228 37 43 43 1,4 Bosh piyoz 50 225 87 10 58 1,0 Osh qovoq 14 170 40 14 25 0,8 Sholg‘om 17 357 35 22 26 1,2 Shovul 15 500 47 85 90 2,0 Shivit 43 335 223 70 93 1,6 Tarvuz 16 64 14 224 7 1,0 Qovun 32 118 16 13 12 1,0 Nok 14 155 19 12 16 2,3 Zardoli 30 305 28 19 26 2,1 Gilos 20 256 37 26 30 1,4 Uzum 26 255 45 17 22 0,6 Qizil qalampir 19 163 8 11 16 -- 25

1. 2.2 . Mikroelementlar Mineral moddalarning muhim guruhlaridan biri mikroelementlar b о ‘lib, ular о ‘ziga xos xususiyatlari, funksiyalari bilan ajralib turadi. Mikroelementlar barcha hayotiy jarayonlarni boshqarib boruvchi biologik faol moddalarning bevosita tarkibiga kiradi. Shuning uchun ham ularning taqchilligi yoki meyoridan k о ‘pligi fermentlar yoki gormonlar ishtirokisiz о ‘tmaydigan haqiqiy kimyoviy о ‘zgarishlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat esa meyoriy fiziologik jarayonlarning (ovqat hazm b о ‘lishi, moddalar almashinuvi, ajralish, tashqi moddalar sintezi va boshqalar) izdan chiqishiga, turli-tuman kasalliklarning paydo b о ‘lishiga olib keladi. Ma’danli moddalarning ushbu xususiyati ( о ‘ziga xosligi yoki spetsifikligi) ularning ta’sir doirasini ancha kengaytirib va u yoki bu elementning tanada kamligi yoki k о ‘pligi bitta xarakterli kasallikni emas, balki bir qator xastaliklarni chaqiradi. Tanada uchraydigan kimyoviy elementlarning yana bir xususiyati shundaki, ular tufayli tirik organizm, uning barcha a’zolari tegishli bioyelektrik faollikka, ya’ni biopotensiallarga (biotoklarga) ega b о ‘ladi. Masalan, miya va nerv hujayralari, yurak, oshqozon-ichak tizimi va muskullar biotoklari tegishli elementlarning kationlari va anionlarining guruhlanishidan paydo b о ‘lib, bu bilan ulardagi hamda bir butun organizmdagi q о ‘zg‘aluvchanlik, о ‘tkazuvchanlik ta’minlab turiladi [2; 23]. Ma’danli moddalarning bir qanchasi tana massasining juda kam qismini tashkil kiladi, ular mikroelementlar deyiladi. Shunday b о ‘lsa-da, ular hayotiy jarayonlarning kechishida albatta ishtirok etishi lozim. Shu bilan bir qatorda tananing har bir a’zosi, hujayra va t о ‘qimalarida biogen elementlar aniq bir nisbatda b о ‘ladi. Mikroelementlar turli metabolitik jarayonlarda faol ishtirok etadi. Bir mikroelementning k о ‘p b о ‘lishi, boshqasining kamayishiga olib kelishi mumkin. Ularning yetishmasligi organizmning rivojiga salbiy ta’sir k о ‘rsatadi. Mikroelementlarning о ‘zini ham 3 guruhga b о ‘lish mumkin: 1. Essensial mikroelementlar. Ular juda zarur mikroelementlar b о ‘lib, ularga temir mis, rux, marganets, kobalt, molibden, xrom, nikel, q о ‘rg‘oshin, vanadiy, yod, ftor, selen, kremniy va boshqalar kiradi. Ularning yetishmasligi vitaminlar yetishmasligiga tengdir. Ularni faqat organizmda о ‘rnini t о ‘ldirib borish y о ‘li bilan yetishmovchilik sindromining oldini olish mukin. 2. Zaharli mikroelementlar. Ular organizmga zaharli reaksiyalarni hosil qilishi mumkin. 3. Neytral mikroelementlar. Organizmga zaharli ta’sir k о ‘rsatishi mumkin, ularga bor, litiy, alyuminiy, kumush, rubidiy, bariy kabilar kiritiladi. Mikroelementlar organizmga asosan suv va о ‘simlik ovqati bilan birga kiradi. Odamda mikroelementlar yetishmovchiligi birmuncha kam uchraydi. Temir yetishmovchiligi bilan yod yetishmovchiligi bundan mustasno, temir yetishmovchiligi temirga yolchimaslik natijasida 26

yuzaga keladigan anemiya shaklida namoyon bulsa, yod yetishmovchiligi tuprog‘i bilan suvida shu element kam b о ‘ladigan joylarda uchraydi va buqoq kasalligini keltirib chikaradi [49]. Tanadagi barcha hujayralar va ular orasidagi suyuqliklar о ‘rtasida kimyoviy elementlar miqdori va nisbati dastavval iste’mol qilinadigan ovqatda bu moddalarning mavjudligiga, ularning oshqozon-ichak tizimidan s о ‘rilish xususiyatlariga va boshqa sabablarga bog‘liq b о ‘ladi. U yoki bu elementga taqchillik sezilganida, ularni tabiiy manbalar, ya’ni meva-chevalar, sabzavot mahsulotlarini tanlab qabul qilishga k о ‘proq e’tibor qilish kerak. Chunki, inson uchun shu mahsulotlardagina kerakli kimyoviy moddalar ma’lum miqdorda va nisbatda b о ‘lib, ularni iste’mol qilish bilan tanamizdagi hujayra va t о ‘qimalarni tegishli ravishda mikro- va Makroelementlar bilan ta’minlash oson kechadi. О ‘simlik mahsulotlarini «tirik» holda iste’mol qilish orqali barcha kimyoviy elementlarni yetarli miqdorda qabul qilamiz [11; 37; 56]. Temir odam tanasidagi barcha hayotiy jarayonlarning meyorida borishi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Tanamizdagi temirning 57 % qondagi, aniqrog‘i, qizil qon tanachalaridagi gemoglobin tarkibida, 7 % muskullarda mioglobin k о ‘rinishida, 16 % t о ‘qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20 % esa jigar, taloq, buyraklar va iliqda zahira holda turadi [6; 8; 11]. Gemoglobin qizil qon tanachalarining (eritrotsitlarning) asosini tashkil qiladi. Bitta eritrotsitda 250 millionta gemoglobin molekulasi b о ‘lib, uning har qaysisida I tadan temir atomi b о ‘ladi. Ma’lumki, eritrotsitlar tirik hujayralar hisoblanib, iliklarda yangidan hosil b о ‘ladi va 30- 90 kundan keyin asosan taloqda о ‘z vazifasini о ‘tab halok b о ‘ladi va bir vaqtning о ‘zida tarkibidagi temirni ham y о ‘qotadi. Shu bois yangi eritrotsitlarning shakllanishi va hosil b о ‘lishi uchun oziq- ovqat mahsulotlari bilan temir doimiy suratda qabul qilib turilishi shart [47;49] . Temir peroksidaza, sitoxromoksidaza, suksinatdegidrogenaza, katalaza kabi bir nechta oksidlovchi fermentlar tarkibiga kirib, oksidlanish jarayonlarida faol qatnashadi. U hujayra sitoplazmasi va yadrosining bevosita tarkibiga kiradi [11; 37]. Insonning normal hayot faoliyati temir elementining о ‘zidan tashqari, temir tutuvchi organik birikmalar xam juda zarur. Ulardan eng muhimi nafas olish pigmenti – gemoglobindir. Organizmda temir gemoglobindan tashqari muskullarda kislorod g‘amlovchi oqsil – mioglobinda ham b о ‘ladi. Shuningdek, temir tutuvchi fermentlar ham ma’lum. Va, nihoyat, oqsil kompleksi – ferritin ma’lumdir. Undan organizm uchun zarur bulgan barcha temir tutuvchi moddalar hosil b о ‘ladi. Og‘ir metallar hayvon va о ‘simliklar tanasida juda kam miqdorda mikroyelement sifatida uchraydi. Faqat temir bu ma’noda boshqa og‘ir metallardan farqlanadi. Uning katta yoshli odam tanasidagi miqdori 4-5 grammga teng [51]. Temirning sutkalik qabul qilinish meyori erkaklarda о ‘rtacha 10 mg.ni ayollarda esa 18 mg.ni tashkil qilib [43], iste’mol qilinadigan taomlarda temir kam b о ‘lsa, odamda darhol bu 27

elementga nisbatan taqchillik paydo b о ‘ladi. Bunday taqchillik teri rangining oqligi, ish qilganda tez charchash, nafasga t о ‘ymaslik kabi holatlar bilan xarakterlanadi. Bu belgilarning paydo b о ‘lishi qonda kislorod va karbonat angidridni tashuvchi gemoglabin moddasining kamayib ketishidir, gemoglobin esa temir elementisiz hosil b о ‘lmaydi. Butun Dunyo Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining e’lon qilgan ma’lumotlariga qaraganda, kamqonlilik (anemiya) yer yuzasidagi aholining 20 % - da uchraydi. Shu kasallikning 80 % temir yetishmasligi tufayli b о ‘lar ekan. Turli-tuman sabablarga k о ‘ra tanadan qon y о ‘qotilishi organizmda temir moddasining kamayib ketishiga olib keladi. Ayniqsa, ayollarda ushbu y о ‘l bilan (hayz k о ‘rish, bola tug‘ish va boshqalar) temir taqchilligi tez-tez kuzatiladi. Shuning uchun ayollar ovqatlanishida ushbu moddaning yetarli b о ‘lishiga alohida ahamiyat berish zarur. Ularda temirga b о ‘lgan sutkalik talab, yuqorida qayd qilinganidek, erkaklarga qaraganda qariyb ikki baravar k о ‘p (18 mg). Homilador va sut emizadigan onalarda esa bu k о ‘rsatkich 33-38 mg.gacha chiqadi [47;49;50;51;54]. Shu narsa muhimki, temir yetishmasligi tufayli kamqonlik kasalligiga chalingan ayollardan tug‘ilgan bola kasalliklarga tez chalinuvchan, injiq, rangi oqargan, asab tizimi ancha kuchsiz b о ‘ladi. Bunday bolaning tez-tez boshi og‘rib turadi, ichi dam b о ‘ladi, sochlari t о ‘kilib siyraklashadi, og‘iz chetlarida teri yorilish hollari kuzatiladi. Turli xil oziq-ovqat mahsulotlar bilan organizmga qabul qilinadigan temirning 10 % о ‘zlashtiriladi, ya’ni qonga s о ‘riladi. Shu narsani qayd qilish kerakki, о ‘simlik mahsulotlaridagi temirga nisbatan hayvon g о ‘shti va jigardan u ancha yaxshi о ‘zlashtiriladi ( о ‘simliklardagi temirning 1 % organizm tomonidan о ‘zlashtirilsa, g о ‘shtdan 10-25 % о ‘zlashtiriladi). Ba’zi bir oziq moddalar temirning о ‘zlashtirilishiga salbiy ta’sir qiladi, bularga sut, tuxum va achchiq choy kiradi. Choy k о ‘p ichilsa, temirning о ‘rtacha о ‘zlashtirilishi 10-12 % dan 2% ga tushib qoladi. Shuning uchun ham kam qon odamlarning achchiq choy ichmasligi tavsiya qilinadi [50]. Homiladorlik paytida temirga b о ‘lgan talab ancha oshadi, lekin k о ‘p hollarda bunday ayollar, odatdagidek, ovqatlanaverishadi, shu bois 33-73 % homilador onalarda temir defitsitli anemiya paydo b о ‘ladi. Bunday anemiyaga uchragan ayollarda bola tashlash, ertachi bola tug‘ilishi va hatto bolaning о ‘lik tug‘ilishi holatlari kuzatiladi. Shuning uchun bu k о ‘rsatgichni oqilona ovqatlanishni tashkil qilishda hisobga olish lozim. Shunisi ham borki, har xil mahsulotlardagi temir ichaklardan turli miqdorda s о ‘riladi. Uning s о ‘rilishini yaxshilash uchun iste’mol qilinayotgan ovqatlarga vitamin S ga boy mahsulotlardan q о ‘shish lozim, masalan, tuxum sarig‘idan temirning maksimal darajada qonga о ‘tishi uchun unga petrushka, shivit va boshqa k о ‘katlarni q о ‘shib iste’mol qilish kerak. Shuningdek, itburun, apelsin, limon kabi meva sharbatlari ham temir о ‘zlashtirilishini ancha jadallashtiradi. Keksa odamlarda temirni 28

о ‘zlashtirish ancha sekin kechadi. Shu bois ular ovqatida S vitaminga boy mahsulotlar boshqalarnikiga qaraganda k о ‘proq b о ‘lishi kerak [49]. Temir moddasi m о ‘l oziq - ovqatlarga mol g о ‘shti, jigari, tuxum sarig‘i, kepagi ajratilmasdan tayyorlangan non, bug‘doy kepagi, karam, qaroli, zardoli, mayiz, yong‘oq, kungaboqar, oshqovoq urug‘i, bug‘doy maysasi, loviya, n о ‘xat va boshqalar kiradi. Bug‘doy uni kepagidan ajratilsa, unda temir miqdori sezilarli darajada kamayib ketadi, masalan, kepakli uning 1 kg.da 30 mg temir b о ‘lsa u kepagidan ajratilganidan keyin bu k о ‘rsatgich 8,2 mg.ga tushib qoladi. Tayyorlanadigan salatlarni temirga boyitishning eng oson y о ‘li unga bug‘doy kepagidan sepib iste’mol qilishdir. Temirga boy mahsulotlardan yana biri bu qand, novvotlar tayyorlanadigan shinnilardir. Shuningdek, olma, nok, gilos, yertut, shaftoli va qarolida ham temir m о ‘l. Kundalik ovqatda va konservalar tayyorlashda kon tuzidan foydalanish oddiy osh tuziga qaraganda organizmni temir bilan yetarli darajada ta’minlanishi borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bir kilogramm kon tuzi tarkibida 450 mg temir b о ‘ladi. Shuning uchun ovqat tayyorlashda va iste’molda kon tuzini ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Temir yetishmasligi tufayli hosil b о ‘ladigan kamqonlilik tufayli, о ‘z navbatida, bir qator xastaliklar yuz beradi. Bunga termoregulyasiyaning buzilishi, oshqozon shirasida kislotalilikning pasayib ketishi asosiy oziq moddalarning hazm b о ‘lishini olib boradigan amilolitik, lipolitik va proteolitik fermentlar faolligining kuchsizlanishi, oshqozon va ichaklar shilliq qavatining atrofiyalanishini olish mumkin. Ushbu holatlar iste’mol qilingan ovqatlar tarkibidagi karbonsuvlar, oqsillar va yog‘ning hazm b о ‘lishini yomonlashtiradi. Bu holat ishtahaning pasayib ketishi ovqat yegandan keyin qayt qilish, b о ‘r, loy kabi yot moddalarni iste’mol qilishga moyillik paydo b о ‘lishiga olib keladi. Natijada kamqonlilik tufayli kuchsizlanib qolgan organizm ovqatni yaxshi hazm qila olmaslik tufayli yanada darmonsizlanadi. Bunday paytlari tanadagi temir taqchilligini oqilona ovqatlanish va tegishli davolanish y о ‘llari bilan bartaraf qilish maqsadga muvofiqdir [47]. Respublikamizda temirga b о ‘lgan ehtiyoj 15-30 mg ni tashkil etadi. Shuning uchun homilador ayollarning temirga b о ‘lgan ehtiyojini ovqat yeyish bilan qoplab b о ‘lmaydi. Bu xulosa chet el mutaxassislari bilan xamkorlikda chiqarilgan. AKShda berilgan normalarga binoan homilador ayollarga q о ‘shimcha 2-4-mg kecha-kunduz miqdorida temir moddasini berib borish t о ‘g‘ri hisoblanadi [23; 43; 46; 49; 54]. Mis kishilar hayotida, ayniqsa bolalarning о ‘sishida katta rol о ‘ynaydi. Chunonchi, mis organizmda qon hosil b о ‘lishida, xususan, qizil qon tanachalari hamda gemoglobin hosil qilishda ishtirok etadi. U organizmga kirgan anorganik temirni organik bog‘langan temirga aylantiradi, uning k о ‘mikka о ‘tishiga va eritrotsitlarning yetilishiga yordam beradi. Mis, bundan tashqari, 29

oksidlovchi fermentlarning zarur tarkibiy qismi b о ‘lib ham hisoblanadi va t о ‘qimalarda kechadigan gazlar almashinuvi jarayonida bevosita ishtirok etadi [25]. Mis temirdan keyin qon hosil b о ‘lishida faol qatnashuvchi biomikroyelement hisoblanadi. Oziq moddalar bilan organizmga kirgan temirning о ‘zlashtirilishida, retikulotsitlarning eritrotsitlargacha pishib yetilishida misning ahamiyati juda katta. Yana mis bir qator fermentlarning faolligini oshirishda qatnashadi. Uning sutkalik meyori 2 mg [43]. Misga b о ‘lgan tanqislik ikki xil y о ‘l bilan yuzaga kelishi mumkin, birinchidan iste’mol qilinadigan ovqat tarkibida misning yetarli darajada b о ‘lmasligi va ikkinchidan oshqozon-ichak tizilmasida uning yomon s о ‘rilishi uchun sharoit yuzaga kelishi. Mis yetishmaslik holati k о ‘pincha yosh bolalarda uchraydi, bu holat kamqonlikka va qon tarkibida eritrotsitlar hamda gemoglobinning kamayib ketishiga olib keladi. Mis oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida, t о ‘qimalarning ichki nafasida ishtirok etadi. Mis mol va ch о ‘chqa jigari, baliq, tovuq tuxumi sarig‘ida b о ‘ladi. Mis eritrotsitlar tarkibida topilgan, organizmning tashqi muhit faktorlarining zararli ta’siriga immunobiologik turg‘unligi va qarshilik k о ‘rsatishsh qobiliyatining oshishiga sezilarli ta’sir k о ‘rsatadi. Mis almashinuvi temir almashinuvi bilan chambarchas bog‘langan. Mis yetishmaganida temirning о ‘zlashtirilishi ham pasayadi. Jigar mis deposidir; mis qonda seruloplazmin oqsili bilan transport qilinadi. Mis boshqa ayrim metallar kabi hayot uchun muhim Mikroelementlar qatoriga kiradi. U fotosintez jarayonida va о ‘simliklar tomonidan azotning о ‘zlashtirilishida, qand, oqsillar, kraxmal va vitaminlarning sintezida ishtirok etadi. Oz miqdorda mis barcha tirik organizm uchun juda zarur. Mis juda kam miqdorda barcha t о ‘qimalarda uchraydi. Uning eng k о ‘pi jigarda b о ‘lib, 3-5 mg/% ga yetadi, qon plazmasida, boshqa t о ‘qimalardagi kabi, 0,1mg% mis bor. О ‘simliklarda mis xlorofill, hayvonlarda esa gemoglobin sinteziga qatnashadi, degan fikr bor, ammo bu jarayonlarda misning aniq roli ma’lum emas. Bir qator umurtqasiz hayvonlarda mis gemotsianin nomli mis – oqsil kompleksi shaklida qon tarkibida uchraydi va umurtqalilarda kislorod tashish funksiyasini bajaradi. Mis bir qator oksidlovchi fermentlar—polifenoloksidaza , tirozinaza, askorbat kislota oksidazasi va laktozalar tarkibiga ham kiradi. Bu mis – protein komplekslaridan tashqari, misning oqsil bilan hosil qilgan yana bir nechta birikmasi ma’lum. Bulardan qon plazmasida uchraydigan seruloplazmin, gemokuprein va jigardagi gepatokuprein k о ‘proq о ‘rganilgan b о ‘lsa ham ularning fiziologik ahamiyati aniq emas [23]. Bir kecha kunduzda organizmda qabul qilinadigan mis miqdori 2 mg ga teng. Sut emizuvchi hayvonlarning yangi tug‘ilgan bolalari jigarida k о ‘p oylar davomida ularning ehtiyojini qoplaydigan mis zahirasi b о ‘lganidan organizm bu elementning ovqat (sut ) bilan 30

kiritilishiga unchalik muhtoj b о ‘lmaydi. Ba’zi joylarda mis kam b о ‘lishi va о ‘simliklarda ham uning miqdori kamayib, hayvonlarni yetarli ta’min eta olmasligi ma’lum. Mis yetishmasligi natijasida hayvonlar orasida kamqonlik kasalligi, ishtaqa y о ‘qolib, ovqat hazm b о ‘lishi buzilishi hollari uchraydi. Bunday kasalliklar О ‘zbekistonning ba’zi tumanlarida qorakul q о ‘ylari boqiladigan yerlarda aniqlangan. Hozirgi vaktda 25 ta misli fermentlar va oqsillar aniqlangan. Mis barcha Mikroelementlar tarkibiga kiradi va organizmdagi turli jarayonlarda ishtirok etadi. Mahsulotlarda k о ‘p b о ‘lganligi uchun insonda uning yetishmovchiligi kam uchraydi [54]. Unga b о ‘lgan talab kattalarda bir kecha-kunduzda 30 mkg/kg, о ‘smirlarda 40 mkg/kg, bolalarda 80 mkg/kg b о ‘ladi. Jigarda mis k о ‘p b о ‘ladi. Mis konlarida ishlaydiganlar radikulit kasalligi bilan kam xastalangan, ularda qon bosimi ham sezilarli darajada k о ‘tarilib ketmagan va saraton kam uchragan. Mis nerv tolalarini о ‘rab turadigan va ularda о ‘tkazuvchanlikni yaxshilaydigan miyelin p о ‘stining hosil b о ‘lishida faol qatnashadi. Misga taqchillik ikki holatda, ya’ni uning iste’mol taomlarida kam b о ‘lishi va ovqat bilan yetarli miqdorda qabul qilingan elementning ichaklardan yomon s о ‘rilishi tufayli r о ‘y beradi. Mis yetishmasligi tufayli soch oqaradi, buning oldini olish uchun shu elementga boy mahsulotlar -- yong‘oq, tuxum sarig‘i, qatiq, qora non, jigardan k о ‘proq iste’mol qilish lozim. Yana u jenshen о ‘simligining barglarida eng k о ‘p b о ‘ladi. Misning oltingugurt bilan birikmasi ancha xavfli. Konserva, ovqat misli qozonlarda tayyorlansa, ularning tarkibida C vitamini tamoman y о ‘qolar ekan. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatida ham misning ishtiroki bor, bu borada birinchi о ‘rinda insulin bilan adrenalin orasidagi aloqadorlik turadi. Mis insulinsimon ta’sir k о ‘rsatish xususiyatiga ega [51]. Kobalt ning biologik ahamiyati aniqlanganiga nisbatan k о ‘p vaqt о ‘tgan b о ‘lmasa-da, u shunday elementlar qatoriga kiradiki, uning meyoridan kami ham k о ‘pi ham organizmga zarar keltiradi. Kobal t B 12 vitaminning tarkibiy qismiga kirib, uning molekulasida 1 atom kobal t bor, unga b о ‘lgan taqchillik, kamqonlik kasalligini chaqiradi. Bu vitamin odam, hayvon, hatto mikroorganizmlar uchun ham almashinmaydigan komponent b о ‘lganidan kobal t odamlar va barcha hayvonlar ovqat tarkibida b о ‘lishi kerak. Ammo bu mikroyelementga ehtiyoj shu qadar kamki, eksperimental sharoitda quyon yoki kalamushlarda kobal t yetishmasligi belgilarini hosil qilib b о ‘lmaydi. Ammo ma’lum tumanlarda tuproqda kobal t kamligidan, u yem-xashakda ham yetishmay, q о ‘y va qoramollarda kobal t yetishmasligi kasalligi paydo b о ‘ladi [11]. Kamqonlik va oriqlab ketish belgilari kuzatiladigan bu kasallik mollar yemiga kobal t tuzlari q о ‘shib berilgandagina tuzaladi. Agar kobal t inyeksiya qilib kiritilsa, uning foydasi sezilmaydi. Buning sababi V 12 vitamin ichakda mikroorganizmlar 31

ishtirokida sintezlanishiga bog‘liq b о ‘lsa kerak. Kobal t organizmdan b о ‘yrak orqali chiqariladi. Kobal t hayot uchun muhim elementlar qatoriga kiradi. Vitamin V 12 massasining 4,5% i kobalt hisobiga t о ‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, u ichakda temir s о ‘rilishini yaxshilaydi va uni gemogobin tarkibiga kiritadi, muskul oqsillari va nuklein kislotalar sinteziga imkon beradi [37]. Kobal t zardob oqsillari, gemoglobin tarkibiga kiradi. Bolaning kobal t ga b о ‘lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dan 10 mg gacha [43]. Organizmda kobalt yetishmay qolishi xavfli kamqonlikka olib keladi.Kobal t qon hosil b о ‘lishida qatnashadigan biomikroelementlarga kiradi . U bir qator fermentlar faolligini oshiradi, vitamin V 12 ning endogen sintezida qatnashadi. Sog‘lom odam sutkasida о ‘rtacha 14-18 mkg kobalt olib turishi kerak. Kobal t yetishmasligi natijasida yuzaga keladigan kamqonlilikni davolashda vitamin B 12 yaxshi natija beradi, chunki uning molekulasida bir atom kobal t buladi. Kobaltga b о ‘lgan sutkalik ehtiyoj о ‘rtacha 14-78 mkg, kamqonlilik alomatlari sezilganida, bu k о ‘rsatgich 50-150 mkg gacha k о ‘tariladi [43]. Kobal t ning asosiy manbalari b о ‘lib, jigar, buyraklar, sut va sut mahsulotlari, tuxum, bug‘doy va grechka yormasi, makkaj о ‘xori, loviya, n о ‘hat, sarimsoqlar hisoblanadi [51]. Aniqlanishicha, qayerda tuproqda kobalt kam b о ‘lsa, о ‘sha yerda yashaydigan odam va hayvonlarda anemiya k о ‘p uchraydi. Kobalt yetishmasligi soch oqarishiga sababchi b о ‘ladi. U tanada nuklein kislotalarning sintezlanishi uchun kerak, kasalliklardan keyin tana kuchga enishida bu element muhim ahamiyatga ega. Kobaltning oshqozon-ichak tizimidan qonga s о ‘rilishi anchagina oson kechadi. Doim о ‘simlik mahsulotlari bilan oziqlanish kobaltga nisbatan taqchillik keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun sut, mol jigari, buyraklardan tegishli ravishda kundalik ovqatda ishlatib turish tanani tegishli miqdordagi kobalt bilan ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi [23]. Ftorga b о ‘lgan sutkalik talab 2-3 mg [43]. Ftor eng k о ‘p uchraydigan oziq moddalar mol buyraklari, jigari, g о ‘shti, bug‘doy uni, karam, sabzavotlar, mevalar va boshqalar. Ftor skelet suyaklari va tishning tarkibiy qismiga kirib hozirgi sharoitda kо‘pincha nafas olinadigan havo bilan qabul qilinadi. Buning sababi shundaki, sanoati rivojlangan shaharlarda ftor har xil mahsulotlar ishlab chiqaruvchi zavod chiqindisi bilan kо‘plab havoga kо‘tariladi. Tanada ftorning kо‘payib ketishidan ostexondroz, suyak shakli va rangining о‘zgarishi, bо‘g‘inlar harakatchanligining keskin kamayib ketishi kabi xastaliklar paydo bо‘ladi. Tishlar kariyes kasalligining oldini olish uchun ichiladigan suv ftor bilan boyitiladi biroq uning k о ‘pi ham, ozi ham salomatlikka zarar keltiradi. Ftor barcha ozik moddalarda juda kam va tarqoq holda b о ‘lganligidan uning organizmdagi funksiyasini aniqlash qiyin. Hozirgi vaqtda ftorning faqat suyak va tish tarkibiga kirishi ustida t о ‘htash mumkin. Bu t о ‘qimada ftor fosfat kislotaning erimaydigan kalsiyli tuzi shaklida b о ‘ladi. Choy tarkibidagi ftorning yaxshi о ‘zlashtirilishi uchun uni damlashdan oldin uzoq vaqt 32

qaynatmaslik va damlangan choyni k о ‘p saqlamasdan ichish kerak, aks holda undagi ftor ch о ‘kma holiga tushib qoladi va tanada ftor tanqisligi yuzaga keladi. Achchiq choyda ftor miqdori meyordan k о ‘p b о ‘ladi, shuning uchun bunday choyga odatlanmagan yaxshi. Oziq- ovqatlar tarkibidagi ftorni kamaytirish uchun iste’mol qilinadigan mahsulotlarni suvda obdon yuvish kerak, chunki ftor tuzlari suvda tez eruvchan xususiyatga ega [51; 56]. Tekshirishlar tishlarning keng tarqalgan kasalligi - kariyes suvda va ovqat mahsulotlarida ftor yetishmasligiga bog‘liq ekanligini k о ‘rsatdi. Buning aksicha, fluoroz deb ataladigan holat tashqi muhitda ftorning ortiqcha b о ‘lishiga bog‘liq. Suv tarkibida ftor miqdori bir litrga 1,5-2,0 mg ga yetsa, tish emalining nuqta-nuqta dog‘li kasalligi kelib chikadi. Ftor tishlar emalining mustahkam b о ‘lishi uchun organizmga zarur. U organizmga asosan о ‘simlik mahsulotlari bilan birga kiradi [23]. Ftor organizmda b о ‘ladigan suyaklanish jarayonida ishtirok qiladi, u ayniqsa tishlarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega, yana kalsiy, fosfor almashinuvini ham yaxshilab turadi. Ftorga nisbatan b о ‘ladigan sutkalik talab 3 mgdan oshmaydi. Ftorning boshqa Mikroelementlardan farqi shundaki, u choy va dengiz baliqlaridan tashqari boshqa ozik- ovqat mahsulotlarida nihoyatda kam b о ‘ladi [43; 51]. Yod elementi odam uchun zarur ma’danli moddalardan biridir. Yod yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buzilib, qalqonsimon bez kattalashadi, sochlar tusha boshlaydi, tana harorati pasayadi, odam jismonan va aqliy jihatdan kuchsizlanib qoladi. Yod qalqonsimon bez gormoni tiroksinning sintezlanishi uchun kerak [5; 29; 49; 57]. Yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kasallanishi dengizdan uzoq tog‘ va tog‘ oldida yashaydigan aholi orasida k о ‘p uchraydi. Buning sababi shundaki, qayd qilingan hududlardagi yod birikmalarini tuproqdan yomg‘ir suvlari yuvib ketadi va iste’mol qilinadigan mahsulotlarda uning miqdori kamayib qoladi. Dengiz mahsulotlarida yod miqdori k о ‘p b о ‘ladi. Dengizga yaqin joylarda yod tanaga ovqatdan tashqari havo va suv bilan ham singadi. Shunig uchun dengizlar bilan о ‘rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati bilan bog‘liq kasalliklar bilan kam xastalanadi [49]. Katta yoshli odamga bir sutkada 100-200 mkg yod talab qilinadi [43] va uning 90 % о ‘simlik mahsulotlari bilan qabul qilinadi. Yod ga boy mahsulotlarga dengiz baliqlari, tuxum, g о ‘sht, dengiz о ‘simliklari, sholg‘om, sarimsoq, qovun, sabzi, karam, kartoshka, piyoz, pomidor, loviya, uzum, shovul va boshqa k о ‘katlar kiradi. Quyidagi jadvalda oziq-ovqat mahsulotlaridagi yod miqdori t о ‘g‘risida ma’lumot keltiramiz. 33

2-jadval Yodning ayrim oziq-ovqat mahsulotlaridagi miqdori Mahsulotlar Yod miqdori 100 g da mk Mahsulotlar Yod miqdori 100 g da mk Tuxum 60 Sabzi 35 Sut 45 Kartoshka 32 Piyoz 44 Loviya 24 Shovul 39 Qora non 14 Karam 37 Nо‘xat 10 Oziq-ovqatlarni pishirish, qaynatish natijasida ularning tarkibidagi yod ancha kamayib ketadi. Yod ga b о ‘lgan taqchillikning oldini olish uchun osh tuzi kaliy yod bilan yoki natriy yod bilan boyitiladi. Buning uchun aytilgan yod birikmasidan har 100 kg osh tuziga 1,0-1,5 g q о ‘shiladi. Yodning spirtdagi eritmasi yoki suvdagi aralashmasi dezinfeksiyalovchi, zararsizlantiruvchi, kuydiruvchi modda sifatida tibbiyot amaliyotida keng q о ‘llaniladi. Ovqatlanishda kon tuzidan foydalanish kishining yod ga b о ‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki kon tuzi tarkibida boshqa Mikroelementlar bilan bir qatorda yod ham mavjuddir [5;16;23;51]. Yod qalqonsimon bezning faoliyatiga bevosita ta’sir k о ‘rsatadi. Bu bez qonda yod ning noorganik birikmasini yig‘ib undan organik birikmalar – tiroksin, di yod tirozin va tri yod tirozin kabi gormonlar ishlab chiqaradi. Bu gormonlar moddalar va eneriya almashinuvida ancha faol b о ‘lib, organizmdagi barcha hayotiy jarayonlarga qatnashadi. Yana shu narsa muhimki, oziq moddalar uzoq vaqt saqlansa, ularning tarkibidagi yod juda kamayib ketadi, masalan kartoshka 4 oy saqlansa undagi yod 45,3% ga kamayadi. Bunday paytlarda oziq moddalar q о ‘shimcha ravishda yod bilan boyitilishi kerak [51;54]. Yod ning odam tanasidagi fiziologik ahamiyati tiroksin sintezida ishtirok etishda yuzaga chiqadi. Tiroksinning tarkibiy qismida yod b о ‘lishi bejiz emas. Yod yetishmay qolganida tiroksin kam ishlanib chiqadi. Natijada, gormon yetarlicha hosil b о ‘lmay, bez t о ‘qimasi kattalashib ketadi. Organizmdagi yod ning asosiy miqdori ham qalqonsimon bez tarkibidadir. Katta yoshdagi odam tanasida о ‘rta hisobda 25 mg yod bor deb hisoblansa, uning 1/3 qismi qalqonsimon bezda b о ‘ladi. Bu bez organizmda yod almashinuvining markazidir. U qondan juda spetsifik ravishda yod ni yutib, о ‘zining gormoni - tiroksin sintezi uchun ishlatadi. Tiroksin tarkibida 64% dan ortiq yod bor. Gormon periferik organlarda almashinganda erkin yod ajralib, 34

uni bez qaytadan yutadi. Qonda yod ning miqdori 3 mkg dan 20 mkg gacha b о ‘lib, uning ¾ qismi tiroksin hisobiga t о ‘g‘ri keladi [5; 29; 57]. Rux odam organizmida karbonangidraza (yoki karbonat angidraza) fermenti tarkibiga kiradi. Bu ferment organizmda karbonat kislotani karbonat angidrid gazi va suvga parchalaydi, u organizm hayoti uchun zarur fermentlardan biridir [11; 38]. Ruxning k о ‘p qismi eritrotsitlar tarkibida b о ‘ladi. Shu tufayli ham tarkibida kam rux tutgan ovqat maqsulotlarini surunkasiga iste’mol qilinganda, kamqonlik kasalligiga olib kelishi mumkin. Rux bundan tashqari, yog‘lar almashinuvini normal izga solib turadi, oqsillar almashinuvini yaxshilaydi, triptofan, lizin va metionin hamda aminokislotalar sintezini kuchaytiradi. Rux bir qator fermentlar tarkibiga kiradi. Shu bilan bir qatorda rux ichki sekretsiya bezlaridan gipofiz, oshkozon osti bezi va urug‘donlarning faoliyatida ham muhim о ‘rin tutadi [11; 26; 37; 51]. Agar davomli ravishda va k о ‘p miqdorda shirinlik hamda tuzli mahsulotlar iste’mol qilinsa, turli xil kasalliklarni davolashda kortizon k о ‘p ishlatilsa va homilador b о ‘lishning oldini olish uchun maxsus dori-darmonlardan k о ‘proq foydalanilsa, bu elementga nisbatan taqchillik yuzaga kelar ekan. Ruxning tanada kamayib ketishi dastlab suyaklarning g‘alvirsimon b о ‘lib qolishiga olib keladi. Bu jarayonda, albatta, kalsiy, fosfor, magniy, ftor va kremniylarning ham taqchilligi о ‘rin tutadi. Bolalarda ruxning taqchilligi tufayli ularning b о ‘yi о ‘smay qoladi, jinsiy rivojlanish juda sekin b о ‘ladi, tana terisi quruqlashadi, ishtaha kuchsiz b о ‘lib jigar va taloq ancha kattalashgan b о ‘ladi. Rux yetishmasligi tufayli sodir b о ‘ladigan belgilardan biri bu ich ketishidir. Bunday odamlarda harakat koordinatsiyasi buzilib, barmoqlar qaltiraydi, q о ‘zg‘aluvchanlik kuchayib ketadi. Rux elementiga b о ‘lgan sutkalik talab о ‘rtacha 10-15 mg. Rux katta yoshdagi kishilar organizmida 2-3 gram b о ‘ladi [43]. U terida va suyakda, spermada va bezlarda k о ‘proq uchraydi. Katta yoshli kishilar bir kecha-kunduzda 10-22 mg, homilador ayollar 10-30 mg, emizikli ayollar 13-54 mg rux elementini ovqat bilan iste’mol qilishi kerak [43;51]. Rux parranda g о ‘shtida, pishloqda, dukkakli о ‘simliklarda k о ‘pdir. Rux bilan zaharlanish sh о ‘r mahsulotlarni ruxlangan idishda saqlash va iste’mol qilish tufayli sodir b о ‘lishi mumkin [37;51]. Xulosa qilib aytganda, mikronutrientlar inson vujudi uchun zarur bo`lgan oziq moddalar yig`indisi bo`lib, ular haqida ilmiy va amaliy ma`lumotlarga ega bo`lish aholi salomatligini saqlashda muhim o`rin egallaydi. Tegishli tashkilotlar va muassasalar (ilmiy tekshirish institutlari, oily o`quv yurtlarining mas`ul kafedralari, sanitariya-epidemiologiya nazorat markazlarining tegishli labaratoriyalari va boshqalar) joylarda aholi turli guruhlarining 35

mikronutrientlarga bo`lgan ehtiyojini aniqlash va uning qondirilishini o`rganib, ilmiy tavsiyalar berish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. 36

2 -BOB . MATERIAL VA METODIKA 2.1. Kuzat uv obe’ktlari Kuzatuvlar Qashqadaryo viloyati Koson tumanida joylashgan Koson sanoat kasb-hunar kollejida faoliyat olib borayotgan 60 nafar (36 ta erkak va 24 ta ayol) turli yoshdagi о‘qituvchilar ustida qishgi mavsumda (12-19 dekabr, 2011 yil) olib borildi. Tadqiqot obe’kti sifatida olingan barcha aqliy mehnat qiluvchilar bir xil iqlim sharoitida doimiy yashaydigan erkak va ayollar bо‘lib, ular yoshiga qarab uchta kichik guruhga ajratildi: 1. 18 -29 yoshlilar. 2. 30-39 yoshlilar. 3. 40-59 yoshlilar. Bunday ajratish ularning kunlik iste’mol taomlari tarkibidagi mikronutriyentlarning, ya’ni vitamin va mineral moddalarning tegishli fiziologik meyorlarga [27;43] nisbatan taqqoslab о‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2011 yilning qish mavsumida kollej о‘qituvchilarining (aqliy mehnat qiluvchilarning amaldagi ovqatlanishi о‘rganildi va ularning ayrim mikronutriyentlar bilan fiziologik ta’minlanishi meyor darajasida, ayrimlari esa belgilangan talab meyoridan ancha kamligi qayd qilindi (natijalar keyingi bobda keltiriladi). Shu munosabat bilan aqliy mehnat qiluvchilarning (kollej о‘qituvchilarining) kunlik iste’mol taomlari tarkibidagi mikronutriyentlar miqdorini fiziologik meyorlar darajasiga keltirish yoki ularning ovqatlanishini ratsionallashtirish maqsadida tо‘g‘ri ovqatlanish bо‘yicha ayrim amaliy tadbirlar, ya’ni targ‘ibot-tashviqot ishlari olib borildi. Tо‘plangan materiallar Qarshi Davlat Universiteti Fiziologiya kafedrasining ilmiy - о‘quv labaratoriyasida tahlil qilindi. 37

2.2. Kuzatuv usullari Aqliy mehnat qiluvchilarning (kollej о‘qituvchilarining) amaldagi ovqatlanishi ularning kunlik iste’mol taomlari tarkibidagi qо‘shimcha oziq moddalarning,ya’ni mikronutriyentlarning miqdorini aniqlash hamda baholash imkonini beradigan anketa-sо‘rov usulida о‘rganildi [26]. Dastavval kollej о‘qituvchilari о‘rtasida anketani to`ldirish borasida tushuntirish ishlari о‘tkazildi. Keyin belgilangan tartibda barcha tekshiriluvchilarga maxsus anketa-sо‘rov varaqalari tarqatildi. Ular 7 kun davomida (dam olish kunlari ham hisobga olingan holda) mazkur anketalarga kunlik iste’mol qilgan oziq-ovqat maxsulotlarining nomi, turi, miqdori, hajmi va ovqatlanish vaqtlarini peshma-pesh qayd qilib borishdi. Anketa varaqalarining tekshiriluvchilar tomonidan tо‘ldirilishi kunma-kun nazorat qilib borildi. О‘qituvchilar kundalik ovqatidagi mikronutriyentlarning miqdori oziq-ovqat maxsulotlarining kimyoviy tarkibi berilgan maxsus jadvallar asosida hisoblandi [40]. Olingan natijalar WINDOWS XP operatsion tizimining Microsoft Exsel va Origin 6.1. dasturida statistik qayta ishlandi [32]. Quyida anketa to`ldirilgan varaqalaridan nusxa keltiramiz: 38

Anketa % 18 1. Familiyasi , ismi: Erdonov Dilshod. 2. Yoshi: 30; Jinsi: erkak. 3. Millati: O`zbek. 4. Kasbi: o`qituvchi. 5. Manzilgohi: Koson tumani, Tinibek qishlog`i. 6. Qanday mazali ovqatlarni xush ko`rasiz: shirin. 7. Bir kunda necha marta ovqatlanasiz: 3 marta. 8. Qachon ko`p ovqat yeysiz: tushlikda. 9. Energiya sarflash bo`yicha qaysi guruhga kirasiz: 1- guruhga. Ovqatlanish haqidagi ma`lumotlarni to`ldirish tartibi. a) 7 kundan kam bo`lmagan, dam olish kunlari hisobga olingan holda to`ldiriladi. b) Kataklarning yuqori o`ng burchagida ovqatlanish vaqti ko`rsatiladi. c) Ovqat yoki mahsulotning aniq nomini, sifatini qoldiqsiz ko`rsatiladi. Suyuq ovqatlar uchun stakanlar, piyolalar, tarelkalar; portsiyali ovqatlar uchun miqdori va og`irligi, masalan: 1 dona kotlet 75 gr; garnirlar, kasha, chakkilar oshqoshiq bilan; qand, shirinliklar choy qoshiq hisobida yoki donalab; non bo`lak hisobida 50-60 gr; d) ”qo`shimcha ovqatlanish” qismida asosiy ovqatlanishlar orasida iste`mol qilingan narsalar yoziladi.Masalan, 1ta olma, 1 stakan qatiq va hakazo. e) Uydagi ovqatlanish qayd qilinganda issiq ovqatga ishlatiladigan mahsulotlarni ko`rsating. № Nonushta Tushlik Kechki ovqat Qo`shimcha ovqat 1 1 6:30 11:30 18:30 2 50g saryog` 4ta qovurilgan tuxum 1 kosa sho`rva 1 dona olma 3 1b non 2b non 1b patir 4 2s choy 2s choy 1s qatiq 5 2 1 6:30 11:45 18:55 39

2 1dona shokolad 4ta qaynatilgan tuxum 1 kosa moshxo`rda 1dona apelsin 3 50g saryog` 2b non 2b non 4 1b non 1s choy 2s choy 100gr pista 5 2s choy 3 1 6:15 11:30 18:30 2 2dona konfet 1 tarelka osh 1 kosa piyova 1 dona olma 3 1s kofe 1tarelka 2b non 4 1b non sabzi salat 2s choy 5 3s choy 4 1 7:00 12:00 19:15 2 1s kofe 2 ta sosiska 10 ta manti 1dona sabzi 3 1b non 1s choy 1b non 4 1b non 3s choy 5 5 1 6:00 11:30 18:30 1s oicha kompot 2 50g saryog` 4 ta somsa 1 kosa lag`mon 3 1b non 3 s choy 2b non 4 2s choy 1s choy 5 1s semichka 6 1 6:30 11:15 19:10 2 2 ta nuxum 2 ta xotdog 2b non 3 2b non 2s choy 8ta konfet 4 1s choy 1s choy 2 bosh uzum 5 7 1 7:30 11:20 18:40 2 1s kofe 4 ta somsa 1t osh 1s kefir 3 2b non 2 s choy 1t karam salat 3-BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TA H LILI 3.1. Ma’danli moddalar Ishimizning material va metodika bobida aytib о‘tilganidek, biz о‘tkazgan tadqiqotlar Qashqadaryo viloyatining Koson tumanidagi Koson sanoat kasb -hunar kolleji ishlaydigan aqliy mehnat kishilari orasida olib borildi. Tadqiqotga jalb qilinganlarning (60 nafar) 36tasi erkak, 24 tasi xotin- qizlardir.Tekshiriluvchilarning ovqatlanishini о‘rganish 2011 yil dekabr oyida olib borildi. Shuning uchun oldindan aytib о‘tishimiz joizki, dissertatsiyada keltirilgan materiallar kollej о‘qituvchilarining amaldagi ovqatlanishi haqida uzil-kesil ma’lumot bermasdan, ularning faqat qish faslidagina ovqatlanishi masalalarigagina tegishlidir. О‘qituvchi erkak va ayollarning 1 xafta davomida iste’mol qiladigan ovqatlarning turi, miqdori, qayd qilib о‘tilgan anketalarda hisob-kitob qilinib, har bir individ uchun 7 kun davomidagi ovqatlanishidan bir kunlik iste’mol qilinadigan taomlari о‘rtacha chiqarildi. Erkaklar 40

va ayollar guruhlaridan olingan ma’lumotlar о‘rtacha songa tenglashtirib olindi va meyoriy normativlarga [43] solishtirilib, tegishli xulosalar chiqarildi. Har ikkala guruhda ham olingan natijalarni tahlil qilish qulay bо‘lishi uchun ular qabul qilingan umumiy metodik kо‘rsatmalarga binoan о‘z navbatida 3 kichik guruhga bо‘lib о‘rganildi, ya’ni: 1- guruh: 18 - 29 yoshlilar; 2- guruh: 30 - 39 yoshlilar; 3- guruh: 40 - 59 yoshlilar; 41

3.1.1. Erkaklar 3-jadvalda erkaklar guruhining mineral moddalar bilan ta’minlanishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Unda aynan olingan natijalardan tashqari taqqoslash uchun har bir kichik guruhda ham о‘rtacha meyor natijalari tegishli jadvallardan olib berilgan [43]. 3 -jadval Aqliy mehnat kishilarining mineral moddalar bilan ta’minlanishi ( e rkaklar) . Mineral moddalar, mg Yosh, guru h lar 18 -29 30-39 40-59 Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Kalsiy 800 479,2 -40,1 800 411,2 -48,6 800 459,4 -42,6 Fosfor 1200 1225,0 +2,1 1200 1251,3 +4,3 1200 1272,2 +6,0 Magniy 400 470,5 +17,6 400 469,0 +17,2 400 464,0 +16,0 Temir 10 11,2 +12,0 10 11.5 +15,0 10 11,8 +18,0 Rux 15 11,3 -24,7 15 10,2 -32,0 15 10,80 -28,0 Yod 0,15 0.11 -26,7 0,15 0,09 -40 0,15 0,08 -46,7 Изоҳ* - shu va shundan keyingi 3-6 jadvallardagi barcha oziq moddalarning me ` yor darajasi olingan manba : СанПиН № 0250 -08,Toшкент, TTAИФ, 2008 yil. Kо‘rinib turganidek, tekshiriluvchilarning kaltsiy elementi bilan ta’minlanishi 3 ta kichik guruh vakillarida ham meyor darajasidan ancha kam bо‘lib, 1- kichik guruhda bunday yetishmovchilik 40,1 % ni, 2- kichik guruhda 48,6 % ni, 3- kichik guruhda esa 42,6 % ni tashkil qiladi. Bu holat qish faslida aqliy mehnat qiluvchilarning kaltsiy elementiga bо‘lgan talab meyorlari sezilarli darajada qondirilmasligini kо‘rsatadi. Bu xolni kuzatuv о‘tkazilgan hududda aqliy mehnat vakillarining kalsiy elementiga boy bо‘lgan mahsulotlarni kam iste’mol qilishi bilan tushuntirish mumkin. Jadvalda keltirilgan navbatdagi mineral modda fosfor elementi bо‘lib, u bilan aqliy mehnat vakillarining ta’minlanishi meyor darajasida ekanligini aytib о‘tish mumkin. Jadvalda kо‘rinib turganidek, erkak о‘qituvchilarning fosfor bilan ta’minlanishi 1- kichik guruhda 1200 mg о‘rniga 1225 mg (+2,1 %) , 2- kichik guruhda 1251,3 mg (+4,3 %) va nihoyat 3- kichik guruhda 1272,2 mg (+6,0 %) ni tashkil qiladi. Ushbu kо‘rsatkichlar о‘qituvchilarning ayni vaqtda fosforli oziq moddalarni tegishli miqdorda yoki qisman undan kо‘proq miqdorda iste’mol qilganligini kо‘rsatadi. О‘rganilgan mineral moddalardan magniy hamda temir yilning qish faslida ovqat tarkibida kerakli miqdorda va undan ziyod bо‘lganligini kо‘rsatadi, xususan, magniy tekshiriluvchilarning 1- kichik guruhida meyorga nisbatan 17,6 % ziyod (400 mg о‘rniga 470,5 mg qabul qilingan). 42

Huddi shunday ahvol 2- kichik guruhda ham kuzatiladi (469 mg), yoshi qaytgan о‘qituvchilarda esa (3- kichik guruh) magniyning qabul qilinishi 400 mg о‘rniga 464 mg (+16,0 %) bо‘lgan. Aytib о‘tilganidek temirning qabul qilinishi ham hamma kichik guruhlarda meyor darajasidan sezilarli darajada kо‘p. Chunonchi, ushbu kо‘rsatkich 1- kichik guruhda 12% ga, 2- kichik guruhda 15% ga va 3- kichik guruhda 18% ga о‘sgan. Jadvalda keltirilgan mikroelementlarning navbatdagisi rux bо‘lib, u bilan erkak о‘qituvchilarning ta’minlanishi 1- kichik guruhda 24,7% ga , 2- kichik guruhda 32% ga, 3- kichik guruhda 28% ga kamligi yaqqol kо‘rinib turibdi. О‘qituvchilar vujudining yod elementi bilan ta’minlanishi ham ancha salbiy kо‘rsatkichlarga ega bо‘lib, 1- kichik guruh vakillari ushbu mikroelementning faqat 73,3% ginasini qabul qilgan. , 2- kichik guruhda bunday yetishmovchilik yanada yaqqolroq namoyon bо‘ladi, ya’ni ushbu guruh vakillari qabul qilinishi lozim bо‘lgan yodning faqat 60% inigina olgan. 3- kichik guruh vakillarida esa ushbu ahvol yanada keskinlashib, bunday yetishmovchilik 46,7% ni tashkil qiladi. Shunday qilib, erkak о‘qituvchilar guruhining biz о‘rgangan mineral moddalar bilan ta’minlanishi quyidagicha xarakterlanadi: barcha kichik guruhlarda ham tegishli meyorda mineral moddalarni qabul qilish faqat fosforga tegishli ekan. Mineral moddalardan kalsiy, rux va yod tegishli normativdan ancha past qabul qilinib, magniy va temir elementlari meyor darajasidan bir muncha ziyod miqdorda qabul qilingan. Demak, kollej о‘qituvchilarining mineral moddalar bilan ta’minlanishini meyorlashtirish uchun ular ovqatida kalsiy, rux va yod elementlarining miqdorini sezilarli darajada oshirish lozim. Bunday tadbirlarning о‘z vaqtida tegishli darajada amalga oshirilishi ularning sihat- salomatligini muhofaza qilishda hamda aqliy mehnat qilishining yaxshilanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Jadvallarda keltirilgan ma’lumotlarni taqqoslash va tegishli xulosa chiqarish oson bо‘lishi uchun ular 1, 2, 3-rasmlarda va umumiy holda 4-rasmda diagramma kо‘rinishida keltirilgan. 43

1 -rasm. 18-29 yoshli erkak larning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 2 -rasm. 30 - 3 9 yoshli erkak larning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida )44 44020406080100120140 Ca P Mg Fe Zn J% me`yor natija 020406080100120140 Ca P Mg Fe Zn J% me`yor natija

3 -rasm. 40 - 5 9 yoshli erkak larning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 4-rasm. Aqliy mehnat kishilarining kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) (erkaklar) 3.1.2. Ayollar 45020406080100120140 Ca P Mg Fe Zn J% Me`yor 18-29 yo 30-39 yo 40-59 yo

4-jadvalda 3 kichik guruhga mansub о‘qituvchi ayollarning о‘rganilgan mineral moddalar bilan ta’minlanishi haqida ma’lumot keltirilgan. 4 -jadval Aqliy mehnat kishilarining mineral moddalar bilan ta’minlanishi ( a yollar) . Mineral moddalar (mg) Yosh, guru h lar 18 -29 30-39 40-59 Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Kalsiy 800 6 93 ,0 -13,4 800 6 18 ,0 -2,75 800 684,0 -14,5 Fosfor 1200 1290 ,0 + 7,5 1200 1409,5 +17,4 1200 1263,6 +5,3 Magniy 400 447 ,1 +11,7 400 379 ,1 -5,3 400 450,0 +12,5 Temir 18 20 ,0 +11,1 18 21,5 +19,4 18 23,2 +28,8 Rux 15 9 ,7 -35,4 15 9 ,2 5 -38,4 15 9,76 -34,9 Yod 0,15 0,0 9 5 -36,7 0,15 0,09 9 -34,0 0,15 0,1 -33,4 Bu yerda ham oziq moddalar tarkibidagi mineral moddalarning uchrashi erkaklar guruhidagi singaridir. Chunonchi, kalsiy bilan ta’minlanish 1- kichik guruhda 13,4% ga , 2- kichik guruhda 22,75% ga, 3- kichik guruhda 14,05% ga meyorga nisbatan kam ta’minlanganligi namoyish etiladi. О‘rganilgan mineral moddalardan meyorga nisbatan yaqqol kamayib ketganligi aynan erkaklar guruhidagi singari rux va yod elementiga nisbatan aniq sezilib turibdi. Agar ayol о‘qituvchilar organizmining rux bilan ta’minlanishi 1- kichik guruhda 35,4% ga , 2- kichik guruhda 38,4% ga, 3- kichik guruhda 34,9% ga kamaygan bо‘lsa, yod elementiga nisbatan bu kо‘rsatkichlar tegishli holda 36,7%, 34,0% va 33,4% ni tashkil qiladi.О‘rganilgan fosfor, magniy va temir elementlarining ovqat bilan qabul qilinishi har uchchala kichik guruhda ham meyor darajasidan sezilarli darajada yuqori. Chunonchi, magniy 1- kichik guruhda 11,7% ga , 3- kichik guruhda 12,5% ga kо‘p qabul qilingan. Temir elementiga nisbatan quyidagilarni qayd qilish mumkin. Uning ovqat bilan qabul qilinishi 1- kichik guruhda meyorga nisbatan 11,1% ga , 2- kichik guruhda 19,4% ga, 3- kichik guruhda esa 28,8% ga kо‘pdir. Yuqoridagi jadvalda keltirilgan sonlar taqqoslash qulay bо‘lishi uchun 5-6-7- rasmlarda diagramma holida namoyon etilgan. 8-rasmda esa barcha kо‘rsatkichlar bir joyga tо‘planib berilgan. 46

5-rasm. 18-29 yoshli xotin- qizlarning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 47

6-rasm. 30 - 3 9 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 7-rasm. 40 - 5 9 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 48

8 -rasm. Aqliy mehnat kishilarining kunlik ovqatidagi mineral moddalar miqdori (me`yorga nisbatan % hisobida) (ayollar) Shu nday qilib, mineral moddalar bilan kollej о‘qituvchilarining ta’minlanishida ayollar va erkaklar о‘rtasida ayni hududga nisbatan bir xil xususiyat qayd qilindi. 49

3.2. Vitaminlar Mikronutrientlarning ikkinchi guruhi vitamanlar bо‘lib, ular ham organizm uchun mineral moddalardek enegetik qiymatga ega bо‘lmasa-da, vujudda kechadigan barcha hayotiy jarayonlarda faol ishtirok etadi. Shu narsa muhimki, asosiy oziq moddalari bо‘lmish oqsillar, yog‘lar va uglevodlarning tanqisligi (kamligi) yoki taqchilligi (bо‘lmasligi) bir necha grammlar bilan о‘lchansa, vitaminlar bobida bunday holat milligramm va mikrogrammlarda hisob-kitob qilinadi. Ya’ni oqsil taqchilligi kundalik ratsionda uning miqdori doimiy holda 10-20 gr ga kam bо‘lganida organizmning fiziologik funksiyalarida sezilarli salbiy siljishlar kuzatilsa, bir necha milligramm u yoki bu vitaminning miqdori kamayganida avitaminoz va gipovitaminoz holatlari qayd qilinadi. Shu narsa ham muhimki, kundalik rayiondagi barcha vitaminlarni о‘lchash va meyoriga solishtirish tegishli asbob-uskunalarni, kimyoviy analizlarni va kо‘pdan-kо‘p hisob-kitoblarni talab qiladi. Shuning uchun ham iste’mol taomlaridagi vitaminlarni tahlil qilishga bag‘ishlangan materiallarda suvda va yog‘da eruvchi vitaminlarning ayrimlari misol tariqasida keltiriladi. Shu fikrlardan kelib chiqqan holda biz ham о‘z kuzatuvlarimizda kо‘pi bilan 10 ta vitaminni hisob- kitob qilib, tegishli natijalar oldik. 50

3.2.1. Erkaklar 5 -jadval Aqliy mehnat kishilarining vitaminlar bilan ta’minlanishi (erkaklar). Vitaminlar Yosh, guruhlar 18-29 30-39 40-59 Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % C (mg) 70 53,6 -23,5 70 50,4 -28,0 70 73,5 +5,0 A(mg) 1000 630,0 -37,0 1000 600,0 -40,0 1000 680,1 -31,9 E(mg) 10 7,4 -26,0 10 7,9 -21,0 10 8,2 -18,0 D(mkg) 2,5 2,8 +12,0 2,5 2,9 +16,0 2,5 3,1 +24,0 B 1 (mg) 1,2 1,51 +25,8 1,2 1,45 +20,8 1,2 1,6 +33,3 B 2 (mg) 1,5 1,76 +17,3 1,5 1,5 0 1,5 1,6 +6,6 B 6 (mg) 2,0 2,4 +20,0 2,0 2,2 +10,0 2,0 2,4 +20,0 PP (mg) 16 17,0 +6,3 16 19,3 +20,6 16 18,03 +12,6 Folat(mg) 200 193,8 -3,1 200 163,0 -18,5 200 180,1 -9,5 B 12 (mg) 3 3,5 +16,6 3 3,2 +6,6 3 3,4 +13,3 5-jadvaldan kо‘rinib turganidek, erkak о‘qituvchilarning kunlik ovqatidagi ayrim vitaminlarning miqdori meyor darajasidan ancha kam, ayrimlari esa meyorga yaqin va yana ba’zi bir vitaminlar meyorga nisbatan biroz balandroq kо‘rsatkichni nomoyon qiladi. Chunonchi uchchala guruhdagi, ya’ni 18-29, 30-39 va 40-59 yoshli erkak о‘qituvchilarning kundalik ovqatidagi vitamin S miqdori tegishli holda 53,6, 50,4 va 73,5 mg ni tashkil qiladi. Har uchchala guruhdagi tekshiriluvchilar uchun bu vitaminga nisbatan meyor talabi 70 mg ekanligini hisobga olsak, 1 va 2-guruhda ushbu meyorning qondirilishi mos holda 23,5% va 28,0% ga kam bо‘lsa, 3-guruh tekshiriluvchilari meyorga nisbatan 5% ga kо‘proq ta’minlanganligi kо‘rinib turibdi. Har uchchala guruhdagi tekshiriluvchilarning vitamin A bilan ta’minlanishi meyorga nisbatan ancha past bо‘lib, bu kо‘rsatkich tegishli holda 37, 40 va 31,9% kam miqdorni tashkil qildi. Bunday taqchillikni, birinchidan, о‘tkazilgan kuzatuvlarning qish fasligi tо‘g‘ri kelganligi, shuningdek, iste’mol qilinadigan о‘simlik mahsulotlarida karotinoidlarning nihoyatda kamayib ketishi bilan, ikkinchidan, ushbu vitamin serob bо‘lgan baliq va baliq mahsulotlarining erkak о‘qituvchilar tomonidan juda ham kam iste’mol qilingani bilan tushuntirish mumkin. Xuddi shuningdek, vitamin E ning ham meyorga nisbatan kam ta’minlanganligi kо‘rinib turibdi. Agar vitamin E ga bо‘lgan talab har uchchala kichik guruhda ham 10 mg ni tashkil qilsa, 1- kichik guruhda bu kо‘rsatkich 7,4 mg, 2- kichik guruhda 7,9 mg , 3- kichik guruhda 8,2 mg ni tashkil 51

qiladi. Vitamin D meyorga nisbatan ancha kо‘pligi aniqlandi. Agar meyorda vitamin D ga bо‘lgan talab 2,5 mg ni tashkil qilsa, biz tekshirgan guruhlarda bu kо‘rsatkich mos ravishda 2,8 mg, 2,9 mg va 3,1 mg ni tashkil etdi. Bunday natijani biz tekshiriluvchilarning kunlik ovqati tarkibida tuxum mahsuloti asosiy о‘rinda turganligi, ya’ni tuxumning kо‘p iste’mol qilinganligi bilan izohlaymiz. B guruh vitaminlardan B 1, B 2 , B 6 va B 12 lar bilan erkak о‘qituvchilar organizmining ta’minlanishi taxminan meyor darajasida va hatto meyordan ortiqroq ekanligini ham kо‘rishimiz mumkin. Vitamin B 1, B 2 va B 6 larning tekshiriluvchi erkak о‘qituvchilar organizmining meyoriy talab darajasidan balandroq ta’minlanishi biz tekshirgan hududda, ayniqsa, qish faslida ular iste’mol qiladigan oziq-ovqatlarning asosiy qismini non va un mahsulotlari tashkil qilishi bilan tushuntirish mumkin. Vitamin B 12 ning ham meyordan balandligini tekshiriluvchilarning hayvon mahsulotlaridan gо‘sht,tuxum kabi sifatli oziq-ovqatlarni meyorida iste’mol qilganligi bilan izohlaymiz. Biz hisoblagan vitaminlardan niatsin (vitamin PP ) ning ham tekshiriluvchilarning har uchchala guruhlarida ham meyor darajasidan bir oz balandligi aniqlandi. Ya’ni bu vitaminga nisbatan sutkalik talab 16 mg ni tashkil qilsa, biz tekshirgan guruhlarda mos ravishda 17 mg, 19,3 mg va 18,03 mg ni tashkil qildi. Bunday natija meyorga nisbatan 6,3%, 20,6% va 12,6% ga kо‘p demakdir. Folatsin (vitamin B 9 ) ning tekshiriluvchilar iste’mol taomlarida meyorga nisbatan bir oz kamligi qayd qilindi. Kuzatuv о‘tkazilgan guruhlarda erkak о‘qituvchilar ovqatidagi vitaminlarning meyorga nisbatan miqdorini yaqqolroq tasavvur qilish uchun foiz hisobida 9-10-11-rasmlarda va umumiy holda 12-rasmda diagramma shaklida keltiramiz. 52

0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр Натижа9-rasm. 18-29 yoshli erkaklarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр Натижа 10-rasm. 30-39 yoshli erkaklarning vitaminlar kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 53

0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр Натижа11-rasm. 40-59 yoshli erkaklarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 020406080100120140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Ме ъ ё р 18-29 ё ш 30-39 ё ш 40-59 ё ш 12-rasm. Aqliy mehnat kishilarining kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) (erkaklar) 3.2.2. Ayollar 54

6-jadval Aqliy mehnat kishilarining vitaminlar bilan ta’minlanishi (ayollar). Vitaminlar Yosh, guruhlar 18-29 30-39 40-59 Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % Meyor Natija Far qi % C (mg) 70 54,0 -22,9 70 44,1 -37,0 70 78,5 +12,1 A(mkg) 800 540,0 -32,5 800 400,5 -50,0 800 500.0 -37,5 E(mg) 8 9,5 +18,7 8 10,1 +26,2 8 10,05 +25,6 D(mkg) 2,5 1,1 -66,0 2,5 1,0 -60,0 2,5 0,9 -64,0 B 1 (mg) 1,1 1,39 +26,4 1,1 1,33 +20.9 1,1 1,342 +22,0 B 2 (mg) 1,3 1,2 -7,7 1,3 1,6 +23,07 1,3 1,5 +15,4 B 6 (mg) 1,8 1,8 0 1,8 1,9 +5,5 1,8 1,93 +7,2 PP (mg) 14 17,4 +24,3 14 17,0 +21,4 14 16,3 +16,4 Folat(mg) 200 136,3 -31,9 200 120,1 -39,95 200 178,1 -0,95 B 12 (mg) 3 2,0 -33,4 3 1,8 -40,0 3 2,2 -26,7 6 -jadvalda biz tekshirgan aqliy mehnat qiluvchi ayollarning vitaminlar bilan qay darajada ta’minlanganligi keltirilgan. Kurinib turganidek, vitamin C ga nisbatan 1 va 2-guruhlarning qondirilishi meyorga nisbatan ancha kam, ya’ni vitamin S ning sutkalik meyori 70 mg ni tashkil qilsa, 1-guruhda bu kо‘rsatkich 54 mg va 2-guruhda 44,1 mg ni tashkil qiladi. Bu kо‘rsatkichlar meyorga nisbatan tegishli holda 22,9 % va 44,1 % kam ekanligini kо‘rsatadi. 40-59 yoshlilar guruhida esa bu vitaminga nisbatan ta’minlanish darajasi meyordagi 70 mg о‘rniga 78,5 mg ni tashkil qildi. Bu kо‘rsatkich meyorga nisbatan 12,1 % ga kо‘p demakdir. Bunday natijani 3- guruh vakillari 1 va 2-guruhga nisbatan hо‘l mevalar va sabzavot mahsulotlarini kо‘proq iste’mol qilganligi bilan izohlashimiz mumkin. Tekshiriluvchilarning vitamin E bilan ta’minlanishi meyorda 8 mg ni tashkil qilsa, biz olgan natija 9,5 mg, 10,1 mg va 10,05 mg ga yetdi. Bu natija mos holda 18,7 %, 26,2 % va 25,6 % ga kо‘p degan xulosaga olib keladi. D vitaminga bо‘lgan talabning qondirilishi erkaklar guruhiga teskari holatda ancha past ekanligi aniqlandi. Chunonchi, D vitaminga bо‘lgan sutkalik talab meyori 2,5 mgni tashkil qilsa,1-guruhda bu kо‘rsatkich 1,1 mg ni, ya’ni 66,0 % ga, 2-guruhda 1,0 mg,ya’ni 60,0 % ga, 3- guruhda esa 0,9 mg, ya’ni 64,0 % ga kam ekanligi kо‘rinib turibdi. B guruh vitaminlardan B 1 va B 6 lar bilan ta’minlanish darajasi meyorga nisbatan bir oz yuqori.Buni ham biz iste’mol taomlarining asosini non va un mahsulotlari tashkil qilganligi bilan tushuntirishimiz mumkin. 55

Vitamin B 12 ning ayol о‘qituvchilar har uchchala kichik guruhdagilar ovqatidagi miqdori meyorga nisbatan tegishli xollarda 33,4 %, 40,0 % va 26,7 % ga kamligi aniqlandi. Vitamin B 12 ning tekshiriluvchi ayol о‘qituvchilar iste’mol taomlarida kamligini har uchchala kichik guruhdagi ayollarning hayvon mahsulotlaridan gо‘sht, tuxum, sut va qatiqlarni erkaklarga nisbatan ancha-muncha kam iste’mol qilgani bilan izohlash mumkin. Vitamin PP yoki niatsinning miqdori tekshiriluvchilarning iste’mol taomlarida meyorga nisbatan bir oz balandroq ekanligi aniqlandi, ya’ni meyorda bu kо‘rsatkich 14 mg ni tashkil qilsa, biz olgan ma’lumotlarda 1-guruhda 17,4 mg ni, 2-guruhda 17,0 mg va 3-guruhda 16,3 mg ni tashkil qildi. Folatsin ( vitamin B 9 ) ning tekshirilayotgan ayol о‘qituvchilar iste’mol taomlarida meyorga nisbatan ancha kamligi qayd qilindi, ya’ni bu vitaminga nisbatan 1- kichik guruh 31,9 % ga, 2- kichik guruh 39,9% ga, 3-guruh esa 10,95 % ga kam ta’minlangan. Yuqorida aytib о‘tilgan natijalar foiz xisobida diagramma kо‘rinishida 13-14-15-16-rasmlarda keltirilgan. 0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр натижа 13-rasm. 18-29 yoshli xotin-qizlarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 56

0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр Натижа14-rasm. 30-39 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % Меъёр Натижа 15-rasm. 40-59 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori ( me`yorga nisbatan % hisobida ) 57

0 20 40 60 80 100 120 140 Аскорбат кислота Ретинол Токоферол Кальциферол Тиамин Рибофлавин Пиридоксин Ниацин Фолат кислота Цианкоболамин % М е ъё р 18-29 ё ш 30-39 ё ш 40-59 ё ш16-rasm. Aqliy mehnat kishilarining kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori (me`yorga nisbatan % hisobida) (ayollar). Aqliy mehnat qiluvchilarning amaldagi ovqatlanishini tahlil qilish shunday xulosaga olib keldiki, ularning iste’mol taomlarida ayrim vitamin va mineral moddalarning miqdori shu yoshdagi kishilarga mо‘ljallangan meyordan sezlarli darajada kam bо‘lib, uni tuzatish yо‘llarini topish, boshqacha aytganda, aqliy mehnat qiluvchilarning oqilona ovqatlanishini amalga oshirish yо‘lida tegishli tadbirlar belgilash kechiktirib bо‘lmaydigan dolzarb muammolardan hisoblanadi. 58

XULOSA Inson iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida makronutriyentlardan tashqari qator vitaminlar, ma’danli moddalar va boshqa biologik faol moddalar ham bо‘ladi. Ularni oqsil, yog‘ va uglevodlarga nisbatan nihoyatda kam iste’mol qilingani ichun (milligramm, mikrogramm, hatto ionlar holida) mikronutriyentlar (mikros-kichik, nutritio-ovqat) deb ataladi. Barcha mikronutrientlar hech qanday energetik qiymatga ega emas, shunga qaramasdan vujuddagi jamiki tiriklik jarayonlari ularsiz meyorida amalga oshmaydi.Chunki bunday kо‘zga kо‘rinmas va qо‘lga ilinmas moddalar barcha hayotiy jarayonlarni boshqaruvchi fermentlar, gormonlar va qator biologik faol suyuqliklar (tо‘qimalararo, ichki va tashqi suyuqliklar, qon, limfa va boshqalar tarkibiga kiradi. Shu munosabat bilan mikronutrientlarning tegishli meyordan kam bо‘lishi ham, kо‘p bо‘lishi ham yashash jarayonlarining buzilishiga olib keladi. Aytish joizki, har xil kasalliklarga qarshi ishlatiladigan dori-darmonlarning aksariyat qismi ham asosan mikronutrientlar va ularning birikmalaridan iborat bо‘lib, ular birinchi navbatda vujudning u yoki bu moddaga nisbatan talabini qondirish va hayotiy jarayonlarni me`yorlashtirishga qaratilgan bо‘ladi. Yuqoridagi fikrlar hisobga olingan holda Respublikamizda 2010 yilning 7 iyunida “ Aholi о‘rtasida mikronutrient yetishmasligi profilaktikasi tо‘g‘risida” degan muhim qonun qabul qilindi. Uning 2-bob 4 – va 7-moddalarida “Aholi о‘rtasida mikronutrient yetishmasligi profilaktikasi” sohasidagi davlat siyosatining asosiy yо‘nalishlari sifatida bu boradagi ilmiy tadqiqot ishlarini qо‘llab quvvatlash hamda tegishli sanitariya gigiyena va tushuntirish ishlarini olib borish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Qayd qilib о‘tganimizdek, aholining asosiy qismi ovqatlanish bobida quvvat beruvchi oqsillar, yog‘lar haida uglevodlarga, makronutrientlarga e’tibor berib, mikronutrientlarni nazardan chetda qoldiradi yoki hisobga olmaydi. Buning oqibatida yosh bolalarda о‘sish, rivojlanish, kattalarda serunum mehnat qilish. Uzaro munosabatlar va kayfiyat kо‘ngildagidek bо‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan mikronutriyentlar tо‘g‘risida qabul qilingan qabul qilingan qonun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki Respublikamiz aholisining turli guruhlarida , shu jumladan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida viloyatlarida ham amaldagi ovqatlanishni tahlil qilish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar kо‘pchilik hollarda bu borada qator kamchiliklarga yо‘l qо‘yilayotganligini kо‘rsatadi. Ularni bartaraf qilish uchun muhim tadbirlardan biri bu mikronutrientlar haqida aholining turli qatlamlarida tegishli tushunchalarni targ‘ibot-tashviqot, о‘qish, о‘rgatish yordamida shakllantirishdir. Shunda ushbu masala bо‘yicha qabul qilingan qonun va unga muvofiq tuzilgan dasturning amalga oshirilishi ancha muvaffaqiyatli kechadi. 60

Masalaning aytib о‘tilgan muhim jihatlarini e’tiborga olgan holda, biz tadqiqotlarimiz obe’kti sifatida aqliy mehnat qiluvchilar vakillari sifatida kasb-hunar kollejlarida faoliyat olib borayotgan о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiylarni tanlab oldik. Zero, о‘sib kelayotgan yosh avlodning yetuk va barkamol bо‘lib yetishishida ularning xizmatlari beqiyosdir. Shu nuqtai nazardan kollej о‘qituvchilarining sog‘ligini yaxshilash va ularda ovqatlanish madaniyatini shakllantirish, ularning ilmiy va amaliy faoliyalarini yuksaltirishga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijasidan kelib chiqqan holda quyidagilarni xulosa о‘rnida keltirdik: 1. Mikronutrientlar (vitamin va mineral moddalar) ning aqliy mehnat qiluvchilar hayotida tutgan о‘rni, ularning tabiiy manbaalari va sutkalik talab meyorlarini о‘rgandik va tahlil qildik. 2. Qashqadaryo viloyati Koson tumanidagi Koson sanoat kasb-hunar kolleji о‘qituvchilarining qish faslida amaldagi ovqatlanishini tahlil qilib, ularning iste’mol taomlaridagi mikronutrientlarning miqdori aniqlanib, belgilangan meyorlar bilan solishtirildi. 3. Aqliy mehnat qiluvchilarning iste’mol taomlarida biz о‘rgangan mineral moddalardan kalsiy, rux va yod elementlarining tegishli guruhlar uchun belgilangan meyordan kamligi aniqlandi. 4. О‘tkazgan tadqiqotlarimiz natijasida biz о‘rgangan aholi guruhining fosfor, magniy va temir kabi hayot uchun nihoyatda zarur bо‘lgan ma’danli moddalar bilan meyordan ortiqroq ta’minlanganligi aniqlandi va bu natijalar izohlab berildi. 5. Tadqiqot о‘tkazilgan aqliy mehnat kishilarining temir elementi bilan meyordan ortiq ta’minlanishiga qaramay, ularning ayrimlarida kamqonlik belgilari kuzatildi. Bu xol, ya’ni iste’mol taomlarida temir moddasining yetarli va meyordan ziyod bо‘lishiga qaramasdan, kamqonlik holatlarining kо‘p uchrashi oshqozon-ichak tizimidan qon (gemoglobin) hosil bо‘lishi uchun muhim ahamiyatga ega bо‘lgan temir elementining vujud ichki muhitiga kam о‘tishi bilan tushuntirilishi mumkin. Bu о‘rinda aholining mahalliy udumlariga xos achchiq, kо‘k choyni kо‘p iste’mol qilishini keltirish mumkin. 6. Sog‘lom yashash hamda jismoniy va aqliy faoliyat yurgizishda energetik qiymatga ega bо‘lmasada, muhim ahamiyat kasb etadigan darmondorilardan, ya’ni vitaminlardan kuzatuvlarimizda aqliy mehnat kishilari uchun erkaklar guruhida C, E, A, folat kislota, ayollar guruhida esa C, A, D, B 2 , folat kislota va B 12 larning tannqisligi aniqlandi. 61

AMALIY TAVSIYALAR Kasb-hunar kollejlarida faoliyat yuritayotgan aqliy mehnat kishilarining salomatligini saqlash, kasbiy mahoratini oshirish maqsadida, ularning amaldagi ovqatlanishini tahlil qilib, mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda, quyidagilarni taklif qilish mumkin: 1. Har bir о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiy о‘zining yoshi va jinsiga munosib holda, asosiy oziq moddalari yoki mikronutriyentlar (oqsillar, yog‘lar va uglevodlar) bilan birgalikda, qо‘shimcha yoki mikronutriyentlar (vitaminlar va mineral moddalar) dan tegishli miqdorda yil davomida qabul qilib turishi shart. 2. Ovqatlanish tartibi,miqdori va har xil mahalliy udumlar ta’siri ostida mikronutriyentlarning meyor darajasidan kamayib ketishini aniqlash maqsadida yilning tо‘rt fasli davomida aniq ovqatlanishni о‘rganish bо‘yicha mutaxassislar bilan birgalikda tadqiqotlar о‘tkazilib, tо‘g‘ri (ratsional) ovqatlanish bо‘yicha targ‘ibot ishlarini о‘tkazib turish. 3. Kasb-hunar kollejlarida ishlayotgan о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiylarning tо‘g‘ri ovqatlanishi bilan bog‘liq bо‘lgan jadvallar diagramma va kо‘rsatkichlar qayd qilingan sihat- salomatlik burchaklarini tashkil qilish. 4. Kollej pedagogika kengashi yig‘ilishlarida kamida har bir kvartalda bir marta mavsumga qarab ratsional ovqatlanish bо‘yicha suhbatlar, simenar-treninglar о‘tkazib turish. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди.Т.13.-Т.: Ўзбекистон, 2005. – Б. 119-120. 2. Ав ц ин А.П., Жаворонков А.А., Риш М.А., Строчкова Л.С. Микроэлементози человека. –М.: Медицина, 1991.-496 с. 3. Алматов К.Т., Алла муратов Ш.И. Одам ва хайвонлар физиологияси. Тошкент, «Университет» , 2004, 580 бет. 4. Алишко-Ожевский Й.П., Шевякова А.В., Махова Н.Н., Шаховская А.К., Бессонов В.В. Сезонние комбания содержания макро и микроэлементов в крови бол ь них с явенной болезню желудка и двенадсатиперстной кишки. Вопрос питания , 2005, №5. -915с. 5. Ашурова Л.Н., Хўжаева Ф.К. Болаларда йод етишмовчилиги. Сихат- саломатлик журнали. №3, 22 бет. 6. Арзиқулов Р.У. Соғлом турмуш тарзи асослари.//Соғлом турмуш тарзининг асослари, шакллантириш масалалари ва муаммолари. Тошкент: Республика Саломатлик институти, 2005. – ИИ жилд.- 251 б. 7. Будаговская В. Н., Плотникова О.А., Нестерова А.П. и др. –В кн: Актуалние проблеми гигиени питани й . Тибилиси, 1981, с 31-32. 8. Бобохўжаев Н.Қ. Овқатланиш ва саломатлик. Тошкент. “Медицина”, 1985, 13-15 бетлар. 9. Воганов Н.Н. и др. Сов здравоохр. 1989, №3, с 71. 10. Воронина Н.В. Витаминная обеспеченност школников // Медицинский журнал Узбекистана. – Ташкент. 1990. - №1. –С. 31-33. 11. Валихонов М.Н. Биокимё. Тошкент, “ Университет”, 2008 йил, 290 бет. 12. Долник В.Р. Сушествуют ли биологические механизми регуляции численности людей?. «Природа», 1992, № 6, стр. 3-16. 13. Дусчанов Б.О. Сточная потребност в энергии и обоснование норм питания зерноводов в условиях Узбекистана. Мед. журнал Узбекистана. 1995, № 2, стр. 45-46. 14. Дусчанов Б. О. Ерли дон маҳсулотларидаги микроэлементлар таркибий қисмини гигиеник баҳолаш. Ўзбекистон тиббиёт журнали. 1995 йил, № 4, 10-12 бетлар. 15. Дусчанов Б.О. Сточние энергитические запрати рабочих некоторие отрослей Узбекистана. Мед. журнал Узбекистана. 1996 г. № 3,33-34 с. 16. Дусчанов Б.О., Юсупова О.Б. Болаларнинг оилада тўғри овқатланишининг гигиеник асослари. Педиатрия, 2001, № 2, 20-24 б. 64

17. Дусчанов Б.О. ва бошқалар. Умумий гигиена: Тиббиёт институтлари талабалари учун дарслик.- Т., “Абу Али ибн Сино” номидаги тиббиёт нашри, 2001 йил, 558 бет. 18. Ефремов В.В. Витамин и в питании и профилььактики витаминной недастаточности. М., 1971, стр. 207. 19.Зайченко В.И. и др. Методические рекомендатсии по взрослам изучения фактического питания и состояния здоров ь я в связи с характером питани й . М., 1986, 68 с. 20. Кроснопевсев В.М., Истомин А.В., Серебриков В.С. Эффективност сбалансированного питания в условиях профилактория для рабочих угол ь ного разреза. Гигиена и санитари й . М., 1984, №11, 14-16 с. 21. Кроснопевсев В.М., Профиминко Л.С., и др. Потребление основних пишевих вешеств, состаяние здоровя и физическая работоспособност учашихся средних школ. Вопроси питания, 1998 г., № 5, стр. 40-43. Московский НИИ гигиени им. Ф.Ф. Эрисмана, СОЛИУВ, Москва. 22. Курбанов А.Ш. Влияние недастаточности белка в рационе матери во время ее беременности и лактатсии на развитие физиологических систем началного и заключителного этапов гидролиза углеводов у потомства. Диссертация на соискание ученой степени. канд. биол. наук. Ташкент, 1997, 161 с. 23. Каримов О.Р., Қ урбоно в Ш.Қ., Қурбонов А.Ш. Витаминлар ва маъданли моддаларнинг овқатланишдаги ўрни. Қарши. “Насаф”, 2004 йил, 68 бет. 24. Латипов Х.М., Сирожиддинов Ш. С. Соғлом турмуш тарзи – саломатлик марказлари фаолиятининг асосий йўналишига айланмоғи керак // Актуал. проб. Гигиен. Науки в свете реформ и систем и здровох. Ўзб - на: Материал и науч.- прак. конф.- Ташкент, 1999.- С. 142-145. 25. Мазо В.К., Ширина Л.И. Мед в питания человека: всаичвание и биодотупност.// Вопроси питаний. -2005.-Том № 74, стр. 52-59. 26. Методические рекомендатсии по вопросам изучения фактического питания и состояния здоровья населения в связи с характером питания/ Зайченко А.И., Волгарев М.Н., Бондарев Г.И и др.-Москва, 1986.-86 с. 27. Нормы физиологических потребностей в пишевих вешествах и энергии для различние групп населения СССР.// Вопр.питани й . 1992, №2, стр. 6-15. 28. Покровский А.А. О биологический и пишевой ценности продуктов питаний. // Вопроси питани й . 1975 , № 3, стр. 25-40. 29. Покровский А.А. Питания и болезн. Вопроси питани й . 1976, №1, стр. 18-33. 65

30. Рахматуллаев Ё.Ш. Физиологическая обеспеченност пишевими вешествами учашихся селских школ и её рационализаци й . Автореф. диссертация канд. биол. наук. –Т., 2009.- 20 с. 31. Рахматуллаев Ё.Ш. Қишлоқ мактаби ўқувчиларининг оқилона (рационал) овқатланиши. / Услубий қўлланма. Проф. Ш.Қ.Қурбоновнинг умумий таҳрири остида. Тошкент, “Келажакка қадам” х.к, 2006.- 60 б. 32. Рокицкий П.Ф. Биологическая статистика.- Минск: Вишейшая школа, 1967. – 327 с. 33. Сайланова Д.К. Состаяние фактического питания и физического развития детей 1 - 7 лет в условиях южного приарал и (Республика Каракалпакистан). Автореф. дисс. канд. биол. наук. Т.: 2004, стр. 19. 34. Спиричев В.Б., Блажеевич Н.В., Исаева В.А. // Там же. -1995.-№5-С. 3-8. 35. Спиричев В.Б. Теоритеческие и практические аспекти современной витаминологии // Вопроси питаний.- М., 2005.- №5.-С.32-48. 36. Содиқов Б.А., Қўчқорова Л.С., Қурбонов Ш.Қ, Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси. Тошкент, 2006 йил, 234 бет. 37. Тўрақулов Ё.Х. Биохимия. Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти, 1996 йил, 478 бет. 38. Тутелян В.А., Спиричев В.Б., Суханов Б.П., Кудашева В. Н. Микронутриенти в питании здорового и больного человека.-М.: Колос, 2002.-423 с. 39. Уголев А.М., Груздков А.А. и др. Ферментативние адаптации под желудочной желези и тонкой кишки и пише с различним содержанием белков , жиров и углеводов. В кн: Проблеми клинической и эксприменталной энтерологии. Л., 1981, стр. 103-119. 40. Химический состав пишевих продуктов. Справочние табли ц и содержания основних пишевих вешеств и энергетической ц енности пишевих продуктов. (под. ред. И.М.Скурихина и М.Н. Волгарёва). М., Кн:1, 1987, стр. 224. 41. Хмелевский Й.В. , Поберезкина Н.Б. Витамини и возраст человека. Киев., 1990, стр. 168. 42. Шайхова Г.И., Эрматов Н.Ж., Саломова Ф.И., Азизова Ф.Л., Алимухамедов Д.Ш. Болалар ва ўсмирлар гигиенаси: Тиббиёт институтлари талабалари учун амалий машғулотлар ўқув дарслиги. -Т.: Тошкент тезкор босмахонаси, 2004 йил.-324 бет. 43. Шарипова Н.В., Дусчанов В.О., Шайхова Г.И., Қурбонов Ш.Қ., Азизова Ф.Л., Рахматуллаев Ё.Ш.,Солихова Н.С. “Ўзбекистон Республикаси аҳолиси турли гуруҳларининг озиқ моддалар ва энергияга бўлган физиологик талаб меъёрлари, қоидалари ва гигиена нормативлари. Санпин. № 0250 -08,Тошкент, ТТАИФ, 2008 йил, 38 бет. 66

44. Шодиметов Й. Соғлом турмуш тарзи: ижтимоий гигиеник ва экологик муаммолар.- Тошкент: Абу Али ибн Сино, 1990.- 118 б. 45. Қодиров У.З. Одам физиологияси. Тошкент, “Ибн Сино”, 1996 йил, 478 бет. 46. Қурбонов Ш.Қ., Рустамов С. Қачон, қанча ва қандай овқатланиш керак. Қарши, “Насаф”, 1994 йил, 92 бет. 47. Қурбонов Ш.Қ. Дармондорилар зарурми? “Қашқадарё” , 1999 йил, 14 апрель. 48. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонов А.Ш. Овқатланиш физиологиясининг асослари. Қарши, “Насаф” нашриёти, 2000 йил, 72 бет. 49. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонова Ш.Ш. Танамиз темири. “Моҳият” , 2003 йил, 3 октябр. 50. Қурбонов Ш.Қ. Танамиз темирга муҳтож. “Фан ва турмуш”, 2004 йил, № 2-3, 29- 30 бетлар. 51 . Қурбонов Ш.Қ. Овқатланиш маданияти. Тошкент, 2005 йил, 206 бет. 52. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонов А.Ш., Каримов О. Р. Рационал овқатланиш ва овқатланиш маданияти. “Рационал овқатланиш ва соғлом турмуш тарзи”, Республика илмий - амалий анжумани материаллари тўплами. Қарши, 2008 йил, 16- 17 май,51 -52 бетлар. 53. Қурбонов Ш.Қ., Бўриев А. “Кўзга кўринмас, қўлга илинмас (ёҳуд микронутриентлар ҳақида маълумот). Сиҳат -саломатлик журнали. 2010 йил, № 7 -8, 2-3 бетлар. 54. Қурбонов Ш.Қ., Рахматуллаев Ё.Ш. Микронутриентлар ва соғлом авлод, “Соғлом авлод учун”, 2010 йил, 11-сон, 24-27 бетлар. 55. Қурбонов Ш.Қ., Дўстов К.Т. М икронутриентлар ва жисмоний қобилият” Спортда юқори натижаларга эришишда илмий-педагогика ва тиббий-биологик таъминлаш масалалари мавзусида Республика илмий - амалий анжумани . Тошкент, 2011 йил, 215-216 бетю 56. Қурбонов Ш.Қ ., Рахматуллаев Ё.Ш . “Овқатланиш илми” Доктор пресс, 6.12.2011, №28 , 12 бет; 13.12.2011, № 29, 12-13 бетлар. 57 . Ҳакимов Ҳ.К. Касаллик сабабчиси -йод танқислиги. Фан ва турмуш журнали. 2004 йил, № 3, 14 - 18 бетлар. 58. http://www.ziyonet.uz 59. http://www.zoyo.com 60. http:// www.rusmg.ru 61. http://knowledge.allbest.ru 62. http://bibliofond.ru 67

63. http://www.ref.uz 64. http://edadetey.ru 65. http://pitanie .ru Dissertatsiya ishini yozishda yaqindan yordam berganligi uchun ilmiy rahbarim b.f.d. proff. Shoniyoz Qurbonovich Qurbonovga o`z minnatdorchiligimni bildiraman. 68

Похожие

Sog`lom ovqatlanish va uning fiziologik asoslari

Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish