Podsholiklar davrida Qadimgi Misr - История - Дипломные работы

Podsholiklar davrida Qadimgi Misr

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

313 KB

“ Podsholiklar davrida Qadimgi Misr ” mavzusida yozgan 1

M U N D A R I J A: Kirish…….…………………………………………………………………3 1 .Qadimgi va O’rta podsholiklar davrida Misrning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli…………………………………………………………………… ………… 6 1.1. Qadimgi Misrda ilk va qadimgi podsholiklarni vujudga kelishi hamda ularni ravnaqi………………………………………………………………………6 1.2. O’rta podsholik davrida Misrning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi………21 2.Yangi podsholik davrida Misrning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti…………………………………………………………………………….30 2.1. Yangi podsholik davrida Misr…………………………........................30 2.2. Qadimgi Misr madaniyatining ravnaqi..................................................40 Xulosa ......................................................................................................... . 56 Tavsiyalar ...................................................................................................58 Adabiyotlar ro’yxati .................................................................................59 Kirish 2

Mavzuning dolzarbligi Qadimgi Sharq deb ataladigan bepoyon geografik hudud g‘arbdan sharqda Qadimgi Karfogen joylashgan hozirgi Tunnisdan, Xitoy, Yaponiya va Indoneziyagacha, janubdan shimolga hozirgi Efiopiyadan Kavkaz tog‘lari va Orol dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha cho‘zilib ketgan. Bu yerda qadimda mavjud bo‘lgan ko‘p sonli sharq davlatlari tarixda muhim rol o‘ynaydi. Jahon tarixidagi ilk davlatlar dehqonchilik va chorvachilik kabi ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklar paydo bo‘lgan joylarda shakllandi. Eng qadimgi davlat miloddan avvalgi 4 – ming yillikda Ikkidaryo oralig‘i va Misrda paydo bo‘ldi. Qadimgi Misr davlati Afrikaning shimoli – sharqida, Nil daryosining toshqinining hosil bo‘ladigan serunum vohada paydo bo‘ldi. Ushbu ish mavzusining dolzarbligi bir qancha sabablar bilan izohlanadi. Birinchidan . Insoniyat tarixida ibtidoyi jamodan sivilizatsiyaga o‘tish ilk bor Qadimgi Misrda sodir bo‘ladi. Yer yuzidi ilk davlatchilikni paydo bo‘lishi tarixini o‘rganish tarixchilar uchun muhim ahamiyatga ega; Ikkinchidan. Qadimgi Misr tarixi olimlar tomonidan turli davrlarga bo‘linadi. Qadimgi podsholik, O‘rta podsholik, Yangi podsholik davrlari bo‘lib bu davrda Qadimgi Misrni ijtimoiy – iqtisodiy siyosiy hayotini o‘rganish mavzuning muhim jihatlaridan hisoblanadi. Uchinchidan. Qadimgi Misr madaniyatini o‘ziga xos xususiyatlari borki, bu madaniyatni chuqur takrorlanmas tizimini hosil qiladi. Butun insoniyat hali xanuz Qadimgi Misr madaniyati sir – sinoatlaridan Lol qolmoqdalar. Shu bilan birga Qadimgi Misr madaniyati butun jahon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishiga qo‘shgan hissasini tahlil qilib o‘rganish mavzuni dolzarb jihatlaridan hisoblanadi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o‘z maqsad muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada Tarixiy Xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.” 1 1 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. Т., “Ma’naviyat”. 2008 y. B – 97. 3

Mavzuning o‘rganilish darajasi. Qadimgi podsholiklar davrida Misr tarixini yoritishda turli davrdagi materiallarni o‘rganib quyidagi fikrlarga keldik. Shu asnoda adabiyotlar ikki guruhga bo‘lib o‘rganildi: Birinchi guruh. Sovetlar davrida nashrdan chiqqan asarlar kiradi. Mazkur ishlar hukmron mafkuraning qolipi negizida yaratilgan bo‘lib, ushbu guruhga oid ishlarga: N.Yerofeyev, S.L.Aleksandrov, V.I.Avdiyev, D.G.Reder, YE.A.Cherkosova 2 va boshqalar. Ikkinchi guruhga. Mustaqillik yillarida yaratilgan adabiyotlar bo‘lib bularga R.Farmonov, O.Sodiqov, G.Hidoyatov, A.Kabirov, F.Sulaymonovalarni ishlarini kiritamiz 3 . Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi podsholiklar davrida Qadimgi Misr tarixini yangi manba va adabiyotlar yordamida qiyosiy tahlil qilib o‘rganish. Asosiy maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur ishda quyidagi vazifalar yechiladi. - Qadimgi Misrda ilk va qadimgi podsholiklarni vujudga kelishi va ularni ravnaqini tahlil etish; - O‘rta podsholik davrida Misrning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishini yoritib berish; - Yangi podsholik va Liviya – Sais davrida Misr tarixini yangi manbalar asosida o‘rganish; - Qadimgi Misr madaniyatining ravnaqini yangi manbalar asosida tahlil qilish; Ishning ilmiy yangiligi amaliy ahamiyati. 2 Ерофеев “Что такое история”. М., 1976 гг. Алексанров С. “Стран ы мира ” . М., 1989 гг. Авдиев В.И. “История древнего Востока”. М., 1976 гг. Редер Д.Т., Черкасова Е.А. “Qadimgi dunyo tarixi”. T., 1974 y. 3 Farmonov R., Sodiqov O. “Jahon tarixi”. T., 2001 y. Hidoyatov G. “Jahon tarixi”. T., 2001 y. Kabirov A. “Jahon tarixi”. T., 2001 y. Sulaymnova F. “Sharq va G‘arb”. T., 1997 y. 4

Ushbu bitiruv – malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ishi sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. Biz ilmiy taomilga ilk bor olib kirilayotgan faktik materiallar va turli tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o‘z fikr mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik. - Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoadan sivilizatsiyaga o‘tish birinchi bo‘lib qadimgi misrda sodir bo‘lganligi ilmiy asosda tahlil qilindi. - Qadimgi Misr tarixi Olimlar tomonidan uch davrga bo‘linadi: Qadimgi podsholik, O‘rta podsholik, Yangi podsholik davrlari bo‘lib bu davrlar tarixi yangi adabiyotlardagi talqini tizimlashtirib tahlil qilindi. Qadimgi Misr madaniyatini o‘ziga xos xususiyatlari bu madaniyatning chuqur takrorlanmas tizimini ilmiy adabiyotlar va manbalar yordamida tahlil qlindi. Ushbu ishda Podsholiklar davrida Qadimgi Misr tarixini Yangi manbaa va adabiyotlardagi talqinini chuqurroq o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur ishdan olingan xulosalar podsholiklar davrida Qadimgi Misr tarixini o‘rganuvchilar uchun muhim manbaa bo‘lishi mumkin. Ishdan Tarix fakulteti talabalari, kollej va letsey o‘quvchilari foydalanishlari mumkin. Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv malakaviy ishning tarkibi. Ishda muqaddima, ikki bob, to‘rt fasl, xulosa, foydalanilgan manbaa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 1. QADIMGI VA O’RTA PODSHOLIKLAR DAVRIDA MISRNING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI. 5

1.1. QADIMGI MISRDA ILK VA QADIMGI PODSHOLIKLARNING VUJUDGA KELISHI VA RAVNAQI. Misr davlati Afrikaning shimoli-sharqida vujudga kelgan. Nil daryosining boshidagi shar-sharoitlardan to O’rta dengizgacha bo’lgan vodiy bu davlatning asosiy qismini tashkil qilib, sharq tomindagi (Nil daryosi bilan Qizil dengiz o’rtasidagi) Arab qirlari bilan g’arb tomondagi Liviya yassi tog’liklarining bir qismi ham shu davlat chegarasiga kirgan Misrliklar o’zlarining mamlakatini ,,Qora tuproq” deb ataganlar, bu bilan ular ,,Qizil tuproq” ya’ni cho’lga nisbatan unumdor yer ekanligini o’qtirganlar. Greklar Misrni ,, Yegipet” deb ataganlar. Bu esa mamlakatning qadimgi poytaxti- Memfisga- Xekay-Ptax, ya’ni Ptaz (xudo) ruhining qal’asi deb berilgan sheriy namning buzib aytilganidir. Ikki daryo oralig ’ idan farq qilib , Misrda qadimgi tosh davridayoq odamlar yashagan . To’g’ri, u chog’dagi aholi sayoq ovchi qabilalardan iborat bo’lgan, ular asosan Nil daryosining tor botqoqlik bahosini o’rab turgan tepaliklarda hayot kechirganlar. U paytda Yevropaning ko’p qismi g’oyat katta muzliklar bilan qoplangan bo’lib, O’rta dengizning Afrekaning iqlimi hozirgidek issiq va quruq bo’lmaganligi tabiiydir. Tez-tez yomg’irlar bo’lib turgan. Afrika qit’asining bepoyon kengliklarida yashil o’tlar va butalar bilan qoplangan dashtlar cho’zilib ketgan. Bu yerlarda yovvoyi hayvonlar (keyinchalik bu hayvonlar Misrda ko’rinmay ketdi) va turli tuman qushlar (tuya qush va mayda parrandalar) juda ko’p bo’lgan. Keyinroq Yevropa muzliklari batamon erib bo’lganidan keyinroq (bundan taxminan 12-15 ming yil ilgari) Shimoliy Afrekaning iqlimi o’zgara boshlagan, maysazorlar cho’lga aylana boshlagan. Ibtidoiy ovchilarga ov bilan tirikchilik qilish kamlik qilib qolgandan keyin, ular tepaliklardan Nil vodiysiga kichikroq territoriyalarga joylashib xo’jalikning progressiv normalariga: dehqonchilik va chorvachilikka o’ta boshlaganlar. Dunyodagi eng dastlabki yozuv ham Misrda kashf etilgan . 1 Ilmiy - amaliy bilimlarning kurtaklari ham shu mamlakatda to ' planib borgan . Me ' morchilik san ' at , xalq og ' zaki ijodiyoti va yozma adabiyoti sohasida ham Misrliklar katta yutuqlarga erishganlar . Qadimgi xalqlari va jahon madaniyatiga 6

o ' zining barakali ta ' sirini o ' tkazgan . Miloddan avvalgi V - IV ming yilliklardayoq Misrliklarda dastlabki ilmiy - amaliy buyumlar ko ' paya borgan . Bu bilimlami kishilaming esida saqlab qolishi va boshqalarga aytib tushuntirib berishlari qiyinlashgan . 4 Qadimgi Misr yozuvining uzul - kesil shakllanishi miloddan awalgi IV ming yillikka to ' g ' ri keladi . Misrliklaming eng qadimgi yozuvlari belgi - rasmlar shaklida bo ' lib , u isrogliflar deb atalgan . O ' sha zamon Misr yozuvi 750 taga yaqin belgi - rasmlar islogriflardan iborat bo ' lgan . Xususan , suv so ’ zini ifodalash uchun uch qator to ’ lqinsimon chiziq chizilgan . Tog ’ so ’ zini ifodalash uchun ost tomoni to ’ g ’ ri , yuqori tomoni qabariq , o ’ rtasi botiq shakl ishlatilgan . Quyosh deb yozish doira chizib , o ’ rtasiga nuqta quyilgan . Shunday qilib har bir so ’ z va iboraning o ’ ziga xos belgisi , tasviri bo ’ lgan . Tabiat va jamiyatdagi voqea , hodisa hamda narsalar rasmlar va belgilar yordamida ifoda etilgan . Chunonchi , qulida o ’ q - yoy ushlab turgan odamning rasmi - jangchi , qo ` lida o ` roq ushlab turgan kishi tasviri - o ’ rmon degan ma ’ nolarni bildirgan . Jamiyat va tilning rivojlanishi munosabati bilan ilgari butun so ’ zlarning ifoda etgan belgilar keyinchalik ayrim bo ’ g ’ in va tovushlarni ham ifodalaydigan bo ’ lgan misrlilar yozish uchun dastlab tosh , sool bo ’ laklar , taxta , po ’ stloq yog ’ och , teri va boshqa narsalardan foydalanganlar . Keyinchalik Nil sohillarida o ’ sadigan , balandligi 4-5 metr keladigan qamish - papiruslar yozuv qog ’ ozi sifatida keng ishlatilgan . Ular paperus poyasini yupqa - yupqa qilib kesib varaq yasaganlar . Varaqlar bir - biriga yelim bilan yopishtirilgan va uzun - uzun o ’ ramlar tayyorlangan . Ba ’ zi yozuv o ’ ramlari 35-40 metrga yetgan . Yozilgan bunday varaqlar paperos deb atalgan . Paperuslarga o ’ sha davrdagi eng muhim voqea va hodisalar yozilgan . Bu misrliklarning o ’ ziga xos kitobi edi . Qadimgi Misr dehqonchilik , chorvachilik , hunarmandchilik va savdo - sotiq rivolangan mamlakat edi . Uning o ’ ziga xos davlat tizimi mavjud bo ’ lgan . Bu 4 A.Kabirov. Jahon tarixi. Toshkent. 1995. 76-bet 7

davltni va xo ’ jalikni boshqarish uchun xat savodli , bilimdon mirzalar , amaldorlar , harbiylar , me ’ morlar , hunarmandlar va ularga rahbarlik qiladigan o ’ qimishli kishilar kerak edi . Qadimgi Misrda o’qitish maskani maktablar juda erta joriy qilingan. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, kohinlar, umuman imkoniyati bo’lgan kishilar, shuningdek o’qishga havasmand bolalar ham o’qitilgan. Bolalar boshlang’ich maktabda dastlab harf o’rganish va savod chiqarish bilan shug’ullanganlar. Unda bolalarga husnixat o’rgatilib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak edi. Aftidan, bu boshlang’ich maktab bo’lgan bo’lsa kerak. Misrda o’rta va oliy maktblar ham bo’lgan.bu maktabning ko’pchiligi mirzalar tayyorlab chiqaradigan saroy maktablari bo’lib, ularni “Mirzalar maktabi” deb ataganlar. Ayni paytda Markaziy mahkama qoshida podsho hazinasi uchun amaldor mirzalar tayyorlaydigan maktablar ham bo’lgan. Bu maktablarda intizom juda qattiq bo’lib, tan jazosi bilan mustahkamlangan. O’sha davrdagi bir “Naihatkamada”: “Ey mirza, dangasalik qilm, yo’qsa jazoga duchor bo’lasan. Qo’lingda doim kitob bo’lsin, uni ovoz chiqarib o’qigin va o’zingdan ko’p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma, yo’qsa kaltakyeysan. Axir bolaning qulog’i yelkasida bo’ladi-da, qachon o’rsang, shunda qulog’iga gap kiradi,” deb yozilgan ekan. Bolalarni kaltaklab turadigan xodim “Xivchini kishi” deb atalgan. U yalqov va aytganini qilmaydigan o’quvchilarni xivchin bilan savalab turgan. Maktabda kichik yoshdagi o’quvchilar sopol sathiga, katta yoshdagi o’quvchilar esa paperus va raqamlariga yozishgan. Maktablar katta tajribaga ega bo’lgan o’qituvchilar bilan ta’minlangan bo’lib, unga diniy va dunyoviy bilimlar- matematika, geometriya, astranomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot va boshqa tabiiy fanlar ham o’qitilgan. Misrda yozuv ilmiy-amaliy bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi qishloq xo’jaligi, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq bilan chambarchas bog’liq edi. Mazkur amaliy bilimlar Qadimgi Misr xo’jaligining rivojlanishiga juda katta ta’sir ko’rsatgan. Qadimgi Misr san’atinng vujudga kelishi ibtidoiy zamonlarga borib tarqaladi. Qadimgi Misrliklar bu sohada katta yutuqlarga 8

erishganlar. San’at me’morchilik bilan uzviy bog’langan bo’lib, unga xalq og’zaki ijodiyoti, yozma manbalar-adabiyot, musiqa, raqs, haykaltaroshlik, rassomlik va moddiy madaniyatning ko’p sohalari kirgan. Qadimgi Misrda musiqa va raqs ham juda erta taraqqiy topgan. Bu davrda puflab chalinadigan nay,o’rib chalinadigan qayroq, arfa, ud kabi turli asboblar bo’lgan. O’yin va raqs qadimgi Misr san’atinng ajralmas qismi edi. Raqqosalar o’yinlarni mahorat bilan ijro etganlar. Misrda drama ham erta tashkil topgan. Ibodatxonalarda diniy dramalar qo’yilgan. Xususan teatrlarda Osirrisning o’limi va qayta tirilishi ko’rsatilgan. Demak, teatrni kashf etish sohasida ham Nisr dunyoda birinchi o’rinni egallagan mamlakat. Qadimgi Misr adabiyoti bundan VI-VII ming yil ilgari vujudga kelgan. O’rta podsholik davrida adabiyot juda yuksalgan. Qadimgi Misrliklar juda ko’p qo’shiq, ertak, mif, maqol va metallar yaratganlar. Qo’shiqlar oddiy va sodda bo’lib, ularga dehqon, cho’pon, savdogar, hammal, amaldorlar, ruhoniylar va podsholarning turmush tarzlari aks ettirilgan. Qadimgi Misrliklarning “Ikki og’a-ini haqida ertak”, “To’g’ri va egri haqida ertak”lari kishi diqqatini o’ziga tortadi. “Izida va Ociric haqida”, “Gor bilan Set janjli”degan miflar ham mashhurdir. Mazkur miflaarda yaxshilik va yomonlik, ezgulik bilan makkorlik o’rtasidagi kurash bayon etiladi. Qadimgi Misrliklar “Halokatda o’chraagan kema haqida hikoya”, “Sinuxet hikoyasi” kabi ajoyib ertaklar yaratganlar. Bu sayohatnoma tarzida yozilgan bo’lib, ularning birida “Podsho konlari” ga qilingan mashaqqatli sayohat haqida so’z yuritiladi. Hikoya qilinishicha sayyohlar dahshatli dovulga uchraydilaar. Dovul ularni “Ruh oroli” ga uloqtirib tashlaydi. Tor nil vodiysi (kengligi 4 km dan 20 km gacha) faqat shimol tomonda, daryo O’rta dengizga oqib tushadigan behisob tarmoqlarga bo’linib delta (uchburchak shaklidagi botqoqlik) hosil qiladigan joydagina kengayib borgan. Misr ikki tomondan cho’l bilan siqib kelingan katta bir vohaga aylangan. Yomg’irlar (ayniqsa janubga) tobora kamaygan va yomg’irlarning xo’jalik uchun hech qanday ahamiyati bo’lmagan. Kishi bu yerda faqat daryo suvidan foydalanibgina hayot kechirishi mumkin bo’lib qolgan, shuning uchun ham greklarning Misr-Nil 9

daryosining tuhfasi deyishlari bejiz ema, albatta. Tropik jala tinmay qo’yib turishi natijasida bu g’oyat katta daryoning boshi suvga lim-lim to’lib, har yili uning suvlari toshib ketardi. Deyarli butun mamlakatni suv bosardi, tabiiy tepaliklar bilan subiy ko’tarmalargina omon qolar edi. Noyabr oyida Nil suvi pasayib, dalalarda semiz, serunum loyqalarini qoldirib ketar edi. Toshqindan keyin ikkinchi to’rt oylik mavsum-ekini mavsumi-yig’im terim mavsumi keladi. Jazirama issiq eng so’nggi nuqtasiga yetib mavsum oxiridagina–janubdan keladigan garmsel o’rniga shimoldan salqin shamol esa boshlagandan keyingina-kun issig’i qaytadi va Nil suvi tobora ko’tarilib, toshqin yaqinlashayotganidan darak beradi. Nil vodiysining unumdor yerlari Ikkidaryo oralig’idagi yerlar kabi yaxshi hosil bergan. Lekin bir narsani esdan chiqarmaslik kerakki, Misrni qadimgi dunyoning g’alla koniga aylantirguncha dehqon aholining ko’rgan ko’p avlodlari g’oyat zo’r mehnat sarf qilganlar. Qadimgi misrliklar ,, Ikkidaryo oralig ’ idagi ko ’ p qabilani aholidan farq qilib ” bir tilda gapiradigan , samit - hamit guruhiga mansub yagona xalq bo ’ lgan . Ular qorachadan kelgan, bo’y-basti xushqad kishilar bo’lgan. Misr rassomlari ayollarning yuzini oqroq qilib tasvirlaganlar. Misrliklar osiyolik samitlarga o’xshab sersoqol bo’lmagan. Misr podsholarining uchun va quyuq soqollarini yaqindan sinchiklab qaralganda sun’iyligi bilinib turadi. Rassomlar misrliklar erkak-ayollarning hammani qorasoch va qorakoz qilib tasvirlaganlar.Misrning asosiy etnik massiviga begona xalqlar ham kelib qo’yilgan. Janubdan nubiylar kelilb joylashgan (greklar nubiylarni efloplar deb ataganlar). Ular misrliklarga qardam xalq bo’lib, qisman habashlar bilan aralashgan va shu sababdan ularning yuz bichimi habashlarnikiga o’xshab ketgan. Misrda Markaziy Afrikalik pakana qabilalarning vakillarini ham onda-sonda uchratish mumkin edi. G’arbdan Misrga liviyaliklar (samit-hamit guruhiga mansub barbarlar pushtining vakilari ) kelib joylashgan. Liviyaliklar oq badanli va ko’k ko’zli bir necha marta Osiyo xalqlari ham bostirib kelgan. Ammo ko’chib kelgan bu xalqlar tub aholi misrliklar bilan juda tez aralashib ketgan, ularning tilini, urf-odatlarini qabul qilgan. Yuz bichimlariga aytarli ta’sir ko’rsata olmagan. 10

Misrlilar barmoq Nil vodiysini (deltasini ham) yangi tosh davridan boshlab, asosan eramizdan oldingi V ming yillikda ham o’zlashtirish davom ettirilgan. Bir necha mahallalarga bo’lingan eng katta (taxminan 250 kv.m keladigan) Neasht qishlog’i hozirgi Merimd-Banisalamda, deltaning g’arbiy chekkasida joylashgan bo’lib, baliqchilk va suv hayvonlarini ovlash bu qishloq aholisining xo’jaligida, tabiiy ancha muhim o’rin tutgan. Ammo ularning hech shubhasiz o’rtoqligi dehqonchilik kishilariga imkon to’g’dirdi. Chorvachilik (ayniqsa cho’chqachilik) ham rivojlanib borgan. Tosh qurollar juda kamol topgan ( tig ’ i silliqlangan boltalar , o ’ roq o ’ rniga ishlatiladigan chaqmoqtosh arralar va hokazo ). Dastlabki mis buyumlar (juda oz miqdorda ) keyingi davrda yuqori Misrda (Badariyada) topilgan. Bu joyning aholisi ovchilik va terib-termachlab ovqat topishdan (eramizdan avvalgi IV ming yillikda) dehqonchilik va chorvachilikka (dastlab mayda mol boqish, keyin esa qoramol boqishga) o’tgan. Suloladan oldingi birinchi va ikkinchi davrga bo’linadigan navbatdagi bosqichda (tahminan eramizdagi avvalgi to’rtinchi ming yillikning ikkinchi yarmida mis qurollar) garpunlar, qarmoqlar, ninalar keyinroq xatto qo’yma bolta va hanjarlar toboro ko’proq ishlatilgan. Ammo ushanda ham texnika jihatdan (g’oyat mukammallashtirilgam tosh qurollardan ko’proq foydalanilgan. Qo’shni cho’llarni kesib o’tgan soylarning suvi tinmay kamayib borgan va ular vaqti-vaqti bilan butunlay qurib qoladigan o’zaklarga (vodiylarga) aylangan. Bu hol Nil vodiysini muntazam suratda o’zlashtirish yo’lini tutishga, sun’iy sug’orib ekinga boshlashga sabab bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV ming yillik oxirlariga kelib ovchilik ikkinchi o’ringa o’tgan, bora-bora xo’jalik faoliyati formasiligidan chiqib, asosan ko’ngil ochadigan ermak bo’lib qolgan. Hunarmandchilik sohasida muhim yutuqlarga erishilgan. Hunarmandchilk mahsulotlaridan ayniqsa juda nafis ishlangan naqshli sopol buyumlar va toshdan yasalgan ajoyib buyumlarni aytib o’tish kerak. Shisha butqasi bilan aralashtirilgan oqtosh qilingan ishlangan va eng birinchi ayni Misrda paydo bo’lgan chinnining ixtiro qilinishi olg’a qarab tashlangan hamma qadam Kichik Osiyo va Egey dengizi havzasidan chiqariladigan obsidian, bir qancha 11

mamlakatlar orqali Ta’mirdan keltirilgan qora yog’och va boshqa mamlakatlardan keltiriladigan lojuvard, qora yog’och va boshqa mamlakatlardan keltirilgan bir qancha ham ashyolarning boshqa xillar Nil vodiysida paydo bo’lganligi Misrning boshqa mamlakatlar bilan aloqa qilganligidan guvohlik beradi. Yo’l aloqalari vositasi sohasida ham anchagina muvofaqiyatlarga erishilgan. Sopol idishlarga solingan bir necha kayutali va sakkiz eshkakli kemalarning suratlari Misrda asosiy transport vositasi bo`lgan daryo transportining hiyla taraqqiy qilganligidan dalolat beradi. 5 Shu faktlarning hammasi ( ularni yanada ko ’ poq keltirish mumkin edi ) ishlab chiqaruvchi kuchlarning qat ’ iy rivojlanib borganligidan darak beradiki , natijada , Misrda ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib , quldorlik jamiyatining ilk bosqichiga o ’ tishi uchun zarur sharoit vujudga kelgan . Bu vaqtda odamlarda ko’proq saqlanib qolgan bo’lsada, u endi o’z o’rnini bo’shatib bergan. Xiyla keyingi taraqqiyot bosqichida quldorlik davlati uzul - kesil tashkil topgan sharoitda ham , kishining otiga emas , balki ona ismi qushib aytilgan , ayrim hollarda meros ona tomonga berilgan buvadan qizining o ’ g ’ liga berilgan . Lekin bu hodisalarning tarixiy ahamiyatini oshirib yuborish yaramaydi. Aslida esa er oila boshlig’i bo’lib, bevafolik qilgan xotinini gulxanga tashlab kuydirishga haqli bo’lgan (Firavn Xufu va jodugarlar to’g’risidagi ertakda eriga vafosizlik qilgan xotinning gulhanga tashlanganligi hikoya qilinadi). Xotiniga vafosizlik qilgan erning jazolanganligi to ’ g ’ risida hech nima eshitgan emasmiz . Muhim masalalarni hal qilish uchun yig’iladigan qabila majlislarida erkaklar bilan barobar ayollarning ham ishtirok etganligi to’g’risida ma’lumotlarni biz xudo va mabudalar haqidagi afsonalardan bilamiz xolos; shunisi ham borki, ma’budalar (qabila boshlig’i rolda ish ko’radigan) bosh xudo Raning irodasi bilan unchalik hisoblashmaganlar, u bilan aytishishganlar, ba’zan yaramas hatti-harakatlar bilan haqoratlaganlar.Mana shu barcha afsonalar urug`-qabila tuzumining mayishiy hayoti va urf-odatlatrini aks ettiradi, albatta. 5 A.Kabirov. Jahon tarixi. Toshkent. 1995. 8 6-bet 12

Boshqa mamlakatlarda bo`lgani kabi Misrda ham urug`doshlik aloqalari susaya borishi bilan qishloq jamoasi tarkib topadi; afsuski bu tog`rida ma`lumotlar juda kam. Ammo qat`iy qilib shuni aytish mumkinki, sulolar davridan oldinroq yuqorida aytib o`tganimiz ishlab chiqarish sohasidagi siljishlar va ayriboshlashning taraqqiy qilishi natijasida o`laroq mulkiy tabaqalanish vujudga kela boshlagan. Hususiy mulk egalarining idishlaridagi tamg ` alari sodr bo ` layotgan ijtimoiy o ` zgarishlarning tashqi alomatlaridir . Ikkinchi tomondan, qazizshlar vaqtida qo`llari bog`langan kishilar va biron ish qilayotgan (masalan suv tashiyotgan) xizmatkorlar tasvir etilgan haykalchalar topilmoqda. Mana shularning hammasi qullarga aylantirilgan asirlarni eksplutatsiya qilish uchun dastlabki (hali kamdan – kam, tasodifiy) urunushlar bo`lganligini ko`rsatadi. Ijtimoiy munosabatlardagi mana shu siljishlar muqarrar ravishda qabilachilik tuzumidan davlat tuzumiga o`tishga olib kelgan. Tabiiy, bu o`tish tabiiy bo`lgan emas, sekin-asta yuz bergan. Dastlab bir necha o’nlab nom tashkil topgan. Bu nomlarning har biri atrofida qishloqlari, dalalari va maxsus mahaliy homiy xudosi (yoki ko’pincha xudolar oilasii)bor shahardan iborat bo’lgan. Bunday o’lka boshida turgan, sekin-asta qabila (yoki qabilalar ittifoqi) oqsoqolidan chinakam biyga aylanib borayotgan hokim (grekcha ,,nomarx”) dehqonchilik ishlarini (ayniqsa sug’orish ishlarini) hamda harbiy va diniy ishlarini boshqargan. Nil toshqinini jilovlash va uning suvini butun Misr miqyosida taqsimlash zarurati bu mayda davlatlarning birlashishiga yordam bergan. Tabiiy , bu birlashish o ’ zaro urushlar jarayonida yuzaga kelgan , nechaki , har bir nom bu birlashmaga bosh bo ’ lishga o ’ ringan . Kuchayib borayotgan zodagonlar qullarga va oddiy jamoachilarga ta’zix ko’rsatib to’rishi uchun mustahkam davlat apparatini vujudga keltirishga xarakat qilganlar. Dastlab ikkita ulkan davlat: janubda Nilning tor vodiysida Yuqori Misr va shimolda Delta Quyi Misr tashkil topgan. Ammo ish bu bilan tugamagan. Yuqori Misr xiyla kuchli va mustahkam birlashma bo’lgan va uning podsholari o’zlariga yaylov yetishmaganligidan shimoldagi yaylovlarni, bevosita O’rta Dengizga chiqish yo’lini hamda Osiyoga chiqadigan karvon yo’llarini egallash maqsadida 13

shimoliy viloyatlarni o’zlariga bo’ysundirish payida bo’lganlar. Janubiy davlat podshosi Narmerning shifer parrakchadagi surati va sodda piktografik yozuvlari deltani egallash yo’lidagi o’rinishlarda dalolat beradi, bu parrakchalar Narmirning shimolliklar ustidan g’alaba qozongani va 6000 dushman asr olinganligi tasvir etilgan. Yuqori Misr podshosi Menis ( Mina ) an ’ anaga binoan mamlakatni mustahkamroq qilib birlashtirgan . U eramizdan avvalgi taxminan 300-yilda Quyi Misrni o’ziga buysundirib, birlashgan davlatning birinchi sulolasini ta’sis etgan. Abidos-birlashgan mamlakatning poytaxti qilingan. Ana shunday e’tiboran yilnomachilar podsholar idora qilgan yillarga qarab vaqt vaqt hisobini yurgiza boshlaganlar 1 . Menes mamlakatni birlashtirgandan keyin Deltada qo’zg’olonlar bo’lib turgan, ammo ular Misrning ikki qismi, bitta bo’lib yashashiga xalaqat berolmagan. Bunda biri ikkinchisining ichiga solib quyiladigan oq va qizil toj keyilganligi (oqi Yuqori Misrniki, qiziliesa Quyi Misrniki), shuningdek yonma-yon iki muassasa-Oq uy bilan Qizil uy idora qilib turganligi bir zamonlar boshqa-boshqa ikki davlar yashaganligidan dalolat beradi. Birinchi ikki sulola idora qilgan davr shartli ravshda Ilk podsholik deb ataladi va bu davr 200 yildan ziyodroq vaqtni o’z ichiga oladi. Mamlakatning siyosiy jihatdan birlashishi umumdavlat miqyosida rivojlanib borayotgan sug’orish tarmoqlarining kengayishiga va takomillashishiga yordam bergan. 6 Nil suvinin ko ’ payib borishini muttasil tekshirib ko ’ rish , kanallar aniqlash va to ’ g ’ onlarning ahvolini nazorat qilish maxsus podsho amaldorlariga topishtirilgan , jamoat ishlarini ham o ’ sha amaldorlar nazorat qilib turgan . Sulolalardan oldingi davrdayoq mamlakat ekonomikasining negizini tashkil etgan qishloq xo’jaligi, mamlakat birlashtirilgandan keyin yana yuksak darajada rivoj topgan. G’allakorlik (arpa va kamroq bug’doy yetishtirish ) bilan birga bog’dorchilik taraqqiy qilgan. Mamlakatning shimoliy qismida tokchilik va 6 Yu.S. Krushkol. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 1974-yil. 148-bet. 14

vinochilik, janubida esa xurmochilik rivojlangan. Hamma joyda anjir yetishtirilgan. Texnika ekinlaridan zig’ir poya g’oyat muhim o’rin tutgan. Ko’proq jun gazlama ishlatgan. Ikkidaryo oralig’idan farq qilib, misrliklar deyarli faqat polotno kiygan. Polizlarda piyoz, sarimsoq, turup, bodring va sabzavotning boshqa xillari yetishtirilgan. Chorvachilikda qoramol alohida o’rin tutgan. Qoramoldan faqat sut, yog’ va go’shti uchungina emas, balki (eshaklar singari) dehqonchilik ishlari va yuk tashishi uchun ham foydalanilgan. Echki, qo’y va cho’chqa boqqanlar. Parrandalardan g’oz va o’rdak boqqanlar, tovuq esa keyinroq paydo bo’lgan. Birinchi sulola davrida mis konlariga boy bo’lgan qo’shni Sinay yarim oroliga qayta-qayta ekspiditsiya yuborilgan, bu esa mis qurollar (bolta, arra, pichoq) ning ko’proq ishlatishiga sabab bo’lgan. Ammo metall qurollarning to’la hukmronligi hali ancha keyin paydo bo’lgan. Bundan keyingi davrlarda ham omoch tishi va yog’ochdan qilingan, o’roq tishi chaqmoqtoshdan yasalgan. Shu narsani nazarda tutish kerakki, Nil vodiysining mahalliy sharoitlari ana shunday sodda qurollar bilan mo’l hosil imkonini bergan. Unda yer sayoz haydalgan, chuqur haydalgan taqdirda yerni sho’r bosgan. Ilk podsholik fanda shartli ravishda Qadimgi podsholik deb nom olgan uzoq ( III-IV sulolalar idora qilgan eramizdan avvalgi 2800-2250 yillarni ichiga oladi) davrga Muqaddima bo’lgan. Qadimgi podsholik mamlakatni ilk podsholikdan ko ’ ra xiyla mustahkamroq qilib jipslashtirgan va ko ’ proq markazlashtirgan . Quyi Misr (delta) ning ajralib chiqish yo’lidagi o’rinishlari bu davrda batamom to’xtagan. III sulolani (eramizdan avvalgi XXVIII asr boshlarida) boshlab bergan Joser podsholigidan e’tiboran Memfis mamlakatning poytaxti bo’lib qolgan. Quyi Misr bilan Yuqori Misr chegarasidagi (hozirgi Qohiraning janubi-g’arbidagi) shu qal’ani Meness qurdirgan. Podsho hokimiyati kuchaya borib mustabid tus olgan. ,,Podsho ” so’zining o’zi shu qadar muqaddasga aylanganki, u ovoz chiqarib aytishga hech kimga huquq berilmagan, hukmdorni tilga olish juda 15

zarur. Bo’lib qolgan taqdirdagina majoziy ,,Firavn” (,,Ulug’ uy” degani, shu uyda turadigan shaxsni nazarda tutib aytilgan) iborasini ishlatganlar. Hujjatlarda esa firavnni rasmiy ravishda ,,Raxmdil xudo”, ,,Tog’, Ra farzandi” (ya’ni Quyosh o’g’li ) va boshqa shu kabi nomlar bilan ataganlar 1 . Fuqarolar podsho oldida paydo bo’lganlarida ,,qorinlari bilan” yiqilishiga va o’z hukmdorining oyog’i tagidagi tuproqni o’pishga majbur bo’lganlar, ammo nufuzli ba’zi shaxslargina podshoning oyog’ini o’pishga haqli bo’lganlar. Firavnlarning bunchalik cheksiz qudrati uning quyida bo’lgan g’oyat katta mablag’larga asoslangan. Mamlakatdagi ekiladigan yerlar Fir ’ avn mulki hisoblangan . Aslida esa u ekiladigan yerlarning bir qismigagina egalik qilgan va bu yerlardan o’z amlokini tashkil etish yoki o’zining oila-a’zolariga, qarindosh–urug’lariga va katta amaldorlarga bo’lib berish uchun foydalangan. Konlar va tosh konlari tamomila podsho tasarrufida bo’lgan. Aholidan to’planadigan soliqlar davlat ehtiyojlariga sarflanmasdan, ko’pgina, firavnning shaxsiy ehtiyojlariga sarf qilingan. Mamlakat farovonligini tahmin etadigan jamoat ishlari (kanallar qozish, to’g’onlar qurish) bilan faqat firavnning o’z nafi uchun bajariladigan majburiyatni (qasrlar , ayniqsa podsho maqbaralari qurishni) bir - biridan ajratishi qiyin. Firavn mamlakatni oliy mansabdor (keyinroq borib arab tilida vazir deb atalgan shaxs) boshchilik qiladigan xiyla murakkab byukratik aparat vositasi bilan idora qilgan. Davlat muassasalari va ibodatxonalarni vazir nazorat qilgan , lashkar to ’ plashni usha boshqargan va bosh qoziylikni ham vazir qilgan . Kichik va katta amaldorlarning hammasi unga buysungan. Biron vazifaga ega bo’lish uchun ham savodli bo’lishini asosiy shart qilib qo’yilgan. Tabiiy, savod hammaga ham nasib bo’lavermagan. Har qanday hattot ham (ayniqsa u boshliqlarga nisbatan laganbardorlikni joyiga qo’ya bilsa) amaldor bo’lib olishni mo’ljallashi mumkin bo’lgan. Fir’avn o’zining g’oyat zo’r hokimiyatidan foydalanib hukmron tabaqalar, zodagonlar va hokimlar 16

foydasiga ish ko’rgan. 7 U o’z ixtiyoridagi yer-mulkining xiyla qismini saroy ahllariga, avvalgi mustaqilliklaridan mahrum bo’lgan ko’p minglab dehqonlar podachilar va hunarmandlar ularning amloklariga xizmat qilgan, ular qilgan ishlari barobariga faqat ta’minot (,,saboq”) olgan. Asir qilib haydab keltirilgan Liviyaliklar va Osiyoliklardan qullarga aylantirilgan kishilarning kuchidan ham foydalanganlar (o’z vatandoshlarini qul qilishi ham u vaqtda bo’lmagan, bo’lsa ham kamdan-kam bo’lgan.) Quldorlik jamiyatining dastlabki bosqichida qullar soni, tabiiy, hali oz bo’lgan. 8 Buning aniq raqami yo ’ q , lekin barcha mavjud ma ’ lumotlarga ko ’ ra qullardan ko ’ ra erkin kishilar ko ’ p bo ’ lgan . Zotan kambag’allar huquq jihatidan qullardan farq qilsalarda, o’zlarining iqtisodiy ahvoliga ko’ra qullarga yaqinlashib kelganlar. Mustaqil ravishda mayda xo’jalikni tebratgan oddiy dehqonlarning soni doim kamayib borgan. O’zlarining chek yerlarini sotish hollari uchraydi. Tekstlarda davlatmandlar (amaldorlar, kohinlar) marhamatiga qarab qolgan ”och va yalong’ochlar” tilga olingan. Fir ’ avnga , namarxlar , kohinlar va amaldorlarga moddiy boylikni oddiy dehqonlar va hunarmandlar yaratib bergan . Usha hukmron tabaqalar ulardan shu boylikni xilma-xil yo’llar bilan siqib olganlar. Fir’avnninggina emas, butun hukmdor quldorlar sinfining boyligini ortirib turgan doimiy soliqlar va majburiyatlardan tashqari yana boshqa qo’shimcha har xil to’lovlar joriy qilingan. Masalan, namarxlaar o’z yozuvlarida hosil bo’lmay qo’lgan yili o’z fuqarolarini ochidan o’lib ketishidan saqlab qolganliklarini pesh qilib mahtanadilar va buning evaziga ochlarning chorvasi qo’limizga kirdi deb qo’shib quyadilar. Shu tariqa qullar mehnati bilan yaratiladigan qushimcha mahsulot quldorlik davlati va u bilan bog’liq imtiyozli tabaqalar tomonidan o’z fuqarolarini talash hisobiga tinmay oshib borgan. Qadimgi podsholik fravinlari muntasham tosh maqbaralar qurib o’zlaridan keyin asosan usha yodgorliklarni qoldirganlar. Bu maqbaralar 4 ming yildan 7 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent. 1974-yil. 150-bet. 8 A.Kabirov. Jahon tarixi. Toshkent. 1995. 76-bet 17

ortiqroq vaqtdan beri deyarli o’zgarmasdan saqlanib qolmoqda. Hukumdorlarning amri bilan qo’rilgan bu g’oyat katta inshoatlar ularning qudratini aniq ko’rsatib turadi. Misrlilar jasadni mo’miyolab, oyoq yetmas va ko’z ko’rmas ”abadiyat yotoqi”ga saqlanishini ta’minlab, bu bilan uning ruhini ng mangu yashashiga erishishi mumkin deb qatiiy ishonganlar. Shuning uchun ham Misr podsholari va oliy mansabdorlar hashamatli dafnlarga g’oyat katta mablag’lar sarflaganlar, bunga tayyogarlikni esa hayotliklaridayoq boshlaganlar. Podsholar qurgan tosh maqbaralarning tashqi ko ’ rinishiyoq kishini hayratga solgan , bu bilan ular fuqarolarda podsho hokimiyatining mustahkamligiga ishonch tug ’ dirmoqchi bo ’ lganlar . U Misrga boy Sinoy yarim orolini Misrga qo ’ shib olgan . Nubiyaga qilingan harbiy yurishidan Misrga yetti ming asir va 200 ming chorva haydab kelingan. Fir’avn qo’shinlari Liviyadan ham katta o’ljalar bilan qaytganlar. 4. sulolaning dastlabki podsholari olib borgan tinimsiz urushlar, ulkan piramidalar qurish , podsho va ayonlarning aysh-ishrati uchun behuda sarf etilgan sabab bo’lgan. 4-sulolaning so’ngi vakillari podsholik qilgan davrdan boshlab Misrda ichki qarama-qarshilik kuchaygan. Mamlakatda birin–ketin qo’zg’alonlar boshlangan. Beshinchi sulolalari aholini yaxshilashga urinib ko ’ rgan va vaqtinchalik muvoffaqiyatni mustahkamlay olmaganlar . Bu davrda, ya’ni XXIV-XXIII asrlarda a’yonlar va nomlarning ta’siri kuchayib borgan. Iqtisodiy va siyosiy sohada ham markaziy hukumatning fir’avnlarning mavqiyi pasayib ketgan . Mamlakat inqirozga yuz tutgan 1 . Keyinchalik qudratli Misr mustabid podsholarning mablag’lari tugagan, buning ustiga podsholarning mablag’lariga haddan tashqari ko’p kuch va mablag’ sarf qilinaverishi umumiy norozilik tug’dirgan. Shuning uchun fir’avnlarning keyingi peramidalari hajmi jihatidan oddiyroq qilib quriladigan bo’ldi. Qadimgi podsholik fir ’ avnlarining tashqi siyosatiga kelganda shuni aytishi kerakki , ular juda katta territoeiyalarni bosib olish va ularni qat ’ iy o ’ ziniki qilib olinishi maqsad qilib qo ’ ymaganlar . Ular o ’ lja ( xususan kishilarni asir olib ) olish maqsadida qo ’ shni davlatlarga ( Liviya , Efiopiya , 18

Falastinga ) har zamonda hujum qilib turganlar . 9 Masalan IV sulolaning asoschisi Snofru Efiopoliyadan 7000 asir va 200000 bosh chorva haydab kelgan . Shu mamlakat Misrni qora yog’och va fil suyagi bilan ta’minlab turgan . Finikiya qirg’oqlariga ekspeditsiya yuborib, undan qimmatli qurilish (kedr va qarag’ay) keltirganlar Qadimgi podsholikning oxirlarida markaziy hokimiyat zaiflashib, turli nomlarda ajralib kayfiyati kuchaygan. Zodagonlar va ular bilan bog’liq kohinlar fir’avnning shaxsiy mustabid hokimiyatidan , ularning ish kuchi va mablag’lari podsholik ishlari uchun poytaxtga muttasil yig’ib kelishlaridan noroziligi kuchayib borgan bo’lsa kerak. VI sulola butun-butun shaharlarni soliqlar va majburiyatlardan ozod qilib, ularga yon bera boshlaganlar . Podsholarning bizgacha yetib imtiyoz yorliqlari ana shulardan guvohlik beradi. Parchalanish jarayoni tobora kuchayib eramizdan avvalgi XXIII asrda Misr bir - birlari bilan o’zaro urushib turadigan bir nechta mayda mustaqil davlatlarga ajralib ketgan. Ma’lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi IV mingyillik boshlarida Misrda 42 ta davlat bo’lgan. Ilk podsholik davrida fir’avnlar mamlakat xo’jaligining hamma tarmoqlariga katta e’tibor berganlar. Yer ochish va sug’orish inshoatlarining qurillish kuchaytirilishi munosabati bilan dehqonchilik rivoj topgan. Ularda bog’dorchilik rivoj topib, ishlarda uzumchilikka, janubda xurmochilikka katta e’tibor berilgan. Qadimgi Misrliklar bu davrda chorvachilikka e’tibor bergan. Mashhur arxeolog D.Klarkning ma’lumotlariga ko’ra Misrda ibtidoiy odamlar 80-90 ming yildan beri yashab kelar ekanlar. Ammo daryo toshqini odamlarni bu yerda doimo yashashlariga halal bergan. Miloddan avvalgi VI-V mingyilliklarda Misrda aholi ancha ko’payib, dastlabki qishloqlar paydo bo’lgan. Qadimgi Misrliklar qorachadan kelgan, xushqadam bo’lib, kamsoqol bo’lishgan. Misrga janubdan nubiyaliklar, Markaziy Afrikadan pakana 9 A.Kabirov. Jahon tarixi. Toshkent . 1995-yil. 57-bet. 19

odamlar – liliputlar, ossurlar , forslar, yunonlar, makedonlar va rimliklar ham kirib kelganlar. Ularning ko’pchiligi Misrliklar bilan aralashib, ularning madaniyati, tili va urf - adatlarini qabul qilganlar. Miloddan avvalgi VI - V mingyilliklarda xo’jalikning rivojlanishi natijasida Misrda ilk davlatlarning tashkil topishi uchun zaruriy sharoit vujudga keldi. Urug’ jamoasi davrida urug’ jamoalarini oqsoqollar, sardoqlar va harbiy boshliqlar idora etishgan edi. Misrda urug’ jamoalari o’rnida dastlab qo’shni jamoalar vujudga kelib xo’jalikning rivojlanishida davlat paydo bo’ldi. Fir’avn mamlakatni oliy mansabdor ( keyinroq borib arab tilida vazir deb atalgan shaxs) boshchilik qiladigan xiyla murakkab byukrotik aparat vositasi bilan idora qilgan. Davlat muassasalari va ibodat xonalarni vazir nazorat qilgan, lashkar to’plashni o’sha boshqargan . Ammo mamlakatda erkin kambag’al kishilar qullarga qaraganda ko’p edi. Erkin dehqonlar , hunarmandlar va savdogarlar podsholikka doimiy soliq to’lab, ba’zi majburiyatlarni bajarib turganlar. 20

1.2.O’RTA PODSHOLIK DAVRIDA MISRNING IJTIMOIY- IQTISODIY RIVOJLANISHI Misrning tamomila siyosiy tarqoqlik davri sal kam ikki asrga (taxminan(eramizdan avvalgi XXIII asr o’rtalaridan XXI asr o’rtalarigacha) cho’zilgan. Muttasil nazorat talab qilinadigan sug’orish tarmoqlari ishdan chiqqan. Kanallarni o’t ,loy bosib ketgan, unumdor erlar yana botqoqlikka aylangan.Natijada dehqonlarning ba’zilari (badavlatroqlari) baland dalalariga (Nil toshgan paytda suvi etib bormaydigan baland tepalikka) ko’chib ketganlar, buerda esa erlarni quduq suvi bilan sug’orishga to’g’ri kelgan. Qishloq jamoasi ixtiyorida bo ’ lmagan qo ’ riq erlarning o ’ zlashtirilishi shaxsiy er egliginihg o ’ sishiga yordam bergan . Mamlakatning bo’linib ketishi natijasida jiddiy qiyinchiliklar yuz bergan. Qo’shni mamlakatlar bilan aloqa uzilgan, osiyolik badaviylarning hujumlari to’risida shikoyatlar eshitila boshlagan. Yana birlashish zarurligi har qadamda sezilib turgan.Qadimgi podsholikning asosiy markazi bo’lgan Memfiz inqirozga uchragan va unda hukmronlik qilayotgan XIII sulolaning yangidan birlashishi uchun kurashga boshchilik qilishiga qurbi yetmagan. Ammo boshqa markazlar Yuqori Misrning shimoliy qismidagi Grekleopol bilan mamlakat janubidagi Fiba kuchayib ketgan. Gerakleopolda IX va X sulolalar hukmronlik qilgan davrda uni Misrning ko ’ pchilik qismi tan olgan .. Gerakleopol podshosi Axmoy III ning o’g’li va merodxo’riga yozgan nasihatnomasi bizgacha yetib kelgan. 1. Keksa podsho shahzodaga zodagonlar bilan inoq bo’lishini, katta amaldorlarga o’lim jazosi bermaslikka, ammo dorlarga o’lim jazosi bermaslikka, ammo oddiy xalqning qo’zg’olonini shafqatsizlik bilan bostirishni maslahat bergan. Bu nasihatnomadan bizga yana shu narsa ma’lumki, Gerakleopal sulolasi deltada mahkam joylashib olishga muvaffaq bo’lgan , ammo endi mamlakatning janubiy qismi qat’iy ajralib ketgan. Bunda endi sakkizta nomni kichikroq mustaqil davlat qqilib birlashtirgan XI sulola hukmronlik qilgan. Fiba uning poytaxti bo’lgan. Shu paytdan boshlab Fiba mamlakatda eng muhim o’rinni egallab kelgan. Bir- biriga raqib ikkita- X va XI sulola o’rtasida bir necha harbiy to’qnashuvlar 21

bo’lib o’tgan, bu to’qnashuvlarda Fiba g’olib chiqqan , u birlashgan Misrning poytaxti bo’lib qolgan. Ana shu paytdan e’tiboran (taxminan eramizdan avvalgi 20-50 yildan 1700 yilgacha cho’zilgan XI-XIII sulolalarning ) O’rta podsholik davri boshlangan. Markazlashgan davlatning bir-biriga dushman bo’lgan nomlarga – davlatchalarga bo’linib ketishi mamlakatni inqiroz yoqasiga keltirib qo’ygan. Bu ahvol mamlakat qishloq xo ’ jaligida bu uning boshqa tarmoqlarida ko ’ zga tashlangan . Xo’jalikning bayram bo’lishi va ocharchilik xalq ommasi orasida norozilikning kuchayib ketishiga olib kelgan. Mamlakatning har yer , har yerida qo’zg’alonlar boshlangan. Markazlashgan davlatning inqirozga uchrab, parchalanishidan g’arbdagi qo’shni liviya qabilalari va sharqdagi kuchmanchilar foydalanganlar. Ular Misrga bostirib kirib, boyliklarini talab qaytganlar. Qadimgi podsholikning markazi bo’lgan Meyfis xam inqirozga uchragan. Unda hukmronlik qilayotgan 8- sulola vakillari mamlakatni birlashtirishning uddasidan chiqa olmaganlar. Ammo bu davrda yuqori Misrdagi Fiva bilan Quyi Misrdagi Ferakmaroev asta-sekin kuchaya boshlagan. Misrdagi siyosiy va iqtisodiy voqealar mamlakatni qaytadan tiklashini zarur qilib qo’ydi. Misrni qaytadan birlashtirish uchun kurash xam shimolda ham janubda boshlanadi. Ularni biri shimoldagi Ferkleonal bo’lib, u qulay yerda joylashgan edi. Ferakleonal podsholari 9- sulolaga mansub bo’lib, uning asoschisi Xemi I edi. Ferakleonal podsholari shimoldagi namlarni o’z atrofiga to’plab, Miviyaliklarni va Osiyo ko’chmanchilari mamlakatdan surib chiqarganlar. Ammo 9-10 sulola namoyondalari podsholikni o’z qo’llariga uzoq saqlab kela olmaganlar. Janubiy Misrning asosiy shaharlaridan biri bo’lgan Fiva ham geagrafik jihatdan qulay yerda joylashgan edi. Janubdagi Fiva atrofida birlashib, markazlashgan davlatni o’z qo’llalariga olish uchun kurash boshlaganlar. Bu kurash Fiva hukimdori Mentuxaten 11-sulolaning asoschisi bo’lib, markazlashgan Misr davlatini qayta tiklagan. Shu tariqa miloddan avvalgi 2250 yildan 1750 yilgacha davom etgan umum Misr miqiyosidagi o’rta podsholikka asos solingan. 22

Bu davrda 11, 12, 13- sulola nomoyondalari podsholik qilingan. Mazkur davrda Misr davlati har jihatdan gullab yashnagan. 11 va 12 sulola podsholari davrida markazlashgan davlat ancha kuchaygan. Bu davrda ham sug’orish inshoatlari qurishga va yangi yerlar ochishga katta e’tobor berilgan. Fayun vohasiga katta ishlar qilinib, u yerdagi qo’l chuqurlashtirilib, sun’iy suv omboriga aylantirishgan. Suv omboriga Nildan kanal qazilib, suv keltirilgan . Natijada Fayum vohasiga dehqonchilik gullab yashnagan. Mehnat qurollari yanada takomillashgan. Baland joylarga suv chiqarishiga zarur moslamalardan foydalanilgan. Voha atrofida chorvachilik ham rivoj topgan. Mamlakatda hunarmandchilik rivojlangan, ichki savdo taraqqiy etgan. Misr shimoli- sharqida Finikiya, Falastin, Ikki daryo oralig’i va Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini olib borgan. U tomonlardan Misrga qora yog’och, qo’rg’oshin, kumush , qimmatbaho toshlar, Krimdan esa dengiz kemalarida mis keltirilgan. Misr savdogarlari janubda Nibiya va Punt o’lkasigacha borib yetganlar. Ular u yerdan oltin, fil suyagi va Qizil dengiz orqali olib borilgan. Ichki va tashqi o’lkalarga hunarmandchilik mahsulotlarini chiqargan. Fayun vohasida Ittaun degan muhtashal shahar qurilib, fir’avnlar o’z qarorgohlarini o’sha yerga ko’chirganlar. O’rta podsholik kuchaygan davrda Misr qo’shinlari yana Nubiyaga, Falastin va Frot sohillarigacha kirib borganlar. Mazkur joylar Misrga bo’ysindirilgan, ko’p minglab asir, chorva mollari va behisob boyliklar qo’lga kiritilgan. Shunday qilib, 1-2- sulola podsholari davrida Misr yaqin Sharqdagi eng qudratli davlatga aylangan. Tor nil vodiysi ( kengligi 4 km dan 20 km gacha ) faqat shimol tomonda , daryo O ’ rta dengizga oqib tushadigan behisob tarmoqlarga bo ’ linib delta ( uchburchak shaklidagi botqoqlik ) hosil qiladigan joydagina kengayib borgan . Misr ikki tomondan cho’l bilan siqib kelingan katta bir vohaga aylangan. Yomg’irlar (ayniqsa janubga) tobora kamaygan va yomg’irlarning xo’jalik uchun hech qanday ahamiyati bo’lmagan. Kishi bu yerda faqat daryo suvidan foydalanibgina hayot 23

kechirishi mumkin bo’lib qolgan, shuning uchun ham greklarning Misr-Nil daryosining tuhfasi deyishlari bejiz ema, albatta. Tropik jala tinmay qo’yib turishi natijasida bu g’oyat katta daryoning boshi suvga lim-lim to’lib, har yili uning suvlari toshib ketardi. Deyarli butun mamlakatni suv bosardi, tabiiy tepaliklar bilan subiy ko’tarmalargina omon qolar edi. Noyabr oyida Nil suvi pasayib, dalalarda semiz, serunum loyqalarini qoldirib ketar edi. Toshqindan keyin ikkinchi to’rt oylik mavsum-ekini mavsumi-yig’im terim mavsumi keladi. Jazirama issiq eng so’nggi nuqtasiga yetib mavsum oxiridagina–janubdan keladigan garmsel o’rniga shimoldan salqin shamol esa boshlagandan keyingina-kun issig’i qaytadi va Nil suvi tobora ko’tarilib, toshqin yaqinlashayotganidan darak beradi. Nil vodiysining unumdor yerlari Ikkidaryo oralig’idagi yerlar kabi yaxshi hosil bergan. Lekin bir narsani esdan chiqarmaslik kerakki, Misrni qadimgi dunyoning g’alla koniga aylantirguncha dehqon aholining ko’rgan ko’p avlodlari g’oyat zo’r mehnat sarf qilganlar. 10 Qadimgi misrliklar ,,Ikkidaryo oralig’idagi ko’p qabilani aholidan farq qilib” bir tilda gapiradigan, samit-hamit guruhiga mansub yagona xalq bo’lgan. Ular qorachadan kelgan, bo’y-basti xushqad kishilar bo’lgan. Misr rassomlari ayollarning yuzini oqroq qilib tasvirlaganlar. Misrliklar osiyolik samitlarga o’xshab sersoqol bo’lmagan. Misr podsholarining uchun va quyuq soqollarini yaqindan sinchiklab qaralganda sun’iyligi bilinib turadi. Rassomlar misrliklar erkak-ayollarning hammani qorasoch va qorakoz qilib tasvirlaganlar.Misrning asosiy etnik massiviga begona xalqlar ham kelib qo’yilgan. Janubdan nubiylar kelilb joylashgan (greklar nubiylarni efloplar deb ataganlar). Ular misrliklarga qardam xalq bo’lib, qisman habashlar bilan aralashgan va shu sababdan ularning yuz bichimi habashlarnikiga o’xshab ketgan. Misrda Markaziy Afrikalik pakana qabilalarning vakillarini ham onda-sonda uchratish mumkin edi. G’arbdan Misrga liviyaliklar (samit-hamit guruhiga mansub barbarlar pushtining vakilari ) kelib joylashgan. Liviyaliklar oq badanli 10 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent . 1974- yil . 157- bet . 24

va ko’k ko’zli bir necha marta Osiyo xalqlari ham bostirib kelgan. Ammo ko’chib kelgan bu xalqlar tub aholi misrliklar bilan juda tez aralashib ketgan, ularning tilini, urf-odatlarini qabul qilgan. Yuz bichimlariga aytarli ta’sir ko’rsata olmagan. Misrlilar barmoq Nil vodiysini (deltasini ham) yangi tosh davridan boshlab, asosan eramizdan oldingi V ming yillikda ham o’zlashtirish davom ettirilgan. Bir necha mahallalarga bo’lingan eng katta (taxminan 250 kv.m keladigan) Neasht qishlog’i hozirgi Merimd-Banisalamda, deltaning g’arbiy chekkasida joylashgan bo’lib, baliqchilk va suv hayvonlarini ovlash bu qishloq aholisining xo’jaligida, tabiiy ancha muhim o’rin tutgan. Ammo ularning hech shubhasiz o’rtoqligi dehqonchilik kishilariga imkon to’g’dirdi. Chorvachilik (ayniqsa cho’chqachilik) ham rivojlanib borgan. Tosh qurollar juda kamol topgan ( tig ’ i silliqlangan boltalar , o ’ roq o ’ rniga ishlatiladigan chaqmoqtosh arralar va hokazo ). Dastlabki mis buyumlar ( juda oz miqdorda ) keyingi davrda yuqori Misrda ( Badariyada ) topilgan . Bu joyning aholisi ovchilik va terib - termachlab ovqat topishdan ( eramizdan avvalgi IV ming yillikda ) dehqonchilik va chorvachilikka ( dastlab mayda mol boqish , keyin esa qoramol boqishga ) o ’ tgan . Suloladan oldingi birinchi va ikkinchi davrga bo ’ linadigan navbatdagi bosqichda ( tahminan eramizdagi avvalgi to ’ rtinchi ming yillikning ikkinchi yarmida mis qurollar ) garpunlar , qarmoqlar , ninalar keyinroq xatto qo ’ yma bolta va hanjarlar toboro ko ’ proq ishlatilgan . Ammo ushanda ham texnika jihatdan ( g ’ oyat mukammallashtirilgam tosh qurollardan ko ’ proq foydalanilgan . Qo ’ shni cho ’ llarni kesib o ’ tgan soylarning suvi tinmay kamayib borgan va ular vaqti - vaqti bilan butunlay qurib qoladigan o ’ zaklarga ( vodiylarga ) aylangan . Bu hol Nil vodiysini muntazam suratda o ’ zlashtirish yo ’ lini tutishga , sun ’ iy sug ’ orib ekinga boshlashga sabab bo ’ lgan . Eramizdan avvalgi IV ming yillik oxirlariga kelib ovchilik ikkinchi o ’ ringa o ’ tgan , bora - bora xo ’ jalik faoliyati formasiligidan chiqib , asosan ko ’ ngil ochadigan ermak bo ’ lib qolgan . Hunarmandchilik sohasida muhim yutuqlarga erishilgan . Hunarmandchilk mahsulotlaridan ayniqsa juda nafis ishlangan naqshli sopol buyumlar va 25

toshdan yasalgan ajoyib buyumlarni aytib o ’ tish kerak . Shisha butqasi bilan aralashtirilgan oqtosh qilingan ishlangan va eng birinchi ayni Misrda paydo bo ’ lgan chinnining ixtiro qilinishi olg ’ a qarab tashlangan hamma qadam Kichik Osiyo va Egey dengizi havzasidan chiqariladigan obsidian , bir qancha mamlakatlar orqali Ta ’ mirdan keltirilgan qora yog ’ och va boshqa mamlakatlardan keltiriladigan lojuvard , qora yog ’ och va boshqa mamlakatlardan keltirilgan bir qancha ham ashyolarning boshqa xillar Nil vodiysida paydo bo ’ lganligi Misrning boshqa mamlakatlar bilan aloqa qilganligidan guvohlik beradi . Yo ’ l aloqalari vositasi sohasida ham anchagina muvofaqiyatlarga erishilgan . Sopol idishlarga solingan bir necha kayutali va sakkiz eshkakli kemalarning suratlari Misrda asosiy transport vositasi bo ` lgan daryo transportining hiyla taraqqiy qilganligidan dalolat beradi . Shu faktlarning hammasi ( ularni yanada ko ’ poq keltirish mumkin edi ) ishlab chiqaruvchi kuchlarning qat ’ iy rivojlanib borganligidan darak beradiki , natijada , Misrda ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib , quldorlik jamiyatining ilk bosqichiga o ’ tishi uchun zarur sharoit vujudga kelgan . Bu vaqtda odamlarda ko ’ proq saqlanib qolgan bo ’ lsada , u endi o ’ z o ’ rnini bo ’ shatib bergan . Xiyla keyingi taraqqiyot bosqichida quldorlik davlati uzul - kesil tashkil topgan sharoitda ham , kishining otiga emas , balki ona ismi qushib aytilgan , ayrim hollarda meros ona tomonga berilgan buvadan qizining o ’ g ’ liga berilgan . Lekin bu hodisalarning tarixiy ahamiyatini oshirib yuborish yaramaydi . Aslida esa er oila boshlig ’ i bo ’ lib , bevafolik qilgan xotinini gulxanga tashlab kuydirishga haqli bo ’ lgan ( Firavn Xufu va jodugarlar to ’ g ’ risidagi ertakda eriga vafosizlik qilgan xotinning gulhanga tashlanganligi hikoya qilinadi ). Fir ’ avnlar , a ’ yonlar , amaldorlar va mahalliy pomlarning boyligi , shon - shavkati xalq ommasi bu qullar mehnati hisobiga oshib borgan . Mamlakatdagi ichki nizolar va fir’avnlarning bosqichlilik siyosati xalq ommasi va qullar ahvolining yomonlashuviga olib kelgan. 13- sulola podsholari davrida Misrga o’zaro urushlar boshlanib, tushkunlik kuchaygan. Bu davrda unlab podsholar davrida Misrga o’zaro urushlar 26

boshlanib, tushkunlik atrofdagi qabilalar javobgar edilar. Ular mamlakatdagi keskin vaziyatni o’tlay olmaganlar. Bu quzg’alon miloddan avvalgi 1750 yilda sodir bo’lib, unda oddiy xalq bilan birga qullar ham faol ishtirok etgan. Misrdagi bu voqealar o’sha vaqtda yaratilgan. ,,Ipuser so’zlari” degan yodgorlikda o’z ifodasini topgan. Bu yodgorlik muallifi yirik kishi bo’lgan. Shuning uchun u xalq ommasining harakatiga nafrat bilan qaragan. Bu voqealarning bayonida hech qanday tartib yo’q, quzg’alonning joyi va qachon bo’lganligi ko’rsatilmagan. Ammo rasmiy hujjatlarda bu voqealar to’g’risida hech nima deyilmagandan, garchi bayonda yilnomalarga xos izchillik va muntazamlik bo’lmasada Ipuserning yorqin obrazli gaplaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Misrdagi bu voqealar Sinay , Arabiston yarim oroli va Falastin janubida yashagan jangovar giksos qabilalari e ’ tiborini o ’ ziga qaratgan . Ular deltada Avaris degan yangi shahar qurib, uni o’zlarining poytaxtlariga aylantirib, 1710 yildan 1580 yilgacha Misrda hukmronlik qilganlar. Tiksos hukmdorlari 15-16 sulola namoyondalari edilar. Ular shimolda turib Misr, Falastin, Sinay yarim oroli Arabistonning shimoliy qismi ustidan hukmronlik qilganlar, ammo Misrning janubiy viloyatlarida Fiva hukmronlik qilganlar. 11 Podsho Xian davrida giksoslar saltanati o ’ zining eng yuqori darajasiga ko ’ tarilgan . Uning vafotidan so’ng Misrda mustaqillik uchun kurash boshlandi. Xususan janubiy nomlar Fiva atrifida qaytadan birlashib, mamlakatni giksoslar ozod qilish uchun kurash boshlaganlar. Bu kurash mamlakat bo’ylab keng tus olib, Misrda yangi saltanatning vujudga kelishi uchun zamin tayyorlagan. Giksoslarning hukmronligi Misrda 130 yilga yaqin davom etdai. Miloddan avvalgi XVI asr boshlarida Misrliklar giksoslarga qarshi kurash boshlaganlar. Bu kurashga 17- Sulolaga mansub Fiva podsholari raxbarlik 11 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent . 1974- yil . 160- bet . 27

qilganlar. Giksposlarga qarshi kurash Fiva podshosi rahbarlik qilganlar. Giksoslarga qarshi kurash Fiva podshosi Kamesu davrida kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi katta amaldorlarni o’z saroyiga chaqirib, ularga Misrni bosqinchilar zulmidan ozod qilish maqsadida goiksoslar bilan urush boshlamoqchi ekanligini aytadi. Kamesu bosqinchilarga qarshi kurashni ozodlik urushiga aylantirgan. Juda qattiq qonli urushlardan so’ng Kamesu giksoslar ustidan g’alab qozongan. Hayot - mamot uchun bo’lgan kurashda Kamesu juda ko’p yeridan jarohatlangan. O’sha davrdagi asarlarda Kamesu Misrni begonalar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida ta’riflanadi. Kamesudan so’ng 18-sulolaning asoschisi , Kamesuning ukasi Fiva podshosi Yaxmos I giksoslarga qarshi kurashni davom ettirgan. Yaxmos I qo’shinlari quruqlikda va suvda bo’lgan bir necha qonli janglardan so’ng giksoslar deltadagi asosiy tayanch joyi Avaris shahrini qamal qilganlar. Misrlilar Avarisda dushman qushinlarini tor - mor qilib , ularni mamlakatdan uloqtirib tashlaganlar . Yaxmos I qo’shinlari giksopslarni ta’qib qilib borib, Falastin janubidagi Sharuxen harbiy qal’asini qamal qilganlar. Uch yillik qamaldan so’ng Sharuxen bosib olingan. Misr qo’shinlari Finikiya va Surianing ko’pgina shaharlarini ham istelo qilganlar. Shunday qilib Misr qo’shinlarining g’olibona yurishlar natijasida Misr giksoslardan batamon ozod qilingan. Giksoslar butunlay mag’lub bo’lib, ularning davlati ham parchalanib ketgan. Misr shimoll –sharqda Finikiya, Falastin, Ikiki daryo oralig’i va Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini olib borgan. Ular u yerdan oltin, fel suyagi va boshqa qimmatbaho narsalar olib kelingan. Savdo-sotiq suv yo’li Nil daryosi va Qizil dengiz orqali olib borilgan. Fayum vohasida Ittaun degan muhtasham shahar qurilib, Fir’avnlar o’z qarorgohlarini o’sha yerga ko’chirganlar. O’rta podsholik kuchaygan davrda Misr qo’shinlari yana Nubiyaga, Falastin va Frot sohillariga kirib 28

borganlar. Mazkur joylar Misrga buysundirilgan, ko’p minglab asir, chorva mollari va behisob boyliklar qo’lga kiritilgan. 29

2. YANGI PODSHOLIK DAVRIDA MISRNING IQTISODIY, SIYOSIY VA MADANIY RIVOJLANISHI 2.1. YANGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR. LIVIYA - SAIS DAVRI Misrning shimolida giksoklar joylashib olgan chog'da janubdagi poytaxt Fiva ma'lum darajada mustaqilligini saqlab qolgan. Bundagi hukmdorlik giksos podsholarining oliy hokimiyatini tan olgan bo'lsalar-da, o'z hokimiyatlarini ushlab turganlar va o'zlarini fir'avnlar deb ataganlar. Chet iste'lochilarning hukmronligi lOOyildan oshiqroq davom etgan. Eramizdan awalgi XVI- asr boshida giksoslarga qarshi ozodlik kurashi boshlangan. Fiva podsholari (XVII sulola vakillari) bu kurash muvaffaqiyatli davom etgan. Ular keng xalq ommasining begonalar jabr-zulmidan qo'zg'algan noroziligidan foydalanganlar. Shu narsa harakterlidirki, zodagonlarning anchagina qismi mustaqillik uchun boshlangan kurashga qarshilik ko'rsatgan, ular giksos podsholari bilan murosa qilishga shaylanib turgan. Fiva podsholarining qo'shinlari va daryo filoti giksoslarni shimol tomonga siqib brogan. Bu kurash VIII sulolaning birinchi podshosi yaxmos davrida tugagan. Yaxmos istelochilarning poytaxti Avarisni ishg'ol qilishga muvaffaq bo'lgan. Giksoslarning ancha qismi Osiyoga chekingan, qolganlari asir tushib, qui qilingan. Giksoslar ustidan qilingan g'alabadan keyin tiklangan Misr davlati Yangi podsholik deb ataladi. U besh asrdan ortiqroq (eramizdan awalgi 1584-1071 yillar) yashagan. Bu vaqt ichida XVIII, XIX va XX sulolalar hukmronlik qilganlar. Yangi podsholik davrida xo'jalikning hamma sohalarida g'oyat katta o'zgarishlar ro'y bergan. Bu o'zgarishlar shu bilan bog'liq ediki, yangi podsholik yaqin qushnilari bilangina emas, balki Osiyo, Afrika va qisman Yevropadagi (Kerit Miken dunyosi) uzoq mamlakatlar bilan ham aloqalarni keng miqyosda rivojlantilgan edi. Bronza tayyorlash endi keng tus olgan, bu esa chet eldan mis (mis vaqt Sinay rudasi) ehtiyojni qoplamaganligidan talab qilgan. Juda oz miqdorda bo'lsada, temirdan ham foydalanilgan, temir asosan zeb-ziynat buyumlariga ishlatgan. Kambag'allar ham tosh qurollar 30

ishlatgan. Qishloq xo'jaligi va hunarmandlikda bir qancha yangi qurollar pay do bo'lgan va eskilari takomillashtirilgan, chunonchi, yerning tuprog'ini maydalaydigan maxsus bolg'alar, yuqorida suv chiqarib beradigan inshoatlar, bosqonli ko'ralar avwallari kishilar olov oldirish uchun ingichka trubalardan puflaganlar, tik (vertical) ishlaydigan to'qimachilik dastgohlari vujudga kelgan. Ekin maydoni kengaytirilgan va ba'zi yerlar yiliga ikki marta ekiladigan bo'lgan. Bog'larda awallari hech bo'lmagan meva daraxtlari (masalan, Osiyodan keltirilgan olma daraxtlari) paydo bo'lgan. Bu ahvol mamlakat qishloq xo’jaligida bu uning boshqa tarmoqlarida ko’zga tashlangan. Xo’jalikning bayram bo’lishi va ocharchilik xalq ommasi orasida norozilikning kuchayib ketishiga olib kelgan. Mamlakatning har yer , har yerida qo’zg’alonlar boshlangan. Markazlashgan davlatning inqirozga uchrab, parchalanishidan g’arbdagi qo’shni liviya qabilalari va sharqdagi kuchmanchilar foydalanganlar. Ular Misrga bostirib kirib, boyliklarini talab qaytganlar. Qadimgi podsholikning markazi bo’lgan Meyfis xam inqirozga uchragan. Unda hukmronlik qilayotgan 8- sulola vakillari mamlakatni birlashtirishning uddasidan chiqa olmaganlar. Ammo bu davrda yuqori Misrdagi Fiva bilan Quyi Misrdagi Ferakmaroev asta-sekin kuchaya boshlagan. Misrdagi siyosiy va iqtisodiy voqealar mamlakatni qaytadan tiklashini zarur qilib qo’ydi. Misrni qaytadan birlashtirish uchun kurash xam shimolda ham janubda boshlanadi. Ularni biri shimoldagi Ferkleonal bo’lib, u qulay yerda joylashgan edi. Ferakleonal podsholari 9- sulolaga mansub bo’lib, uning asoschisi Xemi I edi. Ferakleonal podsholari shimoldagi namlarni o’z atrofiga to’plab, Miviyaliklarni va Osiyo ko’chmanchilari mamlakatdan surib chiqarganlar. Ammo 9-10 sulola namoyondalari podsholikni o’z qo’llariga uzoq saqlab kela olmaganlar. Janubiy Misrning asosiy shaharlaridan biri bo’lgan Fiva ham geagrafik jihatdan qulay yerda joylashgan edi. Janubdagi Fiva atrofida birlashib, markazlashgan davlatni o’z qo’llalariga olish uchun kurash boshlaganlar. Bu kurash Fiva hukimdori Mentuxaten 11-sulolaning asoschisi bo’lib, markazlashgan Misr davlatini qayta tiklagan. Shu tariqa miloddan 31

avvalgi 2250 yildan 1750 yilgacha davom etgan umum Misr miqiyosidagi o’rta podsholikka asos solingan. Bu davrda 11, 12, 13- sulola nomoyondalari podsholik qilingan. Mazkur davrda Misr davlati har jihatdan gullab yashnagan. 11 va 12 sulola podsholari davrida markazlashgan davlat ancha kuchaygan. Bu davrda ham sug’orish inshoatlari qurishga va yangi yerlar ochishga katta e’tobor berilgan. Fayun vohasiga katta ishlar qilinib, u yerdagi qo’l chuqurlashtirilib, sun’iy suv omboriga aylantirishgan. Suv omboriga Nildan kanal qazilib, suv keltirilgan . Natijada Fayum vohasiga dehqonchilik gullab yashnagan. Mehnat qurollari yanada takomillashgan. Baland joylarga suv chiqarishiga zarur moslamalardan foydalanilgan. Voha atrofida chorvachilik ham rivoj topgan. Mamlakatda hunarmandchilik rivojlangan, ichki savdo taraqqiy etgan. Misr shimoli- sharqida Finikiya, Falastin, Ikki daryo oralig’i va Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini olib borgan. U tomonlardan Misrga qora yog’och, qo’rg’oshin, kumush , qimmatbaho toshlar, Krimdan esa dengiz kemalarida mis keltirilgan. Misr savdogarlari janubda Nibiya va Punt o’lkasigacha borib yetganlar. Ular u yerdan oltin, fil suyagi va Qizil dengiz orqali olib borilgan. Ichki va tashqi o’lkalarga hunarmandchilik mahsulotlarini chiqargan. Fayun vohasida Ittaun degan muhtashal shahar qurilib, fir’avnlar o’z qarorgohlarini o’sha yerga ko’chirganlar. O’rta podsholik kuchaygan davrda Misr qo’shinlari yana Nubiyaga, Falastin va Frot sohillarigacha kirib borganlar. Mazkur joylar Misrga bo’ysindirilgan, ko’p minglab asir, chorva mollari va behisob boyliklar qo’lga kiritilgan. Shunday qilib, 1-2- sulola podsholari davrida Misr yaqin Sharqdagi eng qudratli davlatga aylangan. Tor nil vodiysi (kengligi 4 km dan 20 km gacha) faqat shimol tomonda, daryo O’rta dengizga oqib tushadigan behisob tarmoqlarga bo’linib delta (uchburchak shaklidagi botqoqlik) hosil qiladigan joydagina kengayib borgan. Misr ikki tomondan cho’l bilan siqib kelingan katta bir vohaga aylangan. Yomg’irlar 32

(ayniqsa janubga) tobora kamaygan va yomg’irlarning xo’jalik uchun hech qanday ahamiyati bo’lmagan. Kishi bu yerda faqat daryo suvidan foydalanibgina hayot kechirishi mumkin bo’lib qolgan, shuning uchun ham greklarning Misr-Nil daryosining tuhfasi deyishlari bejiz ema, albatta. Tropik jala tinmay qo’yib turishi natijasida bu g’oyat katta daryoning boshi suvga lim-lim to’lib, har yili uning suvlari toshib ketardi. Deyarli butun mamlakatni suv bosardi, tabiiy tepaliklar bilan subiy ko’tarmalargina omon qolar edi. Noyabr oyida Nil suvi pasayib, dalalarda semiz, serunum loyqalarini qoldirib ketar edi. Toshqindan keyin ikkinchi to’rt oylik mavsum-ekini mavsumi-yig’im terim mavsumi keladi. Jazirama issiq eng so’nggi nuqtasiga yetib mavsum oxiridagina–janubdan keladigan garmsel o’rniga shimoldan salqin shamol esa boshlagandan keyingina-kun issig’i qaytadi va Nil suvi tobora ko’tarilib, toshqin yaqinlashayotganidan darak beradi. Nil vodiysining unumdor yerlari Ikkidaryo oralig’idagi yerlar kabi yaxshi hosil bergan. Lekin bir narsani esdan chiqarmaslik kerakki, Misrni qadimgi dunyoning g’alla koniga aylantirguncha dehqon aholining ko’rgan ko’p avlodlari g’oyat zo’r mehnat sarf qilganlar. 12 Qadimgi misrliklar ,,Ikkidaryo oralig’idagi ko’p qabilani aholidan farq qilib” bir tilda gapiradigan, samit-hamit guruhiga mansub yagona xalq bo’lgan. Ular qorachadan kelgan, bo’y-basti xushqad kishilar bo’lgan. Misr rassomlari ayollarning yuzini oqroq qilib tasvirlaganlar. Misrliklar osiyolik samitlarga o’xshab sersoqol bo’lmagan. Misr podsholarining uchun va quyuq soqollarini yaqindan sinchiklab qaralganda sun’iyligi bilinib turadi. Rassomlar misrliklar erkak-ayollarning hammani qorasoch va qorakoz qilib tasvirlaganlar.Misrning asosiy etnik massiviga begona xalqlar ham kelib qo’yilgan. Janubdan nubiylar kelilb joylashgan (greklar nubiylarni efloplar deb ataganlar). Ular misrliklarga qardam xalq bo’lib, qisman habashlar bilan aralashgan va shu sababdan ularning yuz bichimi habashlarnikiga o’xshab ketgan. 12 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent . 1974- yil . 157- bet . 33

Misrda Markaziy Afrikalik pakana qabilalarning vakillarini ham onda-sonda uchratish mumkin edi. G’arbdan Misrga liviyaliklar (samit-hamit guruhiga mansub barbarlar pushtining vakilari ) kelib joylashgan. Liviyaliklar oq badanli va ko’k ko’zli bir necha marta Osiyo xalqlari ham bostirib kelgan. Ammo ko’chib kelgan bu xalqlar tub aholi misrliklar bilan juda tez aralashib ketgan, ularning tilini, urf-odatlarini qabul qilgan. Yuz bichimlariga aytarli ta’sir ko’rsata olmagan. Misrlilar barmoq Nil vodiysini (deltasini ham) yangi tosh davridan boshlab, asosan eramizdan oldingi V ming yillikda ham o’zlashtirish davom ettirilgan. Bir necha mahallalarga bo’lingan eng katta (taxminan 250 kv.m keladigan) Neasht qishlog’i hozirgi Merimd-Banisalamda, deltaning g’arbiy chekkasida joylashgan bo’lib, baliqchilk va suv hayvonlarini ovlash bu qishloq aholisining xo’jaligida, tabiiy ancha muhim o’rin tutgan. Ammo ularning hech shubhasiz o’rtoqligi dehqonchilik kishilariga imkon to’g’dirdi. Chorvachilik (ayniqsa cho’chqachilik) ham rivojlanib borgan. Avvalgi qisqa junli quylar junlarini qirqib olish mumkin bo'lgan uzun junli yangi nasldor quylar bilan uzil-kesil almashtirilgan va endi- polotno bilan birga jun ishlatiladigan bo'lgan. Transport vositalari takomillashtirilgan, choralar bilan bir qatorda g'ildirakli transport - aravalar patdo bo'lgan. Ichki va tashqi savdoga ayirboshlash ancha kuchaygan, pul xo'jaligining salmog'i natural xo'jalikka nisbatan o'sib borgan. Ba'zan eskicha, oltin, mis yombi (odamda halqa shakldagi yombi ) ham qiymat o'lchovi vazifasini bajargan. Oltin efiopiyadan keltirilgan va qisman Osiyo mamlakatlariga tashib ketilgan. Iqtisodiy yuksalish yirik xususiy mulkchilik va quldorlikning o'sishiga yordam bergan, bu esa keng aholi ommasining albatta qashshoqlashi bilan bog'liqdir. Qullarga bo'lgan talab kuchaygan, bu talab ko'pincha un minglab, va hamma yuz minglab haydab keltiriladigan asirlar hisobiga ta'min etilgan. To'g'ri asrlarning bir qismidan xizmatkorlar (xo'jayini kelayotgan arava oldiga tushib yugurib yuruvchi yugurdaklar, shaxsiy soqchi vahatto jangchi va mirshab) sifatida foydalangan bo'lsalar-da, anchagina qismi qo'llar safini to'ldirib turgan, 34

ular dalalarda, ustaxonalarda, tosh qoidalari va boshqa konlarda ishlaganlar, xullas hamma og'ir va mashaqqatli ishlarni qilganlar. 13 Yaxmos I ning o'ziyoq chekinib ketayotgan giksoslar izidan quvib, Falastinga bosib kirgan va Sharuxin qal'aini ishg'ol qilgan. Lekin bu hali ishning ibtidosi bo'lgan, xolos. Tuxmos I o'zining g'olibona yurishlarida Front daryosigacha, janubda esa Nilning uchinchi ostonasigacha yetib borgan. Tutmos I vafotidan keyin (eramizdan avvalgi 1525 yil) agressiv tashqi siyosatda vaqtincha jimlik paydo bo'lgan. Tutmos I ning o'g'li Tutmos II faqat bir necha oygina podsholik qilib, uning o'g'li Tutmos III ning bolalik chog'ida butun hokimiyat uning ugay onasi (shu bilan birga ammasi ham) Xxamshepsut o'z qo'liga olgan. U mamlakatni idora qilishda Fiva xudosi Amon kohinlariga gtayanib ish ko'rgan. Harbiy zodagonlar bilan murosalari chiqishmaydigan kohinlar esa tinchlik siyosatini afzal ko'rganlar. Xamshepsutdan oldin o'tgan podsholaming iste'lochilik jiddiy putur yetkazgan bo'lsa kerak, malikaning maslahatgo'ylari xalq o'rtasidagi norozilik bilan hisoblashiga majbur bo'lgan. Malika harbiy yurishlar o'rniga tunt mamlakatiga (hozirgi Eritreya va Samoliga ) dengiz ekspeditsiyasi yuborib, undan malikaning kemalari , fel suyagi, xushbo'y mirra shirasi va maxsus katta yog'och bochkalarga o'tkazilgan mirra daraxtlari, maymun va itlar ortib qaytib kelgan. Tutmos III ning istelolari Osiyo yerlari bilangena cheklanmagan, u janubga qarab ham yurgan, unda Qushning (Nil Efiopiyasining) ko'pgina qismi Misrliklarga buysungan. Buysundirilgan mamlakatlaming qaramlik darajasi har hil bo'lgan. Efiopiyada o'zlarining ma'muriy aparatlari bilan podsho idora qilgan. Falastin bilan Suriyada (Finikiya qirg'oqlarida ham) unlab mahalliy mayda podsholar qolgan va ular Fir'avnga yozgan maktublarida („men yeti 13 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent . 1974- yil . 160- bet . 35

marta va yana yeti marta o'z taqsirimning oyog'iga yiqilaman.) Bunday podsholaming o'z farzandlarini Misrga garov qilib yuborish hollari ham kam bo'lmagan. Bir qancha istelochilik yurishlaridan keyin tinch davr boshlangan. Amenxotep III ning uzoq podsholik qilgan davrida (eramizdan awalgi 1455-1424 yillar) urush harakatlari bo'lmagan deyish mumkin. Exnaton („Atonga manzur") deb o'ziga yangi nom olgan Amenxotep IV qarshiliklarni bostirib, qat'iyatlik bilan o'z maqsadi sari borgan. Eramizdan awalgi 1340 yillarda Misrda qaror topgan XIX sulola Misrning puturidan ketgan qudratini tiklashga uringan. Bu sulolaning asosiy namoyondalari bo'lgan Seti I vaayniqsa uning o'g'li Ramses II ( eramizdan awalgi 1317-1251 yillar) xettlar bilan qattiq urushlar olib borgan. Ramses II ning eramizdan awalgi 1312- yildagi yurishi ayniqsa shiddatli bo'lgan. 1. Lekin bu fir'avn stratefiyasi jiddiy hatolarga yo'l qo'ygan. Ekin maydoni kengaytirilgan va ba’zi yerlar yiliga ikki marta ekiladigan bo’lgan. Bog’larda avvalgi hech bo’lmagan meva daraxtlari (masalan, Osiyodan keltirilgan olma daraxtlari paydo bo’lgan.) Avvalgi qisqa junli qo’ylar junlarini qurqib olish mumkin. Osiyodan keltiriladigan kumush asosiy qiymat o’lchovini tashkil etgan. Ot va tuya Misrga giksoslar bilan birga kirib kelgan. Ot, xachir, tuya va eshaklardan qishloq xo’jaligidada foydalanish dehqonchilining yanada taraqqiy etishiga olib kelgan. Yangi podsholik davrida Misrda hunarmandchilik ilgarigi davrda qaraganda taraqqiy etgan. Metalsozlik , yog’ochsozlik , yog’ochsozlik, binokorlik , haykaltaroshlik va hamda boshqa kasbkorlik ancha rivoj topgan. Misrda metall bilan bog’liq hunarmandchilikka katta ahamiyat berilgan, chunki metalldan ko’proq ro’zg’or qishloq xo’jalik va harbiy qurol aslahalar tayyorlangan. Metall qurollar toshdan yasalgan har qanday mehnat qurollari va aslahalari siqib chiqarilgan. Bu davrda mis, jez va temirdan bolg’a, qilich, xanjar, oybolta, o’q-yoy va nayza uchi hamda boshqa buyumlar yasalgan. Misrda har bir soha egasining ustaxonasi bo’lgan. Unda ustalar, yollangan xizmatchilar va qullar mehnat qilishgan. 36

Zargarlik ham rivojlangan. Misr zargarlari fil suyagi, oltin, kumush va qimmatbaho toshlardan nafis zargarlik buyumlari yasaganlar. Savdo aloqalari Nil, O’rata yer dengizi, qizil dengiz va quruqlikdagi yo’llar orqali olib borilgan. Misrda Suriyadan don, sharob, asal chorva mollari va boshqa narsalar keltirligan. Egey dengizi (xususan Kipr) va Mesopotamiyadan Mis, Jer, lojuvarg, gazmol, kiyim-kechak, jang aravalari olib kelingan. Fir’avnlar , a’yonlar , amaldorlar va mahalliy pomlarning boyligi, shon - shavkati xalq ommasi bu qullar mehnati hisobiga oshib borgan. Mamlakatdagi ichki nizolar va fir’avnlarning bosqichlilik siyosati xalq ommasi va qullar ahvolining yomonlashuviga olib kelgan. 13- sulola podsholari davrida Misrga o’zaro urushlar boshlanib, tushkunlik kuchaygan. Bu davrda unlab podsholar davrida Misrga o’zaro urushlar boshlanib, tushkunlik atrofdagi qabilalar javobgar edilar. Ular mamlakatdagi keskin vaziyatni o’tlay olmaganlar. Bu quzg ’ alon miloddan avvalgi 1750 yilda sodir bo ’ lib , unda oddiy xalq bilan birga qullar ham faol ishtirok etgan . Misrdagi bu voqealar o’sha vaqtda yaratilgan. ,,Ipuser so’zlari” degan yodgorlikda o’z ifodasini topgan. Bu yodgorlik muallifi yirik kishi bo’lgan. Shuning uchun u xalq ommasining harakatiga nafrat bilan qaragan. Bu voqealarning bayonida hech qanday tartib yo’q, quzg’alonning joyi va qachon bo’lganligi ko’rsatilmagan. Ammo rasmiy hujjatlarda bu voqealar to’g’risida hech nima deyilmagandan, garchi bayonda yilnomalarga xos izchillik va muntazamlik bo’lmasada Ipuserning yorqin obrazli gaplaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Misrdagi bu voqealar Sinay, Arabiston yarim oroli va Falastin janubida yashagan jangovar giksos qabilalari e’tiborini o’ziga qaratgan. Ular deltada Avaris degan yangi shahar qurib , uni o ’ zlarining poytaxtlariga aylantirib , 1710 yildan 1580 yilgacha Misrda hukmronlik qilganlar . Tiksos hukmdorlari 15-16 sulola namoyondalari edilar. Ular shimolda turib Misr, Falastin, Sinay yarim oroli Arabistonning shimoliy 37

qismi ustidan hukmronlik qilganlar, ammo Misrning janubiy viloyatlarida Fiva hukmronlik qilganlar. Podsho Xian davrida giksoslar saltanati o’zining eng yuqori darajasiga ko’tarilgan. Uning vafotidan so’ng Misrda mustaqillik uchun kurash boshlandi. Xususan janubiy nomlar Fiva atrifida qaytadan birlashib, mamlakatni giksoslar ozod qilish uchun kurash boshlaganlar. Bu kurash mamlakat bo’ylab keng tus olib, Misrda yangi saltanatning vujudga kelishi uchun zamin tayyorlagan. Giksoslarning hukmronligi Misrda 130 yilga yaqin davom etdai. Miloddan avvalgi XVI asr boshlarida Misrliklar giksoslarga qarshi kurash boshlaganlar. Bu kurashga 17- Sulolaga mansub Fiva podsholari raxbarlik qilganlar. Giksposlarga qarshi kurash Fiva podshosi rahbarlik qilganlar. Giksoslarga qarshi kurash Fiva podshosi Kamesu davrida kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi katta amaldorlarni o’z saroyiga chaqirib, ularga Misrni bosqinchilar zulmidan ozod qilish maqsadida goiksoslar bilan urush boshlamoqchi ekanligini aytadi. Kamesu bosqinchilarga qarshi kurashni ozodlik urushiga aylantirgan. Juda qattiq qonli urushlardan so’ng Kamesu giksoslar ustidan g’alab qozongan. Hayot - mamot uchun bo’lgan kurashda Kamesu juda ko’p yeridan jarohatlangan. O’sha davrdagi asarlarda Kamesu Misrni begonalar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida ta’riflanadi. Kamesudan so’ng 18-sulolaning asoschisi , Kamesuning ukasi Fiva podshosi Yaxmos I giksoslarga qarshi kurashni davom ettirgan. Yaxmos I qo’shinlari quruqlikda va suvda bo’lgan bir necha qonli janglardan so’ng giksoslar deltadagi asosiy tayanch joyi Avaris shahrini qamal qilganlar. Misrlilar Avarisda dushman qushinlarini tor - mor qilib, ularni mamlakatdan uloqtirib tashlaganlar. Yaxmos I qo’shinlari giksopslarni ta’qib qilib borib, Falastin janubidagi Sharuxen harbiy qal’asini qamal qilganlar. Uch yillik qamaldan so’ng Sharuxen bosib olingan. Misr qo’shinlari Finikiya va Surianing ko’pgina shaharlarini ham istelo qilganlar. Shunday 38

qilib Misr qo’shinlarining g’olibona yurishlar natijasida Misr giksoslardan batamon ozod qilingan. Giksoslar butunlay mag’lub bo’lib, ularning davlati ham parchalanib ketgan. Misr shimoll –sharqda Finikiya, Falastin, Ikiki daryo oralig’i va Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini olib borgan. Ular u yerdan oltin, fel suyagi va boshqa qimmatbaho narsalar olib kelingan. Savdo-sotiq suv yo’li Nil daryosi va Qizil dengiz orqali olib borilgan. Savdo-sotix ishlarida ayirboshlash keng qo’llanilgan. Ammo buyumlarning narxini belgilash uchun ma’lum bir og’irlikdagi oltin, kumush va mis quymalari pul o’rniga ishlatilgan. Shunday qilib, yangi podsholik davrida Misrning ichki va tashqi savdosi ilgarigiga qaraganda ancha rivoj topgan. Bu davrda mis, jez va temirdan bolg’a, qilich, xanjar, oybolta, o’q-yoy va nayza uchi hamda boshqa buyumlar yasalgan. Misrda har bir soha egasining ustaxonasi bo’lgan. Unda ustalar, yollangan xizmatchilar va qullar mehnat qilishgan. Zargarlik ham rivojlangan. Misr zargarlari fil suyagi, oltin, kumush va qimmatbaho toshlardan nafis zargarlik buyumlari yasaganlar . Bir qancha istelochilik yurishlaridan keyin tinch davr boshlangan. 39

2.2. QADIMGI MISR MADANIYATINING RAVNAQI Qadimgi Misr kishilik madaniyatining eng qadimgi markazlaridan bin hisoblanadi. Qadimgi misrliklar bundan 6-7 ming yillar muqaddas jahonga birinchiliklardan bo'lib yuksak madaniyat yaratganlar. Qadimgi Misrning qulay geografik o'rni va tabiiy sharoiti madaniyat, qishloq xo'jaligi, chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi uchun imkon bergan. Nil tufayli Misr yerlarining unumdorligi qadim zamonlardayoq kishilami suniy sug'oriish tarmoqlari - kanallar, dambalar, shaduf va charxpalaklarni kash etib, ulardan foydalanishga undagan. Misrliklar qadim zamonlardan boshlab loydan spool buyumlar, qimmatbaho ma'danlardan zeb-ziynat buyumlari yasashni bilganlar. Dunyodagi eng dastlabki yozuv ham Misrda kashf etilgan. 1 Ilmiy-amaliy bilimlarning kurtaklari ham shu mamlakatda to'planib borgan. Me'morchilik san'at, xalq og'zaki ijodiyoti va yozma adabiyoti sohasida ham Misrliklar katta yutuqlarga erishganlar. Qadimgi xalqlari va jahon madaniyatiga o'zining barakali ta'sirini o'tkazgan. Miloddan avvalgi V-IV ming yilliklardayoq Misrliklarda dastlabki ilmiy-amaliy buyumlar ko'paya borgan. Bu bilimlami kishilaming esida saqlab qolishi va boshqalarga aytib tushuntirib berishlari qiyinlashgan. 14 Qadimgi Misr yozuvining uzul-kesil shakllanishi miloddan awalgi IV ming yillikka to'g'ri keladi. Misrliklaming eng qadimgi yozuvlari belgi - rasmlar shaklida bo'lib, u isrogliflar deb atalgan. O'sha zamon Misr yozuvi 750 taga yaqin belgi - rasmlar islogriflardan iborat bo'lgan. Xususan , suv so’zini ifodalash uchun uch qator to’lqinsimon chiziq chizilgan. Tog’ so’zini ifodalash uchun ost tomoni to’g’ri, yuqori tomoni qabariq, o’rtasi botiq shakl ishlatilgan. Quyosh deb yozish doira chizib, o’rtasiga nuqta quyilgan. Shunday qilib har bir so’z va iboraning o’ziga 14 A . Kabirov . Jahon tarixi . Toshkent . 1995. 76-bet 40

xos belgisi, tasviri bo’lgan. Tabiat va jamiyatdagi voqea, hodisa hamda narsalar rasmlar va belgilar yordamida ifoda etilgan. Chunonchi, qulida o’q- yoy ushlab turgan odamning rasmi-jangchi, qo`lida o`roq ushlab turgan kishi tasviri - o’rmon degan ma’nolarni bildirgan. Jamiyat va tilning rivojlanishi munosabati bilan ilgari butun so’zlarning ifoda etgan belgilar keyinchalik ayrim bo’g’in va tovushlarni ham ifodalaydigan bo’lgan misrlilar yozish uchun dastlab tosh, sool bo’laklar, taxta, po’stloq yog’och, teri va boshqa narsalardan foydalanganlar. Misrda Markaziy Afrikalik pakana qabilalarning vakillarini ham onda-sonda uchratish mumkin edi. G’arbdan Misrga liviyaliklar (samit-hamit guruhiga mansub barbarlar pushtining vakilari ) kelib joylashgan. Liviyaliklar oq badanli va ko’k ko’zli bir necha marta Osiyo xalqlari ham bostirib kelgan. Ammo ko’chib kelgan bu xalqlar tub aholi misrliklar bilan juda tez aralashib ketgan, ularning tilini, urf-odatlarini qabul qilgan. Yuz bichimlariga aytarli ta’sir ko’rsata olmagan. Misrlilar barmoq Nil vodiysini (deltasini ham) yangi tosh davridan boshlab, asosan eramizdan oldingi V ming yillikda ham o’zlashtirish davom ettirilgan. Bir necha mahallalarga bo’lingan eng katta (taxminan 250 kv.m keladigan) Neasht qishlog’i hozirgi Merimd-Banisalamda, deltaning g’arbiy chekkasida joylashgan bo’lib, baliqchilk va suv hayvonlarini ovlash bu qishloq aholisining xo’jaligida, tabiiy ancha muhim o’rin tutgan. Ammo ularning hech shubhasiz o’rtoqligi dehqonchilik kishilariga imkon to’g’dirdi. Chorvachilik (ayniqsa cho’chqachilik) ham rivojlanib borgan. Avvalgi qisqa junli quylar junlarini qirqib olish mumkin bo'lgan uzun junli yangi nasldor quylar bilan uzil-kesil almashtirilgan va endi- polotno bilan birga jun ishlatiladigan bo'lgan. Transport vositalari takomillashtirilgan, choralar bilan bir qatorda g'ildirakli transport - aravalar patdo bo'lgan. Ichki va tashqi savdoga ayirboshlash ancha kuchaygan, pul xo'jaligining salmog'i natural xo'jalikka nisbatan o'sib borgan. Ba'zan eskicha, oltin, mis yombi (odamda halqa shakldagi yombi ) ham qiymat o'lchovi vazifasini bajargan. Oltin efiopiyadan keltirilgan va qisman 41

Osiyo mamlakatlariga tashib ketilgan. Iqtisodiy yuksalish yirik xususiy mulkchilik va quldorlikning o'sishiga yordam bergan, bu esa keng aholi ommasining albatta qashshoqlashi bilan bog'liqdir. Qullarga bo'lgan talab kuchaygan, bu talab ko'pincha un minglab, va hamma yuz minglab haydab keltiriladigan asirlar hisobiga ta'min etilgan. To'g'ri asrlarning bir qismidan xizmatkorlar (xo'jayini kelayotgan arava oldiga tushib yugurib yuruvchi yugurdaklar, shaxsiy soqchi vahatto jangchi va mirshab) sifatida foydalangan bo'lsalar-da, anchagina qismi qo'llar safini to'ldirib turgan, ular dalalarda, ustaxonalarda, tosh qoidalari va boshqa konlarda ishlaganlar, xullas hamma og'ir va mashaqqatli ishlarni qilganlar. 15 Yaxmos I ning o'ziyoq chekinib ketayotgan giksoslar izidan quvib, Falastinga bosib kirgan va Sharuxin qal'aini ishg'ol qilgan. Lekin bu hali ishning ibtidosi bo'lgan, xolos. Tuxmos I o'zining g'olibona yurishlarida Front daryosigacha, janubda esa Nilning uchinchi ostonasigacha yetib borgan. Tutmos I vafotidan keyin (eramizdan avvalgi 1525 yil) agressiv tashqi siyosatda vaqtincha jimlik paydo bo'lgan. Tutmos I ning o'g'li Tutmos II faqat bir necha oygina podsholik qilib, uning o'g'li Tutmos III ning bolalik chog'ida butun hokimiyat uning ugay onasi (shu bilan birga ammasi ham) Xxamshepsut o'z qo'liga olgan. U mamlakatni idora qilishda Fiva xudosi Amon kohinlariga gtayanib ish ko'rgan. Harbiy zodagonlar bilan murosalari chiqishmaydigan kohinlar esa tinchlik siyosatini afzal ko'rganlar. Xamshepsutdan oldin o'tgan podsholaming iste'lochilik jiddiy putur yetkazgan bo'lsa kerak, malikaning maslahatgo'ylari xalq o'rtasidagi norozilik bilan hisoblashiga majbur bo'lgan. Malika harbiy yurishlar o'rniga tunt mamlakatiga (hozirgi Eritreya va Samoliga ) dengiz ekspeditsiyasi yuborib, undan malikaning kemalari , fel suyagi, xushbo'y mirra shirasi va maxsus katta yog'och bochkalarga 15 Yu.S. Krushkol. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 1974-yil. 160-bet. 42

o'tkazilgan mirra daraxtlari, maymun va itlar ortib qaytib kelgan. Tutmos III ning istelolari Osiyo yerlari bilangena cheklanmagan, u janubga qarab ham yurgan, unda Qushning (Nil Efiopiyasining) ko'pgina qismi Misrliklarga buysungan. Buysundirilgan mamlakatlaming qaramlik darajasi har hil bo'lgan. Efiopiyada o'zlarining ma'muriy aparatlari bilan podsho idora qilgan. Keyinchalik Nil sohillarida o’sadigan, balandligi 4-5 metr keladigan qamish- papiruslar yozuv qog’ozi sifatida keng ishlatilgan. Ular paperus poyasini yupqa- yupqa qilib kesib varaq yasaganlar. Varaqlar bir-biriga yelim bilan yopishtirilgan va uzun-uzun o’ramlar tayyorlangan. Ba’zi yozuv o’ramlari 35-40 metrga yetgan. Yozilgan bunday varaqlar paperos deb atalgan. Paperuslarga o’sha davrdagi eng muhim voqea va hodisalar yozilgan. Bu misrliklarning o’ziga xos kitobi edi. Qadimgi Misr dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivolangan mamlakat edi. Uning o’ziga xos davlat tizimi mavjud bo’lgan. Bu davltni va xo’jalikni boshqarish uchun xat savodli, bilimdon mirzalar, amaldorlar, harbiylar, me’morlar, hunarmandlar va ularga rahbarlik qiladigan o’qimishli kishilar kerak edi. Qadimgi Misrda o’qitish maskani maktablar juda erta joriy qilingan. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, kohinlar, umuman imkoniyati bo’lgan kishilar, shuningdek o’qishga havasmand bolalar ham o’qitilgan. Bolalar boshlang’ich maktabda dastlab harf o’rganish va savod chiqarish bilan shug’ullanganlar. Unda bolalarga husnixat o’rgatilib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak edi. Aftidan, bu boshlang’ich maktab bo’lgan bo’lsa kerak. Misrda o’rta va oliy maktblar ham bo’lgan.bu maktabning ko’pchiligi mirzalar tayyorlab chiqaradigan saroy maktablari bo’lib, ularni “Mirzalar maktabi” deb ataganlar. Ayni paytda Markaziy mahkama qoshida podsho hazinasi uchun amaldor mirzalar tayyorlaydigan maktablar ham bo’lgan. Bu maktablarda intizom juda qattiq bo’lib, tan jazosi bilan mustahkamlangan. O’sha davrdagi bir “Naihatkamada”: “Ey mirza, dangasalik qilm, yo’qsa jazoga duchor bo’lasan. Qo’lingda doim kitob bo’lsin, uni ovoz chiqarib o’qigin va o’zingdan ko’p 43

biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma, yo’qsa kaltakyeysan. Axir bolaning qulog’i yelkasida bo’ladi-da, qachon o’rsang, shunda qulog’iga gap kiradi,” deb yozilgan ekan. Bolalarni kaltaklab turadigan xodim “Xivchini kishi” deb atalgan. U yalqov va aytganini qilmaydigan o’quvchilarni xivchin bilan savalab turgan. Maktabda kichik yoshdagi o’quvchilar sopol sathiga, katta yoshdagi o’quvchilar esa paperus va raqamlariga yozishgan. Maktablar katta tajribaga ega bo’lgan o’qituvchilar bilan ta’minlangan bo’lib, unga diniy va dunyoviy bilimlar- matematika, geometriya, astranomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot va boshqa tabiiy fanlar ham o’qitilgan. Misrda yozuv ilmiy-amaliy bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi qishloq xo’jaligi, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq bilan chambarchas bog’liq edi. Mazkur amaliy bilimlar Qadimgi Misr xo’jaligining rivojlanishiga juda katta ta’sir ko’rsatgan. Qadimgi Misr san’atinng vujudga kelishi ibtidoiy zamonlarga borib tarqaladi. Qadimgi Misrliklar bu sohada katta yutuqlarga erishganlar. San’at me’morchilik bilan uzviy bog’langan bo’lib, unga xalq og’zaki ijodiyoti, yozma manbalar-adabiyot, musiqa, raqs, haykaltaroshlik, rassomlik va moddiy madaniyatning ko’p sohalari kirgan. 16 Qadimgi Misrda musiqa va raqs ham juda erta taraqqiy topgan. Bu davrda puflab chalinadigan nay,o’rib chalinadigan qayroq, arfa, ud kabi turli asboblar bo’lgan. O’yin va raqs qadimgi Misr san’atinng ajralmas qismi edi. Raqqosalar o’yinlarni mahorat bilan ijro etganlar. Misrda drama ham erta tashkil topgan. Ibodatxonalarda diniy dramalar qo’yilgan. Xususan teatrlarda Osirrisning o’limi va qayta tirilishi ko’rsatilgan. Demak, teatrni kashf etish sohasida ham Nisr dunyoda birinchi o’rinni egallagan mamlakat. Qadimgi Misr adabiyoti bundan VI-VII ming yil ilgari vujudga kelgan. O’rta podsholik davrida adabiyot juda yuksalgan. Qadimgi Misrliklar juda ko’p qo’shiq, ertak, mif, maqol va metallar yaratganlar. Qo’shiqlar oddiy va sodda bo’lib, ularga dehqon, cho’pon, savdogar, hammal, amaldorlar, ruhoniylar va podsholarning turmush tarzlari aks ettirilgan. Qadimgi 16 Yu.S. Krushkol. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 1974-yil. 1 72 -bet. 44

Misrliklarning “Ikki og’a-ini haqida ertak”, “To’g’ri va egri haqida ertak”lari kishi diqqatini o’ziga tortadi. “Izida va Ociric haqida”, “Gor bilan Set janjli”degan miflar ham mashhurdir. Mazkur miflaarda yaxshilik va yomonlik, ezgulik bilan makkorlik o’rtasidagi kurash bayon etiladi. Qadimgi Misrliklar “Halokatda o’chraagan kema haqida hikoya”, “Sinuxet hikoyasi” kabi ajoyib ertaklar yaratganlar. Bu sayohatnoma tarzida yozilgan bo’lib, ularning birida “Podsho konlari” ga qilingan mashaqqatli sayohat haqida so’z yuritiladi. Hikoya qilinishicha sayyohlar dahshatli dovulga uchraydilaar. Dovul ularni “Ruh oroli” ga uloqtirib tashlaydi. Orolda katta bir ilon qiyofasidagi olijanob podsho bor ekan. Ilon-podsho ularni yaxshi qabul qilib, ko’p oltin, kumush, xushbo’y narsalar, fil suyagi, it va maymunlar berib, mexmonlarni Misrga kuzatib yuboradi. “Sinuxet hikoyasi” da Sinuxetning Suriyadagi ko’rgan bilganlari, og’ir mashaqqatlari g’oyat go’zal iboralar bilan tarannum etiladi. Ayni paytda Misrlik adiblar diniy poeziya, podsho shaniga bag’shlangan gimnlar vanasihatnomalar yaratganlar. Shunday qilib, Qadimgi Misr adabiyoti o’sha davrda yuksak badiiy kamolotga erishgan. Misrda haykaltaroshlik va rassomlar ham rivoj topgan edi. Misr haykaltaroshlari fir’avn, amaldor, malika, ruhoniy, mirzalar, oddiy kishilarning haykallarini toshdan o’yib ishlaganlar. Bu jihatdan amaldor Raxotep, Fir’avn Alinemxet III, tutanxamon, shuningdek Ramzes II larning haykallari ayniqsa diqqatga sazovordir. Saroy ibodatxona va boshqa ma’muriy binolarning devorlariga va tobutlar qopqog’i ustagi qo’yib,buyoq bilan chizilgan ajoyib rasmlar ham kishi diqqatini o’ziga tortadi. Misrda me’morchilik ham juda taraqqiy etgan edi. Arab qirlarida har xil toshlar ko’p bo’lgan. Shuning uchun podshoga qarashli saroylar, ibodatxonalar va qator ma’muriy idoralar toshdan bunyod etilgan. Bu jihatdan Misr Fir’avnlari va amaldorlarining maqbaralari-piramidalari diqqatga sazovordir. Sakkaravadagi Joser maqbara-piramidasi ular orasida eng qadimgi bo’lib, zanasimon shaklda qurilgan. Qadimgi podsholik davrig mansub Gizadagi ulkan sfinks Xafra ham ajoyib bo’lib, u sher surati tarzida ishlangan. Shu Gizada Fir’avn Xeons-piramidasi o’zining ulug’vorligi bilan ajralib turadi. U 45

52900 kv metr joyni egallagan bo’lib, balandligi 150 metr bo’lgan. Unga og’irligi 2 tonnadan 15 tonnagacha bo’lgan 2300000 tarashlangan tor ishlatilib 30 yi lichida qo’rilgan. Shunday qilib, Misr me’morchiligi o’ziga xos bo’lib, Fir’avnlarning piramida-ehromlari o’zining mahobati, jozibasi va kattaligi bilan kishini hayratga soladi. Qadimgi Misrlilar ilmiy bilimlar sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar. Ularga matematika, geometriya, astranomiya, geografiya, tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jalik bilimlari ancha rivoj topgan edi. Kundalik hayotdagi extiyojlari, xo’jalik, ayirboshlsh, tug’on, kanal qurilishi, me’morchilik ishlari hisob-kitobni talab qilardi. Qadimgi va o’rta podsholik davrida Misrliklar matematika sohasida ancha yutuqlarga erishganlar. 17 Misrlilarning matematika sohasida erishgan yutuqlaridan biri o’nlik sanoq tizimining kashf etilishiedi. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000 va hatto millionni ham bildiruvchi alohida belgilar bo’lgan barmoq, kaft, tirnoq va qarichlar o’ziga xos o’zinlik o’lchovi birligini tashkil etgan. Misrliklar matematikaning tarkibiy qismi bo’lgan gaometriya va algebra haqida, osmon jismlari va ularning harakati to’g’risida ham ba’zi bilimlarga ham ega bo’lishgan. Misr astranomlari yulduzlar va sayyoralar harakatini o’rganib, birinchi yulduzlar osmon xaritasini tuzganlar. Yulduzlarning shnday xaritasi maqbara va ibodatxonalarning gumbazlari shiplarini naqshlangan. Yulduzlarning joylanishini ko’rsatadigan qadimgi xaritalar Sepmut maqbarasi, Edfu va Dender ibodatxonalarining shiplarida saqlanib qolgan. Misr astranomlari dunyoda birinchi bo’lib alohida calendar taqvimtuzganlar. Ularning taqvimiga ko’ra, bir yil 365 kunni tashki etgan. 365 kun 12 oyga bo’linib, har biro y 30 kundan iborat bo’lgan. Qolgan 3 kun esa bayram hisoblangan. Ular tungi vaqtni yulduzlarga, kunduzni esa quyoshga shuningdek suv va qum soatiga qarab belgilaganlar. Qum va suv soatlari dastlab Misrda kshf etilgan. Astranomiya fani Misrliklarga vaqtni belgilash, Nil toshqini davrini bilish, kanal, tug’on qurish va 17 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent. 1974-yil. 1 77 -bet. 46

dengizlarda zarur bo’lgan. Ular daryo va dengizlarda suzganlarida, shuningdek safarda yurganlarida hamastranomiyaga murojat qilganlar. Xullas, bu fan qishloq xo’jaligi, savdo va harbiy harakatlarga katta ahamiyatga ega bo’lgan. Misrda tibbiyot ham erta rivojlangan. Tibbiyot ko’rtaklari ibtidoiy jamoa davridayoq paydo bo’lgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, Misrda miloddan avvalgi IV ming yillikdayoq birinchi tibbiy shifoxonalar barpo etilgan, miloddan avvalgi 3600 yilda Memfis shahrida afsonaviy tabib imhoteb sharafiga maxsus ibodatxona qurilib, u yerda bemorlarga tibbiy yordam berish uchun alohida xonalar ajratilgan. Bu yerda maxsus ta’lim olgan kojenlar bemorlarni davolaganlar. Geliopalis va Sans shaharlarida tabiblar tayyorlaydigan maxsus maktablar bo’lgan. Misr hokimlari tibbiyotga bag’ishlangan maxsus kitoblar yaratganlar misr tabiblari mumiyolash jarayonida inson a’zolarining ichki tizimini puxta bilganlar. Tabiblar kasallikni aniqlashda kshining tashqi holati va tomir urishiga alohida e’tibor berganlar. Bemorlarni davolashda shifobaxsh o’simliklar va hayvonot mahsulotlaridan keng foydalanganlar. Tabiblar har xil jarohatlar, chiqqan singan va yorilgan a’zolarni jarroxlik usuli bilan davolaganlar. Ular alohida kasalliklar buyicha ixtisoslashganlar. Masalan Qadimgi Misrda tabiblar ko’z kasalliklari, tish kasalliklari, bosh kasallilari, ichki a’zolar kasalliklari, ruhiy kasallikla bo’yicha ixtisoslashgan edilar. Ular jarroxlikda mis, jez asboblaridan foydalanganlar. Qadimgi Misrda bemorlar ruhiy usul bilan davolash ham ancha ertarivoj topgan edi. Geogrg Zbers, Zdvin Smit,Brugsha, Zrazistrat, Xerofil, Kosmik Flipp kabi mashxur hakimlar bemorlarni muvoffaqiyat bilan davolaganlar. Qadimgi Misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki ma’lumotlarga ega bo’lganlar. Ular Yerning chetlari tog’lar bilan o’ralgan, uning atrofi esa oqib turadigan okean suvidan iborat deb tasavvur qilganlar. Ularga Yerning Nil oqib keladigan tomoni janub, o’rta yer dengizi tomoni shimol, Nil so’l tomoni g’arb, o’ng tomoni esa sharq hisoblanadi. Qadimgi Misr geograflari o’z o’lkalari shuningdek Arabiston yarim orolining xaritasini ham chizganlar. Ularning arabiston cho’llaridagi oltinkonlar joylashgan tumanning mufassal xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan. Ular iqlimshunoslikda ham jiddiy yutuqlarga 47

erishganlar. Xullas, Qadimgi Misrliklar o’zlariga xos ajoyib madaniyat yaratib, jaxon xalqlari madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shganlar. Qadimgi Misr xalqlari o’zoq tarixiy rivojlanish yo’lini bosib o’tganlar. Misr tarixining barcha davrlarida hayvonlarga, tabiat xodisalariga va ota bobolar ruhiga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Ayni paytda Misrda katta davlat kelishi munosabati bilan Fir’avn-podsholarga e’tiqod qilish va ilohiylashtirsh ham paydo bo’lgan. Qadimgi Misrliklar e’tiqodi va dini totelizm, Fetishizm, animism, quyoshparastlik va podshoparastliklarga bo’lingan. Odam u yoki bu joyning hayvonot dunyosiga qarab sher, zaxarli ilonlar, buqalar, qo’chqor, sigir, lochin, asalari, kaljat, timsox, mushuk va boshqa hayvonlarni ilohiylashtirib, ularga sajda ham qilganlar. Qadimgi Misrliklar hayotida Nil daryosi juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Shuning uchun qadimdan boshlab ular Nil daryosini ilohiylashtirganlar. Qadimgi Misrda yashagan aholi hayotida issiqli va yorug’lik manbai uchun Quyosh alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Shuning uchun qadimdan boshlab misrda topinish keng tarqalgan. Ular Quyosh hudosini Ra deb ataganlar. Raga atab ibodatxonalar ko’rganlar. Misrda o’simlik, daraxt, tosh, o’q-yoy, yog’ochdan ishlangan har xil narsalarga ham e’tiqod qilganlar va ularni ulug’laganlar. O’lgan ajdodlar ruhiga sig’inish va e’tiqod qilish juda qadim zamondan boshlangan Qadimgi Misrliklar hayvonlar, daraxtlar, o’simlilar, ota-bobolar ruhi, suv, quyosh va boshqa e’tiqodlar bilan bog’liq turli irim, urf-odat, motam va marosimlar o’tkazganlar. Misr iqlimining nihoyatda quruqligi tufayli bunda hatto juda mo’rt materiallardan ishlangan qadimgi yodgorliklar ham g’oyat yaxshi saqlangan. Chunonchi, bunda qog’ozdan oltin kashf etilgan (haqiqiy qog’ozni qadimgi xitoyliklar ixtiro qilgan) papirusga, yog’ochga, palotpoga yozilgan yozuvlar topildi. Tosh taxtalardagi yozuvlar ayniqsa yaxshi saqlangan, ammo bu yozma yodgorliklarning ko’pi bir diniy-sexriy mazmundagi yozuvlardiz. Diniy an’analar Nil vodiysida ayniqsa mustahkam va turg’un bo’lgan, Koxinlar g’oyat katta kuchga ega bo’lib, ular bilan podsho hokimiyati o’rtasida bazan ixtiloflar bo’lib tursa-da, fir’avnlarning ilohiyligi to’g’risida ta’limotlar va aholi ommasini 48

“Quyosh farzandi”ga (Misr hukmdorlarini shunday deb ataganlar) itoat qilishiga undaganlar. Xullas, Misrdagi har xil diniy e’tiqodlar eski urf-odatlarni qo’llab- quvvatlaganlar va mulkdorlar hokimiyatiga itoat qilishga chaqirganlar. Shubhasizki, Misrning dini yillar davomida o’zgarib, ijtimoiy siljishlarga va siyosiy o’zgarishlarga moslashib turgan. Ammo tugab borayotgan urug’ qabilachilikurf-odatlari bilan hali bog’liq bo’lgan qadimgi ko’p diniy e’tiqodlar Nil vodiysida boshqa qadimgi mamlakatlardagidan ko’ra o’zoqroq va qattiq saqlangan. Misrni hayot darajaga ko’p tarqalgan yirtqich va uy hayvonlariga sig’inish, shuningdek, har xil qushlarga, baliq va hashoratlarga sig’inish grek sayyohlarini hayratga qoldirgan. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Misr faunasining har qanaqasi biron viloyatda (ba’zilar butun mamlakatda) muqaddas hisoblangan. Ko’p joylarda (ayniqsa FAyum vohasida) hatto timsox ham ilohiy va daryo suvlarining daxlsiz hukmdori hisoblanib ularni ovlash man qilingan. Timsohlarning mayday bolalarini ibodatxonalarning hovuzlariga solganlar, ularni aalli somsalar bilan boqqanlar va bevaqt o’lgan timsohlarni mo’miyolaganlar, kafanga o’rab, sharaf bilan qo’shganlar. Misrda mushukka ozor berish jinoyat hisoblangan, mushukni o’ldirgan kishi o’z hayotini tahlikaostiga quygan. Qushardan ibis (laylakka o’xshagan qush), qirg’in va kalxat, hashoratlardan ayniqsa g’ut qo’ng’iz g’oyat muqaddas hisoblangan. Ba’zan hayvonlarning behisob turlaridan bittasini tanlab olib, uni hudo deb e’lon qilganlar. Masalan, Misrda yuzlab, minglab ho’kizlarni ayab-netib o’tirmaganlar. Ularni kaltak bilan podaga haydaganlar, omochga qo’shganlar va hokazo. Ammo alohida belgiari bo’lgan birdan-bir ho’kizni olib, hudo qilganlar. Xudo bo’ladigan ho’kiz albatta qora rang bo’lishi, manglayida to’garak oq qashqasi, dumidagi juni ham o’zgacha bo’lishi va boshqa shunday alomatlarga ega bo’lishi shart ekan. Ko’p qidirishlardan keyin ana shunday noyob ho’lizni topishib, Memfisdagi maxsus ibodatxonaga olib kelganlar, hamda muqaddas va dahlsiz deb e’lon qilganlar. Baxtiyor hayoti tugagandan keyin uni maxsus sag’anaga joylashtirib ko’mganlar. (arxealogiya qazishlarida bunday solg’ana topilgan edi) va 49

butun shahar motam tutgan. Keyinyana Aresning (ilohiy ho’kizning nomi) yangisini qidirish boshlangan, yangisi topilgach motam tugab, tantana boshlangan. Bunday tasavvurlar faqat Misrdagina xos bo’lmagan. Biz ularni boshqa xalqlarda ham uchratamiz, ammo ularda bu tasavvurlar ikkinchi o’rinda bo’lgach, ko’pincha aqlli hayvonlar va qushlarni sirli qilib tasvirlash va ular to’g’risida afsonalar to’qish keng rasm bo’lgan. Misrda esa totemizm (kishilarning hayvon yoki qushlardan paydo bo’lganligiga ishonish) iyla keng ko’lamda saqlanib kelgan. Ba’zan odamsimon xudo quy boshli, mabuda esa sigir boshli xotin qilib tasvir etilgan. Misrliklarning antropomorfizmga, ya’ni xudolarni (oddiy kishilardan ko’ra g’ayri tabiiy, ajoyib hususiyatlarga ega bo’lgan) insonlarga o’xshatishga boshqa qadimgi mamlakatlardan ko’ra xiyla sekinroq o’tgan. Misr dinining yana bir o’ziga xos xususiyati parigi dunyoga juda katta ahamiyat berilganligidir. Shuner bilan Bobilda parigi dunyoni ko’ngilsiz va mudhish deb, uylaganlarni bu dunyoni qo’msaydigan baxtsiz banda, deb tasavvur qilgan bo’lsalar, bu haqda Misrdagi ta’limot boshqacha bo’lgan. Masalan, ular bu uy-joy musofirxona bo’lib, unda o’zoq yashab bo’lmagani uchun ularni mustahkam qilib qurishning ham hojati yo’q,undan ko’ra o’zinga “abadiy yotoq joy”ni, maqbarani odindan tayyorlab quyishing kerak, degan qoidaga amal qilganlar. Mo’miyolashga alohida e’tibor berilgan. Jasadlarning mo’miyolashni qimmat va arzon uusullari bo’lgan. Fir’avn va katta mansabdorlarning mo’miyolari ayniqsa yaxshi saqlangan. Ichak- chovoqlari olinib tozalangan, gavda 70 kun namakobda turgan, keyin xushbo’y qatron (smola) quyilib, ustidan palatno o’rtika o’ralgan. Misr kohinlarining ta’limtiga ko’ra ohiratning huzur-halovatiga erishish uchun ko’pgina sexriy duolarni bilish kerak bo’lgan. Birinchi navbatda bunday duolarni fir’avnlar buyoq bilan chizilgan. “Piramida tekstlari” deb ataladigan yana shu duolarda “Xudolar dargohiga kirayotgan”, “Ialu maydoni” (Misrcha jannatga) qadam bosayotgan hukmdorning baxtiyor hayoti ta’rif qilingan va hokazo. Fir’avnlarga taqlid qilib imtiyozli va boy tabaqalarga ham shunday tekstlarni (“Sag’ana tekstlari” ni) ishlata boshlaganlar. Nihoyat, yangi podsholik davriga kelib “Murdalar kitobi” paydo 50

bo’lgan, unda ohiratda bo’ladigan sarguzashtlar va ohirat sudi-mahshar mufassal bayon qilingan. O’likning ruhi narigi dunyo podshosi Oserisning ko’shkiga kelgach abadiy farog’atli hayotga ega bo’lish uchun Oseris oldida o’zini oqlash lozim ekan. “Murdalar kitobi”ning 125-bobida o’zini oqlash nutqinmng to’la teksti bor. O’likning ruhi bunday deyish kerak: ”Men biron kishini o’ldirmadim, talamadim, buzuqning yo’liga yurmadim, gudakni og’zidan sutini tortib olmadim, birovning yerida oib turgan suvini to’sib o’z dalamga quymadim” hokazo va hokazo. Bunda o’likdan halollik talab qilinmagan. Bunda faqat dalillik va ishonch talab qilingan. “Murdalar kitobi”da o’z qalbiga maxsus murojaat teksti bor. “E tanimdagi qalbim, Oseris oldidagi sudga menga qarshi guvohlik qilmagin!” deyilgan u tekstda. Shunday qilib, tirikligida o’ziga munosib dahma tayyorlash va zarur sexrli tekstlar buyurish uchun mablag’i bor har bir kishi o’zining ezgu mangulik farog’atli hayotga erishuviga umid qilish mumkin bo’lgan. Ammo oddiy fuqarolarning bunga ishonchi bo’lmagan deyish mumkin. Faqat ancha keyingi (Rimliklar hukmrorligi) davridagina boyning o’lgandan keyin daxshatli azob-uqubatga ega bo’lishi va kambag’alning bu dunyoda chekkan azob va mashaqqatlari evaziga narigi dunyoda abadiy huzur-halovatli hayotga erishajagi to’g’risidagi rivoyatlar paydo bo’lgan. Endi bunda dining ovutuvchilik xislatlari, mexnatkashlarga tasalli berish va hayotdagi keskin ziddiyatlarni yumshatishga intilish ro’y bera boshlagan. Misr koxinlarixalq an’analarini qolibga solib qaytadan ishlab xudolar tug’risida avsonaviy qissalar to’qiganlar. Ko ’ pincha quyosh xudosi Rani bosh xudo hisoblaganlar . Ra ibtidoiy tufonlar zamonida vujudga kelgan emish u nilufar gulidan chiqib kelib, butun mavjudodni yaratgan. Raning og’zidan xudoar, ko’zidan odamzod kelib chiqqan. Osmon kengashini Ra boshqargan, yozuvni ixtiro qilgan donishmandlik xudosi Tot uning kitobi bo’lgan. Ra obrazi yerdagi fir’avn hislatlarini ola boshlagan, fir’aavn oldida hamma fuqaro yerga yiqilib ta’zim qilishga majbur bo’lgan. Fiva yuksalgandan keyin yerlik xudo Amon xudo Ra bilan tenglashtirilgan va Amon-Ra deb atala 51

boshlagan. O’ladigan va tiriladigan tabiat xudosi Oseris e’tiqodi ham umum Misrga yoyilgan. Afsonalardan birida Oseris bir zamonlar yerda idora qilgan va lekin hokimiyatidan mahrum qilinib, o’zining yovuz ukasi (cho’llar, garimsel va sho’r suvlar hokimi) Set tomonidan o’ldirilgan deb hikoya qilinadi. Xalok bo’lganning vafodor xotini Isida erining jasadini topib olib ko’mgan, keyin esa qandaydir mo’jiza bilan xomilador bo’lib, o’lgan eri Oserisdan Tor ismli farzand ko’rgan. Go’dak Tor o’sib katta bo’lgach amakisi qo’lidan hokimiyatni tortib olib, dadasini tiriltirgan. Isitar va Tammuz haqidagi afsonalar singari Misrliklarning Oseris tug’risidagi qator afsonalari ham yil afsonalarining o’zgarishlarini izohlab berish lozim bo’lgan. Ammo Oseris haqidagi afsonaviy o’lgan xudo narigi dunyoning hukmdori bo’lib, o’g’li Tor esa yerda uning vorisi bo’lib qolgan. 18 Qadimgi Misrliklarda bizga xalq ertaklari va haqiqiy voqealar tasviridan iborat juda ko’p badiiy adabiyot asarlari yetib kelgan: tabiiy, ular keyinchalik saroy va ibodatxonalarining mirzalari tomonidan ozmi-ko’pmi ishlangan. Sinuxet tog’risidagi qissa ayniqsa mashxur bo’lgan. U taxt uchn yuz bergan fitnalar vaqtida Misrdan qochib ketgan katta mansabdordir. Senuxet Sinay cho’llariga kelib qolib, ochlik va tashnalikdan o’lishga sal qolgan. Uni badaviylar qutqargan. Keyin u Falastinga brogan. Unda bir qabila boshlig’i bilan do’stlashib, uning qiziga uylangan. Mahalliy polvonlardan biri bilan yakkama-yakka kurashga tushib, uning ustidan g’olib chiqqan va u polvonning butun mulkini egallagan. U garchi boyib ketgan bo’lsa-da, Vatanini qo’msab azob chekkan. So’ngra, elidan qochib ketgani uchun fir’avndan kechirim surab, Misra qaytib kelgan. Qissada Misr saroyidagi madaniy hayot osiyoliklarning qoloq hayotiga juda yorqinlik bilan qaram-qarshi qo’yilgan. Shnday bo’lsa ham qissada ajnabiylarni yoqtirmaslik ruhi yo’q. misrlik qochoq ularni mexmondo’stlik bilan kutib olganlar va unga muruvat ko’rsatganlar. Boshqa bir ertak tarzidagi qissa bor (halokatga uchragan kema tug’risidagi ertak). Bitta Misrlik amaldor dengiz sayohatiga junab, 18 Yu . S . Krushkol . Qadimgi dunyo tarixi . Toshkent. 1974-yil. 1 8 0-bet. 52

dovulda halok bo’lishdan arang qutilib qolgan. Kemadan va hamrohlaridan maxrum bo’lib, xalok bo’lgan kemaning siniq parchasida olijanob ilon yashaydigan orolga yetib kelgan, fir’avn yuborgan dengizchilar yetib kelguncha musofir ilon inida mehmon bo’lib turgan. Shningdek, “Gapga chechan qissasi”, “Xalokatga mahkum shaxzoda haqidagi ertak”, “To’g’ri bilan egri haqidagi ertak” va hokazolarni aytib o’tish kerak. Misrlik don yanchuvchilar, baliqchilar, hammollar va boshqalar aytadigan ko’pgina har xil qo’shiqlari, shuningdek, yigit bilan qiz bir-birlariga ko’ngil berganlilarini soddadillik bilan ifoda qilgan muhabbat she’rlari saqlangan. Podsholarning aqlga sig’maydiga qahramonliklari tug’risidagi tmtaroq va dabdabali saroy pazesiyasi tamomila boshqa tusdadir. “Hayotdan ko’ngli sovugan odamning o’z ruhi bilan suhbati” degan asar hayotning ma’nosi va maqsadi tug’risidagi falsafiy asarning go’zal na’munasidir. Bu she’riy dialogning ishtirokchilaridan biri (hayotidan ko’ngli sovugani) kishilarning shavqatsizligi va makrlililigidan noliydi va adolat qidirib narigi dunyoga ketmoqchi bo’ladi. Boshqa suhbatdosh (ko’ngli soviganning ruhi)unga skeptic qarashlarni bayon qiladi. U dunyodasn hech kim qaytib kelgan emas, uning bu dunyodagidan ko’ra yaxshimi yoki yomonmi ekanini hech kim bilmaydi. Yaxshisi baxtni bu dunyodan qidirish kerak. Lekin ko’ngli sovugan kishi buning tasalli bermoqchi bo’lib aytgan gaplarini eshitishni xoxlamaydi. Provard natijada u bu dunyodagi hayotdan ko’ra narigi dunyoning ustunligiga skeptic ruhini ishontirishga muvoffaq bo’ladi. Badiiy adabiyotdan tashqari ilmiy mazmundagi asarlar ham yetib kelgan. Misrda ayniqsa matematika ravnaq topgan. To’g’ri Misrlik matematiklarning raqam sistemasi xiyla katta, besunaqay bo’lgan. Raqamlarga pazetsion ma’no berishga biron urunush bo’lganligi mutlaqo sezilmaydi. Chiziq doim bir raqamini (yedenitsani) bildirgan, yarim doira doim o’n raqamini, o’rilgan arqon yuz raqamini, nilfar guli ming raqamini bildirgan. Masalan, to’qqiz ming raqamini bildirish lozim bo’lsa, to’qqizta nilufar rasmi solingan. Ana shuday qiyinchilik va kamchiliklarga qaramay, misrlik mirzalar murakkab-murakkab masalalarni yechganlar. Geometriyada kesim piramida yuzasini va aylananing diametriga nisbatini (faqat 0,02 xato bilan) hisoblab 53

chiqarganlar. Misr astranomiyasi ham katta muvoffaqiyatlarga erishgan. Misrliklar Nilning toshqinidan darak beruvchi Seriusning osmonda paydo bo’lishini kuzatganlar (ularning bir vaqtga tug’ri kelishi tasodifiy xal bo’lgan, albatta). Misr kalendari quyosh kalendari bo’lgan. Yil 12 oyga bo’lingan, har oy 30 kundan iborat bo’lib, 3 ta o’n kunlikka bo’lingan. Bu hisobda oshiq bo’lib qolgan 5 kun bayram hisoblanib, hech qaysi oyga kiritilmagan. Misrliklarning tabiiy papiruslari ham bizga yetib kelgan. Ularning retseplaridagi ko’p narsa hozirgi zamon kitobxoniga juda sodda va g’alati bo’lib ko’rinadi, albatta. Masalan, eshak tuyog’ining talqoni yoki o’g’il ko’rgan ayolning suti dori tariqasida este’mol qilingan. Ammo bir qancha tekshirishlar natijasida ayrim giyohlarning shifo berishi (yoki zarai) ni aniq belgilanganlar. Nazariy xulosalar ham qilingan. Qon harakatining qonuni tug’risidagi tasavvurga ega bo’lganlar. Xirurgiyaga kelganda Misrning ko’z tabiblari ayniqsa mashhur bo’lgan. Eramizdan avvalgi VI asrda ularni xatto Eron podsholarining saroyiga chaqirib keltirganlar. Misrda geografiya fanining dastlabki kurtaklari bunyodga kelgan, shu bilan birga bu fanni ma’lum bir sistemaga solishga uringanliklari ham sezilib turibdi. Yerni chetlari (tog’lar bilan) ko’tarib turadigan okean (“ulkan doira”) bilan o’ralgan deb tasavvur qilganlar. Yerning Nil oqib keladigan oldingi tomonini Janub deb , orqa tomonini ( O ’ rta dengiz va Egey dengizi orollarini ) Shimol deb , o ’ ng tomonini ( o ’ lganlarning ruhlari yashaydigan joy deb faraz qilgan tomonni ) G ’ arb deb , so ’ l tomonini (“ Xudo mamalakati ”, ya ’ ni Ra mamalkati deb faraz qilgan tomonni ) Sharq deb hisoblaganlar 1 . Xalqlar badanlarining rangiga, tilariga qarab va hayotlari valeyne’mat daryoga bog’liq, Nil vodiysida yashovchilarga hamda osmondan tushadigan suvdan (yomg’irdan) foydalanuvchi boshqa barcha xalqlarga bo’lingan. Qadimgi Misr xaritalari (jumladan, masalan, Arabiston ko’llaridagi oltin konlari joylashgan rayonning mufassal kartasi) saqlanib qolgan. Besh asrdan ko’proq vaqtni o’z ichiga olgan, dunyoda eng qadimgi yilnoma Misr yilnomasi ekanligini yuqorida aytib o’tgan edik. (Shumer yilnomasi ancha qisqa vaqtni ichiga olgan). Leki juda keng kulamda tarixiy voqealarni va faktlarni umumiylashtirishi 54

bo’lmagan; davlatlar hayotida yuz bergan o’zgarishlarni hudoning taqdiri va kishilarning fe’l-atvoridan kelib chiqqan deb bayon qilganlar. Qadimgi Misrning saroylari, qasrlari kam saqlangan (odatda ular pishiq materialdan qurilmagan). Ammo piramida va mastablar hamda qoyalardagi maqbaralar yaxshi saqlangan. Eng muhtasham ibodatxonlalar yangi podsholik davrida qurilgan. Qadimgi yilnoma va hujjatlarda mingga yaqin Misr xudolarining nomlari keltirilgan. Shunday qilib qadimgi Misr madaniyati o’zining qadimiyligi va rivojlanish darajasi bilan boshqa xalqlar madaniyatidan ustun turgan. Qadimgi Misr madaniyati Yunoniston, Rim va Sharq xalqlari madaniyatining rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan. 55

Xulosa Qadimgi Misr tarixi Eramizdan avvalgi, IV - ming yillikning II – yarmidan davlat va Sinfiy jamiyatini paydo bo‘lishidan eramizdan avvalgi VI asrda Misrni Ahamoniylar davlatiga qo‘shib olingangacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Misrda ilk podsholik davri yeramizdan avvalgi 3100 – 2800 – yillarni o‘z ichiga oladi. Unda o‘zaro urushlar natijasida dastlar Yuqori va Quyi Misr davlatlar shakllanadi. Miloddan avvalgi 3000 – yili Yuqori Misr podshosi Mina shimoldagi yerlarni bosib olib yagona davlat tuzadi. Keyingi 3 – 10 sulolalar podsholigi hukmronligi davri Qadimgi Misr podsholigi deb ataladi. Bu davrda Misrni istilochilik yurushlari ortadi. Misga boy Sinay yarim orolini o‘ziga qo‘shib oladi. Liviya qabilalariga qarshi urush olib boradi. O‘rta podsholik davri miloddan avvalgi 2250 – 1750 yillar boshlanib miloddan avvalgi 1580 – yilgacha davom etadi. Bu davrda xalq qo‘zg‘olonlari avj olib ketadi. Mamlakatga geksoslar bostirib kiradi. Geksoslar hukmronligi paytida mamlakat janubidagi Fiveya nomligi mustaqilligini saqlab qolib Misr ozodligi uchun kurashadi va geksoslarni Misrdan quvib chiqaradi. Geksoslardan keyin Misrni 18 – 20 sulolalar boshqarib, bu davr yangi podsholik deb nomlanadi. Miloddan avvalgi 1584 – 1085 yillarni o‘z ichiga oladi. Mamlakatda qishloq xo‘jaligi taraqqiyotiga alohida e’tibor qaratiladi. Savdo, hunarmandchilik rivojlanadi. Savdoda suv yo‘llaridan tashqari Old Osiyoga Nineviya, Damashq, Quddus orqali Memfis bilan bog‘laydigan quruqlik karvon yo‘llari paydo bo‘ladi. Yangi podsholikni eng yuksalgan davri Ramzes – II I – miloddan avvalgi (1301 – 1235 y) Fir’avnligi davriga to‘g‘ri keladi. So‘ngi podsholik davri miloddan avvalgi 1085 – 525 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Misr zaiflashib qoladi. Miloddan avvalgi 950 – 930 yillarda 56

Liviyaliklar, so‘ng miloddan avvalgi 715 – 664 yillarda Efioplar, Ossurlar va nihoyat Sais sulolasi miloddan avvalgi 663 – 525 yillar boshqaradi. Miloddan avvalgi 525 – yilda Misrni Ahamoniylar bosib oladi. Qadimgi Misrliklar bundan 6 – 7 ming yil avval yuksak madaniyat yaratganlar. Yozuv ilm – fan va madaniyat ishlab chiqarish xo‘jaligi, hunarmandchilik ehtiyojlaridan kelib chiqqan bo‘lsa, ular o‘z navbatida keyingi takomillashgan mehnat qurollari sifatida ishlab chiqarish sohalarining keyingi yuksalishiga xizmat qiladi. Yuqoridagi fikr va mulohazalar Yakuniy Xulosa qilib quyidagilarni ko‘rsatishi mumkin: Birinchidan. Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoada sivilizatsiyaga o‘tish birinchi bo‘lib Qadimgi Misrda sodir bo‘ladi. Qadimgi Misrda Ilk va Qadimgi podsholiklarni vujudga kelishi va ravnaq topishi tahlil qilib berildi. Ikkinchidan. O‘rta podsholik davrida Misrning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va Misrga geksoslarni bostirib kirishi Fivani yuksalishi yangi manbalar asosida yoritildi. Uchinchidan. Yangi podsholik va Liviya – Sais davrida Misrdagi siyosiy inqiroz va Ahamoniylar tomonidan istilo qilinishi tahlil qilindi. To‘rtinchidan. Qadimgi Misrni madaniyatini o‘ziga xos xususiyatlari yangi manbalar va adabiyotlar yordamida tahlil qilindi. 57

Tavsiyalar Birinchidan. Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoada sivilizatsiyaga o‘tish birinchi bo‘lib Qadimgi Misrda sodir bo‘ladi. Qadimgi Misrda Ilk va Qadimgi podsholiklarni vujudga kelishi va ravnaqi bo’yicha brashuralar chop ettirish. Ikkinchidan. O‘rta podsholik davrida Misrning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va Misrga geksoslarni bostirib kirishi va Fivani yuksalishini o’zida aks ettirgan al’bomlar tayyorlash; Uchinchidan. Yangi podsholik va Liviya – Sais davrida Misrdagi siyosiy inqiroz va Ahamoniylar tomonidan istilo qilinishi natijalaridan maxsus kurs ma’ruzalar matinlarini tayyorlashda keng foydalanish; To‘rtinchidan. Qadimgi Misrni madaniyatini o‘ziga xos xususiyatlari haqida turli plakatlar tayyorlash. 58

A DABIYOTLAR RO’YXATI 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T. 2001y. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. T. 1998 y. 3.Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998 y. 4.Karimov I.A.Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T. 1997 y. 5.Karimov I.A.Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 1996 y. 6.Karimov I.A.Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T. 1994 y. 7.Karimov I.A.Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. T. 2008 y. 8.Karimov I.A.Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T. 2010 y. 9.Karimov I.A.O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T. 2011 y. 10. Karimov I.A. Inson xotirasi boqiy, qadr-qimmati ulug .// Xalq so'zi. 2012-yil 10-may. l1. Jo ' rayev N . O ` zbekiston tarixi . T . 2003 y . 12. Lafasov . M ., Holiqov E , Qodirova D . Jahon tarixi . T . 2001 y . 13. Farmonov R., Sodiqov O..Jahon tarixi. T . 2001 y . 1 4 . G . Xidoyatov Jahon tarixi . T . 2000 y . 15. Soatov G '., Bozorov S ., Do ' stmurodov J . Madaniyatshunoslik . Qarshi 2000 y . 16.Mustaqil O`zbekiston tarixi. T. 2000 y. 17.Mustaqillik izohli ilmiy ommabop lug’at. T. 1998 y. 18. Jo’rayev N. Agar ogoh sen. T. 1998 y. 19. Sulaymonova F. Sharq va g'arb T. 1997 y. 20. Jbrohimov A., Sultonov H., Jo'rayev N. Vatan tuyg'usi. T. 1996 y. 21. Kabirov A. Jahon tarixi. T. 1995 y. 22. Salohiddinov X.A. Fir’avnlar mamlakati. T. 1992 y. 23. Karovkin F.P. Qadimgi dunyo tarixi. T. 1991 y. 24.Yu.S.Krushkol. Qadimgi dunyo tarixi. T. 1974 y. 25.Qadimgi sharq tarixi. T. 1964 y. 59

2 6 . Internet ma'lumotlari.  www.eurasia.org.ru .  www.history.ru  http://www.philos.msu.ru/fac/history/  http://www.auditorium.ru  www.museum.ru  www. ziyonet.net. 60

Похожие

Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar

O‘zbekiston tarixi darslarida Shayboniylar davrida Movoraunnahr tarixini o‘rganish

Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani

Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati