Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar - История - Дипломные работы

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar mavzusidagi

KIRISH _ _ _ _ __ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ I BOB: Suv osti arxeologiyasining paydo bо‘lish tarixi . I.1. Arxeologiyaning yо‘nalishlari haqida ma’lumot . I.2. Suv osti arxeologiyasining asosiy vazifalari II BOB: Suv osti arxeologiyasi tadqiqotining istiqbollari . II.1. Ukraina hududidagi suv osti tadqiqotlari . II.2. Misrdagi suv osti arxeologiyasi tadqiqotlaridan . Хulosa _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ Ilova _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

I. Bob. Suv osti arxeologiyasining paydo bо‘lish tarixi 1.1. Arxeologiyaning yо‘nalishlari haqida ma’lumot Arxeologiya – tarix fanining mustaqil yo’nalishi bo’lib, o’zining tadqiqot obyekti, shuningdek, ularni ochib o’rganishda maxsus uslublardan foydalaniladi. Ya’ni zamonaviy tushunchada arxeologiya ibtidoiy, antik, o’rta asrlarga oid yodgorliklarni o’rganish va qayta tiklash ishlarini olib borish tushuniladi. Arxeologiya va tarixni bir-biridan ajratib bo’lmaydi, ikkala fanning ham maqsadi bir xil, ya’ni insoniyat tarixini o’rganishdan iborat. Mazkur sohada faoliyat yuritayotgan kishilar tarixchi va arxeolog deb yuritiladi. Arxeologiya o’zining uzoq rivojlanish tarixiga ega. Rivojlanish tarixi bevosita insoniyat jamiyatining umumiy tarzda rivojlanib, ilm va fanning rivojlanish jarayonidagi o’zgarishlarni arxeologik topilmalar misolida ko’rish mumkin. Arxeologiya – yosh ijtimoiy fanlardan biri bo’lsa-da, uning ildizlari uzoq tarixga borib taqaladi. Yozma manbalardan ma’lumki, mil. avv. VI asrda Bobil podshosi Navonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) saroy va ibodatxonalarning asos qismida qazuv ishlarini olib borgan. Ayni paytda Britaniya muzeyida Nabonid tomonidan topilgan yozuvli taxtacha saqlanmoqda. “Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi. Arxeologiya ikkita qadimgi yunon so’zidan iborat bo’lib, “arxeos” – qadimgi, “logos” – fan degan ma’nolarni anglatadi. Xuddi shunga o’xshash iborani yunon yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya’ni Troya urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan. Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni urushi gacha bo’lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya” atamasini shuningek Strabon va

boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan. Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s - atamasini qo’llaganlar. O’rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi. Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya’ni qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo’llanilgan. O’rta asrlarda antikvariylar jumlasiga turli qadimiy qo’lyozmalarni yig’uvchi kishilar kirgan bo’lsa, Uyg’onish davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig’uvchilarni, ya’ni antik davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar. 1767 yilda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasiga “Yunon va rimliklarning qadimgi san’ati arxeologiyasi” kursi boyicha ma’ruza o’qib, uni qaytadan muomalaga kiritadi. Lekin bu yunonlarning “arxeologiya” ga bergan ta’riflari singari keng qamrovli bo’lmay, faqat klassik san’at yodgorliklarini ta’riflash va klassifikatsiya qilish bilan cheklangan. XIX asr boshigacha qadimiyat bilan shug’ullanuvchilarni faqat antik madaniyat namunalari qiziqtirgan. Shu davrdan boshlab arxeologiyaning yordamchi tarmoqlari – numizmatika (tangashunoslik), epigrafika (toshlardagi bitiklarni o’rganish), sfragistika (muhrlarni o’rganuvchi fan) vujudga kela boshlaydi. Epigrafikaga qiziqish Angliyada ham yoyila boshlaydi. Bu yerda arxeologiya qirol Karl I va uning yaqinlari homiyligida boyitila boshlandi. XVII asrning o’rtalarida Fransiyada Pomponiy Letning birinchi Antikvar akademiyasi ochiladi. Keyinchalik Qo’lyozmalar akademiyasi, Me’morchilik akademiyasi, Haykaltaroshlik va rassomchilik akademiyasi ochiladi. Bu tashkilotlar turli ekspeditsiyalar uyushtirib, topilgan materiallarni o’rganish va ularni sistemalashtirish ustida ish olib boradilar. 1733 yilda Angliyada Delitantlar jamiyati ochiladi. 1753-1756 yy. Juda ko’plab arxeologik ashyolarni qo’lga kiritgan Britaniya muzeyi ociladi.

1718 yilda Rossiyada Pyotr I boshchiligida ilk marta antikvar materiallarni izlash, to’plash va o’rganish boshlanadi. Barcha topilmalar Kunstkamera ga joylashtirilgan. Shu davrda Sibirdagi mozor-qo’rg’onlarda qazuv ishlari olib borilib, juda ko’plab bronza va tilladan yasalgan buyumlar topiladi. XVIII asrning oxiridan arxeologiya Rossiyada keng ko’lamda yoyila boshlanadi. Arxeologik topimalarni saqlash uchun turli ilmiy jamiyat va muzeylar tashkil etiladi (1806 yil Nikolayevoda, 1811 yil Feodeasiyada, 1825 yil Odessada, 1826 yil Kerchda). 1839 yilda Odessa tarix va qadimiyat jamiyati tashkil etilib, 1844 yildan olib borilgan qazuv ishlarining natijalari har yili nashr etib borilgan. Yevropa davlatlari singari Rossiya jamiyatida ham Sharqqa qiziqish ortadi. Chor hukumati a’zolari Kavkaz va O’rta Osiyo hududlarida amaliy san’at namunalari va qo’l yozma asarlarni izlash va yig’ishga qiziqish kuchayadi. 1818 yil Kunstkamera tarkibida Osiyo muzeyi tashkil etiladi. 1846 yil Peterburgda arxeologiya va numizmatika jamiyati tashkil qilinib, bu jamiyat arxeologik ishlarni tashkil etish bilan shug’ullangan. 1855 yil Peterburg universitetida Sharq fakulteti ochiladi. Uning birinchi dekani Kazanbek O’rta Osiyoda bir necha marta ekspeditsiyalar uyushtirib, qator tarixchi olimlarni yuboradi. Turkiston o’lkasi Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, bu yerda ham mazkur fanga qiziqish orta boshlaydi. 1895 yil 11 dekabrda Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagi tuziladi. XIX asrning 80-90-yillarida mahalliy aholi orasidan ham qadimiyatga qiziquvchilar ko’payadi. Masalan, Mirza Buxoriy Mirza Abdullo, Mirza Barat Mullaqosimov, Akram Polvon Asqarov, Muhammad Vafo, Alixo’ja Yunusov, Mirza Hakim va boshqalar qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to’plash bilan shug’ullanishgan. Bu davrda Afrosiyob, Ulug’bek rasadxonasi va Poykand xarobalarida dastlabki qazuv ishlari olib borilgan.

Keyinchalik V.L. Vyatkin Afrosiyob xarobasini (1925, 1929-30), B.P. Denike qadimgi Termizni (1926-27), M.Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925-28), Ayritom xarobalarini (1932-33), qadimgi Termizni (1936-38), A.Y. Yakubovskiy Zarafshon vodiysini (1934, 1939), V.A. Shishkin Tali Barzu (1936-38) va Varaxshani (1936-39), S.P. Tolstov va Y.G’. G’ulomov qadimgi Xorazm vohasida (1937-50), A.P. Okladnikov Teshiktosh va Machay g’orlarini (1938-39), V.V. Grigorev Qovunchitepa xarobalarini qazib o’rgandilar. 1940 yilda O’rta Osiyo Davlat universitetining Tarix fakulteti bazasida M.Ye. Massonning tashabbusi bilan O’rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi tashkil etiladi. Kafedra a‘zolari tomonidan O’rta Osiyoning turli respublikalarida, ayniqsa Turkmaniston va O’zbekistonda keng ko’lamli qazuv ishlari olib borildi. 1963 yilda Qashqadaryo vohasining yuqori qismini tadqiq etish uchun Kesh arxeologik-topografik ekspeditsiyasi tashkil etiladi. 1970 yilda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining tashkil etilishi arxeologik tadqiqotlarning ko’lamini yanada kengaytirdi. XX asr davomida butun Orta Osiyo hududida barcha davrlarga taalluqli arxeologik yodgorliklar, qadimgi kanallar, suv o’zanlari o’rganildi. 2001 yil 24 oktabrda Termiz Arxeologiya muzeyi Termiz shahrining 2500 yilligi munosabati bilan (2 aprel 2002 yil) tashkil etildi. Ushbu muzey O’rta Osiyodagi yagona mutaxassislashtirilgan muzey hisoblanadi. M.Ye. Massonning ta’rificha arxeologiya – tarixning bir sohasi bo’lib, kishilik jamiyati o’tmishi va faoliyatini xilma xil izlariga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklarga, imkoniyat bo’lgan joyda esa yozma manbalarga, til, etnografiya, geologiya, tuproqshunoslik, antropologiya, zoologiya, botanika va boshqa fanlar yutuqlariga tayanuvchi fandir. Bizga ma’lumki, tarix fani moddiy manbalarni o’z ichiga oladi.O’tmish tarixni tiklashda qazish natijasida topilgan moddiy manbalar alohida o’rin tutadi. Moddiy manbalar madaniy qatlamlarda saqlanadi. Moddiy manbalar yozma

manbalardan qadimiy bo’lib, tarixning ulkan qismini moddiy manbalar, ya’ni arxeologik topilmalar orqaligina tiklash mumkin. Moddiy manbalarning ko’pi yer qa’rida saqlanadi. Bular – tosh qurollari, har xil mehnat qurollari, suyaklar va hakozalar. Moddiy manbalar yordamida o’tmish tarixiy jarayonlari – ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy voqealari o’rganiladi. Arxeologik manbalarni shartli ravishda 2 turga bo’lish mumkin: 1. Tabiiy manbalar inson va hayvon suyaklari, o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan zoologlar va botaniklar o’rganadi. 2. Sun’iy yoki inson tomonidan yaratilgan manbalar. Ular mehnat qurollari, yarog’-aslahalar, sopol idishlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozuv hamda uning manbalari va hakozolar. Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar natijasida topilgan ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buyumlarga suyanib ko’radi. Arxeologik ekspeditsiyalar deyilganda viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqa joylarda moddiy madaniyat yodgorliklarini dala tadqiqot yo’li bilan o’rganish usuli tushuniladi. Joylarda arxeologik ekspeditsiyalarni maxsus ilmiy tadqiqot institutlari, oliy o’quv yurtlarining arxeologiya kafedralari, san’atshunoslik institutlari, muzeylar, shuningdek o’lkani o’rganish to’garaklari tashkil etadi. Arxeologik ekspeditsiya va otryadlarning ish uslubi uch bosqichli bo’lib, arxeologik qidiruv, sinov va qazish ishlari ni amalga oshirishdan iboratdir, uning vazifasi yodgorliklarning paydo bo’lgan davri, qancha yashaganligi, inqirozga yuz tutishi va boshqa xususiyatlarini aniqlash hisoblanadi. Arxeologik qazishmalar arxeologik qidiruv va sinov natijasida qo’lga kiritilgan ma’lumotlarga tayanib, mazkur joyda yodgorlikni to’liq qazib ochishdan va yodgorlik haqida xulosalar chiqarishdan iborat bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, arxeologik yodgorliklarning bir qismi yer ostida va boshqa xillari yer ustidadir. Arxeolog u yoki bu yodgorliklarni

qazir ekan, shubhasiz madaniy qatlamlarga duch keladi. Madaniy qatlam deyilganda insoniyatning turmushi, xo’jaligi va g’oyaviy faoliyatining izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Chunonchi, g’or-makon, ochiq manzilgoh, qishloq va shahar madaniy qoldiqlarning jamiyat rivojlanishi bilan bog’liq holda joylanishi madaniy qatlamni ifodalaydi. Bu qatlam yillar, asrlar va ming yillar osha asta-sekin vujudga keladi. Arxeologik yodgorliklar bir yoki bir necha o’n madaniy qatlamdan iborat bo’lib. Ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrgacha borishi mumkin. Bu esa mazkur joyda odamlar qancha vaqt yashaganligiga bog’liq bo’ladi. Madaniy qatlam u yoki bu yodgorlikda shurf tashlash, keng ko’lamdagi qazish ishlari natijasida aniqlanadi. Shurf aslida nemischa so’z bo’lib, o’zbek tilida qazimoq degan ma’noni bildiradi. Shurf solish deyilganda yodgorlikdagi dastlabki qazish ishlari tushunilib, shurf tashlashdan asosiy maqsad madaniy qatlamni aniqlash va yodgorlik haqida dastlabki ma’lumat olishdir. Shurf ko’pincha kvadrat va to’g’ri to’rtburchak shaklllarida bo’lib, chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab har xil bo’lishi mumkin. Keng ko’lamdagi qazish natijasida madaniy qatlam to’la ochilib, insin faoliyatining izlari bo’lmagan yergacha kavlab tushiladi. Arxeologiyada u “ materik ” – bezovta qilinmagan yer deb ataladi. Arxeologik yodgorliklarining bir qismi yer ostida yoki bir xillari yer ustida joylashgan bo’ladi. Demak, «arxeologik yodgorliklar», qadimgi insoniyat yashagan manzillar (qishloqlar, shaharlar) xarobalari, binolar, qoyatosh rasmlari, ibodatxonalar, sug’orish inshootlari va hakozolar bo’lib, O’rta Osiyoda asosiy qurilish materiallari qadim zamonlarda paxsa va xom g’isht bo’lganligidan makonlar, shahar va qishloqlar asrlar davomida turli hodisalarga uchrab tepaliklarga aylangan. Ularning nomlari geografik, tarixiy va hokozo ma’nolarni bildiradi (Afrosiyob, Oqtepa, Dalvarzintepa, Yerqo’rg’on). Arxeologiyada mustahkamlangan turar joylar – «shahar xarobalari»; mustahkamlanmagan qadimiy turar joylar – «qishloq xarobalari» juda qadimgi xarobalar esa «makonlar» deb ataladi. «Makonlar» shaharlardan qadimiyroq bo’ladi.

Insoniyat tarixini u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning rivojlanish bosqichlariga qarab, quyidagi davrlarga bo’lish mumkin: 1. Ibtidoiy davr. 2. Qadimgi dunyo. 3. O’rta asrlar. 4. Yangi davr. Insoniyat taraqqiyotining birinchi davri ibtidoiy jamoa davri bo’lib, juda uzoq davom etgan. Bu davrda inson qiyofasi, faoliyati o’zgarib, mehnat qurollari va insonlar o’rtasidagi munosabatlar davrlar o’tishi natijasida takomillashib brogan. Ibtidoiy davr tarixi ham o’z navbatida bir necha bosqichlarga bo’linadi. Arxeologlar tomonidan mehnat qurollarining rivojlanishiga qarab o’ziga xos bir davrlashtirish qilinganki, ularga tosh, bronza va temir davrini kiritish mumkin. Har bir davrning davom etishi turlicha bo’lgan. Masalan, tosh davri bronza davriga nisbatan juda uzoq davom etgan. 800 ming – 1 mln. yil davom etgan. Tosh davrida uzluksiz ravishda inson faoliyati natijasida tosh qurollari va ularni yasalish uslubi takomillashib borgan. Tosh davri ham o’z navbatida bir necha davrga bo’linadi: paleolit (qadimgi tosh davri), mezolit (o’rta tosh davri), neolit (yangi tosh davri). Tosh va bronza davri o’rtasida o’tish davri bo’lgan-ki, misdan qilingan mehnat qurollari bilan birga tosh qurollaridan ham foydalanilgan. Bu davrni eneolit davri (mis-tosh davri) deb atalgan. Bronza olish usuli kashf qilingach, ya’ni mis va qalay qorishmasidan mehnat qurollari keng tarqalishi natijasida bronza davri boshlangan. Ayrim joylarda bu mil. avv. III ming yilliklarda, shimoliy, o’rmonli hududlarda biroz kechroq – mil. avv. II ming yillikdan boshlangan. Nihoyat, ko’plab miqdorda temir qazib olinishi va keng tarqalishi natijasida mil. avv. XIII-IX asrlarda insoniyat tarixida temir davri boshlangan. Shu tariqa arxeologik davrlashtirish asosan mehnat qurollari rivojlanishi va ularni yasalish texnologiyasiga qarab amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor tarixiy taraqqiyot xususiyatiga qaratiladi. Shunga qaramay bu insoniyat taraqqiyoti qanday bo’lganligi haqida to’liq ma’lumot bermaydi.

Xronologiya arxeologiyaning asosiy qismi bo’lib, qadimdan boshlab, tarixiy jarayon, eng asosiysi insoniyat tarixini ilmiy asoslashda muhim ahamiyatga egadir. Arxeologlar xronologiyadan mutlaq to’g’ri va taxminlarga suyanib foydalanadilar. Nisbiy xronologiyada mazkur madaniyat qaysi qadimiy hududga xosligi, yodgorlikni o’rganish jarayonida qaysi biri qadimiyroq ekanligiga ahamiyat beradi. Mutlaq xronologiyada esa arxeologlar biror yilni aniqlash uchun albatta konkret manbalarga tayanadilar. Tosh davri yodgorliklarini davrlashtirishda geologik qatlam, paleontologiya va paleobotanika usullaridan keng foydalanadi. Tabiiy fanlarda ishlab chiqilgan radiokarbon davrlashtirish usuli ham keng tarqalgan. O’simlik qoldiqlari yoki hayvon suyaklarini aniqlash uchun ularga 14 ta atom og’irligidagi uglerod (C 14) tomiziladi. Buhday usulda davrlashtirishda kamdan-kam hollarda xatolik bo’ladi. Sopol, qadimiy metall eritish va paxsa pechlarini davrlashtirishda paleomagnit usulidan keng foydalaniladi. Shuningdek, ximiyaviy va ultratovush usulidan ham keng foydalaniladi. Shunday qilib, arxeologiya fan sifatida yosh bo’lsa-da, atama ancha qadimiydir. Turli davrlarda uni turlicha ishlatilgan. Arxeologik qazishmalar ham juda qadim zamonlardan buyon o’tkazilib kelinmoqda va ko’plab yutuqlarga erishilmoqda. Xulosa qilib arxeologiya fanining ochilmagan jihatlari, o’rganilmagan qirralarini o’rganishda alohida ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlash mumkin.

I .2. Suv osti arxeologiyasining asosiy vazifalari Yer ustida arxeologik izlanishlarni olib borishga qaraganda suv ostida tadqiqot izlanishlar olib borish juda murakab. Arxeolog g’avozlar suv ostidagi yodgorliklarni tadqiq etishlari uchun suv osti oqimi tinch bo’lishi g’avoz o’zi bilan birga har doim zaxirada nafas olish uchun kislarod to’ldirilgan balonlardan olib yurishi kerak bo’ladi. Suv osti arxeologik tadqiq etayotgan tadqiqotchilar ko’plab hollarda suv ostida yaxshi saqlangan yodgorliklarni ham uchratadilar yani insoniyat tamonidan buzub yubormagan balki suv ostida cho’kib ketgan kemalar va ularning xojalik kayutalarida yani xonalarida saqlangan sopol idishlar, kumush, mis,bironza va tiladan qilingan turli zebu-ziynat buyumlari suv ostida qolib ketganiga qaramay yer yuzida madaniyat va sanatning yuksak namunalari hisoblanadi. Suv ostida izlanishlar olib borilayotgan arxeologliklar turli xil qiyinchiliklarga yani suv osti boronlari, dengiz hayvonlari yani akullar va boshqa zaharli suv osti hayvonot olamida yashovchi jonvorlar qarshiligiga uchrashi mumkin bir necha futli chuqulikda ishlayotgan arxeolog (g’avoz) har qanday holatga tayor turishi shart maxsus g’avozlar kiymi suv osti hayvonlarning hujum qilganda yirtilishi va osha joyda infeksiya tushish ehtimoli ham mavjud shunning uchun ham gavozdan tadqiqot jarayonida juda hushyorlik talab qilinadi. Yuqorida aytganimizdek akvalandlar nafas olinadigan aparat asosan Ili’mil Ganyong va Jak Iv Kusto tamonidan 1942 yildan buyon suv ostidagi tadqiqotlarda ken foydalanib kelinmoqda eng avalo suv ostida tushgan g’avoz soviqdan himoyalanishi uchun neopern pirovizinadan qilingan maxsus kiyim kiyadilar bulardan tashqari g’avozdan suv ostmaydigan soat va yo’nalishni aniqlash uchun kompis shuningdek pichoq va suv osti yoritsh uchun fanari bundan tashqari hayvonlardan himoyalanish uchun maxsus rezina tayoqchalari yani (dubinka) olib tushishi shart zaxira sifatida to’ldirilgan kislarod baloni bilan 25 fut chuqurlikda tushishi mumkin.

Suv ostida ishlayotga akvaland olinayotgan nafasi yani kislarod tarkibida oladigan bo’lsak 80 % miqdorgacha toyintirilgan azotli kislarod qabul qiladi natijada bu esa g’avozning miya faoliyatining buzilishi nafaqat balki narkoz qabul qilingandagi singari Simptomlarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin bu holat esa mohir g’avozning ham hayotiga xaf solishi mumkin. Amerika Qoshma Shitatti suv osti arxeologiyasida o’ziga xos tadqiqot usullarini ishlab chiqilgan 1955-1957 yillarda Menfered tepka boshchiligidagi g’avoz arxeologlar Givatemala hududidagi Amatitlan ko’li atrofida tadqiqot izlanishlarini olib borib natijada suv ostidan juda ajoyib sopol buyumlar va haykallarni topishga muofaq bo’ldi Tepka topilmalarni ko’dan kechirib Miluokidagi davlat muzeyi derektori doktir Sitevin de Borxekgga murojat qiladi Sitevin de Borxelg topilmalarni tekshirib chiqandan so’ng bu arxeologik ashyoni Mayalar madaniyatiga oid ekanligini tasdiqlaydi

II. Bob. Suv osti arxeologiyasi tad q i q otining isti q bollari II .1. Ukraina hududidagi suv osti tadqiqotlari Ukraina hududidagi suv osti tatqiqotlari tarixini beshta bosqichga bo’lish mumkin . Birinchi bosqich . XIX asr ikkinchi yarmida XX asr boshlari bu davirda Qora dengiz bo’ylarida tasodifan topilgan topilmalar haykaltaroshlik namunalari va epigrafik yodgorliklarga asosiy diqat etiborini qaratilgan bilan xarakterlanadi 1894- yilda ilk suv osti arxelogik tatqiqot ishlari amalgam oshirilgan Fiyadesiya shahrida dengiz portini qurilishi jarayonida Qirim arxeologi A.I. Berk – Delogart tomonida suv ostida qilib ketgan qadimiy ochiladi 1905- yilda L.P. Kolli rahbarligi ostida yuqorida topilgan joyda birinchi suv osti izlanishlar amalgam oshirildi. Qazishmalar jarayonida ko’plab miqdorda yog’ochdan qilingan va 15 dan amfara topilgan 1902- yildan antik davirga oid bo’lgan Olviya shahrining suv ostida qolib ketgan qismida izlanishlar boshlangan bu tatqiqot ishlariga B.V. Furmakoviski rahbarlik qiladi. 1915- 1916 yillarda V.I. Derenki tamonidan shaharning suv ostidagi qismida tarxi va foto tasfirlari olinadi shu tariqa suv osti arxeologiyasi ilk arxeologik yodgorligida tatqiqot ishlari olib borilib birinchi umumlashtirilgan malumotlar qo’lga kiritildi o’z navbatida bu malumotlar XX asr boshlarida L.P. Kollining birinchi ilmiy nazariy “Dengiz ostidagi qadimgi madaniyat izlari” (tavir ilmiy arxiv ko’mitasi xabarnomasi) maqolasida o’z aksini topgan . Ikkinch bosqich. XX asrning 20-30 yillarida o’z ichiga olib suv osti arxeologik tatqiqotlarini giografiyasini kengaytirib tatqiqotlarni suv ostida olib boorish uchun texnik taminotini oshirish imkoni berdi Ichki ishlar xalq kamisariyati (N KV D) tashkilotining “EPRON ” ning tuzilishiga olib keladi “EPRON ” ilmiytatqiqot tashkiloti akademik R.A.Orbeli tashabusi bilan tuzulgan bo’lib, Olviya, Xersones, Feodesiya, Kaktebel, Pantibineya va boshqa

antik shaharlarni suv ostidagi qisimlarini o’rganish bo’yicha maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Olib borilgan tatqiqotlar natijasida R. A. Orbeli rahbarligidagi tatqiqotchilar suv osti arxeologiyasining nazariy masalalari, hal etilishi muhim bo’lgan vazifalar Sobiq itifoqning Gidro- arxeolagagik xaritalarini tuzish, suv osti tatqiqotlarlarini, muzeylarini tashkil etish maskur masala bilan shug’ulanivchi ilmiy tatqiqot muasassalarini tuzish shu tariqa yuqoridagi vazifalar bo’yicha dastlabki yutuqlar erishilib keyingi tatqiqot obektlari belgilanib olindi. Uchinchi bosqich. XX asrning 50-60 yillari bilan davirlashtirilib, bunda keng ko’lamli suv osti tatqiqotlarini olib borish uchun suv ostida tushuvchilar uchun maxsus kiyimlar (Vodalaz kiyimlari) maxsus asbob uskunalar tatqiqot usullari,muqum harakatda bo’livchi suv osti arxeolagik ekispeditsiyasi. Bu davir ham asosiy diqat etibor suv ostida qolib ketgan Antik davir shaharlari hududlarida olib borilgan arxeolog B.V.D. Bilavatsiiki tamonidan Fanagoriya hududlarida Olviyaning cho’kib ketgan qisimlarida va Xersunisda kuzatuv va qazish ishlari olib brogan bu bosqichda suv osti arxeolagagik izlanishlarni olib borishning yangi usullari ishlab chiqiladi va nazariy hamda ilmiy uslubiy asosiga qaratiladi V.D. Blovatiski ekispeditsiyasi izlanishlarida Sobiq itifoqda birinchi marotaba suv osti arxeolagagik tatqiqotlarida gioakustik va giofizik usullari qo’laniladi suv ostida olib borilgan kuzatuv ishlari natijasida ko’plab yangi obektlar ochildi avvalgi tatqiqotlar jarayonida olingan natijalarga ko’shimchalar va o’zgartirishlar kiriltilgan, yani birinchi marta to’plangan malumotlar umumlashtiriladi birinchi arxeolagagik xarita tuzuldi. Qora dengizning shimoliy qirg’og’larida olib borilgan tatqiqotlar natijalari V.D.Blavatiski va G.A. Kashelenkolarning “G’arq bo’lgan dunyoning ochilishi ” nomli asari nashir etirildi. Ukraina arxeologlarining ilk tatqiqotlari XX asrning 60 yillarida (Xarkuv va Ural unversetetlari hamda Xersenis hamkorlikda ) Olviya xarobalari va Berezond oroli atroflarida olib borilgan. Dastlabki olingan natijalar 1970-1980 yillar illari bilan kengayishiga yordam berdi.

To’rtinchi bosqich. (1970-1980 yy) suv osti tatqiqotlari usullarini mustahkamlanishi, tatqiqot uchun giografik arialning kengayishi bilan xarakterlanadi. Shimoliy Qora dengiz atrofidagi tatqiqot ishlarini olib boorish markazi avval Maskivada bo’lgan bo’lsa, keyin Ukrainaga ko’chirildi. Olviyaning suv osti qismida keng ko’lamda tatqiqot ishlari 1970 yillarida Ukrain arxeologlari (S.D. Kirijitskiy rahbarligidagi Ukraina fanlar Akademiyasning Olviya ekspeditsiyasi ) tamonidan amalgam oshirilgan. 1970- 1980 yillarida suv osti izlanishlari (V.V. Nazarov ) Berezand va Tendirof orollari atroflari shuningdek Sudak shaharining qirg’oq bo’yi hududlari I.I. Baranov tamonidan yaxshi o’rganilgan kuzatuv ishlari Donuzlav ko’li bo’yi atroflarida V.N. Taskayev, S.I.Simyukov tamonidan amalgam oshiriladi. Kirich atroflari kuzatilib antic davir shaharlari bo’lgan Akeni g’arq bo’lgan qismilariini K.K. Shilik va A.N. Shamray tamonidan o’rganiladi 1967 yildan boshlab Denepir daryosi atrofilaridagi Xartitsa oroli hududida doimiy ravishda tatqiqot olib borilmoqda XX asr ning 80 yillarini oxirlari va 90 yillarini boshlarida Adesiya arxeologiya muzeyi S.B. Axodnikov va A.S. Ostiroverxovlar, Zminiy (Ilonli) oroli havzasida suv osti kuzati ishlarini amalgam oshirilgan S.M.Zelenko rahbarligidagi Tarashevchanka nomli Kiyv milliy unversteti Qirimning janubiy qirg’oqlarida tatqiqot ishlari olib borishgan. Beshinchi bosqich: Ukrainadagi suv osti arxeologiyasi bu bosqichida asosan 2000 yildan boshlab bugungi kunga qadar suv osti Yevropa davlatlarida bo’lgani singari tadqiqot ishlarida eng zamonaviysongi uslubda vamukamal texnika asboblaridan yani vositalaridan foydalanib kelmoqda. Bu bosqichda suv osti tadqiqotlaridan umumjahon miqiyosida qabul qilingan usullar va texnik vositalardan keng ko’lamda foydalanayotgani bilan xarakterlanadi. 2001- 2004 yilgacha tarixiy tadqiqotlar labarato’riyasi Tandirov Dolgi Kurugli, Jarilgach kabi orollarda qator antic va o’rta asrlarga oid yodgorliklar ochildi. Y. Ligarlitsikiy ko’rfazida antik davirga oid bo’lgan murakab tarxli mudofa inshoatlariochilib o’rganildi natijada birinchi marta to’plangan malumotlar

umumlashtirilib suv osti arxeologiyasi taraqiyoti tarixida muhim ahamiyat kasb etildi. Shimoliy Qora dengiz bo’ylarida V.V. Nazarov tamonidan olib borilgan tadqiqot natijalari (Ukrainaning Qora dengiz bo’ylaridagi qirg’oqlaridagi gidroarxeologik xaritalari) nomli monagirafiyasida o’z aksini topgan. Denepir daryosining xortitsa oroli atroflarida D.R. Kabaliya va V.V.Nefiyadov taminidan doimiy izlanishlar jarayonida gidrolakotorlar, exolat va metan qidirish texnika vositalaridan keng foydalanlidi. 2004 yilda Ukraina Fanlar Akademiyasi arxeologiya inistuti tamonidan birinchi marta Ukrainada suv osti arxeologiyasini rivojlantirishiga qaratilgan iqtisoslashtirilgan davlat tashkiloti-ukraina suv osti merosi Departament tamonidan birinchi marta Qora va Azov dengizlari qaridan I-II jahon urushlarida ishlatilgan harbiy kemalar 1854 yildagi Qirim urushida foydalanilgan shuningdek XVII asrga taluqli bo’lgan yelkanli kema II jahon urushida ishlatilgan “Sherma- M-4” Amerika tanki rusimli maxsus kirandlar yordamida suv ostidan olib chiqiladi. Ukraina suv osti merosini muhofaza qilish masalalarida kelib chiqib Ukraina madaniyat va sanat ishlari vazirligi Yuneskoning suv osti madaniyati merosinisaqlash halqaro kanvensiyasini ratifikatsiya 2001-2004 yillar davomida Mejatraslev labarato’riyasida Ukraina suv osti madaniyati merosiga kiruvchi tadqiq etilmagan obektda tarixi izlanishlar olib boorish bo’yicha ro’yxat tuzilib chiqildi bunda birinchi marta Ukraina hududida antik davirdan to bugungi kungacha bo’lgan barcha suv ostidan arxeologik va tarixi yodgorliklar ro’yxatga olindi ular quydagilar. 1. 396 obekt- Qirim,fuqarolar, I-II jahon urishlari davrida chokib ketgan texnik qurol yarog’lar qoldiqlari. 2. 5 t a obekt-XX asrning ikkinchi yarmida chokib ketgan texnik asbob uskunalar. 3. 33 ta obekt-manzilgohlarning cho’kib ketgan qismi, shuningdek antik va o’rta asrlarga oid cho’kib ketgan kemalar.

Ukraina suv osti merosini tadqiq etish bo’yicha qabul qilingan dasturlarga binoan yodgorliklarini kompelkis tarzda o’rganish: Qidiruv fiksatsiya (ro’yxatga olish),ilmiy o’rganish, ilmiy va madaniy qiymatini aniqlash, ularni kilafikatsiya, pasportizatsiya, kartagirafiya, kanservatsiya, restavratsiya, reabilatotsiya, muzeyifikatsiya va boshqalar hisobga olingan. Yuqoridan kelib chiqib Ukraina hududida olib borilgan suv osti arxeologik izlanishlar natijalarini 2005 yil Ukraina fanlar Akademiyasiarxeologiya inistuti ilmiy kengashida tastiqdan o’tkazilgan. XX asrlarning 90 yillarda so’ng Taraj Shevchenka nomidagi Kiyif unversteti Ayu-Dog’ va Kastel tog’lari oralig’ida joylashgan hududlarda arxeologik kuzatuv ishlari olib boriladi. 1991 yilda boshlangan ”Tavrikaning dengiz sayohati antik va o’rta asrlarda ” tarix fakultetining ilmiy tadqiqot ishlari qatorida qo’shiladi kuzatuv ishlarini Kiyif davlat universteti amalga oshirildi. Olib borilgan kuzatuv ishlari jarayonida quydagi uchaskalar aniqlandi. 1 .Abu-Dog’ tog’larida to Partenit burnigacha 2 . Partenit burnidan to tilak burnigacha 3 . Tilak burni hududlarida tadqiqot ishlarini davom etirish bunda antik va o’rta srlarga oid bo’lgan sopollarni dengiz ostida ko’milib ketgani ko’rish mumkin 4 . Tilak burnidan Qorabog’ burnigacha: Tadqiqotlar jarayonida hududni suv ostidagi qismiga uzun zanjir tashlanib chuqurligini aniqlandi kuzatuv ishlarida bazan kerakli yo’nalishlarda maxsus suv ostida ishlatiladigan kompasdan foydalanildi. Birinchi uchaska: Abu-Dog’ tog’dan Partenit burnigacha bo’lgan hududni o’z ichiga olgan bo’lib bu yerning relifi qoyali Partenit burni,Uzen daryosining quyilish joyi (Ramankasha tog’idan keladi)va qum toshli qirg’oq palasalarini o’z ichiga olgan. Topilgan ashyolarga ko’ra, shuningdek yozma manbarga asoslanib bu yerda o’rta asrlarda Partenit shahri bo’lganligi haqida aniq tasavur hosil qilishga asos bo’ldi. Bugunki kunda ushbu hududda ”Furunza” va ”Qirim” sanato’riyalari, shahar cho’milish joylari, qayiqlar sitansiyasi joylashgan

qirg’oqning suv osti qisimlarida olib borilgan kuzatuv jarayonlarida bazi arxeologik matiriallari Kuchuk-Ayu qoyasi atrofidan topilgan bular X-XI asrlarga taluqli ko’zalar va ularning parchalaridan iborat topilmalar edi. Shuni alohida qayd etish keraki o’rta asrlar Partinet dengizi bo’yidagi yirik dengiz savdosi rivojlangan shahar bo’lganligini ko’rsatuvchi kam sonli arxeologik topilmalarni hisobga olinmasa asosan zamonaviy qurulish ashyolari chiqindilardan iborat. Ikkinchi uchaska: Partinet va Tilak burunlarining 250-300 metir masofadagi qirg’oqlari va 10 metir chuqurlikda joylashgan hududda olib borilgan kuzatuv ishlari jarayonida Qora dengiz bo’yi atroflarining asosan VIII- IX asrlarga taluqli va IX-XI asrlarga doir ko’zalar bo’lib ulardan tashqaqri keng og’izli amforalar ham topilgan . Uchinchi uchaska: Tilak burni atroflarini o’z ichiga olgan yirik qoyalardan iborat XX asrning 60 yillarida bu hududlar kema qatnovi uchun noqulay hudud bo’lganligi sababli qoyalar bir necha marta portlatgan kuzatuv ishlari jarayonida mil. avv. I asrdan milodiy XII asrga oid turli xildagi sopol buyumlari topilgan To’rtinchi uchaska: Tilak va Qorabog’ burni burunlari oralig’idagi hududlari bu yerda Kappenof nomidagi o’rta asr qishloq xarobalari, ibotadxona va qabriston joylashgan hozirgi vaqtda bu yerda qayiqlar uchun turar joyga aylantirilgan olib borilgan izlanishlar natijasida buyerda hech qanaqa arxeologik ashyo topilmagan 1994 yilda olib borilga qayta arxeologik tadqiqotlar natijasida suv ostidan mil. avv. I-milodiy XV asrlarga oid amforalar, ko’zalar va xum idishlari topilib o’rganildi. Umuman ushbu hududlarda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida quydagi xulosalarni chiqarish mumkin Ayu-Dog’ tog’i va Qarabog’ burni hududlarida izlanishlar shuni ko’rsatdiki bu yerda mil.avv. I-milodiy XV asrgacha yirik dengiz savdosiga iqtisoslashgan manzilgohlar bo’lgan o’rta asr shahari bo’lgan Partinet atroflarida suv ostida hech qanday arxeologik ashyolar topilmaganidan kelib chiqib suv osti tadqiqotini kengaytirish zarirligini etiborga olish lozim bo’ldi.

Ukrain ahududidagi suv osti yodgorliklarini o’rganishdagi hozirgi kunda ukraina Amerka qo’shma (halqaro) arxeologik ekispeditsiyasi faoliyati taqsinga sazavordir. Ukrainada tadqiqot ishlarini olib borishda quydagi huquqiy mezonlarga yani quydagi tashkilot organlaridan ruxsatnomaga ega bo’lishi lozim. Birinchidan. Halqaro ekispeditsiya tamonida amalga oshirilayotga ishlari nafaqatarxeologlar balki Ukraina respublikasi perzdenti qarori, Tashqi ishlar vazirligi, Mudofa vazirligi, Tiraspirt va aloqa vazirligi, milliy xafsizlik xizmati, Davlat chegara xizmati va Bojxona xizmatlarining kelishuvlar Vazirlar Mahkamasining buyruq va farmoishlari, Ukraina Milliy Fanlar Akademiyasi arxeologiya inistitutining maxsus ruxsatnomasi, Madaniyat va Turizim vazirligini rozilik xatlaridan iborat ko’plab masus hujjatlarni imzilash lozim bo’ladi. Ikkinchidan: Bu yerda tadqiqot ishlarini olib borish ko’rsatilgan xorijiy arxeologlar Milliy xafsizlik xizmati nazoratidan o’tishlari zarur ushbu tashkilotlarning ruxsatisiz ekispiditsiyaga o’zgartirish kiritish mumkin emas barcha kerakli hujjatlar yuqoridagi tashkilotlarga ekispeditsiya faoliyat boshlanishidan oltoy oldin hujjalarni taqdim etishi shart. 2006 yildagi qoshma ekispeditsiya azolarining izlanishlari natijasida 112 ta hudud o’rganilib u yerda 5 ta yodgorlik shuningdek 449 ta obekt ro’yxatga olindi 2007 yildav yer germaniya Federatif respublikasi Ukrainaning suvli hududlariga kirmasdan halokatga uchragan Vizantiya kemasini arxeologlar bilan birgalikda yana 25 ta jurnalist hamroligida o’rganildi. 2008 yilda olib borilgan Okianogirafiya tadqiqotlari sifatida Ukraina va AQSH tamonlari jami 37 ta yangi obektni ro’yxatga olinib tadqiqot ishlarini olib borishdi. AQSH tamoni Re Belard rahbarligi ostida Ukrainaliklar bilan Qora dengiz tubini o’rganib kelmoqda 2009 yil birinchi marta ” Sofikil-1” tele boshqaruvli aparat qator muhum kashfiyotlarni kiqlishga muofaq bo’lishdi. 2009 yil 9 avgustda Faros burni yaqinida 139 metir chuqurlikda Xi- XIII asrlar bilan davirlashtirilgan yelkanli yog’och kemani topishga muofaq bo’lishdi. Kema

ichida Vizantiya kulolchiligiga xos ming yillar davomida suv ostida yaxshi saqlanib yani o’z holatini 70 % saqlanib qolgan. 2009 yil 23 avgustda yaltadan 9 kilometir uzoqlikda 140 metir chuqurlikda yog’ochdan qilingan savdo kemalari qoldig’lari topiladi bu kemalar 50 % o’zining asil holatida saqlagan.U XVIII-IX asrlarga oid deb taxmin qilindi va Rassiyaga taluqli bo’lishi mumkin degan farazlar yuritildi. Tadqiqotlar vaqtida Adessa ko’rfazining 23 metir chuqurlikda Germaniyaga tegishli bo’lgan “J.U-52 3me” rusumdagi harbiy tiranspirt samaliyot qoldig’i topildi topilgan ashyo o’rganilish natijasida 1943 yil urush jarayonida urilib tushirilgan degan taxmin qilindi uning bortida Ukrainada faoliyat ko’rsatgan nemislarning Lyuftvaffy shitabi tegishli maxfiy hujjatlar solingan papka topiladi. R.Reyit boshchiligida tuzulgan va xersunis suv osti ekispeditsiyasi- “Xirsunis Tavreniskiy” milliy qo’riqxonasi azolari tamonidan olib borilga dastlabki izlanishlar o’zining natijalarini berdiyuqoridagi barcha tadqiqotlar Ukraina hududidagi suv osti arxeologiyasi masalalarini hal qilinishining yangi yechimini topishiga imkon brdi bunda birinchi marta maxsus texnika aparatlari bilan izlangan “Sofikil-1” suv osti tele boshqaruvli aparat suv ostiga tushirilgan.Texnika fanlari doktori pirofesor V.Bilintsof, Admiral Makarov nomidagi milliy universtitet tadqiqotchilari Qora dengizni Qirim qismida 70- 130 metir bo’lgan joyda suv osti aparati tadqiqotni yanada samarali bo’lishini taminladi. Maskur tadqiqot ishi Xerson portidagi “ Nautilis yuk ” ilmiy tadqiqot kemasi bortida olib borilib “ Faroskiy” va “ Girinoviskiy” nomli kemalarni suv ostidan olib chiqilishiga muofaq bo’lishdi. Bugungi kunda Ukraina arxeologlari 150 metir chuqurlikdagi suv osti yodgorliklarni tadqiq etish imkoniyatiga ega. 2010 yildan keyin Arxemet nomli suv osti robirtini ishlab chiqishini rejalashtirilmoqda, ushbu robirt nafaqat kuzatuv tadqiqotlarini balki to’g’ridan to’g’ri suv ostida qazuv ishlarini ham olib boriladi. Ukraina Madaniyat va Tiranspirt vazirligi azolari 22 ta Qora dengiz ostida joylashgan suv osti obektlarini ro’yxatga olinib muhofazasi bilan ham shug’ulanmoqda 2006-2009

yillarda suv osti Merosi Departamenti Rossiya Federasiyasining Mudofa vazirligi bilan hamkorlikda ishlarini olib borilgan 2009 yilda ekispeditsiya ishlari Rossiya kemalarida olib borilgan shu bilan birgalikda Serbiya, Bolgariya, Turkiya, Buyuk Biritaniya va Italiyaning maxsus ekispeditsiyqalari bilan hakorlik qilish rejalashtirilmoqda. II .2. Misrdagi suv osti arxeologiyasi tadqiqotlaridan

Tarixdan maluki Misr insoniyat tamadduni (sivilizatsiyasi)ning ilk makonlaridan biri (Qadimgi Misr). Afrikaning shimoli-sharqida, Nil daryosining quyi oqimida joylashgap qadimgi davlat . Misrda odamlar paleolit davridan boshlab yashagan. Mil. avv. 10-6 ming yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq yashagan qabilalar terimchilik, ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shug‘ullanishgan. Ular orasida qad. som xalqlariga mansub qabilalar, barbarlar va kushitlar bo‘lib, ularning aralashuvidan mil. av. 4-ming yillikda Misr xalqi vujudga kelgan . Aholi nufuzining ortishi chorvachilik va dehqonchilikka o‘tishni tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Dehqonchilik qilish uchun kanallar, to‘g‘onlar qurish zaruriyati tug‘ilgan, buning uchun esa o‘zaro urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan foydalanilgan. Natijada jamoada ijtimoiy tabaqalanish ro‘y berib, urug‘ zodagonlari ajralib chiqqan, qabila sardorlari podsholikalarga aylangan. Bir qancha mayda quldorlik davlatlar vujudga kelgan. Keyinchalik ular o‘rtasidagi kurash natijasida, shimolda Quyi Misr, janubda Yuqori Misr podsholiklari tuzilgan. Mil. av. taxm. 3-ming yillikda ikkala podsholik birlashib, yagona davlat barpo bo‘lgan. M.ning keyingi tarixi 4 asosiy davrga bo‘linadi: Ilk podsholik (mil. av. taxm. 3000— 2800), Qadimgi podsholik (mil. av. taxm. 2800 —2250), O‘rta podsholik (mil. av. taxm. 2050— 1700), Y a ngi podsholik (mil. av. 1580—1070), So‘nggi (Liviya-Sais va Eron) davr (mil. av. taxm. 1070— 332). 3- 4 asrlarda Misr Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. Rim imperiyasi yemirilgach (395), Vizantiyaning bir viloyati bo‘lib qoldi.7 asr boshlarida butun Misr aholisi Vizantiyaning rasmiy pravoslav cherkoviga qarshi bo‘lgan xristianlarning monofisit mazhabini qabul qildi. Aholi ko’chiligini (qibt) tilida so‘zlashar edi. Shu davrda Misrni sosoniylar , 639—642 yillarda esa arablar bosib oldi va mamlakatda islom dini tarqala boshladi. Keyinchalik tuluniylar (868 — 905), abbosiylar (905-935), ixshidiylar (935-969) sulolalari hukmronlik qildi. Fotimiylar davri (969—1171 )da Falastin , Shom (Suriya) va G‘arbiy

Arabiston Misrga qaram bo‘lgan. 1113 yil. salib yurishi qatnashchilari Misrga bostirib kirdi. Shimolda Suriya va Iroqdagi saljuqiylar noibi Nuriddin Mahmud ibn Zangi (1146—74) salibchilarga qarshi kurashda Fotimiy xalifa Adid (1160 —71) ga katta yordam berdi. Buning evaziga xalifa uni vazir qilib tayinladi (1169). 1171 y. ayyubiylar sulolasi (1171 — 1250) ning asoschisi Salohiddin taxtga chiqdi. 1174 y. esa u sulton nomini oldi. 1187 y. Suriya va M. harbiy kuchlari birlashib, salib-chilarg‘a qaqshatqich zarba berdi va Fa-lastin bilan Suriyani ulardan ozod qildi. Misrda XIII asr yarmigacha Ayyubiylar, XIV-XV asrlarda mamluklar hukmronlik qildi. 1517 y. turk sultoni Salim I Misrni egallab, uni Usmonli turk davlati tarkibiga qo‘shib oldi. 18 asr. ikkich yarmidan Usmonli turk saltanati tanazzulga uchray boshladi. Bundan foydalapgan mam-luk beklaridan Alibey mustaqil dav-lat tuzishga erishdi (1769), Alibeyning vafotidan so‘ng taxt uchun kurash kuchaydi. 18 asr. oxiri — 19 asr. boshlarida Fransiya va Angliya Misrni bosib olishga harakat qildilar. 1798 y. M.ni Napoleon armiyasi egalladi. 1801 y. da ingliz floti fransuz floti ustidan g‘alabaga erishdi. 1805 yilda hokimiyat Muhammad Ali posho qo‘liga o‘tdi. Muhammad Ali Misrni kuchli, mustaqil dav-latga aylantirish maqsadida mamluk beylariga qarshi kurash olib bordi. Mamlakat iqtisodiyotining asosi bo‘lgan q.x.ni rivojlantirdi. Bu davrda birinchi movut, to‘qimachilik fbrikalari, metallurgiya, qand, oyna chiqarila di. Xalqning kurashi natijasida ingliz protektorati bekor qilinib, Misr mustaqil podshohlik deb e’lon qilindi (1922). 1923 y. M. konstitutsiyasi qabul etildi. Bu konstitutsiya parlament tuzishni nazarda tutdi. U ayrim erkinliklar siyosiy tashkilotlar tuzish va matbuot erkinligini berdi, shu bilan birga, podshohga deputatlar palatasini tarqatish, parlament chaqiriqlari muddatini surish, vazirlarni tayinlash va bo‘shatish huquqini ham berdi. Shunday bo‘lsada, Angliya Misrda o‘z mavqeini, ya’ni davlat idoralari hamda harbiy kuchlar ustidan nazoratini, mamlakatda ingliz armiyasini saqlab qoldi. Parlament saylovida «Vafd» partiyasi g‘alabaga erishdi va Zag‘lul Sa’d boshchiligida yangi hukumat tuzildi. Biroq mamlakatda milliy ozodlik kurashi to‘xtamadi.

1936 y. Angliya b ila n M isr o‘rtasida shartnoma tuzildi. Shartnomaga muvofiq, inglizlar Misrni bosib olishni to‘xtatdilar, lekin mamlakatda harbiy bazalar va armiya saqlash huquqini oldilar. 2-jahon urushi davrida M isr Italiya- Germaniya va Angliya armiyalari o‘rtasidagi jang maydoniga aylandi. Urushdan keyin M.da milliy ozodlik harakati yanada kuchaydi. Arab-Isroil urushi davri (1948—49)da mamlakatda reaksiya avj oldi, so‘l vafdchilarni, talabalar harakati rahbarlarini qamash boshlandi. Bunga qarshi xalq harakati yanada avj oldi. Parlament 1936 y. gi Angliya-M isr shartnomasini bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Shundan keyin Angliya M isr .ga qarshi agressiya uyushtirdi. M isr xalqi mustam-lakachilarga qarshi partizan urushini boshladi. 1952 y, 23 iyulda Jamol Abdul Nosir boshchiligidagi «Zubbot al-ahror» («Ozod zobitlar») uyushmasi armiyaga tayanib, davlat to‘ntarishi o‘tkazdi. Davlat hokimiyati Inqilobga rahbarlik kengashi ixtiyoriga o‘tdi. Budan keyingi davirda ko’pgina tarixiy jarayonlarni ko’rish mumkin shuning uchun Misr tarixini o’rganishda ko’pgina izlanishlar olib borilgan shular qatorida suv osti arxeologiyasi tadqiqotlarini olish mumkin. Suv osti arxeologiyasi Departamenti Misr Qadimiyati oliy kengashi huzurida XIX asrn oxirida faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsada 1996 yildagina tuzulgan maskur Departamentining tuzilishiga sabab Kayt-Bey ko’rfazida 1995 yilda va 1996 yil Aleksandiriyaning sharqiy qismidagi suv ostida podsholar turar joylari qolidiqlari topilishi bilan bog’liqdir aynan manashu voqiya Misr suv osti arxeologiyasining paydo bo’lish bosqichi hisoblanadi. Tadqiqotlar jarayonida yani 1962 yilda suv ostidan Isida Forosskaya ilohasining mahobatli haykalini topilishi bilan tadqiqotlar ko’lami kengaydi. Misr suv osti arxeologiyasi departamenti tuzulgunga qadar ham bir qancha kishlar tamonidan turli ashyolar topilib o’rganilgan 1910 yilda firansuz muhandisi Gaston Jand Aleksandiriya portining sharqiy qismini tadqiq qilish jarayonida birinchi marta qadimiy kemalar turar joyi qolidiqlari topildi. 1933 yilda ingiliz uchuvchisi Keyt- Beydan 30 kilometir sharqda joylashgan Abu-Kir ustidan uchib o’tib suv ostida qandaydir inshoat qoldiqlarini eslatib o’tadi. Havaskor akvalang shaxzoda

Amar Tusun 1933 yil 5 mayda maxsus ekispeditsiya tuzib maskur hududda tadqiqot ishlarinio’tkazadi ekispeditsiyaning birinmchi kunidayoq marvardan qilingan Aleksandir Makedoniskining haykalini bosh qismi topilgan ushbu topilma qirg’oqdan 450 metir va dengiz tubidan 5metir chuqurlikda topilgan 1933 yilning yoz oylari davomida Shaxzoda Umar va yordamchilari suv ostida qolib ketgan va yaxshi saqlangan ikkita jqadimiy shahar qolidiqlarini topishadi mil.avv. V asr o’rtalarida Misrda bo’lgan buyuk tarixchi Geradot sayohati davomida bu yerda gulab yashnagan ikkita shahar Menutes va Geraklion shaharlarini eslab o’tadi yer ustida bu shaharlardan hech qanday iz qolmagan shu sababdan qadimgi manbalarda suyangan holda Tusan Menutes shahari o’rnini aniqlash va suv ostida qolgan ibodatxona qoldiqlarini, shuningdek Geraklion shaharining joylashgan o’rni aniqlash imkonini beradi. O’rtadagi uzoq tanafusdan so’ng XX asrning 60 yillarida arxeologik tadqiqotlarda yangi davir boshlanadi 1961 yilda havaskor arxeolog Kamol Abu- El- Saodat Keyt- Beyni foprtida uncha uzoq bo’lmagan suv ostida nomalum inshoatlar qoldiqlarini topadi 1962 yilda tadqiqotlarni davom etirib hamkor sifatida Misr harbiy dengiz kuchlari yordami bilan Ellen davriga taluqli odam bo’yi barovar qilib giranitda yasalgan erkak haykali suv ostida olib chiqildi oradan besh oy otib Keyt- Beyda unchalik uzoq bo’lmagan joyda akvalandlar Isida- Farosskayaning haykalini topadi Isidaning 7 metir haykali ham giranitdan qilingan. Haykal topilgan joydan 33 yil oldin ham haykal topilgan edi. Abu el-Saodat Kayd-Bey (Faros) rayoni, sharqiy ko’rfaz (Antirados oroli) shuningdek Sil-Sil va Shatba hududlarning muxtasar pilani tuzilib qayerlarda qazuv ishlari olib borilishizarurligi haqida tasvurga ega bo’ldi. Izlanishlar jarayonida qadimiy qurilish qolidiqlari, giranit ustunlari, Sarkofaga va tangalar topilgan shuningdek Abu-Kir qo’ltig’idagi Napaliyo kemalari qolidig’lari shuningdek Amur Tusun tadqiq etgan ikkita shahar xaritaga kiritiladi 70-80 yillarda suv osti izlanishlari davom etadi. Aleksandiriyadan sharqda va Abu- Kirdan 5 kilometir Mamur shahri yaqnida suv ostida 250 metir uzunlikdagi inshoat qoldig’i va toshdan qilingan langar topiladi. Topilgan ashyolar va

tuzilgan xarita Aleksandiriyadagi yuno-Rim muzeyiga topshiriladi. Abu el- Saodat o’zining hayotlik chog’ida mohir akvalandlar sifatida balki ekispert sifatida ham Aleksandiriya hududidagi bir nechta ekispeditsiyalar tarkibiga qo’shilgan. 1968 yildan boshlab suv osti arxeologiyasi yirik mutaxasis Onor Firost rahbarligidagi Yunesko ekispeditsiyasiga azoligiga olingan. 1983 yil Jak Duyuma rahbarligidagi ekispeditsiya hamda Firansuz va Misr dengiz harbiy kuchlari hamkorligida Abu-Kir ko’rfazi 11 metir chuqurlikdan Napaliyon filotiga tegishli bo’lgan L’Orient nomli kema qoldig’lari chiqarib olinadi. 1983-1984 yillarda ular tamonidan tashkil etilgan ekispiditsiya nomli uchta kema tadqiq etiladi 1986 yilda Aleksandiriyaning g’rbida joylashgan Agam deganhududda Le Patriote deb nomlangan chokib ketgan kemada tadqiqot ishlari boshlandi kema El-Fara deb nomlangan Rifning g’rbiy qismida 4 metir chuqurlikda bo’lgan suv osti arxeologik izlanishlar jarayonida tila, kumush va bironza tangalari, arteleriya qurollari,mushketlar va patronlar topiladi. L’Orient kemasi g’arq bo’lgan joyda kemaning ro’l qismi odamlarga taluqli bo’lgan turli xildagi taqinchoqlar, oyoq kiyimlari shuningdek idish tovoqlar sopoldan qilingan vino idishlari, shisha filaklar va boshqa ko’plab ashyolar topilgan. Misr hududida so’ngi 7 yil davomida olib borilgan tadqiqot ishlari jarayonida suv osti arxeologiyasi sohasida alohida ko’zga ko’rinali ishlarni amalga oshirildi ularni topilgan topilmalarining joylanish o’rniga qarab 7 guruhga bo’lish mumkin. 1.Keyt-Bey rayoni: Aleksandiriyani tadqiq etish markazi,suv osti arxeologiyasi departamenti va qadimiyat davrini o’rganuvchi yuqori kengashning hamkorlikdagi ekispiditsiyasi Keyt-Bey fortining sharqiy qisimlari 2,25 gektarli maydon va 6-8 metirli chuqurlikdagi hududda 3000 dan ortiq turli xil obektlar jumladan, har xil haykallar binolarning kalonalari kapiteliylar va boshqa narsalar topilgan topilmalarning umumiy og’irligi 75 tonani tashkil qilgan ashyolarning asosiy qismi Yunon-Rim bosqichiga taluqli bo’lib asosan

giranit, kvarts va marmardan qilingan shu bilan birgalikda ilk Firavinlar davriga oid topilmalar ham uchun oid arxeologlarning taxminiga ko’ra ushbu ashyolar yangi poytaxtni bezatish uchun mamlakatning turli hududlaridan keltirilgan suv ostida olingan topilmalar asosan Aleksandiriyadagi Rim amfiy tiyatirida saqlanmoqda. 2.Aleksandiriyaning sharqiy qismi : suv osti arxeologiya departamenti va qadimiyat oliy kengashi bilan yevropa suv osti arxeologiyasi inistituti (IEASM) hamkorligida tepagirafiya tadqiqotlar va arxeologik qazuv ishlari olib borildi 5 yil davomida olib borilgan tadqiqotlar quydagi natijalarni berdi: 1) Antirados orollari,reflar o’rganildi va tadqiq etildi. 2)Temuniun yarim oroli shuningdek Antirados orolidan antik davir inshoatlari qoldiqlari topilgan. 3) 1000 yaqin turli ashyolar suv ostidan chiqarib olingan. 4)Antirados oroliga yaqin hududda yaxshi saqlangan Rim imperiyasiga taluqli yuk kemasi topildi kemada olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari jarayonida ikkita tila uzuk, sopoldan qilingan gema (muhir) shuningdek tangadan qilingan ko’plab topilmalrni kiritish mumkin . 3.Aleksandiriyaning sharqiy qirg’oqlari : 1997 yilda suv osti arxeologiya departamenti va Misr qadimiyat oliy kengashi Silsil ko’rfazida Pitalameylar davriga oid diniy majmua hududida uncha katta bo’lmagan 30 x 400 metirga teng bo’lib asosan ustunlar va ikkita tobut (sakofag) topildi Ibraxaynuiya Rifening atroflaridako’plab qurulishga ishlatilgan to’rtburchak va to’g’ri to’rtburchakli toshlar hamda sopol buyumlari, asosan anforalar ko’plab uchraydi. 4.1999 yil oktiyabr oylarida Key-Beyning sharqiy qismida : Mamurdan 5 kilometir g’rbda arxeologik izlanishlar davom etirildi tadqiqotlar jarayonida 100 ta amfora, kemaning langari topilgan langarlarning og’irligi 180-230 kilogramgacha bo’lgan. 5.Abu-Kir ko’rfazi: 1998 yilda yevropa suv osti arxeologiyasi inistituti suv osti departamenti va Misr qadimiyati oliy kengashi bilan hamkorlikda L’Orent

kemasining cho’kib ketgan joy atroflarida tadqiqot ishlari davom etirildi topilgan topilmalr Napaliyon armiyasiga taluqli ko’plab ashyolar shuningdek Malta , Ispaniy, Partugaliy, Firansiy,Misr, Avstiriya va Istanbulda zarb etilgan 230 taga yaqin tila tangalr topilgan. Abu-Kir ko’rfazida olib borilgan tadqiqotlar jarayonida suv ostida qolib ketgan Menetis va Geraklion nomli antik davir shaharlari topildi qazishmalar jarayonida ko’plab haykallar, binolar va ibodatxonalar qoldiqlari Vizantiya va ilk islom davriga taluqli taqinchoqlar tila tangalar topildi ushbu hududlarda tadqiqot ishlari davom etirilmoqda. 6.Shimoliy-g’arbiy qirg’oqlari: 1995 yillarda dengiz arxeologiyasi inistuti Misrlik hamkasblari bilan birga o’rta yer dengizi qirg’oqlaridan Mars- Matruga tamon sharqiy tamonlarida kuzatuv ishlari olib borilgan tadqiqotlar jarayonida mil. avv. II asrlarda milodiy III asrlargacha bo’lgan davir bilan davirlashtirilgan amforalar topiladi shu tariqa maskur tadqiqotlar natijasida O’rt yer dengizining Misr bilan chegaradosh hududlari haqidagi dastlabki tarixiy tasavurlar hosil qilinadi. 7 .Qizil dengiz hududi: 1994 yilda Misr suv osti arxeologiyasi inistituti Qizil dengizda tadqiqot ishlarini olib borildi Saadana oroli hududdida (Curgadidan 18 kilometir janubda joylashgan ) XVIII asrda cho’kib ketgan kema topilib o’rganildi 1995-1997 yildagi suv osti qazuv ishlari jarayonida chini va sopoldan qilingan idishlar kofe va kakos donalari topilgan cho’kib ketgan kemaning uzunligi 50 metir eni esa 15 metir bo’lib 900 tonagacha yuk ko’taradigan yuk kemasi ekanligi aniqlandi va o’rganilib chiqildi. Umuman olinganda Misr hududidagi suv ostida qolib ketgan yodgorliklar talon-taroj qilishdan va buzilishlardan xoli bo’lgan ular tadqiq etishda tizimlilik, uyushganlik va ilmiylik xususiyatlariga katta etibor qaratmoqda XX asr arxeologiya tarixida “oltin asr” bo’ldi: Tiroya Tutanhamon daxmasi, Xitoydagi maqbaralar majmuasi, Kinass saroyi, Amerika hindulari piramediyalarining ochilishi yerning qadimiy tarixi qay darajada boy ekanligini odamlar ko’z o’ngida namoyon bo’ldi.

Arxeologiyaning turli sohalarda bo’lgani singari suv ostida ham izlanishlar olib borilmoqda 2000 yilning iyunida Yevropa suv osti arxeologiyasi inistutining xodimi Firank Gadio Misrning Abu-Bakir ko’rfazining birqancha hududlariga tadqiqot ishlarini olib borildi natijada suv osti arxeologik izlanishi davomida ikkita qadimiy shahar topilganini rasman e’lon qilindi bu shaharlar Aleksandiryadan bir necha kilometir narida joylashgan edi. Aleksandiriya shahri mli.avv. 332 yilda Aleksandir Makedoniskiy tamonidan Firavinlar davrida Rakotis nomi bilan muhum bo’lgan manzilgoh o’rniga asos solinadi bu yerning tanlanishi bejiz emasdi: taniqli Yunon yozuvchisi Gomerning yozib qolidirgan malumotiga ko’ra uning qirg’og’ida uncha uzoq masofada bo’lmagan joyda yani Faros oroli joylashgan Aleksandiriyaning tarixi (pilani ) Afinaga to’g’ri kelib Yunoncha to’rtburchak pilaniga ega bo’ldi shaharni to’g’ri ko’chalar kesib o’tgan ularning eng yirigi Kanob bo’li g’ildirak shaklida aylanish mumkin bo’lgan u bor bo’yicha ustunlar bilan bezatilgan bo’lib qadimgi davir yozuvchilarining Aleksandirioya iqlimi haqida fikir yuritib uni bir tarafdan O’rta yer dengizi ikkinchi tamondan Marinet ko’lining suvlari yuvib turganligini yozib qoldirishgan ayniqsa shaharni suv taminot tizimi juda mukamal o’ylagan holda Nil daryosing suvi bilan taminlangan Mariut ko’li kanallar orqli Nil bilan birlashgan ko’l bo’ylarida savdo gavanalari (dengiz bo’ylarida kemalar turar joyi) o’zining boyligi bilan dengiz gavanalari bilan tenglashgan Gebtattabiyaning qurilishi jarayonida Faros oroli va uning qirg;oqlari birlashgan holda ikkita dengiz gavanasi hosil qilingan: Evnosta g’arbiy gavana va katta sharqiy gavana Faros orolida qadimgi dunyoning 7 mo’jizasidan biri balanligi 125 metir teng Faros mayog’i bo’lgan aleksandir o’limidan keyin u tuzgan yirik imperiya uchta asosiy qisimga bo’linib ketdi jumladan Misrni Pitalemeylar sululasi qo’l ostiga o’tib ketadi Aleksandiriya shahari uning poytaxti bo’ldi. Yunonlar hukumronlik qilishiga qaramay davlat boshqaruvi asosan qurilish va memorchilik sohalarida Misrni ananasi saqlanib qolgan Pitalemey I Sater tamonidan diniy islohatlar o’tkazib Yunon va Nisr xudolari sifatlarini o’ziga jalb qilgan Serapis xudosini hosil qilgan. Shuningdek

bu yerda Isida ilohasiga ham sig’inish keng tus olgan Aleksandir uzoq davirlar mobaynida madaniyat va fan markazi sifatida namoyon bo’lgan bu yerda qadimgi davirga shuhrat qozongan Aleksandiriya falsafa, maktabiga , eng yirik Aleksandiriya kutubxonasiga asos solingan suv ostidagi Aleksandir Belof Abu-Bakir ko’rfazidagi tadqiqot ishlar ishtirokchisi sifatida ko’plab suratlarni olishga muofaq bo’ilshdi.suv ostida Aleksandir Belof ko’z o’ngida Seraps, Isida ilohalarinimng katta haykallaridan- 1,5 ming yil avval zarb etilgan tila tangalar topildi va suv ostidan olib chiqildi. Aleksandir Belof 1999 yildan boshlab Firank Gaddio rahbarligida ekispeditsiya (Yevropa suv osti arxeologiya inistuti) azosi sifatida Aleksandiriya va Abu-Kir hududlardagi tadqiqot ishlarida ishtirok etadi bundan tashqari tadqiqot ishlarida bevosita Firansiyaning “Senemarena kino kampaniyasi” tamonidan sifatli foto yoki kino kadir olish maqsadida hamkorlik o’rnatildi arxeologik izlanishlar kunida ikki mahal olib borilgan yani ertalab va oqshomda amalga oshirilgan ish vaqti 3-3,5 soat davom etgan. Ekispeditsiya mavsumiy ishlari oxirida peres kanferensiya o’tkazilib tadqiqot ishlari natijasi haqda muhokama qilinga. Antik davir madaniyati o’rniga kelgan Vizantiya va Arab madaniyati Aleksandiriya tarixida o’ziga xos iz qoldirilgan bundan tashqari xiristiyanlikni kirib kelishi natijasida ko’pgina antik madaniyatni buzilishiga yodgorliklarini yoqolishiga asos bo’ldi. Yepiskop Tiofil buyrug’iga binoan shaharning eng yirik ibodatxonasi bo’lgan Sirapeum vayron qilingan bundan tashqari tabiy ofatlar (zil-zila ) tufayli ko’pgina qadimiy madaniy yodgorliklar, jumladan Faros mayog’i ham talofat ko’rgan balki butunlay vayron bo’lgan. Aleksandiriya shahri ko’p yillar davomida arxeologlar etiboridan chetga qolib ketgan bo’lib asosiy etibor qadimgi Misr madaniyatiga qaratilgan yani Firavinlar tarixiga ko’proq etibor qaratilgan bo’lib asosa Yunon- Rim bosqichi davri madaniyati nazardan chetga qolgan tarixi tadqiqotchi Genrix Shelemning Aleksandir Makedoniski tarixi shaxsining qabrini izlash va topish uchun

qilingan Aleksandiriya sharidagi tadqiqotlari o’z natijasini bermaydi bu esa o’z navbatida arxeoliglarni qiziqishlarini sonishiga ham sabab bo’lgan bo’lsada bundan tashqari Aleksandiriya shaharining yer ustida saqlanib qolgan yodgorliklari yani madaniy qatlami yangi zamonaviy qurilishlar, taraqiyot natijasida yer tagida qolib ketishi yoki buzulishiga sabab bo’lgani bilan suv ostida saqlanib qolgan qadimgi madaniyat Aleksandiriyaning qadimgi tarixini qisman bo’lsada o’z qarida saqlab qoldi. Bugungi kunda Aleksandiriya shaharida ikkita yirik inistitut: Firank Gadio boshchiligidagi Yevropa suv osti arxeologiya inistuti va Jan Iv Anperre boshchiligidagi Aleksandiriya tadqiqot markazi xodimlari tamonidan arxeologik qazuv ishlarni olib borilmoqda. Ampyer 1994 yildan buyon Keyt-Bey forti hududdida tadqiqot ishlarini olib borilmoqda ikki yil davomida suv ostidan o’nlab yirik arxeololagik ashyolarni chiqarib oldi shuni takidlash lozimki topilmalar orasidagiranitdan qilingan Firavin kiymidagi Pitalamylar sulolasi vakillaridan birining haykali, shuningdek 75 tonagacha tosh bo’laklarining suv ostidan yer yuzasiga olib chiqishgan bo’lib bu muhum tarixiy voqiya bo’ld ayniqsa tosh bo’laklarining topilishi vayronaga aylangan afsonaviy yetti mo’jizaning biri bo’lgan Faros mayog’ining vayronalari ekanligi tastiqlandi. Firank Gadio Aleksandiriyaning hozirgi sharqiy porti hududlarida (1992 yilda) va Abu-Kir ko’rfazi (1992 yilda ) hududlaridan tadqiqot ishlarini olib borilmoqda . Aleksandiriyaning suv osti hududlarini tadqiq qilishda yangi zamonaviy texnalogiyalarda foydalangan holda va usullarni qo’lash orqali portning bundan ikki ming yil avvalgi holatini tasavur qilish uchun maxsus kampytur progmalari asosida shaharning juda aniq xaritasi va sexemasi tuzulgan bu xaritalarda shaharning suv ostida qolib ketgan qismining barcha yodgorliklari royxatga kiritildi izlanishlar vaqtida suv ostida Yunon va Misr yozuvli ustunlar, Kopetali devorlari qoldiqlari, Sifnkis,Misr xudolari haykallari, kohin va Firavinlari haykallarini o’rganish uchun bir necha yillar kerak bo’ladi.

Abu-Kir ko’rfazi hududida ikkita qadimiy shaharlarni topilishi bugungi amalga oshirilayotgan tadqiqotlarning yangiliklaridan biri desak bo’ladi bundan tashqari bu hududda ilk tadqiqot ishlari 1994 yildan boshlangan bo’lsada shular qatorida Misr shaxzodasi Amar Tussun tamonidan olib borilgan ko’pgina izlanishlari natijasida qurilish ashyolari,sopol buyumlari topilgan edi. 1997 yilga kelibgina bu hudud Misr suv osti arxeologiyasi tadqiqotchilari inistuti xodimlarini qiziqtirib qo’ygan edi shuning uchun ham ushbu hududda Magnitometrik kuzatuv ishlari olib borish jarayonida suv ostida ko’plab muhim ashyolar topilishi haqida malumot olindi singi arxeologik kuzatuvlar jarayonida quydagi manbalar topilgan yani yettita Sifinkis, o’n beshta haykal bosh qismi (asosan Pitalamylar sulolasiga mansub haykallar) ko’plab miqdorlarda zebu- ziynat buyumlari mis va tila tangalar topildi. Abu-Kir hududidagi tadqiqotlar jarayonida topilgan topilmalar orasida qora Bazaltga yozilgan iyogrilif tasviri tushurilgan yuzuvli tosh ehg muhum manba sifatida topilgan edi akvalangistlar dastlab uning bir qismini so’ngra oradan ikki hafta o’tgach ikkinchi qismini topib chiqdilar ushbu topilmaning davirlashtirilganda mli.avv. IV asrda Firavin Nektanebil tamonidan Deltaning sharqiy chegarasida bunyod etilgan Softatinda o’n kundan iborat 36 ta dekadalik bosqichda jadval ko’rinishidagi osmondagi yirik yulduzlarning paydo bo’lishi va yuqolishi ko’rsatilgan jadval Misrshunos tamonidan o’rganilib chiqilganda ushbu yulduzlar tun davomiyligini hisoblashda yordam bergan ushbu jadval Misr iyogriliflari bilan to’ldirilgan bo’lib burjlar belgilarsiz tuzulgan. Bunga o’xshash yodgorliklar Yunon-Rimliklarning juda katta qiziqishiga sabab bo’ldi desak bo’ladi shu sababdan Isuda va Serapis ilohlariga atab Konoba shaharidagi ibotadxonaga ushbu tosh lavhani olib keltirishgan edi. Umuman olganda bugungi kunda Misrning Aleksandiriya shaxrida tarixni o’rganishda quruqlikdagi arxeologik tadqiqotchilarning, ayniqsa suv osti izlanishlari olib borayotgan izlanishlari o’zining natijasini bermoqda bu esa suv osti arxeologiyasi sohasida ko’proq izlanishlar olib borishga to’g’ri kelmoqda

Похожие

Samarqand vohasi arxeologiyasi yangi tadqiqotlarda

O`zbekistonda ekalogik muammolar va bu to`g`risida hukumatimizning olib borayotgan siyosati

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)

O’zbekiston xalqaro va mintaqalararo Yevroosiyo hamkorligi tizimida