Ранг-тус билдирувчи сифат маъноларининг реаллашуви - Лингвистика - Дипломные работы

Ранг-тус билдирувчи сифат маъноларининг реаллашуви

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.6884765625 KB

Кириш .....................................................................................................3 I.БОБ. РАНГ-ТУС БИЛДИРУВЧИ СИФАТ МАЪНОЛАРИНИНГ РЕАЛЛАШУВИ……………………………………………………..........8 1.1.Сифат маъноларининг фаоллаштирувчи омиллар…………….. ......8 1.2. Ранг-тасвир сифат маъносининг фаоллашуви................................13 1.3. Кўлам меъёрини билдирувчи сифатлар маъносини мисолларда фаоллашуви…………………………………………………………………24 II.БОБ. ҲОЛАТ БИЛДИРУВЧИ СИФАТЛАР МАЪНОЛАРИ...........31 2.1.Ҳолат билдирувчи сифатлар маъноларини фаоллашуви ………………………………………………………………...................... 31 2.2. Хусуснят билдирувчи сифатлар маъноларини фаоллашуви…………………………………………………………….…39 Хулоса …………………………………………………………………….42 Илова........................................................................................................45 Сифат семасининг англатувчи иллюстратив мисоллар рўйхати.................................45 Адабиётлар рўйхати........................................................................................64

Кириш Мустақилликка эришганлигининг йигирма етти йиллигини тантана қилиб, иқтисодий-ижтимоий, маданий – маънавий ривожининг янги босқичига қадам қўйган Ўзбекистон Республикасида фан ҳамда таълим интеграциясини таълимий ва илмий изланишларнинг самарадорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Юртбошимиз бир қатор рисола ва нутқларида фуқаролар дунёқарашининг шаклланишида ижтимоий фанларнинг, хусусан, адабиётшунослик ва тилшуносликнинг ўрни алоҳида эканлигини таъкидлаб келмоқдалар. Ўзбекистон “Айни вақтда жамиятимизда тил маданиятини ошириш борасида ҳам кўп иш қилишимиз лозимлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Айниқса, расмий доираларда адабий тил қоидаларига риоя қилмаслик, фақат маълум бир ҳудуд доирасида ишлатиладиган шева элементларини қўшиб гапириш холатлари учраб туриши бу масалаларнинг ҳали-ҳануз долзарб бўлиб қолаётганини кўрсатади. Бу ҳақда сўз юритганда бобомиз Алишер Навоийнинг “ Тилга эътиборсиз- элга эътиборсиз” деган сўзларида нақадар чуқур ҳаётий ҳақиқат мужассам эканлигига яна бир бор ишонч ҳосил қиламиз” . Мавзунинг долзарблиги . Дарҳақиқат, мамлакатимизда халқимиз маънавий ривожи учун барча шароитлар яратилаётган бир пайтда, тилшунослик фани ҳам шу мақсад учун хизмат қилмоғи даркор. Мустақил ривожланиш йўлини танлаган миллий тилшунослигимиз ҳозирги пайтда, жаҳон тилшунослигига хос бўлган илғор ғояларни ўзлаштирган ҳолда тилнинг инсон ижтимоий фаолиятида тутган ўрнини аниқлаш, унинг коммуникатив моҳиятини ҳамда антропоцентрик хусусиятларини тадбиқ қилиш йўлидан бормоқда. Шу жумладан, замонавий тилшуносликнинг муҳим йўналишларидан бўлган лингвистик қарашлар тил бирликларидан нутқий фаолият воситаси сифатида фойдаланиш қонуниятлари ва тамойилларини аниқлаш ҳамда лисоний ҳодисаларнинг реал мулоқот шароитларида воқеланиши билан

боғлиқ хусусиятларини белгилаш мақсадини кўзлайди. Ушбу тадқиқотнинг долзарблиги, бир томондан, тил тизими ва унинг асосий бирлиги бўлган сўзнинг семантик–структур хусусиятлари таҳлилига алоҳида эътибор қаратилади. Битирув малакавий ишнинг ўрганилиш даражаси. Лингвистик семантик назарияси Г.Ипсен, И.Триер , , В.Порциг, Л.Вайсгербер, А.В.Бондарко, А.М.Кузнецов каби жаҳон тилшунослари номи билан боғлик. Майдонни тилшуносликда умумий семага эга, бир архисема билан бирлашувчи лексик бирликлар мажмуи сифатида тушуниш XIX асрдан, хусусан М.М.Покровский тадкиқотларидан бошланган". Дастлаб семантик майдон назарияси тилнинг лексик сатҳида ўрганилиб, идеографик луғатчилик амалиёти учун хизмат қилган . Ўзбек тилшунослигида ҳам лексик ёки синтактик бирликлар мажмуасига майдон сифатида қараш мавжуд. Т.Ш.Искандарова, М.Абдувалиев, Ҳ.Ҳожиева, Ф.Сафаров тадқиқотларида лингвистик ҳодисалар тизим сифатида сифат семаси таҳлил қилинган. Битирув малакавий ишнинг максади. Ушбу малакавий битирув ишининг асосий максади сифат лексема семемаларини маълум архисема асосида бирлашувчи семантикасига қараб майдонларга бўлиш, уларнинг интеграл семалари асосида гуруҳлаш ва дифференциал семаларини аниқлаш бўлиб, аниланган сифат семемаси семаларини иллюстратив мисоллар воситасида ёритишга қаратилган. Битирув малакавий ишнинг объекти ва материаллари . XX –ХXI асрда яшаб ижод этган инглиз ёзувчи ва шоирларинииг асарларидан олинган мисоллардан иборат. Бундан ташқари, Қарши давлат университетининг библиотекасининг лексикология ва лексикография бўлими картотекасидан ҳам фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг предмети . Инглиз тилидаги сифатларнинг семантик майдонлари ва уларнинг тематик бўлинишлари,

семантик структураси, унинг бошқа хусусиятларини очиш ҳамда моҳиятини воқелантирувчи омиллар таҳлили қилинган. Битирув малакавий ишнинг вазифаси. мавзуга доир илмий, назарий манбаъларини ўрганиш, тахлил қилиш; -ўрганилаетган мавзу долзарб муаммо эканлигини назарий жихатдан асослаш; -инглиз тилида сифат семасининг турли хил лексик воситаларнинг нутқда фаоллашуви грамматик, лексик, семантик-структур жихатларини таҳлил қилиш. Битирув малакавий ишнинг методлари . Қўйилган вазифаларни ҳал этишда маълум кўринишдаги тадқиқ методларидан фойдаланилди, жумладан: 1)сифат семасининг маъновий жиҳатларини алоҳида гуруҳ сифатида ажратиш ҳамда уларнинг таснифий белгиларини аниқлашда тавсифлаш методидан фойдаланилди; 2)ушбу гуруҳдаги сифат семаларини ўзаро фарқлаш ва уларни семантик даражасига нисбатан турларга ажратишда сифатларнинг семантик майдонларини умумлаштирунчи архисемасини кўрсатиш, сифатларни семантик майдонларга ажратиш ва уларнинг семантикасини асослаш, сифатлар семантик майдони таркибига кирувчи семантик гуруҳларни умумлаштирувчи интеграл семаларни қайд этиш. Умуман олганда, ишда тўпланган материални таҳлил қилиш асосида тил бирликларининг нутқий фаоллашуви қонуниятларини аниқлашни назарга тутадиган индуктив- дедуктив ёндашув методи асос қилиб олинган. Битирув малакавий ишнинг методологик асоси ва тадқиқ усуллари . Тадкикотнинг методологик асосий нарса ва ҳодисаларнинг объективлигини, уларнинг доимо усишда ва ривожланишда эканлигини эътироф этувчи диалектик фалсафадир. Тадқиқот структур тилшуносликнинг дифференциал - семантик услуб, тарихий-қиёсий услуб, матний таҳлил услублари асосида бажарилди. Ишда француз тилшуносларидан В.Потье,

В.Г.Гак, немис тилшуноси Г.Хелбиг, рус тилшуносларидан С.Д.Кацнельсон, В.М.Солнцев, Р.А.Будагов, Д.Н.Шмелов, Ю.Д.Апресян, ўзбек тилшуносларидан М.М.Миртожиев, Ш.Рахматуллаев, И.Кўчқортоев, Р.Расулов, Ш.Искандарова ва бошқаларнинг ишлаш усулларидан фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги . Сифат лексемалари семаларининг семантик таркибини иллюстратив мисоллар асосида илк бор очиш учун тадқиқот иши олиб бориларкан, қуйидаги янгиликларга эришилди: сифат лексема семемалари турт семантик майдонга: ранг-тус, кўлам, ҳолат, хусусият семантик майдонларга бўлиниши ва бу майдонлар "ранг", "кўлам", "ҳолат", "хусусият" архисемалари бўйича умумлашуви аниқлаб чиқилди; -сифат лексема семаларининг тўрт архисема асосида йигирмата интеграл сема билан гуруҳларга умумлашиши ўрганилди; -сифат лексема семаларининг архисема ва интеграл семалари мазкур сифат сифатловчи бўлиб келган сифатланмишда реаллашуви аниқланди; -сифат лексемалар семасининг дифференциал семаси у қўлланган гaп таркибида синонимлар, тазодлар, эпитетли бирикмалар, ўхшатишлар, тасвирий воситалар орқали очилиши тадқиқ этиб берилди; - сифат лексемалари семемасини иллюстратив мисоллар асосида тадқик этиш сифат семасининг таркиби ва унинг валентлиги, реаллашган бирикмалардаги классемалар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини реаллаштирувчи ҳодиса эканлигини кўрсатди. Битирув малакавий ишнинг илмий ва амалий аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10-декабрда имзолаган ПҚ-1875-сон “Чет тилларини ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” номли фармойишида чет тилларни ўқитишнинг барча босқичлари учун замонавий ўқув адабиётларини яратиш вазифаси

алоҳида таъкидланган. Ўйлаймизки, тадқиқот натижасида эришилган хулосалардан сифат семасининг таркибли тизими ва грамматик моҳиятини янада чуқурроқ ўрганишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, иш натижалари магистрлик диссертациялари, битирув малакавий ва курс ишларини тайёрлаш жараёнида ҳам фойда келтириши мумкин. Битирув малакавий ишининг мазмуни ва хажми . Илмий тадқиқот кириш, икки боб, умумий хулосалар ва адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, умумий хажми - 66 сахифа

1-БОБ. РАНГ-ТУС БИЛДИРУВЧИ СИФАТ МАЪНОЛАРИНИНГ РЕАЛЛАШУВИ 1.1. Сифат маъноларининг фаоллаштирувчи омиллар Атоқли рус тилшуноси В.М.Солнцев: «Семантика ёки маъно - бу тилнинг қалби» — деган эди. Ҳақиқатдан ҳам сўз маъноси асосида муаллиф ўз фикрини, қарашини, тасвирини баён қилади. Сўз шуниси билан тирикдир, коммуникацияга киришади ва алоқа воситаси сифатида хизмат қилади. Луғат мақоласи сифатида танланган сўз ҳам мана шундай маънони очиб бериш мақсадида сўзликка киритилади. Шундай экан, луғатга киритилган сўз маъносини очиш учун унинг гап таркибида қўлланилишидан ҳам фойдаланиш жоиз бўлади. Чунки «... сўзлар ўз семантик структурасига эга бўлади ва унга оид лексик маънолардан бири нутқда реаллашади» Яъни сўзнинг кўп маънолилиги ўзининг бутун имкониятлари ва бошқа хусусиятларини шу тилдаги бошқа сўз ва сўз бирикмалари билан нутқий алоқада фаоллашади 3 . Кўринадики, сўзлар гапдаги айни бирикувлар таркибида ўз маъносини реаллаштириб боради. Чунки бирикувлар муайян сўзнинг маъноси узви иккинчи бир сўзнинг маъноси узви билан мослашувига ва муштарак келишига асосланади. Бу сўзлариинг семантик мослишувини юзага чиқаради. «Сўзларнииг бундай муштарак келган маъно узвлари классема деб аталади». Мана шу классема бир сўз маъносининг бирикмадаги иккинчи сўз маъноси орқали реаллашиши имконини беради. Муайян бир сўзнинг классемани таркиб топтириб иккинчи бир сўз билан алоқага киришуви ўша сўзнинг маълум бир валентлиги намоён бўлишидир. Сўз маъноси фақат ўша классемани таркиб топтирувчи узвдангина иборат бўлмайди. Унинг маъноси бир неча узв (сема) лардан таркиб топади. У мана шу узвларнинг ҳар бири воситасида бирор сўз билан алоқага киришиши мумкин. Бу ўша сўз семантик валентлигининг юзага чиқишидир. «Семантик валентлик маъноларнинг алоҳида узвлари чатишувига асосланади» - деган эди немис тилшуноси Г.Хелбиг.

Сифатларнинг маъносини иллюстратив мисоллар асосида очиш, унинг семантик таркибини таҳлил этиш, валентлигини намоён этиш шу билан лексикографияга хос маъно реаллаштиришнинг бир томонини ҳал ; этиш ҳисобланади. Хусусан, ранг-тус билдирувчи сифатлар маъноларини иллюстратив мисоллар асосида очиш учун уларни маъно хусусиятларига кўра гуруҳдарга ажратиб, сўнг уларга ёндашиш жоиздир. Чунки улар маъно хусусиятига кўра шундай гуруҳдарга бўлинадики, уларнинг маъноларини бир хил иллюстратив мисол асосида очиш мумкин эмас. Ранг-тус билдирувчи сифатлар маънолари мантиқий таркибига кўра тўрт гуруҳга бўлинади. Маълумки, сифат аниқ бир рангни ифода этиб келади, Аниқ ранг эса, албатта, табиатдаги бирор нарсада ўз аксини топган бўлади. Бундай ҳолда ранг билдирувчи сифат ўзи англатган ранг характерли нарсани ифода этган сўз билан аниқловчи вазифасида аниқловчи бирикма таркибида келса, сифат маъноси фаоллашган бўлади. Яъни унинг аниқланмиши реализатор вазифасини ўтайди . Мисол : White cotton is a pride of our country (News). Б y гапда оқ , сифати пахта сўзи билан аниқловчи бирикма ҳолида берилган . Пахта сўзида ифодаланган нарса эса асосан оқ рангда бўлади . У шу ранг билан ўзбек ҳалқи кўз ўнгида гавдаланади . Аниқланмиш вазифасидаги пахта сўзи ўз аниқловчиси маъносини фаоллаштириш учун хизмат қилади . Аниқ ранг билдирувчи сифатни аниқловчи бирикма таркибида реаллаштириш зарурияти туғилганда , албатта , аниқланмишнинг танланишига эътибор бериш керак . Масалан : The yellow teapot is on the stove (Pearl S). Бу гапдаги yellow сифати teapot сўзи билан аниқловчили бирикмада берилган . Бизга маълумки , teapot жездан қилинади . Жезнинг ранги эса сариқ . Қизил сифатининг маъносини очишда хам ҳудди шу усулдан фойдаланиш мумкин . ўхшатиш қурилмалари таркибида ранг номини асос сифатида , шу ранг мансуб бўлган нарса номини эталон сифатида келтириш орқали рангнинг қандайлигини реаллаштиришга мисол келтирамиз : With a red face I was forced to admit that I had no idea, The fresh of his cheeks seemed to have red (Pearl S ). Ўхшатиш қурилмасида қизил сўзи асос бўлак хисобланади . Ундаги эталон

red face, fresh of his cheeks red сўзидир . Бизга маълумки , юз асосан қизил бўлади . Курилмада қайд этилган қизил сўзининг маъно ифодаси тиниқ юздаги рангга қиёс қилинган . Натижада киши кўз ўнгида қизил сўзида ифодаланган рангнинг қандайлиги равшан намоён бўлган . Одатда ранг билдирувчи сифатлар орттирма даража билан қўлланади . Улар ҳам луғатда қайд этилиши мумкин . Масалан : Мунира опанинг юзи иссиқда бўғриққан , анордек қип - қизил . Сув юзида ўрик қалқиб турибди , сап - сариқ , иштаҳа қўзғайди . Бу гаплардаги сап - сариқ , қип - қизил сифатлари орттирма даража билан кўлланган . Сариқ сифати ифода этган рангни реаллаштириш учун гапдаги ўрик сўзининг ўзи етарли . Чунки унга ҳос ранг асосан сариқликдир . Гап кетидан берилган иштаҳа қўзғайди бирикмаси сўзловчидаги эмоционалликни ва рангнинг бўрттириб берилаётганлигини кўрсатади . Маълум ранг билдирувчи сифатларнинг яна шундайлари хам борки , улар иккинчи бир рангга нисбатан тўқ ёки очликни , бошқа бир рангга мойилроқ эканлигини ҳам кўриш мумкин . Бундай сифатлар маъносини мисоллар воситасида очишда асосий рангни ҳам , мойиллик қилинган рангни ҳам , иложи борича мойиллик даражасини хам эътиборда тутиш зарур бўлади . Масалан : scarlet сўзи ўзбек тилида алвон бўғик қизилни англатади . Мисолда аввало қизилликни англатувчи восита берилиши , кейин эса унинг бўғиқлиги , яъни қорага мойиллиги ўз ифодасини топиши керак . Бунинг учун ...her scarlet lipstick (Pearl S) гапига эътибор берайлик . scarlet lipstick бирикмасида ифодаланган ранг оч қизилни билдиради . У эса лабини лаб бўёғига бўяган . Энди унинг лабининг буғдой ранглиги қолмайди , қора бўғик рангга киради . Ранг билдирувчи сифатларнинг иккинчи тури бирдан ортиқ ранг аралашмасини билдирувчи сифатлардир . Бирдан ортик ранг аралашмасини билдирувчи сифатлар таркибида нечта ранг ифодаси бор бўлса , шулар ёнма - ён , бир юзада галма - гал қўлланганлигини ифода этади . Бундай сифатларнинг маъносини реаллаштириш учун унинг аниқловчисини қўллаш билан бирга , шу қурилмага унинг таркибига кирувчи рангларни билдирувчи сўзларни ҳам киритиш керак бўлади . Масалан : variegated сифати маъноси ола - була " ок " ва

" қора " узвига эга бўлгач , гапда ўша маъносига аниқлик берувчи оқ ва қора сўзлари ҳам ўз ўрнини топиши керак . Яъни Ола - була тўнининг оқидан кўра қораси йирикроқ ва йиртилиб турарди . Олапес , олақуроқ сифатлари ҳам ана шундай хусусиятларига эгадир . Шунингдек , қашқа сўзида ҳам бирдан ортиқ ранг мавжуд . Масалан ; оқ қашқа от , қора қашқа сигир бирикмаларида қашқа жойи оқ ёки қора рангда , бошка жойлари эса оқ ва қорадан бўлакча рангда бўлиши мумкин . Ранг - тус билдирувчи сифатларнинг яна бири маълум нарсага хос рангни билдирувчи сифатлардир . Бундай сифатларнинг кандай ранг билдириши ўзагидан англашилиб туради . Шунинг учун уларни аниқловчи сифатида келтириш ёки предикатли кўшилманинг предикати вазифасида берилиши кифоя . Масалан : quicksilver - асосан оқ сариқ рангни билдиради . Лекин ҳар кандай оқни эмас , бўғикрок , ялтироқ оқ - сариқни билдиради . Шунинг учун мисол таркибида шу белгиларни очувчи сўзлар келтирилиши керак . Масалан : quicksilver movements or changes are very fast and unpredictable . (Pearl S). Бу гапдаги quicksilver бирикмасида симоби сифати маъноси асосан очилган . Чунки симоби сўзининг аникланмиши movements or changes сўзлари бўлиб , у ифода этган буюм ҳамма вақт оқ зангори рангли бўлади . Quicksilver сўзининг аниқловчиси вазифасини ўтаган movements or changes сўзлари эса quicksilver сўзи маъносидаги ялтироқликни берувчи узвни реаллаштирган . Ранг , тус аффиксоиди билан ясалган ранг билдирувчи сифатлар маъноси факат аниқланмиши орқали англашилаверади . Бунинг устига , сўзларнинг ўзаги ҳам улар билдирган рангни ифодалаб туради . Масалан : - Хануз ёниб турар Этна вулқони , Дафъатан ўхшар у олов ранг , гулга ( А . Орипов ). Мовий кўз ва тилла ранг соч ( Гулкий ). Ушбу гапларда олов ранг , тилла ранг каби ранг билдирувчи сифатлар қўлланган . Бу сифатлар ранг аффиксоиди воситасида ясалгаи . У отларга қўшиларкан , ундан англашилган характерли рангни реаллаштириб , шу маъноли сифатни ясайди . Яъни ранг аффиксоиди эпитет вазифасидаги отдан сифатни таркиб топтиради . Шунинг учун бундай сифатларнинг сифатланмиш билан бирикмага киришуви ундаги ранг маъносини очиқ ифода этишда муҳим

омил бўлади . Эпитетлар орқали ҳам ранг ифодаланиши мумкин . Бу ҳолатда маълум бир нарсанинг умумий кўриниши , ранги эътиборда тутилади . У ҳамма учун белгили бўлади . Шунга кўра , гап учун шу рангдаги от сифатловчи вазифасида танланади . Масалан : кумуш , олтин , буғдой , сомон , сут , кул , барг , пахта , мош , ҳаво , тун каби сўзлар белгили рангга эга нарсани билдириши билан характерланади . Шунинг учун у олтин соч , олтин куз , олтин бошоқ каби эпитетли бирикмаларда хам ўша ифодасини бера олган . Ранг билдирувчи сифатлар маъносини кучайтирувчи ва озайтирувчи лексик ва грамматик воситалар хам мавжуд. Лекин ранг билдирувчи сифатларнинг шундай даража билдирувчи шакллари луғатнинг грамматик иловасида тавсифлаб кайд этиб ўтилаверади. 1.2. Ранг-тасвир сифат маъносининг фаоллашуви Рангни ифодаловчи луғавий бирликларнинг сони бениҳоят кенг, лекин улар маьлум тил элементларнинг бирикуви асосида ҳосил бўладилар. Албатта ранг атамаларининг асосий қисмини туб ранг-тасвир сўзлари ташкил қилади: white, black, red,brown,green,blue, yellow, orange, pink, grey,purple. А.Т.Васильевич ранг-тасвир лексемаларини тўрт асосий гуруҳга ажратади: биринчи гуруҳга оддий, туб ранг-тасвир лексемалари билан бирга қўшма сўзлар ҳам киради: red,violet,crimson.blood red, navy blue, bottle green, etc. Иккинчи гуруҳни аниқловчи сўз бирикмалари ташкил қилади: pale red, bright green, shocking pink, deep purple, etc. Учинчи гуруҳ “ранг+ранг” қолипида ясалган икки таркибли сифатларни қамраб олади: red, yellow, blue green, shocking pink, reddish ginger, pinkish violet, etc. Ниҳоят тўртинчи гуруҳдаги ранг тасвири лисоний бирликлари элементи воситасида ясаладилар: colour of the English Sea, colour of rotting fruit, colour of sunshine colour on sand. Ранг тасвири лексемаларининг фаоллашувини психолингвистик тажрибалар асосида тадқиқ қилганларнинг олган натижаларига биноан биринчи гуруҳга кирувчи лексемаларнинг умумий сони – 269та. Булар қаторига, юқорида санаб ўтилган 11 та

лексемадан ташқари, scarlet, violet, crimson, creamy, lilac, russet, rusty, arure, sandy, lemon, peach, tan, bronze, grass green, iron green, carroty, coraдб pitch black, ruby red, сатакн yellow, dov, lawn green, mint, old rose, oriental red, amber, buttercup, chalky, cornflower, fawny кабилар киради. Иккинчи гуруҳдаги лексемаларнинг миқдори у даражада кам эмас : pale-red, pale brown, pale-purple,pale-ivory, pale mouve, pale rose, pale silver, pale-violet, bright red, bright yellow, bright blue, bright scarlet, dark red, dark green ,dark purple, dark chocolate, light blue, light crimson, shocking pink, vivid green, deep red, deep pink, moderate orange, modereate brown, pastel blue, soft grey, dull red, dull yellow, dirty white, dirty yellow, mat brown, mat yellow, etc. Санаб айтилган ранг тасвири сифатларида ҳосил бўлган лексемаларини катта қисми луғатларда қайд этилмаган ва бу ҳолат матнлар таржимасини янада мушкулаштиради . Умуман ранг тасвир сифат лексемаларнинг беш кўринишини тавсифлаш таклиф қилинади : Ранг тасвири сифат маънолари поғонали кўринишда , уч босқичда тасаввур қилинади : умумий сифат маънолари , хусусий сифат маънолари ва вариантлар . Умумий сифат маънолари ифода воситаларининг қайси сўз туркумига оидлиги акс этади. Ушбу моделда иштирок этаётган қўшимчалар умумлаштирилган ҳолда берилади. Масалан. Milky лексемаси сифатига қиёс ва ушбу лексеманинг семантик изоҳи: “от сўз туркумини изоҳлашга хос бўлган ранг”. Хусусий моделда ифодаланадиган семантик формуланинг қамрови торроқ. Масалан, умумий модели доирасида “материалга хос бўлган рангнинг маьлум бир кўриниши” маьноси изоҳланади: snow+white= snow- white. Ушбу сифатларнинг вариантлари муайян суз ясовчи воситаларига ишора қилади. Масалан, хусусий метафорик модели сифатлари доирасида

вариантлар ажралади ва улар учун ўсимликнинг, ҳайвоннинг, табиат мавжудотларининг номи. Масалан, green+ish=greenish. Уч босқичли тузилиш барча сифат лексемалари учун бир хилда хос эмас, баьзи моделлар хусусий кўриниш ва вариантларга эга эмаслар: white- blue, yellow- grey, black-green,etc. Ушбу сифат лексемалари баъзан вариантларга эга эмаслар: red-and white, yellow-and-black. Барча турдаги ранг тасвири моделлари ясовчи ва ясалма сўзлар муносабати доирасида формал- семантик, семантик ва формал турларига ажраладилар. Формал- семантик ва формал моделлар доирасида қўшма ва ясама сўзлар фарқланади. Жумладан, сифат маъносининг модели формал- семантик моделлари қаторидан ўрин олади. Чунки қўшма сўз асосида шакл ва мазмун жиҳатидан ясовчи лексемалардан фарқ қиладиган янги луғавий бирлик ҳосил бўлади. Қиёсланг: red-orange. Шу сабабли формал- семантик моделларини икки йўналишда, яьни ифода ва мазмун доирасида таҳлил қилиш лозим. Сифат семасининг ифодаловчи ва ясама сўз шакли бир эканлиги инобатга олинади. Табиийки бундай моделлар мазмун жиҳатдан изоҳланади. Масалан: номинатив равиш конверсив ифода усулларидан биридир: cherry, rose, amethyst, steel,gold, etc. Худди шу қаторида сифатларнинг метафорик кўчимини акс эттирувчи қолиплар ҳам ўрин олади. Формал – модели доирасидаги деривацион жараёнларда фақат ясовчи сўзнинг шакли ўзгаради (flaxen, golden). Бу моделда сўз ясаш жараёнида фақат ўзак сўзнинг шакли ўзгаради, маъно эса сақланади. Формал моделларнинг мавжудлиги тилда тежамкорлик тамойилини инкор этади, чунки бу ҳолатда олдингисидан ҳажми каттароқ сўз ясалади. Ушбу моделда ясаладиган ранг тасвири сифат лексемаларининг биринчиси рангни ифодаловчи сифатдир. Масалан: grey+coloured – grey –

coloured. Coloured элементи ушбу ясама қўшма сўзлар таркибида ярим аффиксга айланган. Баьзан формал-семантик ва формал моделларини фарқлашда туғиладиган қийинчиликнинг сабаби сўз ясовчи асоснинг омонимлар эга бўлишидадир. Жумладан, coloured унсури воситасида ҳосил бўладиган қўшма сўзлар от ва сифат асосларидан бир хилда ясалади. Биринчи ҳолатда модель формал-семантик хусусиятга эга бўлса, иккинчисида у тўлиғича шаклий кўринишни олади: saffron-coloured ва red-coloured. Ранг тасвири сифат лексемаларини ясовчи семалар бирламчи, иккиламчи ва аралаш турларига ажралади: Бирламчи деривация сифатлари қаторига ранг тасвирига оид бўлмаган сўзлардан ясалган сифатлар киради. Масалан: pink (гвоздика) сифати; orange (апельсин) сўзидан ясалган orange (сариқсимон) . Иккиламчи дериватлар қаторига бошқа ранг тасвири сўзларидан ясалган сифатлар киради. Масалан: bluish “кўкиш” blue (кўк,ҳаворанг) сифатида ясалса, black-blue ( қора кўк) black (қора) ва blue (кўк) сўзларнинг қўшилишадан ҳосил бўлади. Аралаш деривация ҳосилалари brick-red қўшма сифати brick (“ғишт”) отининг red сифат билан бирикишидан ясалади. Ранг тасвири сифат сўзлари қайси сўз туркумига оидлигига нисбатан десубстантив, деадьектив, девербаль ва аралаш турларига ажратилади: Десубстантив моделида отдан ранг тасвири сифати ясалади: rose (атиргул) - rose (атиргул ранги), snow (қор) отидан snowy (қор ранг) сифати ҳосил бўлади. Кўплаб манбаларда сифатларнинг нисбий характери, уларнинг предметлар номларидан ясалиши қайд этилади. Ушбу моделдаги сифатлар аффиксация ёки конверсия усулида ясаладилар. Сифат асосидан сифат ясовчи моделлар адьектив сифатлар деб аталади: blue+white – blue white “кўкиш оқ”.

Адвербал моделда сифатлар феьл ва сифатдошлардан ясалади. Бу модел доирасида конверсия усули фаоллашуви билан бир қаторда –ed суффикси ҳам кенг қўлланилади.Масалан: white + es – whited Ранг тасвири моделларини сўз ясовчи асос ва ясама сўз муносабати доирасида тавсифлаш мумкин. Ушбу ёндашувда метафорик ва нометафорик сифатлар фарқланади. Метафорик сифатлар қаторига предмет номининг унинг ранги сифатига кўчишини ифодаловчи лексемалар киради. Масалан: отнинг сифатга кўчиш изоҳловчиси rose ( атиргул) – rose (атиргул ранг). Метафорик кўчимга нафақат от, балки сифатлар ҳам қарайди. Бундай метафорик кўчим қуйидаги шаклга эга: Материалнинг номи – “ушбу материалдан тайёрланган” - “ ушбу материал ранги” маьносидаги мазмунидаги сифат ранг тасвири лексемаси ўзаро мантиқан боғланган. Масалан: glass – glassen – glassen Шунингдек, метафарик лексемалар қўшма сифатлар ясалишида ҳам учрайди. Масалан : recede + green – recede – green swan + white - swan – white fire + red - fire + red Ушбу қўшма сўзлар от семантикасида юзага келадиган метафорик кўчим ўсимлик , ҳайвон , табиий модда номлари негизида ҳосил бўлади . Мазкур моделида ясаладиган қўшма сифатлар маьносида ҳам от билан метафорик боғлиқлик ўз аксини топади : heavenly – blue, blue – red. Ниҳоят, метафора суффиксли моделларда ҳам пайдо бўлади: ink (сиёҳ) - inkish ( сиёҳ ранг). Шунингдек, ранг берувчи бўёқ номининг унинг белгисига кўчишида ҳам метафорани кузатиш мумкин: ochre (охра) – ochre (сариқ), lake, sepia, verditer umber etc . Нометафорик кўчимлар қаторига метонимлар киради. Масалан, Wedgwood –blue, Nattier blue, Allice – blue, Isabelle – yellow каби сўз ясовчи

асоси шахс номлари билан ифодаланган ранг тасвирларида метаномик кўчим кузатилади. Чунки кўк рангли бўёқ Вежвуд томонидан ихтиро қилинган. Ранг тасвирини ифодаловчи моделларнинг умумий сони қирқдан ошади. Шулардан энг маҳсулдирлар қўшма сифатларни ясовчилардир. Масалан (black-green, yellow – green, brown –violet, etc) моделидагилар энг кўпчиликни ташкил қилади. Кейинги ўринда (20 фоиздан кўпроғи) noun+adjective моделида ҳосил бўлган қўшма сўзлар гуруҳи туради. Яна шуни айтиш керакки, ушбу моделнинг еттита варианти мавжуд бўлиб, уларнинг барчаси метафорик кўчим асосида фаоллашади: 1) N – ўсимлик номи ( almond –green, dahlia-green, dahlia-purple, buttercup- yellow, etc ): 2) N – ҳайвоннинг номи ( mole-grey): 3) N – табиий модданинг номи ( chalk – mauve, oil – yellow, chalk - pink): 4) N – қимматбаҳо тош ёки металнинг номи ( bronze -green).: 5) N – табиий ҳодисалар номи ( horizon –blue, forest- green, sea -purple): 6) N – маҳсулот номи ( sugarpink, mustard -yellow) : 7) N – кийим , таьна аьзоларининг номи (underbelly –white, corpse -white). Бундан ташқари , А djective+Adjective модели ҳам анчагина маҳсулдир (heavenly –blue, dead – white, dark-bluish, light - lavender). Шунингдек А djective+Adjective моделига ҳам маҳсулдорлик ёт эмас (red and brown, cream and white, tabby and white, maure and green, etc ). Конверсия воситасида ҳосил бўладиган сифатларни ҳосил қилувчи от билан сифат сўз туркумига кирувчи сўзлар бирикувчанлигининг маҳсулдорлиги анчагина паст : - tangerine, aqua, dove, mole худди шу каби сифат - сифат моделнинг турли вариантлари маҳсулдорлик жиҳатидан бошқалардан қолишмайди : ferrous, metallic, marine. Навбатдаги от + суффикс моделининг ҳосилалари ( gingery, Sulphur) ҳамда N + color - A моделидаги corn –color, mole –color, wine – color кабилар фаол сифатлар қаторига киради . Маьлумки , ранг тасвири семантик майдони луғат фондининг алоҳида ҳудудини ташкил қилади ва бу майдон бирликлари бошқа луғавий гуруҳлар

билан мустаҳкам алоқададир . Ҳар қандай сўз , у қайси гуруҳга оид бўлишидан қатьий назар луғат фонди учун умумий бўлган қонуниятларга бўйсунади . Шу сабаб ранг тасвири гуруҳидаги бирликлар бошқа сўзлар билан ассоциатив алоқада бўлади . Сўз морфологик структураси уч йўналишда тадқиқ қилинади: 1) сўзларни ўзак, асос ва аффиксларга ажратиш; 2) морфемалар таҳлили; 3) бевосита иштирокчиларга тақсимлаш. Бу ёндашувларнинг барчасида этимологик ва коммуникатив белгилар аралаштириб юборилади. Бизга маьқули – ранг тасвирини ифодаловчи сифат лексемаларини семантик таснифлашда деривацион таҳлилга мурожаат қилиш ва сўзлар маьноси тавсифидан фойдаланиш. Тавсифлаш таҳлилида сўзларнинг ассоциатив муносабатлари инобатга олинади. Бундай ёндашувда ранг тасвири сўзларининг структураси луғат фонди структурасини акс эттирувчиси сифатида қаралади. Чунки ҳар қандай муносабат сўз лисоний ифодасига эга бўлади. Масалан, сўзларнинг муайян тавсифидан (bluish = somewhat blue, yellowish = somewhat yellow, etc) тасниф асос бўладиган маьно ( possessing a certain colour in a weak legree) келиб чиқади. Шундай қилиб, инглиз тилидаги ранг тасвири сифат лексемалари таркибий хусусиятларига нисбатан уч гуруҳга ажраладилар: 1) таркибий бўлакларга эга бўлмаган сўзлар; 2) тўлиғича қисмларга ажраладиганлар; 3) қолдиқли таҳлилга мойил сўзлар. Биринчи гуруҳга ҳеч қандай бўлакларга ажралмайдиган ранг тасвири сифат лексемалари киради ва улар қуйидаги турларга ажраладилар: а) white туридагилар ( white= of the colour of snow or milk); б) coral туридагилар (coral = of the colour of coral) . Биринчи турдагиларга мисоллар : black = of the colour of night, of the colour of soot or coal, of the darkest possible hue, swart green – of the colour

whit е in the spectrum is intermediate between blue and yellow, yellow = of the colour of gold, butter, yolk of an egg, etc. Иккинчи турдагилар : mole = of the colour of mole – skin; buff = of the colour of buff leather; beryl = beryl –like in colour, calcar pale green, etc. Ушбу гуруҳга энг қадимий ранг тасвири сўзлари (red, dim, fallow, swarthy, grey, etc) киради . Шу гуруҳда кўплаб бошқа тиллардан ўзлаштирилган лексемалар ҳам ўрин олади : к haki ( форс тилидан ) = dust – coloured, dull brownish yellow; blond ( француз тилидан ) = щаф light golden brown, light sworn; chartreuse, puncheon, bister, crimson, rouge, etc. Иккинчи гуруҳдаги ранг тасвири сифат маъносидаги лексемалари ҳам алоҳида қолипларга ажралади . Масалан , турли структур тузилишидаги лексемалар кам учрайди : fotblack= very black; off – white = not clear white approaching white, etc. Ушбу туркумдаги лекскмаларнинг мазмуний тузилиши қуйидигича : having the given colour in a strong ( weak) degree. Ушбу қолипида ҳосил бўладиган сифат лексемаларнинг миқдори олдингиларига нисбатан кўпроқ . Бу қолипдаги сифат лексема бўлаги суффиксдир ( - у , -ish, -ed, –en, –ine, etc). Бу ерда отнинг характерига нисбатан турли структуралар намоён бўлади. Масалан : - материалнинг номи ( flaxen = of the colour of flax); - модданинг номи ( ink = as black as ink); – предмет номи ( stone – of the colour of stone). Ушбу турдаги сифат семаларнинг таркибли метафорик хусусиятга эга эканлигини ҳам қайд этиш лозим ва бундай маьнони изоҳлаш учун as…..as, like …… каби элементларга мурожаат қилишга тўғри келади . Қиёсланг : emerald=like an emerald in colour, snow = as white as snow, etc. Мазкур гуруҳга кирувчи айрим ранг тасвири сифат лексемалари тавсифида somewhat, inclining, approaching каби унсурлардан фойдаланади . Қиёсланг : saffron =

of the colour somewhat resembling saffron; crimsons= somewhat crimson; tussetish = somewhat of russet colour. Ушбу қолипига эга бўлган ранг тасвири сифат лексемалари энг кенг тарқалган бирликлар бўлиб , уларнинг структурасида иккита маьновий қисм ажралади . Сифат семали моделида ясалган lily –white = as white as lily, snow – white = as white as snow, sun –red = as red as sun каби ранг тасвири сифат лексемаларининг Noun, яьни от қисми модда ёки предметнинг номи бўлиб , А djective қисми эса рангни ифодаловчи сифат . Бу ясама лексемаларда метафорик кўчим кузатилади . Бошқа ҳолатларда метафора тоза келмайди ва улар таркибидаги от ранг соҳиби бўла олмайди . Қиёсланг : navy –blue = a dark blue the colour of the British navy uniform; rifle –green = of the colour of a rifleman’s uniform; garter –blue = the colour of the ribbon worn by insights of the garter. 1. Ушбу турдаги ранг тасвири сифат лексемаларининг баьзилари от + сифат қолипига эга бўлиб , улардаги сифат қисмлари ранг тасвири сифатларидир . Қиёсланг : -Tawny –grey = of a grey colour inclining to tawny; -Dark –red = of a dark shade of red; -Scarlet –crimson -= of a shade crimson approaching scarlet. Баьзи ҳолатларда ранг тасвир лексемалари структурасини аниқлаш қийин кечади. Чунки булар таркибидаги от бўлаги омоним кўринишига эга бўлади. Масалан, orange –pink, sugar –pink, chocolate – purple каби қўшма сифатларнинг семантик структурасини purple like chocolate, pink like an orange қабилида изоҳлаб бўлмайди. Навбатдаги гуруҳни от+ранг кўринишидаги лексемалар ташкил қилади. Уларнинг ички структурасида иккита мазмуний компонент ва битта белгиловчи ажралади: Белгиловчи бўлак кўпинча иккинчи мазмуний компонентга бирикади: grey –coloured, green-coloured, etc. Бу ҳолатда мазмуний изоҳ having the

colour as the result of colouring қабилида бўлади . Ушбу структураларда метафорик кўчим йўқ . Noun+Colour қолипидаги сифат семасидаги лексемалар тавсифида ҳам coloured унсури учрайди . Лекин уларда – ed суффикси эркин бўлиб , ‘of the colour of N’ изоҳида таснифланади . Масалан : copper – coloured = of the coloure of copper fax - coloured = of the colour of a fax ash - coloured = of the colour of ash Баьзан бу турдаги структуралар метафорик мазмунга эга бўладилар: Oyster – coloured, camel – coloured, mole – coloured, blood – coloured Кейинги турга оид лексемалар Noun+Colour қолипига эга бўлиб , уларда иккита асосий компонент ўртасида яна бир боғловчи бўлак мавжуд . Ушбу турдаги лексемаларга икки хил изоҳ бериш мумкин : having the colour that is the mixture of Adjective colour, Қиёсланг : black –and white = diversified with Ac and Ac; with black white; red-and-brown, red-and-blue ( combined with other coloure in the same object (OED). Қолдиқли бўлишга эга бўлган структуралар ҳам икки турга ажраладилар : Шунга ўхшаш сифат семали қолипга кирувчи лексемаларнинг ички структурасида белгиловчи элемент ва қолдиқ бўлиши кузатилади . Масалан : Libelous = of a deep orange – yellow colour; Testacies = of the colour of a tile, flower Vitelline = coloured like the yellow an egg, deep yellow with a tinge of red. Ушбу тавсифларни – у , -ous, - is, -ine, -al каби суффикслар ёрдамида ясалган бошқа сифатлар тавсифи билан қиёсланганда , улар таркибидаги формантларни ранг белгиси сифат семаси мавжудлигига ишора қилувчи элементга айланишини кузатиш мумкин . Улар таркибидаги қолдиқ элементларни ( lute -, testacy -, vitell -) формал - семантик боғланишларни ҳосил қилмаслиги сабабли мазмуний компонентлар қаторига киритиб бўлмайди .

Таҳлил жараёнида таркибида от + сифат , сифат + сифат бирикмали ранг тасвири сифат семасидаги лексемалари гуруҳи ҳам ажратилди . Масалан : Royal – blue = a bright deep blue; Turkey – red = a brilliant red permanent colour. Pomona – green = green in which yellow predominates; Dapple – grey = grey variegated with spots or patches of a dark shade. Ушбу мисолларда фақат blue, red, green, grey кабилар асосий мазмуний бўлак сифатида изоҳланади . 1.2. Кўлам меъёрини билдирувчи сифатлар маъносини мисолларда фаоллашуви қирралари Г.Содикова кўлам билдирувчи сифатларни тўғри тўрт бурчакли шакл бўйича таснифлайди, яъни: 1) бўй; 2) узунлик; 3) эн деб олади. Бундан ташқари, яна юза хажм кўламини эътиборда тутади. Кўлам сифатларининг архисемаси "меъёр" деб олинади. Юқорида берилган таснифга кўра, бу сифатлар маъносида "бўй", " эн", "узунлик", "юза", "ҳажм" каби интеграл сема мавжуд. Бирор кўлам билдирувчи сифат мазкур тасниф бўйича қайси архисема қаторига мансуб бўлса, шу меъёрга алоқадор томони ҳам бўлади. Унинг бу томони дифференциал сема деб қаралади. Интеграл семаси бўй

бўлган кўлам сифатларининг архисемаси "бўй",дифференциал семаси архисемада ифодаланган меъёрнинг ортиқ ёки камлиги булади. Бу ортик ёки камлик ўз даражасига, қиёсига эга ҳолда юзага чиқади. Бундай интеграл семали сифат маъноси кўпроқ ўхшатиш воситалари билан намоён қилинади. Бунда унинг дифференциал семаси хам англашиларли бўлиб колади. Масалан, "high" лексемасининг "бўй" кўлами меъёридан ортиқ семемаси учун мисол келтирамиз: I looked down from the high window(Pearl S). Бу гапда window тўлдирувчисининг аниқловчиси вазифасига кўлам билдирувчи баланд лексемасини танлаган. Мисолда унинг интеграл семасини бўй сўзининг ўзи намоён этган ва у high window бирикмаси таркибида келган. Биз биламизки, дераза ердан баланд бўлади. Шунга кўра, дифференциал сема ниҳоятда ортиқликни ифода этган. Бу ортиқлик сўздаги потенциал семани хам намоён этган. Ана шундай ўхшатиш қурилмалари мазкур семемани очувчи энг яхши восита ҳисобланади. Бундай қурилмани фақат аникланмишнинг аникловчиси сифатида келтириш шарт эмас. Кўлам билдирувчи сифат эгани аниклаб келар экан, у аниқловчи эмас, кесим вазифасида берилиши ҳам кузатилади. Масалан: ....a house, with a high wall all around it(Pearl S), Бинонинг заранг ғиштли пойдевори одам бўйидан баланд (У.Назаров). Кўлам билдирувчи сифатларнинг "бўй" архисемали майдончасида яна новча, дароз, узун сўзлари ҳам бўлиб, уларнинг дифференциал семаси асосан ортиқ, ифодасини беради. Кўлам сифатларининг "бўй" интеграл семаси буйича Г.Содикованинг нуқтаи назари ортиқлик дифференциал семасига камлик дифференциал семаси ҳам мавжудлиги конуний эканини кўндаланг қўяди 15 . Бундай"дифференциал семаси кам" ифодасига эга "бўй" интеграл семали семемага эга сифатлар бир неча бўлиб, улар ўзаро синонимик қаторни таркиб топтиради . Бу синонимик қатор учун паст сўзи доминанта ҳисобланади ва у баланд сўзига антонимдир, Шунинг учун баланд сўзи семемасига нисбатан паст сўзининг семемасини Содиқова қуйидагича изохдаган: "Бўй кўлами меъёридан кам"'. Паст сўзининг семемасини очиш учун мисол келтирилар экан, мисолда "бўй"

семасини хам, меъёридан камлик семасини хам очиб берувчи воситаларни беришга туғри келади. Бунда киёслашдаи ҳам, ўхшатишдан ҳам, қўшимча воситалардан ҳам фойдаланиш мумкин. "Паст"кўлам сифатининг синонимларидан бири "пакана" кўлам сифатидир.Г.Содикованинг кўрсатишича, бу сифат "найнов" сифати билан антонимдир'. "Меъёр" архисемани сифат майдонига кирувчи иккинчи кичик семантик майдон "эн" интеграл семаси билан ўзаро умумлашади 5 . Лекин улар бир неча бўлиб, дифференциал семасининг ортиқ ёки камлигини кўрсатиш бўйича иккига фарқланиб кетади. “Wide",”broad " кўлам меьёри ортиқ семаларидан таркиб топган семали сифатлар асосан ўзбек тилига энли ва кенг сўзларига мосдир. Дифференциал семантик хажмга кўра улар ҳам ўзаро фарқланади. Энли сўзи семасининг семаларида "эн" одатий меъёрга нисбатан "қисман ортик" бўлганлиги ўз ифодасини топади. Унга мисол келтирилганда меъёрий холатга нисбатан ортиқликни талаб килувчи бир меъёрий ифода гап таркибига киритилган бўлади. Мисол : There is a wider bed for mother and her baby near the window (Pearl S). Одатда , кроват бир кишига мўлжалланган бўлади . Она - бола учун ясалган махсус кроват эса одатдагидан хиёл энли бўлиши шарт . Шунинг учун юқоридаги мисолда wide сўзига аниқловчи сифатида bed бирикмаси берилган ҳолатдаги мисол танланган . “Wide",”broad “ эн ёки кўлам меъёри “ ортиқ ” семемаларидан таркиб топган иккинчи сифат кенг сўзидир . Кенг сўзи семемасининг дифференциал семаси “энли” сўзи семемаси дифференциал семасидан маълум фарққа эга. Бу фарқ кенг сўзи семемаси дифференциал семасида маълум фарққа эга. Бу фарқ кенг сўзи семемаси дифференциал семасида “ўлчовсиз кенг” тушунчасини бериши билан фарқланади. Масалан: ….asphalted broad way, wide expanse, wide fields ,broad shoulder(В.К.Mюллер) Одатда, йўл маълум даражадаги катта ёки кичик улов қатнаши учун қурилган бўлади. Бундай уловлар кўплаб қатнаётган бўлса, “йўл эни” меъёрининг ўлчовсиз даражада ортиқлигини билдиради. Мана шу семасига кўра энли сўзининг антоними энсиз, кенг сўзининг

антоними тор сўзи ҳисобланади. Энсиз сўзи семаси энли сўзи семасига мутаносиб ҳолда “эн”, “кўлам меъёри”, “кўлам меъёри кам” семали семемалардан таркиб топган. Унинг шу семема таркибидаги “кам” дифференциал семасини реаллаштирувчи бирикма энсиз сўзи учун келтирилган мисол таркибига киритилиши керак. Одатда йўл ва йўлаклар қабристондан нарироқда кўрилади. Мисолда йўл сўзи қабристоннинг пастак деворига қадалган деб тасвирланган. Бу энсиз сўзининг “эн меъёр кўлами кам” эканлигини ифода этади. Тор сўзи кенг сўзининг антоними бўлгани учун унинг маъносида мажозийлик бўлиши табиийдир. Бундай ҳолда унинг семемасидаги дифференциал семасини очиш учун мисол таркибига ўхшатиш қурилмасини киритиш мақсадга мувофиқдир. Масалан: a long way, a little way, August is steel on awfully long way(В.К.Mюллер) “Меъёр” архисемали сифат майдонига кирувчи учинчи кичик семантик майдон “узунлик” интеграл семаси билан ўзаро умумлашади. Лекин улар бир неча бўлиб, дифференциал семасининг ортиқ ёки камлигини кўрсатиш бўйича фарқланиб кетади. Узунлик “кўлам меъёри”, “ортиқ” семаларидан таркиб топган семемали сифатлар асосан “a long way”, узун ,олис, йироқ” сўзларидир. Узун сўзининг маъносини очиш учун у ишлатилган гап таркибига қиёслаш вазифасини ўтовчи ўхшатиш қурилмасини киритиш ёки узун сўзи ўхшатиш қурилмасининг ўхшатиш асосида берилиши керак. Шунда ўхшатиш қурилмасининг эталони узун сўзи маъносига мажозийлик бағишлайди: Кўча узун, гўё адоқсиз эди (Т.Малик). Бу гап ўхшатиш қурилмаси шаклида тузилган бўлиб, узун сўзи ўхшатиш асосидир. Адоқ сўзи ўхшатиш эталони бўлгани ҳолда узун сўзи маъносини бўрттириб кўрсатган. Масалан: Узоқ уфқда чақмоқ чақилди (С.Айний). Биламизки, уфқ жуда нари жойни билдиради. Олис сўзи семемасининг семалар таркиби узоқ сўзи семемаси семалар таркиби билан деярли бир хил. Фақат олис сўзининг дифференциал семаси “қадам етиши мумкин бўлмаган даражада ортиқ” ифодасини беради: Олис уфқ четида ёрқин Кўкнинг қизил шоҳи пардаси (Р.Парфи). Бу гапда олис сўзининг маъносини очувчи уфқ сўзидир. Олис сўзи семемасининг

дифференциал семасини намоён этишда ҳам тасвирдан фойдаланиш мумкин: Олис юксакликда қуюқ, сўнгсиз ўрмон кўзга ташланади (М.Маҳмудов). Бу гапдаги олис сўзи семемасининг диффренциал семасини шу сўзга аниқланмиш бўлган юксакликда сўзи ҳам маълум даражада очиб берган. “Кўлам” меъёрини билдирувчи архисемали сифатларнинг интеграл семаси “узунлик” бўлгани ҳолда унинг дифференциал семаси “камлик”ни ҳам кўсатади. Бироқ бундай сифатлар кўп эмас, улар қисқа ва яқин сифатларидир. Уларни иллюстратив мисол асосида очиш учун ҳам малакавий ишимизда юқоридаги методлардан фойдаланилган. “Меъёр” архисемали кўлам сифатларининг яна бири “юза” интеграл семаси билан фарқланувчи сифатларидир. Улар иккита бўлиб, кенг ва тор сўзларидан иборат. Уларнинг биринчиси “ортиқлик”, иккинчиси “камлик” дифференциал семаси билан фарқланади. Мана шу “юза” интеграл семасига эга “меъёр” архисемали кўлам сифатларини реаллаштириш учун биринчи навбатда шу интеграл семани намоён этувчи актуализацияга эга мисол танлаш керак. Бу мисолга кенг сўзи учун ҳам, тор сўзи учун ҳам бир хил характерли восита киритиш билан ҳал қилинади. Яъни уларнинг мисолда қайд этилишида аниқланмишни “сатҳ” архисемали сўзлардан танлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда house, hill, flowerbed, shoulder, forehead, area, place, outside, field, steppe, melon field каби сўзлардан бири танланади : ... Бу кўзимга кенг ҳовлидек кўриниб кетди . Аҳмад Ҳусайн тор , ҳаммомдай иссиқ уйда ўтирар эди . Кенг сўзининг “ ортиқли ” билдирувчи диффренциал семаси қуйидагичадир : 1) унинг аниқланмишининг кўплик шаклида келиши восита бўла олади . Масалан : Катта , кенг гулзорлар орасидан ўтиб ... тўхтадилар ( Ойбек ); 2) унинг аниқланмиши учун берилган иккинчи аниқловчи ҳам диффренциал семани реаллаштирувчи восита бўла олади . Масалан : Жарликнинг ғорга қарама - қарши томонида кенг ясси текислик бор эди ( Н . Қобил );

3) умумий гап мазмунида берилган тасвир ҳам кенг сўзи дифференциал семасини очиб туради : Куз ёмғиридан кўпчиган кенг майдонни бугун одамлар тўлдирганди . Бу гапдаги кенг сўзи қўлланган бирикмадан қолган гапнинг бош бўлаклари унинг дифференциал семаси ифодасига монанд берилган : Одамлар тўлдирганди . Тор сўзи семемасининг дифференциал семаси қуйидаги воситалар билан реаллашади: 1) тор сифати аниқловчилик қилган аниқланмишга бошқа аниқловчиларнинг ҳам берилиши орқали унинг дифференциал семаси ойдинлаштирилади: Шариф Сулаймон – бари саккиз жон эди, узунлиги икки- уч қадам, тор, қоронғи ҳужрада яшар эдилар . Бу гапда тор сўзининг аниқланмиши ҳужра сўзида ифодаланган. 2) тор сўзи қўлланган гапда антитезани келтириш орқали унинг дифференциал семаси реаллаштирилади: Кенг ҳовли тор қафасга айланди (А.Дилмуродов); 3) тор сўзи қўлланган гапда унинг дифференциал семасини очувчи тасвир келтириш билан маъноси реаллаштирилади: Олим буванинг ҳовлиси ҳам тор, устини бошдан оёқ ток қоплагани учун жуда дим (А.Қаҳҳор). Бу гап таркибидаги иккиламчи предикация, яъни устини бошдан оёқ ток қоплагани учун жуда дим қурилмасида ифодаланган тасвир тор сўзи семемасининг дифференциал семасига ойдинлик киритган; 4) ўхшатиш қурилмасининг ўхшатиш асоси сифатида тор сўзининг берилиши билан дифференциал семага аниқлик киритилади: Жавлонқулнинг товуқ катагидек тор ҳовлисида, хайрият, бегона одам йўқ эди (Х.Тўхтабоев). Бу гапда тор сўзи товуқ катагидек тор ҳовли ўхшатиш қурилмасининг асосидир. “Меъёр” архисемали кўлам сифатларининг “кўндаланг кесим юзаси” интеграл семасига эга бўлган семемалари ҳам мавжуд. Бунга йўғон, бақалоқ, ингичка, қилтириқ каби сифатларни кўрсатиш мумкин. Булардан бақалоқ,

қилтириқ, хипча, норғул ва дўмбоқ сифатлари асосан одамга нисбатан қўлланади. “Йўғон” сўзи семемасининг дифференциал семасини реаллаштирувчи икки хил восита бор: 1) йўғон сўзи қўлланган гапда тасвирланган ҳолат шу сўз дифференциал семасига мутаносиб ҳолда тасвир беради. Мисол: Ҳожи ака деган хаста йўғон гавдасига номуносиб чаққонлик билан бошини кўтариб, кўзидан ойнагини олди (Чўлпон); 2) йўғон сўзининг ўхшатиш қурилмасининг ўхшатиш асоси сифатида берилиши учун дифференциал семасини эталон ифодасига қиёслаб реаллаштиради ва унга мажозийлик илова қилади: Масалан: Буватаваккал адирида одам сонидан йўғон илонлар ўҳшатиш қурилмаси таркибида йўғон сўзи ўхшатиш асоси сифатида берилган. Қолган бақалоқ, норғул, дўмбоқ сифатлари маъносини очишда ҳам юқоридаги каби иллюсратив мисоллардан фойдаланиш керак. Умуман, “кўндаланг кесим юзаси” интеграл семасига эга кўлам сифатларининг ҳаммаси ҳам юқоридагича иллюсратив мисол билан реаллаштирилади. “Меъёр” архисемали кўлам сифатларининг “ҳажм” инеграл семалилари ҳам мавжуд. Бунги юмалоқ (думалоқ), япалоқ, япасқи, ясси, барваста, баҳайбат каби сифатларни кўрсатиш мумкин. Улар кўлам сифатини ўхшатиш қурилмасининг асоси сифатида келтириш йўли билан реаллаштирилади.

II.БОБ. 2.1 . Ҳолат билдирувчи сифатлар маъноларини фаоллашуви Сифатлар ичида ҳолат билдирувчи сифатлар “дидга мослик” семасининг мавжудлиги билан катта бир гуруҳ бўлиб ажралиб туради. У “кўриниш, чирой”, “тузилиш”, “ҳаракат” ва “табиий кўриниш” семалари бўйича яна тўрт гуруҳга бўлинади ва шу сема интеграл сема вазифасини ўтайди. 1. Интеграл семаси beauteous, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, shapely, fit (slang) яъни ўзбек тилига “кўриниш, чирой” бўлган гўзаллик билдирувчи сифатлар гўзал, сулув, зебо, кўркам, малиҳ, зариф, фаришта, ёқимли, ёқимтой, жозибали, жозибадор, ҳуснли, ҳусндор, чиройли, соҳибжамол, жамила, хушсурат, хушрўй, нозанин, лобар, фусункор, мафтункор, жилвагарлардан иборатдир. Диффренциал семаси “ортиқ” ифодасини берувчи сифатлар – beauteous, beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, гўзал, сулув, зебо, кўркам, малиҳ, зариф, фаришта; “эга” ифодасини берувчи сифатлар – ёқимли, ёқимтой, жозибали, жозибадор, ҳуснли, ҳусндор, чиройли, соҳибжамол, жамила; “бахш этувчи” ифодасини бервучи сифатлар нозанин, лобар; “таъсир” ифодасини берувчи сифатлар – фусункор, мафтункор, жилвагар кабилар ҳисобланади. Beautiful сўзи ўз гуруҳига кирувчи сулув, зебо, кўркам, малиҳ, зариф, фаришта сўзларига нисбатан ҳам белги ортиқлигнинг кучлилиги билан ажралиб туради. Бунинг учун ҳусусиятига эга шахснинг, аниқроғи, аёлнинг ўз муҳитида катта довруққа эгалиги келтирилган гапда ўз аксини топса, сўз маъноси янада конкретлашади. Масалан : - Anyone who has ever met her thought she was absolutely beautiful. Кимларнинг воситаси биландир мазкура гўзал қизнинг таърифи - Бухоро амири – амир Насруллохонга етиб , у ҳам илгаридан ҳалиги канизга ғойибона ошиқ бўлган эди . Бу гапдаги Насруллохонга ҳам етиб бориш таърифи гўзал сўзидаги белги ортиқлигини намоён этган .

Битирув ишида beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty сўзларининг маънолари ҳам гўзал сифатининг маъносидаги архисема , интеграл сема ва дифференциал семаларнинг очилиши каби усул билан таҳлил этилади . Архисемаси “ дидга мос ”, “ ёқадиган ”, “ ёқувчан ”, “ ёқувчи ” бўлиб , интеграл семаси “ кўриниш ”, “ чирой ” бўлган сифатлар ичида “ эга ” ифодали дифференциал семаси билан ажралиб турувчи : lovely, nice-looking, pretty каби сифатлар мавжуд . Ёқимли , ёқимтой , жозибали , жозибадор , кўҳли , ҳуснли , ҳусндор , чиройли каби сўзлар асосдан англашилган “ нимагадир ” “ эга ” ликни ифодалайди . Бу “ эга ” лик сифатнинг қўшимча семантикасида ифода этилади . lovely, nice-looking, pretty Соҳибжамол , жамила , жамил , сўзлари архисемали эгаликни лексик маъносига кўра билдиради . Beautiful сўзи услубий жиҳатдан бетараф бўлиб , жонли ва жонсиз нарсаларга нисбатан ҳам қўлланаверади . Бу жиҳатдан чиройли сўзи гўзал сифатининг “ кўриниш , чирой ” интеграл семаси билан тенг келиб синонимик муносабатга киришса ҳам , дифференциал семаси ва қўлланишига кўра фарқ қилади . Юқорида айтганимиздек , у “ ортиқлик ” даражасига кўра фарққа эга . Бундан ташқари , гўзал сўзи поэтик услубга хос бўлиб , чиройли сифати қўлланишига кўра умумийдир . Буни қуйидаги мисолдан ҳам билса бўлади : -She knows she is very beautiful. - Турсунбой ўзининг чиройли эканини билади , шунинг учун бўлса керак , ўзига бино қўярди . - Ўттиз беш ёшларда кўринган бу гўзал хотин ҳарам ходимларидан Гулшанбону эди ( А . Қодирий ). 2. “Дидга мос” архисемали сифатларнинг иккинчи катта гуруҳи “тузилиш” интеграл семасига эга бўлади. Улар: қоматдор, барно, келишган, дуркун, жуссали, жуссадор, барваста, норғул, навқирон, мавзун, хушқомат, хушқад, хушбичим, бежирим, жажжи, лўппи, дўндиқ, нозик, нафис, латиф, силлиқ каби сўзлардан иборатдир. “Тузилиш” интеграл семасига эга бўлган юқоридаги сифатлар каттагина гуруҳни ташкил қилгани учун ҳам, уларни

яна кичик гуруҳчаларга бўламиз. Кичик интеграл семаси “келишган” ифодасини берувчи сифатлар қоматдор, барно, келишган, дуркун, жуссали, жуссадор, барваста, норғул, навқирон, мавзун кабилардир. Қоматдор асосан шаҳсга қаратилган бўлади; ясовчи асоснинг семантикасига кўра кишининг бўйи, кўкси, елкаси ва бошқаларни кўзда тутади. Мисолда ҳам шуни очувчи ўхшатиш, сифатдошли гаплардан фойдаланиш зарур: Салом деб, келдилар қоматдор қизлар, қизларки, сарвқад, хипчабел, келишган (Ойбек). Бу гапда қоматдор сўзининг аниқланмиши қизлар сўзида ифода топган. Бу билан қоматдор сўзидаги – дор аффиксининг маъноси реаллашган. У “эгалик”ни билдириб келади. Яъни мазкур аниқловчи аниқланмиш бирикмасида ижобий маънодаги қоматга эга қизлар эканлиги ўз ифодасини топган. Битирув ишида яна adorable, beautiful, clean, drab, elegant, fancy, glamorous,handsome, long, magnificent, wide-eyed, барно, келишган, дуркун, жуссали, жуссадор, барваста, норғул, навқирон, мавзун сўзларининг семемаси иллюстратив мисоллар асосида очиб берилган. Архисемаси “beautiful,lovely handsome, smart” интеграл семаси “тузилиш” бўлган сифатлар ичида “бичим” кичик интеграл семаси бўйича умумлашувчи хушбичим, хушқомат, хушқад сифатлари бир синонимик уяни ташкил қилади. Хушбичимнинг қўлланиш доираси кенг. Унда нозиклик ифодаси ҳам назарда тутилган. Хушқад, хушқомат сифатлари таркибидаги ясовчи асос-қад сўзида бўй-баст англашилиб, хуш префикси орқали адллик кўзда тутилса, қомат сўзида гавданинг ташқи бичим назарга олиниб, хуш префикси билан бирга киши танасининг ташқи бичими, яъни бўйи, елкаси ва бошқалар кўзда тутилган бўлади. Бу сифатлар семемаси семасини реаллаштиришда мана шу дифференциал сема бўлиши керак. Шунингдек, кўринишга нисбат берувчи сема ҳам ўз ўрнини олиши зарур: -He is very smart boy…..-Башорат хола ҳеч қачон ўғлини ҳозиргидек хушбичим, сарвқомат ва жиддий қиёфада кўрмаган эди (А.Мираҳмедов). Новча, хушқомат Ҳусайн Баҳодир қўл қовуштирганича пойгакка тизза букди (О.Ёқубов). Архисемаси “дидга мос”, “ёқадиган”, “ёқувчи” ва интеграл семаси “тузилиш”ни билдирган сифатлар яна “ихчам”,

“этдор” кичик интеграл семаси билан ҳам умумлашувчи бир гуруҳни ташкил этади. Бунга дўндиқ, дўмбоқ, лўппи сифатларини кўрсатиш мумкин. Бу сифатлар ифода этган тузилишда ҳам “ихчамлик”, ҳам “этдорлик” семалари мавжуд. Уларнинг барчаси ҳам асосан балоғатга етмаган шахсга нисбатан қўлланади. Дўндиқ сўзи ихчам бўлиши билан бирга нисбатан этдорликни, дўмбоқ сўзи ихчам бўлиши билан бирга юмалоқроқликни, лўппи сўзи ихчам бўлиши билан бирга икки юзи этлиликни ифодалашига кўра ўзига хосдир. Бу сифатлар иллюстратив мисоллар билан реаллаштирилар экан, юқоридагиларга эътибор бериш лозим: Brown was a pretty and plump boy when he was five. -Анвар келишган дўндиқ бола эди (А.Қодирий). -Орифнинг бахти ва давлати – гўзал хотинию дўмбоқ қизи (Х.Аҳророва). Кўм-кўк кўзли латта қўғирчоқнинг лўппи юзи олмадек қип-қизил эди (А.Мухтор). Архисемаси “дидга мос”, “ёқадиган”, “ёқувчи” ва интеграл семаси “шакл” бўлган сифатлар яна “ҳолат” кичик интеграл семаси билан кичик гуруҳни таркиб топтиради. Бу гуруҳга кирувчи сифатлар нозик, латиф, нафис, силлиқ кабилардан иборат. Бу гуруҳдаги сифатлар инсон белгисини билдиришига кўра ўзаро синоним бўлиб, ҳатто валентлигига кўра ҳам бир-бирини тақозо этади. У кўпроқ кишининг бирор аъзосини билдирувчи сўз билан сифатловчи вазифасида бирикмага киришади. Баъзан бу бирикма эга-кесим трансформацияси ҳолатида ҳам учраши мумкин. Яъни киши аъзосини билдирувчи сўз эга вазифасида бўлиб, сифат кесим вазифасини олади. Шунинг ўзи сифатнинг маъносини реаллаштиради. Шу билан бирга унинг маъносини реаллаштириш учун ўхшатиш эталонидан ҳам фойдаланиш мумкин. Масалан: - ... оққуш бўйнидек нозик бўйнидаги олтин занжирлар аёлни ниҳоятда кўркам қилиб кўрсатарди (А.Абдувалиев).

-Комилани, гулдай нафис, гўзал чеҳра бу қизни икки кунда ютди-кетди (Ойбек). Дастурхон ёнида Кумушбибининг латиф билагига Отабек олтин узук солур экан, у ерга қараган ҳолда эди (А.Қодирий). -Ҳозир эрининг чўтир юзи Энақутига нақш олмадай силлиқ кўринар . Кўринадики, бу “ҳолат” кичик интеграл сема билан умумлашувчи сифатлар киши аъзоси белгисини билдириб, киши аъзосини билдирган сўзлар сифат билан ё атрибутив бирикма, ёки предикатив қўшилма ҳосил қилади ва сифат маъносини реаллаштиради. 3. Архисемаси “beautiful, attractive, cute, fair, good-looking, lovely, nice- looking, pretty дидга мос”, “ёқадиган”, “ёқувчи” каби белги билдирувчи сифатлар “ҳаракат, ҳолат” интеграл семаси билан умумлашган катта гуруҳни ташкил қилади. Бу сифатлар дилбар, билдор, дилоро, дилрабо, дилпазир, дилором, дилбанд, латофатли, малоҳатли, назокатли, тароватли, жонон, офатижон, тамтам, нозли каби сифатлардан иборат. Улардан “дил” дифференциал семали сифатлар – дилдор, дилоро, дилпазир, дилором, дилбанд сўзларидан иборат. “Беғуборлик” дифференциал семаси билан келган сифатлар латофатли, малоҳатли, назокатли, тароватли сўзларининг синонимик қаторини ташкил этади. “Руҳий таъсир” дифференциал семали сифатлар жонон, офатижон, тамтам кабилардир. “Нозли” сўзининг дифференциал семаси “ишвали” бўлиб, у ўзининг синонимига эга эмас. Дилбар сифати чиройли семемасининг ўзига хос нозик ифодаси бўлиб, у аёллардаги “майинлик”ни кўзда тутади. Эркак шахсига нисбатан қўлланганда “қўполлик”, “дағаллик”дан холи бўлган, “юмшоқ”, “мулойим” табиатни акс эттиради. Умуман олганда, шахснинг кўринишдаги, суҳбатидаги ёқимтойлик эътиборга олинади: She looked charming ones when she smiled. -Ўзидан ўн беш ёш кичик бу кулиб турган ёқимтой, ўт-олов дилбаргина қизнинг суҳбатини соғиниб қолган экан. 4. "Beautiful, decorative, lovely" архисемали сифатлар табиат билан боғлиқ белгини билдириши ҳам маълум. Бу гуруҳдаги сифатларнинг интеграл

семаси "natural" деб белгиланади ва улар шу семаси бўйича умумлашади. Бундай сифатларга хушманзара, манзарали, сўлим, чаман, обод, шинам каби сўзлар киради. Улар дифференциал семаларига кўра ўзаро фарқланади. Масалан: хушманзара сифатида манзаранинг дидга мослиги, манзарали сифатида манзарага эгалик, сўлим сифатида манзара билан бирга соя- салқинлик, чаман сифатида гулларга бурканганлик, шипам сифатида мажозий дифференциал семалари борлиги билан характерланади. Улар шу билан ўзига хосдир. Иллюстратив мисол келтирилганда ана шу дифференциал семалар очилиши лозим. Масалан: - decorative place -lovely day -beautiful nature - Қишлоқ то ғ орали ғ ида бўлишига қарамай, анча катта, обод, бо ғ зор, токзор ва жуда хушманзара экан . Ушбу мисолда уюшган сифатловчилар хушманзара сифатининг маъносини очиб келган ва хушманзара сифати улар учун умумлаштирувчи сўздай ифода берган. Архисемаси "дидга номос, ёкимсиз" бўлган хунуклик билдирувчи сифатлар ugly, unbeautiful, grotesque, hideous, homely, plain, misshapen, repulsive, average, bad, mediocre, poor, shoddy, substandard, terrible, weak яъни ўзбек тилида хунук, бадбашара, япасқи, чўтир, шилпиқ, олакўз, ногироп, кал, кўр, рамақижоп, чўлтоқ, чўлоқ, чиноқ, пучуқ, оқсоқ, калладор, каллахум, буқоқ, шпрзада, чала, сўниқ, сўлгин, салқи, нимжон, майиб, бўхтук, қўпол, бесўнақай, беўхшов, танноз, сатанг, олифта, жирканч, ипирисқи каби сифатлардан иборат. Биринчи семантик майдончанинг интеграл семаси "кўриниш" деб берилди. Бу интеграл сема билан умумлашган семемали сифатлар асосан хунук, бадбашара, япасқи, чўтир, шилпиқ, олакўз, ногирон, кал, кўр, рамақижон, чўлтоқ, чўлоқ, чиноқ синифи сўзлардан иборатдир. Реаллаштирувчи иллюстратив мисолда хунук, бадбашара, япасқи сўзлари

билан бирга мазкур белгиларни юздаги номеъёрликни очиб берувчи сўзлар ёки бирикмалар хам ўз ўрнини олиши керак. Масалан: -He was very ugly man. - She is a slim girl. -Поччам элликдан ошган, новча, касалманд, рангпар, тишмари тушган, соқоллари оқарган, юзи буришиқ, хунуккина киши эди (Ойбек). "Кўриниш" интеграл семали сифатларнинг дифференциал семаси организм аъзоси нуксонининг ифодасини берганлари бир неча бўлиб, улар чўтир, шилпиқ, олакўз, ногирон, кал, кўр, рамақижон, чўлтоқ, чўлоқ, чиноқ каби сўзлардан иборатдир. Буларнинг дифференциал семаси хакида гaп кетганда, бир нарсани унутмаслик керакки, уиинг орган компонента кишининг маълум бир органики назарда тутади. У юз, кўл, кулок, бош кабилардан иборат бўлиши мумкин. Нуксонлилик шу органлар патологияси билан бо ғ лик. "Дидга номос, ёқимсиз" архисемали сифатларнинг интеграл семаси "кўриниш" бўлиб, унинг дифференциал семаси органга тааллуқли нуқсон хисобланади.. Масалан: чўтир лексемасидп дифференциал сема "юз кўриниши" нуқсонидир. Олакўз, шилпиқ, кўра лексемаларида дифференциал сема "кўз нуксони", ногирон лексемасидп интеграл сема "умумий кўриниш", кал лексемасида "бош нуқсони" хисобланади. Бундай семали лексемалар семаси реаллаштирилар экан, улар таркиб топган бирикмаларда дифференциал сема қисмини намоён этувчи сўз албатта аниқланмиш вазифасини ўташи керак. Масалан: чўтир сўзида ўнкир-чўнкирлик, носилликлик ифодасига эга дифференциал сема бўлади. Бу сема ҳам иллюстратив мисолда ўз аниқлигини олиши лозим. Шундай аниқлаштириш қиёслаш ёки антитеза орқали ифодалаб берилади. Масалан: Кўксим ангишвонадек ўнқир-чўнқир. Билган "кўча" деюр, билмаган "чўтир". Аҳволи танг мисли бемор кўчаман ("Афанди" газетаси). Чойхоначининг юзи чўтир. Шуни аския қилишади. Биров дўлда қолган таппи дейди, биров чакичланган патир! (Ў.Ҳошимов). Ҳозир эрининг чўтир юзи Энақутига нақш олмадай силлиқ кўринар... (Х.Деряев). Аввало шуни айтиш керакки, бу мисолларнинг

биринчисида дифференциал сема кисми реаллаштирилмаган. Иккинчисида реаллаштирилган бўлса ҳам, предикатив қўшилма таркибида бўлиб, эга оркали юзага чикарилган. Одатда аниқловчили бирикма компонентлари ўрин алмашса, предикатив қўшилмага айланади. Шунга кўра, биз биринчи содда гaп таркибида эга орқали 'чўтир сифатининг дифференциал сема кисми намоён бўлган деб ҳисоблашимиз мумкин. Учинчи мисолда чўтир сифати аникланмиши орқали дифференциал сема узвини намоён этган. Чўтир сўзининг дифференциал семаси юқоридаги мисолларда турлича воситалар орқали реаллаштирилган. Биринчи мисолда қиёслашдан фойдаланилган. Унда кўксим ангишвонадек ўнқир-чўнқир тасвирига чўтир сўзи қиёсланади. Натижада чўтир сўзи тасвирлаб берилгандай қилиб кўрсатилган. Иккинчи мисолда икки воситадан фойдаланилган: унда чўтир дўлда қолган таппига ва чакичланган namupra ўхшатилган. Учинчи мисолда эса антитезадаи фойдаланилган. Унга антитеза сифатида нақш олмадек силлиқ бирикмаси келтирилади. Буни ироник қиёслаш десак хам бўлади. Олакўз сифатининг дифференциал семасини реаллаштириш керак бўлганда, унинг "катта, оқ ва қораси яққол ажралиб турган эканлик" белгисини кўрсатувчи сўзни аниқловчи сифатида келтириш лозим, Шунингдек, кибедан кам фойдаланса бўлади. Архисемеси "дидга мос, ёқимсиз" бўлган хунуклик билдирувчи сифатларнинг барчаси маъносини иллюстратив мисоллар билан очиш ишда тўла-тyкис ўз тахлилини топган. 2.2. Хусуснят билдирувчи сифатлар маъноларини фаоллашуви Хусусият билдирувчи сифатлар айни шу "хусусият" семаси билан бир архисема остида умумлашади. Бу гуруҳдаги сифатлар "одамга нисбатан", "жониворларга хос", "кесим" семалари билан кичик гуруҳчаларни таркиб топтиради. Мана шу кичик гуруҳчаларни ажратиб турувчи юкорида айтилган семалар интеграл семалар хисобланади. Интеграл семалар билан бир кичик гуруҳда умумлашувчи

"хусусият" архисемали сифатларга алоҳида ёндашиш ва уларнииг дифференциал семаларини белгилаб, шу сема бўйича мисоллар қиёсида реаллаштириш зарур. "Хусусият" архисемали сифатларнинг "одамга нисбатан" интеграл семаси гуруҳлари бир неча дифференциал семали сифатларни ўз ичига олади. Бу дифференциал семалар "куч қўлловчи", "манфаатдор", "муносабатли", "рухий ҳолатли", "таъминотли", "усталиги" кабилардан иборат. "Хусусият" архисемали сифатларнинг "одамга нисбатан" интеграл семали гуруҳига кирувчи "куч кўлловчи" дифференциал семага эга бўлганлари бир неча сифатлардан иборат. Улар coerce, force, trouble, misfortune, зўравон, холим, касофат, баджаҳл, аблаҳ сингари сифатларни ташкил этади. Бу сифатлар куч кўллашда маълум томонлари билан бир- биридан фарк килади. Зўравон сифатидаги "куч қўллаш" дифференциал семаси прагматик семасиз чегараланди. Tyrant сифатида ифодаланган "куч кўллаш" киши табиатига тобелиги билан, trоble сифатида ифодаланган "куч қўллаш" зиён етказиш билан, angry сифатида таъкиб билан, scoundrel, knave сифатида харакатни асослаш билан куч кўллашни амалга ошириш прагматик семаси бор ва улар шу орқали ўзига хосдир. Tyrant сифатининг мазкур дифференциал семасини очиш учун у аникловчи сифатида қўлланган гапдаги аниқланмишнинг бошқа аникловчисига эътибор бериш керак бўлади. Бу аникловчи аникланмишдан англашилган шахснинг кучини кўрсатиб туриши лозим. Яъни: Ев қуршовнда қолаётган Умаршайх Мирзо битта меьморий деб уч юз-тўрт юздан навкари бор зўравон бекларга қарши бормаслиги аниқ (П.Қодиров). Бу гапдаги аниқловчи вазифасида кўлланган сифатланмиш бекларга сўзидир. Унинг бошка аниқловчиси эса уч юз-тўрт юздан навкари бор бирикмаси ҳисобланади. Бу унинг кучини белгилайди. Золим, касофат, аблаҳ сифатларининг "куч қўлловчи" дифференциал семаларини прагматик томони билан реаллаштиришда бошкача воситалардан фойдаланишга тўгри келади. Бунда гап таркибита "куч қўлловчи" хусусияти ва унинг прагматик томонини

очиб берувчи бирикмалар киритилган бўлиши керак. Умуман, ҳар бир сифатнинг дифференциал семасига караб ўзига хос сифатларни топиб ишлатиш зарур. Чунки сифатнинг архисема ва интеграл семаларини очишда асосан уларнинг аниқловчиси мухим аҳамият касб этади. Дифференциал семаларга бошқачарок ёндашилади. "Хусусият" архисемали сифатларнинг "одамга нисбатан" интеграл семали гуруҳига кирувчи "манфаатдор" дифференциал семали худбин, очкўз, танти; "муносабатли" дифференциал семали гуруҳига кирувчи қайсар, туллак, камтарин, писмиқ, учар, маҳмадана; "рухий ҳолат" дифференциал семали гуруҳига кирувчи телба, тентак, осий, олазарак, енгилтак, лақма; "уқувли", "уста" дифференциал семали гуруҳига кирувчи моҳир, устамон, чапдаст, қодир, тиришқоқ, ширмизак, қув; "паст таъминланган" дифференциал семали гуруҳига кирувчи бечора, ночор, қашшоқ, камбағал, йўқсил, жўн, қоқвош; "жониворларга хос" интеграл семали гуруҳига кирувчи ҳурконғич, ювош, ваҳший, йиртқич, ярамас, қайсар, говмиш сифатлари дифференциал семалари бўйича ўзига хос иллюстратив мисол билан реаллаштирилади. Бунда куйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин бўлади: 1) сифатни уюшган сифатловчи ёки кесим таркибида берилади. Масалан: Жаҳондай багри-қенг, денгиздай сахий, ердай баракали, шундай танти халқ (Ғ.Ғуяом) гапи танти сифатининг дифференциал семасини очиш учун қўлланган; 2)сифатга тазот келтириш орқали очилади. Масалан: 3)-Енгилтак йигитчалар- билан юриш одобсизлик бўлади. Бунда енгилтак лексемаеининг дифференциал семаси йигитча лексемэсини тазод сифатида бериш орқали очилган; 4) сифат семемаси дифференциал семаси аниқлаштируачи бирикма ёки тасвирий воситалар бериш орқали очилади. Масалан: • -Унсин қурқувдан телба бир аҳволда бўлса ҳам фахмлади (А.Қаҳхор). Бунда телба дексемаси. семемасининг дифференциал семаси қўрқувдан телба бир аҳволда бўдса ҳам фахмлади тасвирий воситаси билан очилган;

• сифатни коррелятив сифат билан ёнма-ён қўйиш оркали очилади. Масалан: Бир бечора камбағал деҳқон ... (Шукрулло). Бунда бечора лексемаси учун камбғал сўзи корелятив сифат вазифасини ўтаган. УМУМИЙ ХУЛОСА Сифат лексемаларнинг маъноларини очиш, реаллаштириш масаласи тадқиқ этилар экан, бунда иллюстратив мисолларни танлаб келтириш муҳим аҳамиятга эгалиги маълум бўлади. Сифатлар семемаларда иллюстратив мисоллар асосида очиш, тадқиқ этиш куйидаги хулосаларга олиб келди; 1. Ҳар бир сифат лексемасининг семемасини иллюстратив мисол билан реаллаштириш учун аввал мазкур сифатнинг семантик таркибинй аниқлаш зарурияти туғилади. Ҳар бир сифат лексемаси бир қатор семалардан тарқиб топган семемага эга бўлади. Сифат лексеманинг сифат семемасидаги мана шу семемаларнинг ҳар бирини очиб берувчи мисол келтирилиши зарур. Сифат

лексемасида бирдан ортиқ сема бўлганлиги учун хам хар бир семемага бир ва ундан ортиқ мисол бериш ҳамда шу йўл билан уни иллюстрация қилиш талаб этилади. Рангни ифодаловчи луғавий бирликларнинг сонини аниқлаб, маьлум тил элементларнинг бирикуви асосида ҳосил бўлиш механизимини ташкиллаштирувчи унсурларни аниқлаш. Албатта ранг атамаларининг асосий қисмини туб ранг-тасвир сўзлари ташкил қилади: white, black, red,brown,green,blue, yellow, orange, pink, grey,purple. А.Т.Васильевич ранг-тасвир лексемаларини тўрт асосий гуруҳга ажратади: биринчи гуруҳга оддий, туб ранг-тасвир лексемалари билан бирга қўшма сўзлар ҳам киради: red,violet,crimson.blood red, navy blue, bottle green, etc. Иккинчи гуруҳни аниқловчи сўз бирикмалари ташкил қилади: pale red, bright green, shocking pink, deep purple, etc. Учинчи гуруҳ “ранг+ранг” қолипида ясалган икки таркибли сифатларни қамраб олади: red, yellow, blue green, shocking pink, reddish ginger, pinkish violet, etc. Тўртинчи гуруҳдаги ранг тасвири лисоний бирликлари элементи воситасида ясаладилар: colour of the English Sea, colour of rotting fruit, colour of sunshine colour on sand. Ранг тасвири сифат семасининг фаоллашувини таъминловчи лексик воситаларнинг дистрибютив алоқасини аниқлаш. Сифат лсксемалар тўрт семантик майдонни таркиб топтиради: биринчи семантик майдон "ранг-тус" билдирувчи семемали лексемалар бўлиб, улар "ранг-тус" архисемаси билан; иккинчиси кўлам сифатлари бўлиб, улар "меъёр" архисемаси билан; учинчиси холат билдирувчи сифатлар бўлиб, улар " дидга мос ёки номос" архисемаси билан; тўртинчиси хусусият билдирувчи сифатлар бўлиб, "хусусият" архисемаси билан умумлашади. Ҳар бир архисема остидаги сифат лексемалар алоҳида олиниб, уларнинг семантик таркиби тадқик этилиши зарур: а) ранг-тус архисемали сифатлар "аниқ бир ранг", "аралаш ранг", "маълум бир нарсага хос ранг", "ранг, тус" аффиксоидли интеграл семалари бўйича гуруҳларга бўлинади; б) "меъёр"

архисемаси билан умумлашувчи сифат семемалар ''бўй", "эн", "узунлик", "юза", "ҳажм" интеграл семалари остида гуруҳчаларга бўлинади; в) "дидга мос ёки номос" архисемаси билан умумлашувчи сифат лексемалар дидга мослиги нуқтаи назаридан "кўриниш", "чирой", "тузилиш", "харакат" ва "табиий кўриниш" интеграл семалари остида; дидга номослик нуктаи назардан эса ,, қў риниш’’ , ,,орган ва органлари ’’ва ,,таш қ и холат ’’ интегерал семаси остида кичик гуруҳларга б ў линади; г) хусусият архисемаси остида умумлашувчи сифат лексемалар одамга нисбатан, жониворларга хос кечим интеграл семалар остида семантик гуруҳчаларда умумлашади. Сифат лексемалар т ў рт семантик майдонга б ў линиб, хар бири алохидадан архисема остида умумлашар экан шу умумлашувчи архисемани реаллаштириш учун унинг сифатловчилигидаги сифатланмишнинг семантикасидан фойдаланиш жоиздир. Чунки сифатланмиш семасининг архисемаси сифатловчи семасининг архисемаси ва интеграл семаси нимага оидлигини к ў рсатиб беради, уни реаллаштиради. Шунинг учун хам иллюстратив мисолда сифатлар сифатловчилигидаги сифатланмишга асосий эътиборни каратиш керак. Лу ғ атларда сифат семасини реаллаштириш учун унинг семемасидаги дифференциал семани ёритишга ахамият берилади. Чунки бу сема сифатнинг ў зига хос семантикасини шакллантиради.Бунинг учун иллюстратив мисол танлашда қ уйидаги й ў л-й ў риклардан фойдаланилади: А) сифат сифатловчи вазифасида берилган гапларда шу сифат билан коррелятив сифатларни бир уюшик ани қ ловчи таркибига киритиш керак б ў лади; Б) бир гап таркибида реаллаштирилаётган сифатнинг синонимлари келтирилиб ў тилади; В) иллюстратив мисолда келтирилаётган сифатнинг антонимини бир гап таркибида қ айд этиш яъни тазод хам ў з қ имматига эга б ў лади. Ю қ оридаги усулларнинг хаммасидан барча семантик майдонга оид сифатлар семемаларини реаллаштиришда фойдаланиш мумкин; Г) сифатнинг маълум семемаси билан ў хшатиш қ урилмасининг асос компонентида қў ллаш хам мумкин. Бунда унинг эталонига қ иёслаш асосида изохланаётган сифат семемасининг киши тасаввурига келтириши учун ёрдам беради. Бу к ў прок

ранг-тус билдирувчи сифатларда ахамият касб этади.Уни к ў лам билдирувчи сифатларга хам татби қ қ илса б ў лади; Д) сифат олдидан унинг изохловчиси сифатида ёки ажратилган булаги сифатида эпитетли бирикма келтириш хам мумкин. Бу к ў прок ранг-тус билдирувчи сифатларда қў л келади; Е) семемаси реаллаштирилиши керак б ў лган сифат киритилган гапга шу сифатни тасвирлаб берувчи бирикма ёки қ урилма киритишдан хам фойданилади. Бу айни қ са холат билдирувчи ва хусусият билдирувчи сифатлар дифференциал семасини очишда қ улай щароит яратади. Сифат семемасининг дифференциал семасини реаллаштиришда унинг потенциал ва прагматик семаларини хам ди ққ атдан қ очирмаслик керак. Сифат семемасининг дифференциал семасини реаллаштиришда айникса, потенциал ва прагматик семаларни очишда бир мисол камлик қ илса, унга қ ушимча мисоллар хам бериш оркали максадга эришилади. Сифат семасининг англатувчи иллюстратив мисоллар р ў йхати Atractive and possessing charm. Anyone who has ever met her thought she was absolutely beautiful. There's a beautiful lake by the town. (of the weather) Pleasant; clear. It's beautiful outside, let's go for a walk. Well executed. The skater performed a beautiful axel. (as a pro-sentence) How beautiful that is! Beautiful! What a catch! (referring to an athlete catching a ball)

(as a pro-sentence; ironic) How unfortunate that is! Beautiful! I dropped the soup on the floor! Synonyms (possessing charm and attractive): beauteous, attractive, cute, fair, good-looking, gorgeous, sheen, handsome, hot (slang), lovely, nice-looking, pretty, shapely, fit (slang) (of the weather): clear, fine, nice, pleasant, sunny (well executed): excellent, exceptional, good, great, marvellous/marvelous, perfect, stylish, wonderful (Ironic: how unfortunate): great, marvellous/marvelous, nice, very nice, wonderful (any of these can be prefixed with an intensifier such as bloody, damned or just) Wikisaurus:beautiful Antonyms (possessing charm and attractive): grotesque, hideous, homely, plain, misshapen, repulsive, ugly; unbeautiful (of the weather): bad, cloudy, dull, miserable, overcast, rainy, wet (well executed): average, bad, mediocre, poor, shoddy, substandard, terrible, weak Derived terms beautiful armadillo beautiful game beautiful people beautifully beautifulness

Related terms beauty Beautiful woman possessing charm and attractive Appearance Adjectives adorable beautiful clean drab elegant fancy glamorous handsome long magnificent old-fashioned plain quaint sparkling ugliest unsightly

wide-eyed Color Adjectives red orange yellow green blue purple gray black white Condition Adjectives alive better careful clever dead easy famous gifted helpful

important inexpensive mushy odd powerful rich shy tender uninterested vast wrong Feelings (Bad) Adjectives angry bewildered clumsy defeated embarrassed fierce grumpy helpless itchy

jealous lazy mysterious nervous obnoxious panicky repulsive scary thoughtless uptight worried Feelings (Good) Adjectives agreeable brave calm delightful eager faithful gentle happy jolly

kind lively nice obedient proud relieved silly thankful victorious witty zealous Shape Adjectives broad chubby crooked curved deep flat high hollow low

narrow round shallow skinny square steep straight wide Size Adjectives big colossal fat gigantic great huge immense large little mammoth massive

miniature petite puny scrawny short small tall teeny teeny-tiny tiny Sound Adjectives cooing deafening faint hissing loud melodic noisy purring quiet raspy

screeching thundering voiceless whispering Time Adjectives ancient brief early fast late long modern old old-fashioned quick rapid short slow swift young Taste/Touch Adjectives

bitter delicious fresh greasy juicy hot icy loose melted nutritious prickly rainy rotten salty sticky strong sweet tart tasteless uneven weak

wet wooden yummy Touch Adjectives boiling breeze broken bumpy chilly cold cool creepy crooked cuddly curly damaged damp dirty dry dusty filthy

flaky fluffy freezing hot warm wet Quantity Adjectives abundant empty few full heavy light many numerous sparse substantial Synonyms for Beautiful gorgeous stunning cute

hot attractive handsome appealing admirable beauteous charming classy dazzling delightful divine elegant enticing alluring exquisite excellent fair fascinating fine foxy good-looking

grand lovely magnificent marvelous ravishing slightly statuesque well-formed Words That Are Beautiful ailurophile assemblage becoming beleaguer brood bucolic bungalow chatoyant comely conflate cynosure dalliance

demesne demure denouement desuetude desultory diaphanous dissemble dulcet ebullience effervescent efflorescence elision elixir eloquence embrocation emollient ephemeral epiphany erstwhile ethereal evanescent

evocative fetching felicity forbearance fugacious furtive gambol glamour gossamer halcyon harbinger imbrication imbroglio imbue incipient ineffable ingenue inglenook insouciance inure labyrinthine

lagniappe lagoon langour lassitude leisure lilt lissome lithe love mellifluous moiety mondegreen murmurous nemesis offing onomatopeia opulent palimpsest panacea panoply pastiche

penumbra petrichor plethora propinquity pyrrhic quintessential ratatouille ravel redolent riparian ripple scintilla sempiternal seraglio serendipity summery sumptuous surrepititious Susquehanna susurrous talisman

tintinnabulation umbrella untoward vestigial wafture wherewithal woebegone Адабиётлар р ў йхати . 1. Ўзбекистон Республикасининг " Давлат тили хакида " ( янги тахрирда ) ги Қонуни // Халк сўзи . - Тошкент . 1995.-29 декабрь . 2. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . - Тошкент : Ўзбекистон , 2008. - Б 7 3. Каримов И . Юксак маънавият - енгилмас куч . - Тошкент Маънавият , 2009. - Б . 85. 4.Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля // Лексикографический сборник. Вып. V. - М, 1962. - С. 52-72; 5. .Абдувалиев М. Тусиқсизлик майдони ва уни ташкил этувчи синтактик бирликлар // Узбек тили ва адабиёги. - Тошкент, 1988. - № 4. - Б. 62-66; 6.Базаров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанлари д-ри .. дисс. автореф. -Тошкент, 1997;

Г.Хелбиг «Семантические валентность» Функциональная грамматика.- Л.: Наука, 1984. - 136 с. 7. Бондарко А. В. Грамматическая категория и контекст. - Л.: Наука, 1971. - 116 с; 8.Бондарко А. В. Теория морфологических категорий. - Л: Наука, 1976. - 256 с; . 9.Бозоров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанларид-ри ... дисс. автореф. - Тошкент,; . 1997 10.Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. - Л.: Наука, 1983. - 208 с; 11.Бондарко А. В. Функциональная грамматика.- Л.: Наука, 1984. - 136 с. 12.Гиясов С. Семантическая структура и компонентный анализ качественных прилагательных узбекского языка: Дисс... канд. филол. наук. - Ташкент, 1983 13.Ҳожиева Ҳ. Узбек тилида хурмат майдони ва уникг лисоний-нуткий хусусияти: Филол. фанлари номзоди ... дисс. -Самарканд, 2001; 14.Ipsen G. Der atte Orient und die Indogermanin // Festschrift fur Wortstchreiberg. - Heidelberg. 1924. - 102 s. 15.Искандарова Ш. Узбек тили лексикасини иазмуний майдон сифатида ўрганиш (шахе микромайдони): Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф -Т., 1999; 16.Исхаков Ф. Г. Имя прилагательное - М.: Ист срав.грам.тюрк яз., 1987. П. - С 143-145; 17. Караулов 7 ЮН Общая и русская идеография.- М.: Наука, 1996; 18.Ким Бьёнг Иль. Семантико-грамматические и стилистические особенности однокоренньгх прилагательных с различной аффиксальной

частью в современном узбекском языке: Дисс. ... канд. филол. наук. - Ташкент. 2000; 19.Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.-Л.: АН СССР, I960. -С.162-165. 20.Кузнецов A.M. Поле / Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия, 1990.-С. 380-381. 21.Назаров К., Убаева Ф , Наримонова М, Сайфуллаева Р. Қўшма гan компонентларини системали ўрганиш масаласига дойр / Ҳозирги узбек адабий тилининг тараккиёт йуналишлари. Илмий мақолалар тўплами. - Тошкент: ТошДУ, 1990. - Б. 16-26; 22.Нажмиддинов Ф. Адъектив лексемаларда семалар таснифи ва семалараро иуносабат турлари: Филол. фанлари номзоди ... дисс. - Навоий, 2000. 23.Мадрахимов А. Узбек тилида сифат ва янги ясалган сифатлар масаласига дойр // Известия АН УзССР. Серия общественных наук. - Ташкент, 1957. - № 1. - С. 41-47; 24.Маъруфов З.М. Узбек тилида сифатларнинг киёсий даражалари // Узбек тили грамматикасидан материаллар. Ўзбекистон Фанлар академияси Тил ва адабиёт институти асарлари. - Тошкент, 1949; . 25.Мамаражабова 3. Узбек тилида сифатларнинг коннотатив маънолари: Филол. фанлари номзоди... дисс -Тошкент, 2004. 26.Мирзақулов Т. Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф.Тошкент, 1994; 27.Мусулмонова Н. Р. Грамматик шакштарда категориал, ёндош ва хаироҳ маъно (замон ва майл категориялари мисолцяа ): Филол. фанлари номзоди ... дисс. автореф. -Тошкент, 2007. - 26 б.

28.Покровский М. М. Избранные работы по языкознанию. - М.: Наука, 1954. - 382 с. 29.Pearl S. Buck. The Time is Noon. – N.Y. John Say Company, 1976. – 359p 30. Кўлдошев М . Ҳозирги узбек тилида сифат ясовчи махсулдор аффикслар : Филол . фанлари номзоди ... дисс . - Тошкент , 1994; 31. Roth H. Call it Sleep. – N.Y. An Avon Library Book, 1968. – 447p 32. Roy G. Children of My Heart. – Toronto: Seal Books, 1980. -167p 57.Segal E. Man, Woman anf Child. – great Britain: Granada Publishing Ltd,1981 33. Расулов Р ., Нарзиева М . Лексикологияни ўрганиш / Олий ўкув юртлари учун , - Тошкент : Укитувчи , 1992. - Б , 23; 34. Сафаров Ф Узбек тилида сон - миқдор микромайдони ва унинг лисоний - нутқий хусусияти : Филол . фанлари номзоди ... дисс . - Самарканд , 2004 35. Содикова М . Узбек тилида ранг - туе билдирувчи сифатлар : Филол . фанлари номзоди ... дисс . - Тошкент , 1963; 36.Trier J. Einleitung //Der deutsche Wortschatz lmSinnbezirk des Verstandes. - Heidelberg, 1931. - 187 s Porsig W Das Wunder der Sprache. - Bern, 1957.- 67 s. 37. Турсунов У ., Мухторов Ж ., Рахматуллаев Ш Ҳозирги узбек адабий тили Олий ўкув юртлари филология факультетлари талабалари учун дарелик , - Тошкент Узбекистон , 1992. - Б . 283. 38.Уфимцеьа А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении словарного состава языка // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. -М.: Наука, 1961.-С. 30-64. 39. Weisgerber L Grundzuge der Inhaltsbezogenen Graminatik . - Dusseldorf , 1962. - 77 s .

40.Уфимцеьа А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении словарного состава языка // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. -М.: Наука, 1961.-С. 30-64. 41.Хаметова А. Превосходная и преувеличительная степени имён прилагательных в тюркских языках (на материалах современных узбекского, уйгурского, казахского и туркменского языков): Автореф. дисс. . . канд. филол. наук. - Ташкент: Фан, 1969. - 30 б. 42.Узбек тили грамматикаси. Т. I. - Тошкент: Фан, 1975. - Б. 298-300;

Похожие

Лингвистик компрессияни амалга ошириш усулларининг тахлили

Шахсни баҳоловчи номинатив бирликларнинг семантик майдонини когнитив, семантик ва қиёсий-типологик аспектда ўрганиш

O`zbek tilida antroponimlar

Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi

Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи