Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida) - История - Дипломные работы

Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida)

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEKISTON TARIXI KAFEDRASI To‘ychiyeva Zarnigor Sobir qizining “5220200 Tarix (mamlakatlar va mintaqalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “Qashqadaryo vohasida Yakkabog‘ tumanining tarixi (XIX asr oxiri XX asr boshlarida ) ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: t.f.n. N.Quvvatova. “Himoyaga tavsiya etildi” Tarix fakulteti dekani ___________dots. F.Rahmonov “_____”____________ Qarshi 2013 yil

MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………3 I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA YAKKABOG‘ TUMANINING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI VA RIVOJLANISH MUAMMOLARI……………………………………………….…………………7 1.1. Sovet hokimiyati yillarida Yakkabog‘ tumanining maorif sohasidagi holati…………………………………………………………… ……………. …....7 1.2. Yakkabog‘ tumaning ma’naviy mdaniyati rivojlanishdagi ziddiyatlar………………………………………………………………………..18 II BOB. SOVET-TOTALITAR TUZUMI DAVRIDA YAKKABOG‘ TUMANINING QISHLOQ XO‘JALIGI AHVOLI……………………… … ...30 2.1. Qishloq xshjaligida paxta yakkaxokimligining qaror topishi……... .. 30 2.2. Yakkabog‘ tumanida chorvachilik sohasidagi muammolar va yechimlar…………………………………………………………………………39 2.3.Yakkabog‘ tumani qishloq xo‘jaligida g‘allachilik va bog‘dorchilikning tutgan o‘rni. …………………………………..…………….47 XULOSA…………………………………..………………………………...50 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………….……………………54 Ilova…………………………………………………………………………57 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonning davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish xalqimiz hayotidagi eng muhim voqeadir. Xalqimizning asriy orzusi ushalib, istiqlol tufayli o‘z tili, tarixi, qadriyati o‘z faxriy o‘rniga qaytdi. Prezident I.Karimovning xalq va mamlakat taqdiridagi tarixning o‘rni hamda ahamiyatini, barkamol avlod tarbiyasidagi vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondoshuv zaruriyati xususidagi “Tarixiy xotira sizkelajak yo‘q” risolasida ta’kidlaganidek, “Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o‘zlikni anglash mukin emas!”. 1 Tarixni xolisona, haqqoniy, miliy istiqlol g‘oyasi, vatanparvarlik ruhi asosida yoritish tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Zero, mustaqillikka qadar, ya’ni sovet tuzum hukumronligi sharoitida haqqoniy tarixni tiklash va uni xalqqa yetkazilishiga yo‘l berilmadi. Chunki sovet tuzum manfatlariga xizmat qilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo‘lgan sovet tarixshunosligining g‘oyaviy asoslari haqqoniy tarixni yoritishga imkon bermas edi, ular halq tarixini emas, marksizm ta’limotining sinfiy kurash g‘oyalarini va aqidalarini targ‘ib etishga bo‘ysundirilgan edi. Shuningdek ishlab chiqarishda ham yuqoridan yuborilgan buyruqlar va ko‘rsatmalar asosida ishni tashkil etishga zur berib xarakat qilindi. Shu urinda yurtboshimiz I.A.Karimovning quydagi so‘zlarini keltirish lozim: “Markazdan boshqa ba’zi bir jumxuriyatlardan qanday qarorlar chiqmasin, va’dalar berilmasin, xar qanday chaqiriqlar, da’vatlar, yo’l-yo’riqlar ko‘rsatishga xarakatlar bo‘lmasin, biz o‘zimiz tanlagan yo‘limizdan va belgilab olgan maqsadimizdan qaytganimiz yo‘q” 2 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: Sharq, 1998, -29b. 2 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.,O‘zbekiston, NMIU, 20011, 23-24 betlar. 3

Shu o’rinda respublika tarixchilari oldida turgan sharafli vazifalardan biri sovet davri tarixini xolisona sovet xokimiyatining Yakkabog‘ tumanida yuritgan milliy siyosati va davlat qurilishi masalalari, iqtisodiy siyosatning mustamlakachilik mohiyati, Yakkabog‘da sovetlar yuritgan madaniy-ma’rifiy siyosatining mazmuni va mohiyatini chuqur ilmiy tarzda o‘rganish, tadqiq qilish va ilmiy tahlildan o‘tkazish, tuman tarixi sovet davrini ilk bor arxiv materiallari asosida ochib berish muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Ushbu mavzuning tadqiq qilinishi Qashqadaryo viloyatining sovet davri tarixini yangi, ilmiy iste’molga kritilmagan manbalar bilan to‘ldiradi va boyitadiyu BMIng maqsad va vazifalari . Ilmiy tadqiqotning davriy doirasidan kelib chiqib, mazkur muammoning kompleks ravishda ishlanmagnligini inobotga olgan holda Yakkabog‘ tumanining sovet hokimiyati yillaridagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvolini, xalq xo‘shjaligini tadqiq etishni va umumlashtirishni tadqiqotning asosiy maqsadi qilib belgiladik. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quydagi vazifalar belgilandi: - Yakkabog‘ tumanida mustabid sovet tuzumi davrida qishloq xo‘jaligining umumiy ahvolini xolisona yoritish; - Tuman aholisining ijtimoiy ahvolini to‘lig‘icha tavsiflash - mazkur davrda tuman partiya tashkiloti tomonidan targ‘ibot, tashviqot ishlari yo‘lga qo‘yilgan xato va kamchiliklarni ro‘y-rost ochib berish; - tumandagi mahalliy sanaot korxonalarida ishchilarni ijtimoiy muhofaza etish muammolari; - bu borada jiddiy xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligini dalillar asosida yoritish; - o‘rganilgan aniq materyallarga asoslangan holda to‘plangan tarixiy tajribani umumlashtirish natijasida xulosalar chiqarish, mustaqillikning 4

hozirgi bosqichida ijtimoiy-iqtisodiy va m’naviy taraqqiyotga yordam beradigan amaliy taklif va tavsif berish. BMIning ilmiy yangiligi avvalo, mavzuning mustaqillik mafkurasi asosida tadqiq etilib, manbalarga tanqidiy tarixiy jihatdan yondoshilib, ilk marotaba muomalaga kritilayotgan yangi ma’lumotlar, arxiv hujjatlari va matbuot materiallari assosida ilmiy-nazariy xulosalar qilinganligida ko‘rinadi. O‘rganilayotgan davrda Yakkabog‘ tumanining sovet hokimiyati yillaridagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti kommunistik mafkuraning illatlaridan holi tarzda tarixiy tahlil qilinib, mavzuning hozirgi qadar bo‘lgan adabiyotlarida yoritish darajasi o‘rganildi va foydalanilgan manbadan topilgan yangi ma’lumotlar asosida bu boradagi jarayonlarni to‘liq yoritib berishga harakat qilindi. Shu bilan birgalikda, arxiv materiallardagi ma’lumotlar asosida Yakkabog‘ tumanida sovet hokimiyati apparati tizimining mustamlakachilik siyosati mohiyati obyektiv, ilmiy mavkuraviy nuqtai-nazardan amalga oshirilgan ilmiy tahlil esa, tanlangan mavzuni yaxlit holatda tasavvur etishga imkon beradi. BMIning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki: - unda bir tizimga solingan hujjatli materiallar, nazariy umumlashtirilgan xulosalar Qashqadaryo viloyatining sovet davri tarixini to‘ldirishga yordam beradi; - tadqiqot natijalari o‘lka tarixshunosligini o‘rganuvchilarga katta xizmat qiladi; - shuningdek, masalaning muallif tomonidan taklif etilgan yechimlar ko‘rsatib o‘tilgan muammolar ko‘lami bundan keyingi tadqiqotlar uchun asos bo‘la oladi. 5

Ishning aprobatsiyasi : Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universitetining “O‘zbekiston tarixi” kafedrasi yig‘ilishida muhokama qilingan va himoyaga tavsiya qilingan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi . Bitiruv malakaviy ishi ikkita bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA YAKKABOG‘ TUMANINING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI VA RIVOJLANISH MUAMMOLARI 1.1. Yakkabog‘ tumanining siyosiy-iqtisodiy hayoti 1924-yilda O‘rta Osiyoda milliy hududiy chegaralanish natijasida O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzildi. Butun Buxoro MIK qarori bilan 1924-yil 1-oktabrda Buxoro Respublikasining ma’muriy hududiy bo‘linishi qayta o‘tkazilib, viloyatlar urnida 5 ta okruk tuzildi. Qashqadaryo okrugi 2 ta viloyat Qarshi va Shaxrisabzga bo‘linib, 9 ta tumanga: Qarshi, Kosan, Beshkent, Shaxrisabz, Kitob, Yakkabog‘, Chiroqchi, G‘uzor, Chimga ajratiladi. 1925-yil 29-yanvarda Respublikada yagona ma’muriy bo‘linish joriy qilinadi. Qashqadaryo viloyati O‘zSSR da tuzilgan 7 ta viloyatning birisi bo‘lib qoldi. 1926-yilda esa ma’muriy iqtisodiy tumanlashtirish amalga oshirildi. Yakkabog‘ tuman sifatida Qashqadaryo viloyati tarkibida edi. Shundan keyin tumanga tegishli barcha qarorlar, ko‘rsatmalar markazda hal qilinib, tuman joylariga bajarish uchun yuboriladigan bo‘ldi. Amaldorlar qatlami shakllandi. Ma’muriy buyriqbozlik tizimi avj oldi. Tumandagi mahalliy rahbar va xodimlar o‘z manfaatlarini himoya qilishdan mahrum bo‘lib, markazning farmoyishi va maslahatlarining ijrochilariga aylana bordi. 20-30-yillar Yakkabog‘ tumani xalqiga butun viloyatda bo‘lganidek og‘ir keldi. Sovet hokimiyatiga qarshi olib borilgan ozodlik kurashi tuman hududida asta-sekinlik bilan mag‘lubiyatga uchradi. 20-yillar oxirida partiya jamiyatda yagona hukimron kuch bo‘lib qoldi. Tumandagi mavjud muassasalar o‘z faoliyatlarini sof g‘oyaviy- siyosiy va sinfiy asoslarda olib borishga majbur etildi. 7

20-yillarning oxiriga kelib yangi iqtisodiy siyosat amalda tugatildi. O‘sha yildan xo‘jalikni boshqarishning besh yillik rejalari joriy bo‘ldi. Mamlakat iqtisodiy hayotida avvaldan rejalashtirish usullari avj oldi. Yakkabog‘ tumanining 30-40-yillardagi ijtimoiy-siyosiy hayoti sovet zo‘rovonlik tuzumining mustahkamlanishi, shaxsga sig‘inish avjiga chiqqan sharoitga to‘g‘ri keldi. Partiya-byurakratik apparati mustahkamlandi. Partiya hayoti butun ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy va madaniy sohalarini boshqarishni o‘z qo‘liga oldi. Bu davr juda murakkab va og‘ir kechdi. Tuman partiya tashkiloti o‘z siyosati va mafkurasini xalqqa singdirish uchun keng miqyosda tashviqot ishlari olib bordi. O‘z faoliyati davomida 1945-yildan to 1991-yilgacha jami 30 ta o‘z yig‘ini – konferensiyasini o‘tkazdi. Birinchi konferensiyasi 1945-yil 17- fevralda bo‘lib o‘tdi. Unda tumanning 1943-yil may oyidan to 1945-yil fevralgacha bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hayoti muhokama etildi, tuman partiya tashkilotining kotibi Badalovning hisobati eshitildi. Shunday qilib, tuman ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha sohalari kommunistik partiyaning qattiq nazoratiga olindi. Yakkabog‘ tumaning sovet hokimiyati yillaridagi ijtimoiy hayot jarayonlari qatori madaniy-ma’naviy soha ham o‘ziga xos murakkabliklar, qiyinchiliklar bilan kechganligini ko‘ramiz Sovetlar hokimiyati va uning hukmron partiyasi butun mamlakatda sovetlar tuzumini barpo etishni o‘z oldilariga asosiy maqsad qilib qo‘yar ekanlar, bunda maorifning roli alohidaligini, uningsiz ko‘p narsaga erishib bo‘lmasligini yaxshi tushunardilar. Shu boisdan sovet hokimmyatining dastlabki yillaridan boshlaboq xalq ta’limi qurilish jarayonining o‘z ta’limoti va g‘oyalari asosida rivojlantirishga kirishgan edilar. 8

20-30-yillarga kelib Yakkabog‘ tumani hududida madaniy-manaviy qurilishning eng dolzarb vazifalaridan biri bo‘lgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish ishlari faol boshlab yuborildi. Sovetlar Yakkabog‘da yangi ta’lim tizimini yaratishga yo‘l tutar ekan, bundan ko‘zlangan asosiy maqsadlari tumanda xalq ta’limi bo‘g‘inlarini ravnaq toptirish, yalpisiga mehnatkashlar savodxonligiga erishish, ilmga ega bo‘lish emas, balki eng avvolo, xalq ongiga, g‘ururiga kommunistik g‘oyalar va ideallarni chuqur singdirish va shu yo‘l bilan o‘zlariga to‘la bo‘ysunadigan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish edi. Butun viloyatda bo‘lganidek Yakkabog‘ tumanida ham boshlang‘ich ta’li tizimining joriy etilishi, keyinroq 7 yillik ta’limga o‘tilishi xalq ta’limisohasidagi muhim o‘zgarishlardan biri bo‘ldi. Maktab qurilish, uning malakali o‘qituvchi kadrlar bilan ta’minlanishi, o‘qituvchilar soni yil sayin o‘sib bordi. Sovet davri statistik ma’lumotlarga qaraganda, agar 1924-1925-o‘quv yilida O‘zbekistonda 160 ta sovet tipdagi maktablar bo‘lib, ularda 17209 nafar o‘kuvchi ta’lim olgan bo‘lsa, 1941-yilga kelib maktablar soni 5504 taga va ularda ta’lim olayotgan o‘quvchilar soni esa 1 mil. 315 nafarga yetgan. 3 Sovet hukimati ta’lim tizimini o‘z izmiga buy so‘ndirish maqsadida arab alfavitiga asoslangan eski o‘zbek yozuvini tubdan isloh qilishga kirishib, 1929-yilda lotin grafikasiga, 1940-yilda esa rus alfaviti negiziga qurilgan yozuvga o‘tildi. 4 Birgina o‘zbek yozuvini o‘zgartirish borasida qo‘llanilgan bunday xatti-harakatlar tuman xalq ta’limining keyingi taqdiri, istiqboli uchun salbiy oqibatlar keltirib chiqardi. 3 O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T. Sharq. 2000. 387 bet. 4 Choriyev A, Ochilov M. Qashqadaryo oblasti. –T,: O‘zbekiston. 1974. 45 bet 9

Bu sohaning jilovi to‘liq holda markaz mutasaddilari qo‘liga o‘tdi. Endilikda ta’lim jarayoni markazdan tayorlab yuboriladigan dasturlar, darsligu o‘quv qo‘llanmalari asosida olib boriladigan bo‘lib qoldi. Bu esa xalq ta’limining milliy mazmuni, xarakteriga sezilarli ta’sir ko‘rsatib berdi. Tuman xalq ta’limi urushdan keyingi yillarda bir qator jiddiy qiyinchiliklarni yengib o‘tishga to‘g‘ri keldi. Urush yillarida ta’lim tizimiga e’tibor berilmadi. Ana shu odat urushdan keyingi yillarda davom etdi. Urush davrida o‘qishga jalb etilmagan maktab yoshdagi bolalarni urushdan keyingi dastlabki yillarda ta’lim tizimiga tortish juda muhim masala bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, urush yillarida ta’lim sifati ham juda pasayib ketgan bo‘lib, 20-30-yillardagi qaloq uslublarda olb borilardi. Bu esa o‘quvchilarni o‘qishdan bezdirar, o‘qishni tashlash va sinfda qolish hollari ko‘paymoqda edi. Yakkabog‘ tumanida 1948-1949-o‘quv yili davomida 487 ta bolalar o‘qiydigan 1 ta yangi maktab, 31 to‘liqsiz o‘rta maktab, 2494 ta o‘quvchiga ega bo‘lgan 24 ta boshlang‘ich maktablar mavjud bo‘lib, ularda ta’lim tarbiya ishlari qanoatsiz ahvolda edi. 5 O‘qituvchi xodimlar masalasi urushdan keyingi yillardagi eng jiddiy muammolardan biri edi. Chunki malakali o‘qituvchilar asosan urushga yurilgan, ularning ko‘pchiligi halok bo‘lgandi. Xususan, respublika bo‘yicha 1947-yilda 4 ming o‘qituvchi yetishmasdi. Tuman xalq maorifi bo‘lilari mudirlari, maktab direktori va ta’lim bo‘yicha direktor muovinlarning 60% dan ko‘prog‘i tegishli ma’lumotga ega emasdi. Yakkabog‘ tumanida 1947-1950-yillarda xalq maoriflarda jami 266 ta o‘qituvchi bo‘lsa, shulardan 9 tasi oliyma’lumotli, 33 nafari o‘rtadan 5 O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T. Sharq. 2000. 380 bet. 10

yuqori, 116 nafari o‘rta ma’lumotli, 198 nafari o‘rtadan past ma’lumotli o‘qituvchilar edi. Tumandagi mavjud o‘rta maktablarda davomad past edi. Masalan, Kishilik qishloq sovetiga qarashli Safarov rahbarlik qilgan Stalin nomli to‘liqsiz o‘rta maktabda davomat 70% ni, Sandal qishloq sovetidagi Kuybishev kolxozi huzuridagi boshlang‘ich maktabda davomat 60% ni tashkil etgan. Maktablarning umumiy ahvoli “Qahramon” nomli kolxoz huzuridagi boshlang‘ich maktabda, Tatar sovetidagi Stalin nomli to‘liqsiz o‘rta maktabda talabga javob bermaydigan ahvolda bo‘lib, hatto eshik romlari o‘rnatilmagan. 1950-1953-yillarda Yakkabog‘ tumani xalq maorifi bo‘limi mudirligi lavozimini Turdiyev, metod birlashmaga Bedinov va Tim o‘rtoqlar rahbarlik qilishdi. Chala savodli va savodsiz mehnatkashlarni o‘qishga jalb qilishda qiyinchiliklarga duch kelindi. 1952-1953-o‘quv yilida 52 joyda tashkil qilingan chalasavodlar uchun ochilgan maktablarga 686 kishidan 465 tasi ushbu maktabni tamomlab chiqishdi. 6 O‘zSSR mahalliy sovetining 1957-yil 1-oktabrdagi sessiyasda “O‘zSSR da majburiy 7 yillik ta’limni to‘liq amalga oshirishto‘g‘risida”gi qonun qishloq xo‘jaligi maktablarda ta’lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo‘ldi. Yangi qonunga ko‘ra umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo‘lib qoldi. Biroq bu bilan mavjud maktablardagi kamchiliklar barham topmadi. Aksincha, maktab haqiqiy hayotdan ajralib qoldi, o‘quvchilarga berilayotgan bilimlar zamon taraqqiyoti darajasiga to‘g‘ri kelmasdi. Shuning uchun ham 1959-yil mart oyida O‘zSSR Oliy Soveti “Maktabni hayot bilan aloqasini 6 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.214 С . 11

mustahkamlash va respublikada xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Tumanda 1960-1961-o‘quv yilida jami 53 ta maktab bo‘lib, shulardan 3 tasi 11 yillik, 4 tasi o‘rta, 5 tasi 8 yillik, 22 tasi boshlang‘ich maktablar edi. Ulardan jami 8519 o‘quvchi ta’lim oldi. Tuman bo‘yicha hamma maktablarni 1-smenada o‘qitish ta’minlandi. Yozgi dam olish davrida 144 o‘quvchi turli pioner lagerlariga borib dam oldilar. Maktablar yangi o‘quv yiliga tayyorlandi, qo‘shimcha binolar qurildi, mutassadi tashkilotlar yaqindan yordam berishdi. Bu sohada “Marksizm”, Lenin nomli, Stalin, Kalinin, Lenin Uchquni, Kommunizm nomli kolxozlarning partiya tashkilotlari tashabbus kursatishdi. Tuman maktablarida politexnika ta’limini yaxshilash uchun hamda qishloq xo‘jaligi,qurilish ishlari , durodgorlik bo‘ycha o‘quvchilardan brigadalar tashkil qilindi. Maktablarda ta’lim berayotgan o‘quvchilar jamoasi safi kengaydi. 132 ta oliy, 119 ta to‘liqsiz oliy, 216 maxsus o‘rta ma’lumotli o‘qituvchilar faoliyat yuritdi. 1965-yilda tuman xalq maorifini yaxshilash yo‘lga qo‘yildi, yoshlarni bilim saviyasini oshirishda, maktablarni 1 smenaga o‘tkazish sohasida bir muncha ishlar amalga oshirildi. Tumanda 66ta umumiy ta’lim maktablari bo‘lib, shundan 21 tasi boshlang‘ich, 31 tasi ikki yillik, 14 tasi o‘rta maktablarda jami 15925 ming o‘quvchi ta’lim oldi. Yangi maktab qurilib, foydalanishga topshirildi. 7 yillik davrida tumanda 6 ta o‘rta maktab, 7 ta sakkiz yillik, 2 ta boo‘lang‘ich maktab, 3 ta bolalar bog‘chasi yangidan qad ko‘tardi. Bandan tashqari 4 ta sakkiz yillik maktab binolari qurilishi boshlab yuborildi. 12

Maktablarni 1 smenaga ko‘chirish maqsadida 116 ta qo‘shimcha sinf xonasi, 5 ta ustaxona, 11 ta yordamchi binolar qurilib foydalanishga topshirildi. Mehnatkashlarning bolalarini “Kommunistik ruhida” tarbiyalash, o‘qituvchi safini yaxshilash, ularning malakasini oshirish sohasida bir muncha ishlar amlga oshirldi. 1965-yil ma’lumotiga asosan 886 ta o‘quvchidan 253 tasi oliy, 158 tasi to‘liqsiz oliy m’lumotga ega bo‘lib, 375 o‘qituvchi sirtdan o‘qib chiqdi. Tumandagi 34 o‘qituvchi respublikadagi malaka oshirish institutida o‘z malakalarini oshirib keldilar 7 . Ammo tumandagi ba’zi bir maktablarda fanlarni o‘zlashtirish ko‘rsatkichi qanoatli ahvolda emasdi. Ayniqsa Leninizm, A.Qodiriy, M.Jalil, Pushkin nomli sakkiz yillik, Mayakovskiy, Tolstoy nomli boshlang‘ich maktablarning o‘quvchilari 4 chorakda ham fanlarni past bahoda o‘zlashtirdilar. Yoshlarni jismniy jihatdan sog‘lom va baquvvat qilib tarbiyalashda fizkultura va sport ishlari katta rol o‘ynadi. Tumanda mazkur yillarda 55 ta fizkultura jamoasi bo‘lib, bunda 9.200 fizkultura a’zolaribor edi. Jamoaning 1600 dan ortii a’zosi GTO razryadlarini muvaffaqiyatli topshirdilar. Tumanda jismoniy tarbiya va sport ishlari mutasaddi rahbarlar homiyligida ancha jonlandi. Sportning ko‘pgina turlari bo‘ycha tuman yoshlari tumanlararo va viloyat miqiyosidagi sport musabaqalarida faol ishtirok etib, tegishli o‘rinlarni olishdi. Ammo, 70-80-yillarda butun viloyatda bo‘lganidek, tuman maktablarida ahvol sifat jihatdan o‘zgarmay qolavedi. Mavjud maktablar 7 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.229 С; 13

jahon tajribalaridan, zamonaviy texnika va o‘qitish vositalaridan foydalanmadi. Ularning modiy-texnika bazasi yaxshilanmadi. Tug‘ri, bu yillarda maktablar o‘quvchilar, o‘qituvchilar soni yildan-yilga ortib bordi, son ko‘rsatkichlari o‘sdi. Biroq, ularning sifat darajasi ancha past edi. 1970-1980-yillarda xalq ta’limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag‘ 11% dan 8%ga kamayib ketdi. Tumandagi maktablar zarur qurollari asbob-anjomlari bilan jihozlanmay qolaverdi. 80-yillarning o‘rtalarida boshlangan “qayta qurish” ta’lim tizimini ham qamrab oldi. Mamlakat siyosiy rahbariyatining ta’lim sohasidagi “qayta qurish”i aslida ma’rifiy jabhada ma’muriy buyruqbozlik tizimi, rivojlanishining ekstentiv yo‘li yaroqsiz bo‘lib qolganidan dalolat edi. 1985-1990-yillar xalq ta’limi tizimidagi ayrim siljishlar ma’muriy buyruqbozlik tizimining zo‘r berib qilgan harakati bilan tavsiflandi. 1985 yilda Yakkabog‘ tumanida 2880 o‘rinli 11 ta maktab, 1100 o‘rinli 42 ta sinf, 2 ta sportzali, 2 ta maktabgacha tarbiya muassasalari qurilib, foydalanishga topshirildi. 8 Tuman xalq maorifi va pionerlar uyi uchun yangi bino qurib berildi. Tumanda yangidan bolalar va yoshlar sport maktabi ochildi, o‘quv inventarlari, ko‘rgazmali anjomlar bilan to‘liq ta’minlandi, ularning moddiy-texnika bazasi yetarlicha tashkil etildi. 1986-yilga kelib, tuman maktablarining soni 73 taga yetdi, ularda tuman mehnatkashlarining 23 ming 248 nafar farzandlari tarbiya oldilar. Ta’lim maktablarida ishlayotgan o‘qituvchilar sifati ham o‘sdi. 1985- 1988-yillarda pedagoglar jamoasiga oliy va o‘rta maxsus pedagogika bilim yurtlarini tugatgan 301 ta yosh mutaxassislar kelib qo‘shildi. 1368 o‘qituvchilarning 706 tasini oliy ma’lumotli o‘qituvchilar tashkil etdi. 8 Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 78 бет; . 14

Ular zamonaviy asbob-uskunalar bilan ta’minlanishdi. 123 o‘qituvchi sirtdan oliy o‘quv yurtlarini bitirishga muvaffaq bo‘lishdi. Tumandagi Kuybeshiv, Michurin, Oxnboboyev, Timiryazev, Xamza, Intirnat kabi makktab jamoasida o‘quv-tarbiyaviy ishlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgani bilan boshqa maktablardan ajralib turdi. 9 Tuman maktablarida6tao‘qituvchi “O‘zSSR xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi”, 97 ta o‘qituvchi xalq maorifi a’lochisi unvoniga ega bo‘lib, yoshlarga sidqidildan ta’lim-tarbiya berdilar. Tumandagi 20-sonli professional-texnika bilim yurtida malakali mexanizator kadrlar tayorlash yuzasidan samarali ish qilindi. 1985-1988- yillarda ushbu bilim yurtini 420 ta talaba bitirib, mexanizator kasbini egallashdi, shulardan 17 tasi xotin-qizlardir. Keyingi yillarda tumandagi maktablarga 98 ming so‘mlik ko‘rgazmali o‘kuv qurollarining sifati yaxshilanadi. Kuybishev, Oxunboboyev, Michurin nomli o‘rta maktablar, Makarenko, Ushinskiy, Nizomiy, Internat maktablrining jamoasi o‘quv-tarbiya ishlarini yaxshi yo‘lga qo‘yishda boshqalarga o‘rnak bo‘ldilar. Xalq maorifi sohasida samarali xizmatlari uchun o‘qituvchilardan Ruziyeva, Mirzayev, Beqqulovlvr davlat tomonidan munosib taqdirlandilar. O‘qituvchilardan 1990-yilda 5 kishi O‘zbekistonda ximat ko‘rsatgan o‘qituvchi, 55kishi xalq maorifi a’lochisi degan unvonga sazavor bo‘ldilar. 1990-yilga kelib tumanda 33 ta maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyat yuritdi. Ularda 5474 farzand tarbiyalandi. Tumanda 20 ming kishiga mo‘ljallangan stadion qurildi. 2 ta maktablararo o‘quv ishlab chiqarish kombinati faoliyat yuritdi. Ushbu o‘quv kombinatlarida tumandagi 19 ta umumta’lim maktablaridan jami 9 O . Jo ’ raqulov Qudratli energiya manbai . – T .: Fan , 1982. 215 b . 15

1247 ta 9-sinf o‘quvchilari kelib, xo‘jalik mashinalarini haydovchisi, parrandachilik, gilam to‘qish, sleserlik, durodgorlik, suvoqchilik kabi kasblar bo‘yicha ta’lim oldilar. Ularga turli kasb egalari bo‘yicha guvohnomalar berildi. Tumanda mavjud yilda 78 ta umumta’lim maktab bo‘lib, o‘quv yilida 28 ming 616 o‘quvchilar ta’lim oldi. 1 0 Ammo yuqaridagi yutuqlar bilan bir qatorda, tuman xalq maorifi bo‘limida ham ayrim jiddiy hatoliklar yo‘l qo‘yildi. Jinoiy harakatlar sodir qilish, tarbiyachi degan yuksak nomga dog‘ tushurish, hatto o‘quvchilar o‘rtasida o‘zini-o‘zi yoqish holari uchradi. Bunday faktlar Lenin, Jdanov, Krupskaya, Lermontov, Furqat, Leninizm nomli o‘rta maktablarda ro‘y berdi. Maktablarda rahbar kadrlarni tanlash-tarbiyalash, rahbarlarni joy- joyiga qo‘yishda shoshma-shosharlik hollari yuz berdi O‘qituvchi kadrlar tayyorlashda ham nomutanosiblik yuzaga keldi. Birgina respublika miqiyosida ushbu faktni olib qaraydigan bo‘lsak, 1985-yilda respublika maktablarida ishlayotgan o‘qituvchilar soni 268,4 ming kishini tashkil qilgan holda, bu raqam 1990-yilga kelganda 243,9 ming nafarga tushib qoldi. Buning sababi, birinchidan, aholi o‘rtasida asosiy ziyo tarqatuvchi o‘qituvchiga nisbatan e’tiborsizlik bo‘lsa, ikkinchidan o‘qituvchilarni ijtimoiy himoyalashdagi yo‘l qo‘yilgan jiddiy xatolar bo‘ldi. Shunday qilib, tuman xalq ta’limi sohasida jiddiy muammolar hal etilmadi. Maktablar, sinf xonalarining soni yildan-yilga qanchalik oshmasin, ta’lim-tarbiya oluvchi bolalar sonining tabiiy o‘sishidan orqada qolaverdi. Maktab binolarining yetishmasligi, moddiy texnika jihatdan zaifligi turg‘unlik holati bilan chambarchas bog‘lanib ketgandi. Shu bilan birga, mavjud maktablarda ta’lim-tarbiya ishlarining mazmuni hukmron 10 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.233 С; 16

mafkuraga buysundirilgan markazdagi reja va dasturlar asosida amalga oshirilardi. Bu holat, yosh avlodni umuminsoniy qadriyatlardan uzoqlashtirar, mentaletetini yo‘qotardi. Xalq ta’limi islohotga, yangilanishga muhtoj edi. 17

1.2 Yakkabog‘ tumanining ma’naviy madaniyatining rivojidagi ziddiyatlar Urushdan keyingi yillarda sovet hokimiyati asosiy e’tiborini mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlashga qaratdi. Xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishga qaratlgan navbatdagi besh yillik rejalar qabul qilindi. Mazkur rejada ijtimoiy sohaning rivojlanishiga qilinadigan sarf-xarajatlar sezilarli darajada cheklangandi. Rahbar organlarning va xo‘jalik xodimlarining asosan ishlab chiqarish vazifalarini hal qilishga qaratilgan rozitsiyasi ijtimoiy muammolarni orqa o‘rniga surib qo‘ygandi. 1950-1960-yillarda Yakkabog‘ tumani aholisining turmush madaniyatini yaxshilashga nisbatan urinishi bo‘lib o‘tdi. Jumladan, tuman mehnatkashlarining xonodonlari radiolashtiriladi, yaraim avtomat telyefonlashtirish ishlari qizitib yuborildi. Tuman mahalliy sovetining organi “Lenin bayrog‘i” gazetasida partiya, qishloq xo‘jalik, komsamol-yosh hayoti haqida maqolalar chop etildi. Tumn madaniyat xodimlari tomonidan mehnatkashlarga 17 marta konsert, 4028 maratoba kino lentalari qo‘yib berildi. Madaniy-oqartuv ishlarida birmuncha o‘zgarishlar amalga oshirildi. Tuman madaniyat uyida, kolxoz klublarida xavoskarlik to‘garaklari faoliyatyuritdi. Tumn matbuot jamiyati ishiniyaxshilash uchun tashkiliy choralar ko‘rildi. Mehnatkashlar uchun bitta tikuvchilik ustaxonasi, bitta go‘sht sotatigan magazin qurildi. Tumanda 1960 yilda kommunal xo‘jalik uchun 40.000 so‘m ajratilib, katta mablag‘ sarflandi. 18

Tumanda 210 kv. Metrli 4 ta uy-joy binolariqurildi. Katta yo‘llarni tutashtiruvchi 3 ta ko‘prik t’mir etildi. Tuman markazi va Yakkabog‘ stansiyasida 2150 kv. m. Joy asfalt qilinib, tratuarlar qilindi. Tuman ko‘rkiga ko‘rk qo‘shish uchun 5000 to‘p har-xil turdagi daraxtlar o‘tkazildi. Tumanda aholini elektr energiyasi bilan ta’minlash maqsadida 1 ta elektr stansiya qurilib, yiliga 87.000 kv. soat elektr energiyasi yetkazib berildi 1 1 . Tumanda kolxozlararo qurilish idorasi ishga tushgach, 3 ta 6 xonali uy qurilib, kolxozchilarga yashash uchun topshirildi. 1960-yilda tumanda davlat nafaqalarini oladigan kishilar soni 1086 tabo‘lib, ular davlatdan 2.684 ming so‘m nafaqa oldilar. 2750 ta ko‘p bolali va yolg‘iz onalar davlat tomonidan 2132 ming so‘mlik nafaqa bilan ta’minlandilar. Tuman partiya tashkiloti xalq sog‘lig‘ni saqlash ham alohida e’tiborkuchaytirdilar. Partiya tashkilotining 1965-1970-yillardagi yig‘ilishlarda sog‘liqni saqlash masalasi 4 marta, byuro yig‘ilishida 10 marta muhokamaga qo‘yildi. Tumandagi Engels, Kalinin, Sandal nomli kolxozlardagi kasalxonalar qishloq soveti tomonidan qattiq va yumshoq inventarlar bilan ta’minlandi. “Sharq Yuldizi” kolxozida yangidan 35 o‘rinli qishloq kasalxonasi ochildi. Yuqumli kasalliklar kasalxonasi qurilishi boshlandi. Vari, Ajrim qishloqlarda yangidan feldsherlik punktlari ochildi. Shuningdek tumandagi Yakkabog‘, Kishilik, Sandal sovetlarining tashabbusi bilan “Beshgul”, “Qahramon”, “Olaqarg‘a”, “Tezab” feldsher punktlari qurilib, foydalanishga topshirildi. 11 Jo’raqulov O. Qudratli energiya manbai. –T.: Fan, 1982. 193 b . 19

1961-1968-yillarda tumanda 2 ta madaniyatuyi, 10 ta uqishxona, 13 kolxoz va savxoz kasaba soyuz klublari, 24 ta kutubxona mehnatkashlarga xizmat ko‘rsatdi. Tumanda xalq xshjaligini rivojlantirish bilan bir qatorda mehnatkashlarning turmush madaniyati yuksaltirish ular o‘rtasida turlixil usullar asosida oilaviy kechalar , komsomol to‘ylar o‘tkazish, ishlab chiqarish faxriylari bilan uchrashuv kechalari tashkil qilindi. “Lenin uchquni”, Yakkabog‘ qishloq sovetlarida tashkil etilgan “Baxt uyi”da 1968-yilda 30 dan ortiq yosh oilalar ruyxatdan o‘tdi. Shuningdek, “Marksizm” kolxozida tashkil etilgan “Qishloq xo‘jalik” universiteti, Oxunboboyev nomli o‘rta maktab hududlarida tashkil etilgan “Ota- onalar” universeteti, “Lenin uchquni” kolxozidatashkil etilgan “Turmush va madaniyat” universiteti mehnatkashlarni siyosiy jihatdan yetuk qilib tarbiyalashda xizmat qildilar. Ammo bu jarayon kolxoz va savxozlarda bir xil kechgani yo‘q. Tumandagi “Sharq Yulduzi”, “Engels”, “Kommunist” nomli kolxozlarda klub va biblioteka binolari qurish ishlari paysalga solindi. Tuman mehnatkashlarini madaniy turmushini yaxshilashda kino san’ati alohida o‘rin egalladi. 1965-yillarda tuman aholisiga 26 doimiy va ko‘chma kino ustanovkalari xizmat qildi. Uch joyda keng ekranli kinoteatr binosi qurilib, ishga tushirildi, Tumanda kino xizmatini yo‘lga qo‘yishda bir muncha imkoniyatlar yaratilgan bo‘lsada, bu sohalar jiddiy kamchiliklarga ham yo‘l qo‘yildi. Tuman kinofiatsiya bo‘limi kolxoz va savxozladagi qishloqlarda reja asosida aholiga muntazam kino ko‘rsatishni tashkil etmaganligi sababli “Kommunist”, “Kommunizm”, “Kizil Yulduz” kabi kolxozlarda kino seanslari rejali olib borilmadi. 20

Tuman aholisiga madaniy xizmat ko‘rsatishda aloqa bo‘limi alohida rol o‘ynadi. Tumanda 2 joyda kommutator mavjud bo‘lib, 280 ta telyefon tochkalari ishlagan. 18 joyda televizorlar, 16 joyda radiouzellar ishlagan. Lekin aloqa bo‘limida ham malakali kadrlar yetishmasligi bois, aholining o‘sib borayotgan talablari o‘z vaqtida qondirilmagan. 1968 yilda tuman ijtimoiy ta’minot bo‘limida nafaqaxo‘rlar soni 1128 kishiga yetib, ular davlatdan har oyda 23 ming 742 so‘m pul oldilar. Tumanda mazkur yillarda madaniy maishiy binolar qurish ishlari birmuncha kengaydi. Tumanda 3 ta madaniyat uyi, 2 ta qishloq klubi, 14 ta kolxoz klublari, shu jumladan 6 ta yozgi, 3 ta kasaba sayuz klublari, 40 ta kutibxona va o‘qish xonalar, 2 ta baxt uyi, 1 ta turmush madaniyat uyi ishladi. Lekin ba’zi bir kolxoz, savxozlardagi klublar vaqti-vaqti bilan ishlamay ham qoldi. Kutubxonalarda ish jarayoni yaxshi bo‘lmay, kitob fondlari ko‘paytirilmagan, kitobxonlar soni 11.652 kishini tashkil qilgan. 1966-1968-yillarda tumanda 28 ta kino ustaxonalari faoliyat yuritib, mehnatkashlarni ma’naviy dam olishni yetarli ta’minlashdi. Tuman aholisi aloqa bo‘limlari xizmatdan foydalanishdi. Tumanda 23 ta aloqa bo‘limi, 335 ta telyefon tochkasi, 3 joyda aloqa kommutatori, 26 joyda radiouzel xizmat ko‘rsatdi. Hisobat davrida aloqa bo‘limi 3 taga, telyefon 52 taga ko‘paydi. Vaqtli matbuotga obuna bo‘lish 2baravarga ortdi, yillik obunamiqdori 50 ming nusxaga yetkazildi. Ammo aloqa bo‘limida kadrlar qo‘nimsizligi oqibatida aholiga zarur radio, telyefon xizmati talab darajasida ko‘rsatilmadi 1 2 . Mazkur yillarda sog‘liqni saqlash sohasiga e’tibor kuchaytirildi. Mexnatkashlarga 420 o‘rinli markaziy shifoxona, 10 o‘rindan 50 12 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.164 С; 21

o‘ringacha ega bo‘lgan 6 ta qishloq shifo xonasi, 9 ambulatoriya, 46 ta feldsher-akusher punktlari, 5 ta apteka, 4 rengen kabineti ishladi. Tuman tibbiy muassasalarida 35 ta malakali shifokor, 202 ta o‘rta tibbiyot xodimlari faoliyat yuritdi. Keyingi 2 yil ichida vrachlar soni 11 taga, felsherlar soni 51 taga ortdi 1 3 . Korxonalar soni 40 taga, stadionlar soni 2 taga, felsher-akusher punktlari 5 taga ko‘paydi. Kommunizm kolxozida 25 o‘rinli qishloq kasalxonasi qurilib, ishga tushirildi. Aholiga madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatishda tuman kommunal xo‘jaligi tuman matbuot jamiyati, “Avangard” ishchilar kooperatsiyasi, ijtimoiy ta’minot bo‘limi bir qator ishlarni amalga oshirdi. Tuman kommunal xo‘jaligi 1965-1968 yillarda obodonchilik ishlarni amalga oshirib, 16464 kv. m. tratuarlar asfaltlashtirildi. Shu davr ichid 1700 xo‘jalik gazlashtirilib, jami 2585 xonodon to‘la gazdan foydalandi, ammo aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish darajasi talab darajasida emasdi. Aholini toza suv bilan ta’minlashda, aholi punktlaridagi sanitariya holatlari, turar joylarni ta’mirdan chiqarishda kamchiliklarga yo‘l qo‘yildi, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatishda, qishloq aholisiga xizmat etishda 48 ta shaxobchadan 40 tasi faoliyatyuritgan. Qishloq joylarda kiyim-kechak tikish, tozalash, oyoq kiyimlarni ta’mir qilish kabi maishiy xizmat turlari tashkil qilinmadi. Ikki yil ichida yangidan 24 ta magazin, 30 oshxona ochildi. Tuman matbuot jamiyati, “Avangard” ishchilar kooperatsiyasi aholiga madaniy savdo ko‘rsatish bo‘yicha yilik rejalar bajardilar. Tumanda 91 ta magazin, 12 oshxona va 11 nonxona, 117 boshqa savdo shaxobchalari aholiga xizmat ko‘rsatdi. 13 Zaxarov S.M., Xikmatov N. Shaxrisabz. –T.: Uzbekmston. . 1979. 68 bet 22

Mehnatkashlarning modiy farovonligini oshirishda ijtimoiy ta’minotaloxida rol o‘ynaydi. Tumanda nafaqa oluvchilar soni 129 kishiga ko‘paydi, ular 1455 taga yetadi. Davlat tomonidan olinadigan nafaqalar miqdori o‘rtacha 1 oyda 33 ming so‘m yoki bir da yilda 384 ming 500 so‘mni tashkil etdi. Shuningdek, ko‘p bolali va yolg‘iz onalar soni 5423kishi bo‘lib, ular 1 yilda 649 ming 50 sum nafaqa oldilar. Bundan tashkari, 3947 ta keksa yoshdagi kolxozchi nafaqaxo‘rlar bir yilda 589 ming 100 sum pensiya pullarini oldilar 1 4 . 1968-yilda tumanda tibbiy xizmatda 58 ta malakali shifokor, 276 ta o‘rta tibbiyot xodilari faoliyat ko‘rsatadi. Keyingi 3 yil ichida shifokorlar soni 22 nafarga, o‘rta tibbiyot xodimlari soni 111 kishiga ko‘paydi. Yuqoridagi davlat muassasalaridan yumshoq inventarlar bilan ta’minlash uchun 65m.so‘mlik, kattiq turdagi asbob-uskunalar olish uchun esa 55 ming so‘m mablag‘ sarflandi. Lekin shularga qaramay, tuman hududida yuqimli kasaliklar tarqatilishga yo‘l qo‘yildi. Tibbiyot xodimlarining o‘z ishiga ma’suliyatsizlik bilan yondoshishlari oqibatida bemorlar soni kamaymadi. Tibbiyot xodimlaridan sanitariya-gegiyena xolatini tubdan yaxshilash, mehnat inizomiga qatiy rioya etish talab etiladi. Tumandagi mutasaddi tashkilotlar aholining turmush madaniyatini yuksaltirish maqsadida, O‘z KPMK ning XIII, XIV plenumlari qarorlariga amal qilib, bu sohaga e’tibor qaratdilar. 1970-1975-yillarda madaniy-maishiy binolari qurish ishlari kengaytirildi, madaniy-oqaruv muassasalarning moddiy bazasi mustahkamlandi. Tuman mehnatkashlariga 28 ta klub, 4 ta madaniyat uyi, 2 ta avtoklub, 3 ta baxt uyi foydalanishga topshirildi. 14 Jo’raqulov O. Qudratli energiya manbai. –T.: Fan, 1982. 108 b. 23

Keyingi yillarda umumiy kutubxonalar soni 38 taga ko‘paytirilib, ulardagi kitoblar fondi 105 ming 390 donaga yetkazildi. Madaniy-oqaruv muassasalarda 70 dan ortiq kadrlar ilasada, madaniy-oqartuv ishlarining saviyasi halq o‘sib borayotgan tlablaridan orqada qolayotgandi. Kutubxonalardagi kitob fondi sistemali boyitib borilmadi. Buni shundan ko‘rish mumkinki tuman kutubxonalaridagi jami kitoblar soni jon boshiga taqsimlanganda 2 tadangina to‘g‘ri kelgan. Tuman madaniyatbo‘limi, xalq maorifi bo‘limlari badiiy xavoskarlar bilan yetarli shug‘illanishmagan. Shuning uchun ham madaniy-oqartuv muassasalarni ishini tubdan yaxshilash, aholi o‘rtasidagi yosh iqtidorlarni o‘rganib borish, ularni badiiy havaskorlik to‘garaklariga jalb etish, klub va madaniyat uylarini chinakam madaniyat uchog‘iga aylantirish, mavjud kutubxonalarning kitob fondini muntazam boyitib borish asosiy vaziqa qilib belgilandi. Tuman mehnatkashlarini “Kommunizm ruhida” tarbiyalashda kino xizmati muhim ahamiyat kasb etgan. Kino ko‘rsatish sohasida tumanda jami 32 ta stansiya va ko‘chma ustanovka xizmat qilgan. Bulardan 10 tasi keng ekranlidir. Bu sohada ham ma’lum kamchiliklar mavjud edi. Jumladan, tuman kino ko‘rsatish idorasi kolxoz markazidan uzoq bo‘lgan joylarda, Chorvadorlar o‘rtasida muntazam kino ko‘rsatishini ta’minlamagan. Kinolarning repurtuar rejalari oldindan chiqarib qo‘yilmagan. 1965-1970-yillarda tuman aholisiga aloqa xizmati kursatish, pochta, telyefon radio ishlarini yaxshilashda, mehnatkashlarga gazeta-jurnallarni o‘z vaqtida yetkazib berish birmuncha ishlar qilindi. Mazkur yillarda Yakkabog‘ qishlog‘tda 400 o‘rinli ATS qurildi. “Lenin uchquni”, “Kommunizm” kolxozi, “Avngard” otchilik zavodida 100 o‘rinli avtamat telyefon stansiyalar qurilib ishga tushirildi. Navoiy, Ug‘in, Ishkent, Tezab 24

qishloqlarida yangidan aloqa bo‘limlari tashkil etildi. Tuman mehnatkashlarining gazeta, jurnallarga obuna bo‘lish ishlari yaxshilandi, xar 1000 kishidan 900 kishi matbuotning 100 dan bir turiga obuna bo‘ldi. 1 5 Yoshlarni jismoniy jihatdan sog‘lam, Vatan mudofasiga chiniqqan qilib tarbiyalashda tuman “Paxtakor” sport jamiyati DOSSAF tashkiloti alohida o‘rin egalladi. Tumanda 71 ta fizkultura jamoasi bo‘lib, ularda 13800 kishi sportning ma’lum bir turlari bilan shug‘illanadi. Biroq sport ishlarini tashkil etish, uning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, fizkultura va sport shlarini mehnatkashlarning turmush tarziga singdirishda jiddiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yldi. Tumanda 10 ming kishiga mo‘ljallangan sport stadiyoni qurilishini tezlashtirish, kolxozlarda sport maydonchalarni tashkil etish, ularni zarur sport anjomlari bilan ta’minlash, tumandagi DOSSAF tashkilotining ishiga yaqindan yordam berish kabi muammolar o‘z yechimini ko‘tayotgandi. 1976-1980-yillarda tuman aholisiga moddiy-maishiy va savdo xizmati ko‘rsatish chora-tadbirlari amalga oshirildi. Shu davr ichidatuman aholisining real daromadi 37% ga, kolxozchining pul daromadlari esa 36% ga ko‘paydi Keyingi yillardatumanda ko‘pgina yangi-yangi binolar qad ko‘tardi. Tuman aholisi o‘z mablag‘lari hisobiga 878 ta yangi tipdagi uy-joy binolarni qurib olishdi, bu esa ldingi 3 yildagiga nisbatan 450 ga ko‘pdir. Aholiga madaniy xizmat ko‘rsatish kombinati, tuman matbuot jamiyati, “Avangard” ishchi kooperatsiyasi, sotsial ta’minoti bo‘limi , gazlashtirish idorasi aholisiga xizmat qilish hajmlarini ko‘paytirishdi. 15 Choriyev A, Ochilov M. Qashqadaryo oblasti. –T,: O‘zbekiston. 1974; 25

Tuman markazi va dearli barcha qishloqlar elektrlashtirildi. 4230 dan ortiq xonadon gaz bilan ta’minlandi, bu esa oldingi 3 yilga nisbatan 310 marta ko‘pchilikni tashkil etadi. Aholini toza suv bilan ta’minlash ishlari burmuncha yaxshilandi, artizan quvirlar soni 126 taga yetkazildi, xonadonlarni vodaprovodlashtirish ishlari yaxshilandi. Biroq Yarashev boshqarayotgan tuman kommunal xo‘jalik bo‘limi aholi istiqomat qilayotgan joylarning sanitariya holatini yaxshilash, kvartiralarni belgilangan muddatda ta’mir etish, toza ichimliksuvi bilan ta’minlash, o‘tkazilgan ko‘chatlarni parvarish qilish kabi ishlarda e’tiborsizlikni kuchaytirgan Tuman partiya tashkilaoti aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish kombinatining ish faoliyatini yaxshilash uchun ma’lum bir chora tadbir ko‘rdi. Shunga qaramay, To‘rayeva direktorlik qilayotgan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish kombinati bu borada kamchiliklarga yo‘l qo‘ydi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish kombinati har bir jon kishiga o‘rtacha 2 so‘m 48 tiyin xizmat qilish o‘rniga 2so‘m 17 tiyinlik xizmat qildi. Tumandagi ba’zi kolxoz savxozlarda aholiga maishiy xizmatko‘rsatuvchi kombinatlar tashkil qilinmagan, qilinganlarida esa mutaxassis kadrlar yetishmasligi sababli bichish tikish bo‘limlari ishlamagan. Tuman aholisi savdova umumiy ovqatlantirish xizmatiancha jonlani. Odamlar oziq-ovqat mollari, kiyim-kechak, poyafzal va gazlamalarni ko‘proq xarid qiladigan, oshxona va choyxonalarda yaxshiroq foydalanadigan bo‘ldilar. 1976-1980-yillarda 12 ta magazin, 2 ta oshxona ochildi. Tuman aholisiga 101 magazin, 20 oshxona, 10 choyxona va boshqa savdo 26

tarmoqlari xizmat qildi. Lekin savdo shahobchalarida ishlaydigan kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo‘yishda, tarbiyalashda, savdo rastalarini sabzavot va poliz ekinlari mahsulotlari bilan to‘ldirishda jiddiy kamchiliklar mavjud edi. Mazkur yillarda tumanda sotsal ta’minot borasidaham m’lum ishlar qilindi. Tumanda 7131 ta ko‘p farzandli va yolg‘iz onalar bo‘lib, ular davlatdan 1mln. 33 ming so‘m nafaqa oldilar. Shuningdek 5400 ta keksa kolxozchilar 877 ming so‘m nafaqa bilan ta’minlandi. Keyingi yillard nafaqa oluvchilarning soni 246 kishiga ko‘payib, jami 1701 kishini tashkil etdi. 1980-1985 yillarda tuman aholisini maishiy turmush tarzini yaxshilashda, uy qurish muammosida qiyinchiliklarga yo‘l qo‘yildi. O‘tgan ikki yilda 193 oila yangi qulay kvartiralarga ko‘chirildi, 38 km uzunlikda vodopravod tarmog‘i, 59 km. tratuarlar foydalanishga topshirildi. 719 ta xonodon gazlashtirildi. Besh yil ichida aholiga 369 ta yengil avtomashina, 248 ta motatsikl sotildi. Tumanda 410 o‘rinli markaziy, 75 o‘rinli bolalar, 3 ta qishloq va yuqimli kasaliklar shifoxonasi. 36 ta feldisher-akusherlik punkti, tuman poliklinikasi, stamotologiya, bolalar va xotn-qizlar konsultatsiya faoliyat yuritdi 1 6 . Ularda 139 ta vrach, 549 ta o‘rta tibbiyot xodimi xizmat qiladi. 1980-1985-yillarda 280 o‘rinli shifoxona, 1 smenada 250 kishini qabul qilishga mo‘ljallangan yangi poliklinika binosi qurilib ishga topshirildi. Tuman markaziy shifoxonasida yangidan kardiologiya, stomotologiya, ankologiya bo‘limlari ochildi, zamonaviy tibbiyot asbob- uskunalar bilan jihozlandi. 16 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.216 С; 27

M.Hasanova nomidagi bolalar lageri bazasida surunkali bolalar kasaligini davolash uchun bolalar sanatoriyasi qurildi. “Kommunistik” savxozining manzarali xududida “Ona va bola” sanatoriyasi qurildi. Shu yilda 4 ta vrach va 3 ta o‘rta meditsina xodimiga birinchi kategori unvoni berildi. 1 ta shifokor klinik ordinaturaga o‘qishga yuborildi. Tumn poliklinikada yangi apparat o‘rnatildi. Yakkabog‘ qishlog‘ida ambulatori qurildi. Stamotologiya poliklinikasida qimmat baho metaldan tish qo‘ysh yo‘lga qo‘yildi. Keyingi 3 yil ichida mahalliy sovetlar yo‘li bilan obodonchilikka 650 ming so‘mdan ortiq mablag‘ sarflandi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish nuqtalari soni 50 taga yetkazildi. Shunday qilib, sovet hokimiyati yillarida Yakkabog‘ tumanining ijtimoiy-siyosiy hayotida partiya yakka hokimligi ostida mustamlakachilik siyosati olib borildi Tug‘ri, urushdan keyingi yillarda aholini uy-joy bilan ta’minlash, vodopravod, kanalizatsiya qurilishi, madaniy-maishiy turlarining qurilishi va hakazo sohalarda ancha ishlar qilindi. Aholiga tibbiy xizmati ko‘rsatishda, madaniy-maishiy ishlar sohasida son jihatdan quvish, sifatga ahamiyat bermaslik holati avj oldi. 28

II BOB. SOVET-TOTALITAR TUZIMI DAVRIDA YAKKABOG‘ TUMANINING QISHLOQ XO‘JALIGI AHVOLI 2.1 Qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligining qaror topishi Sovet hokimiyati yillarida butun respublikamizda bo‘lganidek, Yakkabog‘ tumanida g‘am partiya tashkilotlari rahbarlari marksizimning nazariy yo‘l-yo‘riqlariga amal qilib, mustamlaka asoratida saqlashdan iborat bo‘lgan agrar yo‘lini qat’iy amlga oshirib keldilar. O‘zbek qishloqlarini qayta qurishdan iborat mustabidcha andozaning sovetlarga xos shaklini vujudga keltirish sohasidagi dastlabki harakatlardan biri yerni umumlashtirish choralari bo‘ldi. Hujjatlarning guvohlik berishicha, sovet rejimi rahbarlari Yakkabog‘ tumanida paxtachilikni yuksaltirish uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Buning natijasida yurtimizda paxta yakkaxokimligi qaror topib, Yakkabog‘ tumani ham asta-sekin sobiq itifoqning xom-ashyo bazasiga aylana boshladi. 1924-yil 1-noyabrda tashkil etilgan Qashqadaryo viloyatida yer-suv islohati 1929-yil bahorida yakun topdi. Bu o‘tkazilgan tadbir natijasida katta yer egalari yo‘q qilindi, katta amaldor va savdogarlari xo‘jaliklari tugatildi. Qashqa vohasida yer-suv islohati davomida jami bo‘lib 989 xo‘jalik batamom yo‘q qilindi. Shundan 339 tasi boylarniki, 195 tasi amir amaldorlarniki, 174 tasi sudxo‘rlarniki edi. Bu xo‘jaliklarning yo‘q qilinishi oqibatida 12556 tanob sug‘ariladigan, 5290 tanob lalmikor yerlar, 1001 ot. 1194 xo‘kiz. 274 tuya tortib olindi 1 7 . Ayni paytda sovet hokimiyati o‘z yerida halol mehnat bilan kun ko‘radigan ayehqon xo‘jaliklarni ham isloxot girdobiga tortib 17 M.Saidov., P.Ravshanov, J ey nov tarixi. 1996 yil 78 bet. 29

quloqlargaaylantirgan. Ularning yer-suvi, ot-ulovi va bor-bisotidan mahrum etgan edi. Qashqadaryo viloyatida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra musadara etilgan yerlar 17, 996 tanob sug‘oriladigan va 7, 315 tanob lalmikor zaminidan iborat bo‘lib, jami 25311, 23 tanobni tashkil etgan edi. 1930-yillarning oxirlariga kelib mamlakatda zo‘rlik bilan amalga oshirilgan jamoatlashtirishdan iborat siyosat o‘z nihoyasiga yetdi. Bu yo‘lning bosh maqsadi markazning paxta mustaqilligini ta’minlashdan iborat edi. 1946-1991-yillar moboynida sovetlar hokimiyati Yakkabog‘ tumani qishloq xo‘jaligini ilgargi yillardagidek bir tomonlama rivojlanish yo‘lidan olib bordi va asosiy paxtachilik taraqqiyotiga e’tiborni qaratdi. Xo‘jalik xodimlari 1965-yil boshidayoq paxtachilik brigadalariga rahbarlik qiluvchi kadrlarni to‘g‘ri tanlab, ularni joy-joyiga qo‘yish mutaxassislarni mas’ul uchastkalarga tayinlash hamda ish jarayonida ilg‘or tajriba va mutaxasislarning maslahatlari asosida xo‘jalikni boshqarish ishiga alohida e’tibor berdi. Natijada ko‘klam ekish uyushqoqlik bilan o‘tkazildi. Chigit o‘tgan yillarga nisbatan ancha ertachi hamda sifatli va agrotexnika qoidalariga rioya qilingan holda ekib bo‘lindi. Yerga madaniy o‘g‘it berish va ayniqsa mahalliy o‘g‘it solish ishiga e’tibor qilindi. Hamma agrotexnika chora-tadbirlari va har bir litr suvdan unumli foydalanish uchun zarur bo‘lgan ishlar amalga oshirildi. Tuman paxtachilik xo‘jaliklarida yer-suv sharoitlarini hisobga olgan holda o‘z ichiga 431 ta zvenolar tashkil etildi. 120 ta paxtachilik ishlab chiqarish brigadalari, 17 ta brigadani oliy va o‘rta ma’lumrtli kadrlar boshqardilar, 25 tasiga esa kamsomol yoshlar yuborildi 1 8 . Tuman partiya tashkilaoti qishloq xo‘jalik boshqarmasi va “O‘zselxoztexnika” tuman 18 M.Saidov., P.Ravshanov, J ey nov tarixi. 1996 yil 82 bet. 30

birlashmasining mutaxassislari ana shu qadrlar o‘rtasida sistemali ravishda ish olib bordilar. Ular bilan g‘uzarlarni parvarish qilishga, avtotexnika qoidalarini to‘g‘ri joriy etishga qaratilgan seminarlarni vaqti- vaqti bilan o‘tkazib turdilar. Davlatdan 10610 tonna madaniy o‘g‘it, 148 traktor ko‘plab qishloq xo‘jalik mashinalarini olishga muvaffaq bo‘lindi. Tuman mehnatkashlari yetishtirilgan paxta hosilini o‘z aqtida yig‘ib- terib olish uchun zo‘r uyushqoqlik bilan kirishdilar. Yig‘i-terim davrida barcha kolxozchilar bilan bir qatorda ishchi va xizmatchilar, maktablarning o‘quvchilari va o‘qituvchilari hamda nuroniy keksalar mehnat qilishlari natijasida tumanga davlatga paxta sotish yillik plani 50 ish kuni ichida yoki 20 oktabrda ado etildi. Davlatga 22711 tonnadan ortiqroq paxta yetkazib berilib reja 103% ga bajarildi. Tayorlangan paxtaning 83% brinchi sorga, 12% esa ikkinchi sortga sotildi. Tumandagi 11 xo‘jalikni 8 tasi, 120 paxtachilik brigadasining, 95 tasi, 431 zvenodan 391 tasi paxta iayyorlash yillik planlarini muddatdan ancha ldin bajardilar. Kalinin nomli kolxoz 1100 gektar paxta maydoniga har gektaridan 26,3 sentnerdan, Qizil O‘zbekiston” kolxozi 820 gektar paxta maydonining har gektaridan 25,08 sentnerdan, “Lenin uchquni” va “Qizil Yulduz”kolxozlari 1050 va 750 gektar paxta maydoniga har gektaridan 24,8 sentnerdan, Engels nomli kolxoz 750 gektar paxta maydonining har bir gektaridan 24,60 sentnerdan hosil yetishtirib yuqori ko‘rsatgichlarga erishdilar. Yakkabog‘ tumaning “Kommunizm” kolxozidan Uzoqova Maryam, “Leninizm” kolxozidan Pulatova T, Musayeva, “Qizil Yulduz” kolxozidan Imomova Sh, Samandarova R, Xudaynazarova X, “Pravda” kolxozidan 31

Muxammadiyeva R, Jo‘rayev B, “Sharq Yulduzi” kolxozidan Qilichev A, Musurmanova P. 10-11-12 tonadan paxta terdilar. Paxta hosilini yetishtirishda mexanizatsiya kuchi asosiy o‘rinni egallab, hal qiluvchi vazifalarni bajardi.Kalinin nomli kolhozda Bobatov E, Odilov E, To‘raqulov J, “Kommunizm” kolxozidan Primov, Sanayev X, “Leninizm” kolxozidan Xamidov Qarshi, Jabborov B, “Lenin Uchquni” kolxozidan Xudjanov J, Eshpo‘latov Sh, “ Sharq Yulduzi” kolxozidan Berziyev B, Todjiyev T. Kabi mexanizatorlarning xizmati katta bo‘ldi. Lekin tumanning hamma joylarida ahvoli bir xilda emasdi. Masalan: Kalinin nomli kolxoz bilan “Komunizm” kolxozining yerva suv sharoitini bir xil bo‘lishiga qaramasdan bu ikki xo‘jalikda ikki xil manzara namoyon bo‘ldi. Kalinin nomli kolxoz 1100 ga maydonga chigit ekib, har gektaridan 26, 61 sentnerdan hosil yetishtirib, 1 ga maydonga 12,2 sentner madaniy o‘g‘it sarflagan bo‘lsa, “Kommunizm” kolxozida 807 ga maydonning har gektardan 14 sentnerdan madaniy o‘g‘it sarflanib gektar boshiga 23,16 sentnerdan hosil yig‘ib olingan. “Kommunizm” kolxoziKalinin nomli kolxoziga nisbatan har gektar paxta maydoniga 1,8 sentner madaniy o‘g‘itni ko‘p sar qilib, Hosildorlikni 3,45 sentnerga kam olgan, yoki Kalinin nomli kolxoz 1 sentner paxtani yetishtirish uchun 46 kg. Madaniy o‘g‘it sarf qilgan bo‘lsa, “Kommunizm” kolhozida 64 kg.dan yoki 18 kg. O‘g‘it sarf qilingan. Shuningdek, tumandagi “Qizil O‘zbekiston” va “Pravda” kolxozlarining paxtachilikda qadaniy qiilgan ishlarini taqqoslab ko‘rilganda, xuddi yuqorida ta’kidlangan ahvolni tasavvur qilish mumkin. Agar “Qizil O‘zbekiston” kolxozi 1 ga. Paxta maydoniga 7,7 sentner madaniy ug‘it sarf qilib, 25,08 sentnerdan hosil yetishtirilgan bo‘lsa, “Pravda” kolxozida 1 ga. Paxta maydoniga 8,6 sentnerdan yoki 0,9 32

sentnerdan ko‘proq uhit sarflangan bo‘lsa ham gektar boshiga hosildorlik 19 sentnerdan oshirilgan emas. Aniqroq qilib aytganda “Pravda” kolxozi “Qizil O‘zbekiston” kolxoziga qaraganda 6,8 sentner kam hosil olgan. Agar “Qizil O‘zbekiston” kolxozida 1 sentner paxtaning tannarxi 22 so‘mga to‘g‘ri kelsa, “Pravda” kolxozida 25 so‘mga to‘g‘ri keladi. Mazkur yillda tuman bo‘ycha rejadagi 22000 tonna paxta yetishtirish uchun 161 million 706 ming 244 kub. letr suv sarflashimiz kerak bo‘lsa, mavjud suv resurslaridan foydalanib 56 million 248 ming 362 kub letr suv sarflandi,yoki suv olish plani 35% ga bajarildi. 1964 yilda esa 72% suv olingan edi. Tuman suv tanqisligini hisobga olib, irrigatsiya va melioratsiya ishlari keyingi vaqtlarda ancha yaxshilandi. 32 km beton yetkazilib kanal ishga tushirildi 18km. lik beton kanal qurilishi boshlandi. 1965-66-yilning o‘zida yer osti va zovur suvlaridan foydalanish uchun 64 ta nasos ustanovkalari qurilib sug‘orish ishlarida unumli foydalanildi. Yerlarning meliorativ xollarini yaxshilash maqsadida 40 km. lik yangi zovur qazib bitkazildi, 30 km. lik eski zovurlar ta’mir qilindi. Paxta yetishtirishda erishilgan muvaffaqiyatlar bilan bir qatorda jiddiy xato va kamchiliklarga ham yo‘l qo‘yildi. Shuni aytish kerakki, yer tabiiy sharoitlar bir xil bo‘lishgaqaramasdan 3 ta kalxoz va 25 ta paxtachilik brigadasi va 87 ta zveno paxta tayorlash yillik planlarini bajara olmadilar. Ana shuning uchun ham tuman paxtokorlari 22,7 sentnerdan paxta hosili olib qoldi. Mavjud ahvol hisobga olinib, kelgusida paxta sohasida mo‘l hosil olish uchun bir qator chora tadbirlar belgilandi. Ular quyidagilardir: Traktorlarni ikki smenada unumli ishlashini ta’minlash, mexanizatorlarga barcha moddiy-maishiy sharoitlarni to‘la yaratib berish. 33

Paxta yerlarni unumdorligini oshirsh maqsadida dalaga maxalliy o‘g‘it tashishnikeskin yaxshilash har bir gektarpaxta maydoniga kamida 10 tonnadan go‘ng chiqarib, kamida 70% shudgor oldidan yerga sepish G‘o‘za zarar kunandalarga qarshi hozirdanoq qizg‘in boshlash, shudgor qilinadigan yerlarni 100% ximikatlar bilan dorilab haydash. Tumanda suv tanqisligini hisobga olib irrigatsiya millioratsiya ishlarini yaxshilash tadbiriy choralarni qurish. Eski zovurlarni remont qilish va yangilarni qazish, navbatdagi 18 km. beton kanalini 1 yanvargacha qurib tamomlash. 1966-yilda 102 ta artizan quduqlari qazish va nasos ustanovkalari o‘rnatib suv chiqarish, 10-12 millon kub metr suv to‘planadigan “Qorabog‘” suv omborini qurib ishga tushirish 1 9 . Yangiqurg‘on, Esat suv omborlarini rekonstruksiya qilish. Ariq- zovurlarni qisqa muddatda qazib tamomlash, Traktor va barcha qishloq xo‘jalik mashinalarini o‘z vaqtida remont qilib ekish kompaniyasiga taxt qilib qo‘yish. Agrotexnika o‘quvlarini namunali tashkil qilibkolxoz aktivlari, paxta, brigada, zvenolari va traktorchilarni ilg‘or agrotexnika yangiliklari va ilg‘orlar tajribalarini ularning ongiga singdirish kabi muhim tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir. Tuman mexnatkashlari 1968-1970 yillarida plangi 73531 tonna o‘rniga 91308 tonna yoki plandan tashqari 18777 tonna paxta yetishtirdilar. Har uchala yilda ham davlat topshiriqlari oshirilib bajarildi. Tuman paxtakorlari davlatdan 1968-yilda 10179 tonna. 1969-yilda 10247 tonna, 1970 yilda 11247 tonna mineral o‘g‘it, keyingi uch yilda 256 traktor va ko‘plab boshqa qishloq xo‘jalik mashinalari oldilar. 19 Choriyev A, Ochilov M. Qashqadaryo oblasti. –T,: O‘zbekiston. 1974; 105 b. 34

Keyingi uch yilning har yilida tumandagi barcha paxtokor xo‘jaliklar, 1968-yilda 134 ta brigadadan 132 tasi, 1969-yilda 129 tasi. Bu yil esa 133 ta brigadadan 132 tasi paxta tayyorlash planlarini oshirib ado etdilar. Tumanda paxta hosildorligini oshirishda Kalinin nomli Engils nomli, Marksizim, Leninizm, Kommunizm kolxozlari dehqonlarining hissasi katta bo‘ldi. Ammo, shuni ham aytish kerkki. 1968-yilda 2 ta brigada, 1969-yilda 5 ta brigada 1970-yilda esa 1 ta brigada paxta tayyorlash planini bajara olmadi. Bular “Lenin Uchquni” kolxozidan Xudayorov, Muminov, Ochilov, “Sharq Yulduzi” kolxozidan Berdiyev, “Kommunizm” kolxozidan Sultanova, “kommunistik” kolxozidan Aminov, “Qizil Yulduz” kalxozdan Xo‘jaqulov, Eshmirzayev, Mamatovlar boshliq brigadalar edi. Tumanda suv tanqisligni hisobga olib, irrigatsiya va millioratsiya ishlari ancha yaxshilandi . Uch yil ichida 27,3 km kanalga beton yotkizildi. Qorabog‘, Nurayli suv oborlari qurish ishlari boshlab yuborildi, 49 ta artizan quduqlari qozildi. Paxta yerini mellioratsiya xollatlarini yaxshilash uchun 550 gektar yer kapital ravishda tekislandi. 247 km, ariq va zovurlar tozalandi hamda yangidan qozildi. Natijada bu ishlar uchun 572 ming so‘mlik mablag‘ sarflandi uch yil davomida 64 million kub suv tejab qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish ishiga foydalanildi 2 0 . 1981-1985-yillarda tuman mehnatkashlari davlatga 189 ming 576 tonna paxta yetkazib berdi. Bu utgan 9 chi besh yillika nisbatan 226 tonnaga yoki foiz hisobida 21% ga ko‘pdir. 1970-1980-yildagi rejadan 5 ming 452 tonna ortiq paxta sotildi. 20 Jo’raq ulov O. Qudratli energiya manbai. –T.: Fan, 1982. 134 b. 35

Paxta hosildorligi “Qizil O‘zbekiston”, “Leninizm” kolxozida 40% Kommunizm kolxozida 39% , Qizil Yulduz kolxozida 37% ni tashkil etdi. 1980-yilda jami 12 brigada paxta hosildorligini 50-55 sentnerga, 25 paxtachilik brigadasi 40-50 sentnerga yetkazdi. Shunday qilib, o‘n yilliklarning butun borishi mobaynida markazdan kelib turadigan o‘lkan rejalarni bajarishda butun mehnatkash xalq jalb etildi. Yakkabog‘ tumani aholisining ijtimoiy hayotning hamma sohalarida 60-80-yillarda misli ko‘rilmagan kuch to‘plangan paxta yakkahokimligining uzoq muddatli salbiy oqibatlari hukimron partiyaning tumanga nisbatan amalga oshirgan zo‘rovonlik siyosatini o‘zida aks ettirdi. Qarab chiqilayotgan davrda rahbar xodimlarning tazyiqi bilan paxtachilik tizimida yuqoridan juda katta rejalar belgilandi. Paxtachilikda zaharli ximikatlar ko‘p qo‘llanildi, ularni saqlash va ishlatishda tartibga rioya etilmasdi.Bunday ma’suliyatsizlikdan odamlar zaharlanardi, atrof- muhit ifloslanardi, suv,havo, tuproq minerallashib, zaharlanib bordi. Kassaliklar soni ortib, o‘lim hollatlari ko‘paydi. Yetishtirilgan paxta xom-ashyosiga kam xaq to‘lanar edi. Masalan, 1991-yilda tumanda mashina terimiga 1 tonnasiga 25 so‘m,qul tirimiga 40 tiyindan haq to‘langan. Paxtaning narxi ongli ravishda pasaytirilgan. Bunda ish kuchining to‘liq qiymati ham o‘z aksini topmagan edi. Paxta yakkahokimligining salbiy oqibatlari tuman yerlarining meliorativ holatini yomonlashtirdi, drenaj tizimini tashkil etishda, suv xo‘jaligi qurilishga kompleks yondashuvda xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. 36

Tumandasabzovot, poliz mahsulotlari ekiladigan maydonlar miqdori doimi ravishda qisqarib borishi namoyon bo‘ldi. Xalq xotirasida o‘chmas dog‘ bo‘lib qolgan “paxta ishi” sun’iy ravishda o‘ylab chiqarildi. 37

2.2 Yakkabog‘ tumanida chorvachilik sohasidagi muammolar va yechimlar Chorvachilikni o‘stirish va keng rivojlantirish tumandagi mutasaddi tashkilot rahbarlari diqqatida turdi. Shuning uchun ham chorvachilikni rivojlantirish qishloq xo‘jaligining muhim tarmog‘iga aylantirildi. Yakkabog‘ tumanidachorvachilikning asosiy turlari bo‘yicha o‘sishi va rivojlanishi 1949-yilda davlat ko‘rsatkichlariga qisman to‘g‘ri keldi. Lekin, shunga qaramasdan tumanning ko‘pgina kolxozlarida chorva rejalarining turlari bo‘yicha bajarish, mollarning qishlashga tayyorgarlik ko‘rish ishlari qanoatli emasdi. 1961-yilga kelib tuman kolxozlari chorvachilikni rivojlantirishning asosi bo‘lgan chorva ozuqa bazasini mustahkamlashga talaygina yutuqlarni qo‘lga kiritdilar. 2044 gektar yerga makkajo‘xori ekib mo‘l hosil yetishtirildi va 50177 tonna silos tayyorlandi. Shunday qilib chorvachilik mahsulotlarini yetishtirishni ko‘paytirish va chorva mollari sonini o‘stirish, uning zotini yaxshilash sohasiga bir muncha ishlar amalga oshirildi. Tuman kolxozoari tomonidan davlat go‘sht sotish rejasi 1004% sut sotish rejasi 150%, tuhum sotish rejasi 179%, jun 111%, qorakulteri 104% qilib bajarildi. Tuman bo‘yicha 2754 bosh sigirning har biridan 1263 kg. dan sut sotib olindi. Ayniqsa sut sog‘ib olish bo‘ycha №6 bog‘dorchilk savxozi, Kalinin va Stalin nomli kolxozlar yaxshi ko‘rsatkichlarga erishdilar. Bog‘dorchilik savxozi har bir sigirdan 2333 kilogramdan, Kalinin nomli kolxoz 1420 kg. dan Stalin nomli kolxoz 1370 kg, Qizil O‘zbekiston kolxozi 1391 kg. dan sut sog‘ib oldilar. Bog‘dorchilik savxozining sut sog‘uvchisi Norchuchuk Qalandarova o‘ziga berkitilgan 14 bosh sigirning har biridan 3000 kg. dan, Kalinin nomli kolxozning sut sog‘uvchisi To‘lgan Shoymardonova o‘ziga 38

berkitilgan 14 bosh sigirning har biridan 3760 kg. dan, Xursand Go‘ziyeva 12 bosh sigirning har biridan 3650 kg. dan , Lenin uchquni kolxozning sut sog‘uvchisi Dono Xoliqova 12 bosh sigirning har biridan 4000 kg. dan, Toji Pardayeva 10 bosh sigirning har biridan 3650 kg. dan, Qizil O‘zbikiston kolxozidan Rizayeva Qurbon 25 bosh sigirning har birining 2200 kg. dan sut sog‘ib olishga erishdilar. Tuman kolxozlarida qoramollar soni 1423 boshga, qo‘ylarsoni 6317boshga, cho‘chqalar soni 550 boshga ko‘paydi. Shunday qilib, qoramol rejasi 109%, qo‘y rejasi 85%, cho‘chqalar 84% shu jumladan ona cho‘chqalar rejasi 73%, parandachilik rejasi 87% ga yetkazildi. Tumanda chorva yem-xashak bazasini mustahkamlashda, chorva binolari qurish, chorvachilik kadrlarni tanlashda chorvadorlar o‘rtasida sotsialistik musobaqa ishlarinitashkil qilishda bir muncha amaliy ishlar qilindi. Chorvachilikni rivojlantirish, uning mahsuldorligini oshirish, zotiniyaxshilashda mollarni sun’iy qochirish juda katta ahamiyatga ega ekanligi hisobga olinib ko‘pchilik kolxozlar mollarni sun’iy qochirish ishiga ham e’tibor berishdi 2 1 . Tumandagi ilg‘or cho‘ponlardan Kalinin nomli kolxozdan Ochilov M, Mahmaraximov A. Har yuz bosh sovluqdan 120 boshdan qo‘zi, Lenin nomli kolxozdan Allayev B. 134 tadan, Kommunizm kolxozidan Zulfiqorov O. 117 tadan, Oxunboboyev nomli kolxozdan Tilovov, Egamberdiyev 116 tadan quzi yetkazib berdi. Bularning hammasi og‘ir mehnat orqasidan erishildi, albatta. Shu bilan birga chorvachilikni rivojlantirish uning mahsuldorligini oshirishda olib borilayotgan ishlar Yakkabog‘ tumani oldida turgan xo‘jalik vazifalar darajasiga javob bermadi. Tumanda tul olish rejalari 21 Choriyev A, Ochilov M. Qashqadaryo oblasti. –T,: O‘zbekiston. 1974 39

bajaridlmay qoldi. Chorvachilik mahsulotlardan faqat go‘sht ishlab chiqarish 111% bajarilib, sut 99% tuxum 72%, jun 83% bo‘lib, belgilangan reja bajarilmay qoldi. Sovet hokimiyati Yakkabog‘ tumanida qishloq xo‘jaligini asosiy tarmoqlardan biri bo‘lgan jamoat chorvachiligini rivojlantirishga alohida e’tiborni kuchaytirdi. Negaki tumanda mavjud xo‘jaliklar iqtisadiyotida chorvachilik ham salmoqli o‘rinni egallaydi va 70 yillarda tumanda jamoat chorvachiligini rivojlantirish va uning mahsuldorligini oshirish yuzasidan qator tadbirlar amalga oshirildi. Chorvachilikni rivojlantirishning asosi bo‘lgan tuyoq soni rejalarini bajarish tumn xo‘jaliklarida yirik shoxli mollar bo‘yicha 1965 yil reja 108 protsentga bajarilgan. “Kommunizm” kolxozida 105% Engils nomli kolxozda 102% , Qizil Yulduz kolxozida 105% ni tashkil etdi. Mavjud qoramollardan sigirlar soni 3993 bosh bo‘lib reja 101% ga, Kommunizm kolxozida 127, Qizil O‘zbekiston kolxozi va Pravda kolxozlari 100% ga yetgan. Tuman xo‘jaliklarida cho‘chqachilikni rivojlantirishga ham alohida e’tibor berildi. Tumandagi 13 ta xo‘jalikning 7 tasida cho‘chqachilik fermalar bo‘lib, shundan 2 xo‘jalikda Leninizm va Qizil Yulduz kolxozlarida cho‘chqachilik fermalari yangidan tashkil qilindi. Shu soha bo‘yicha belgilangan reja 1965 yilda 139% ga bajarildi. Lenin Uchquni kolxozi 138%, Kalinin nomli kolxoz 157% ga va Marksizm kolxozi 173 ga cho‘chqa tuyoq soni rejalarini bajardilar. Tumanda parrandachilik ham ancha ustirildi. Yakkabog‘ tumaning bu sohada Qizil O‘zbekiston, Marksizm, Sharq Yulduzi va Qizil Yulduz kolxozlari yaxshi ko‘rsatgichlarga erishib, rejalarini oshirib bajardilar. Biroq chorva mollari tuyoq sonini, ayniqsa ona mallar sonini ko‘paytirishda hamda uning mahsuldorligini oshirishda tuman 40

xo‘jaliklarida ayrim chorvachilik fermalarda juda katta nuqsonlarga yo‘l qo‘yildi. Tumanda qoramollar 108% ga bajarilgan bo‘lsada, 8 xo‘jalikda bu tarmoqning bajarilishi 85-95% ni tashkil etdi. Tumanning Marksizm, Pravda, Lenin Uchquni kolxozlarida 89% ga, Leninizm kolxozida 82% ga Marksizm kolxozida 91% ga, Sharq Yulduzi kolxozida 86% ga bajarilgan. Shunga qaramay, tuman chorvadorlari davlatga 1281 tonna go‘sht, 2353 tonna sut, 2 million 176 ming dona tuxum, 117 tonna jun va 12 ming 900 dona qorako‘li teri sotish majburiyatini o‘z zimmalariga oldilar. Kommunizm kolxozi davlatga sut sotishni 128% ga, Qizil O‘zbekiston kolxozi 102% ga Qizil Yulduz kolxozi 100% ga bajardilar. Tumandagi 23 ta sut tovar fermasidan 5 tasi sut tayyorlash yillik rejasini, 11 tasi buzoq olish planini oshirib bajardilar. Tuman bo‘yicha mavjud 3325 bosh sigirning har biridan 615 kilogram sut sog‘ib olinib. 1964 yilga nisbatan sut yetishtirish bir muncha ko‘paytirildi. Bog‘dorchilik savxozi esa har br sigirdan 1752 kg dan sut sog‘ib olib yuqori ko‘rsatgichlarga erishdi. Sut yetishtirishda ba’zi sut tovar fermalari yaxshi natijalarga erishdilar. Masalan, Kalinin nomli koldxozdan Normuradov J. Mudirlik qilayotgan sut tovar fermasi har bir bosh sigirdan 666 kg. dan, Pravda kolxozidagi Toshqulov B. Boshliq ferma jamoasi 734 kg. dan, Engels nomli kolxozdan Choriyev E. Fermsi 747 kg. dan sut sog‘ib oldilar. Davlatga go‘sht sotish bo‘yicha Engils nomli, Qizil Yulduz, Leninizm, Qizil O‘zbekiston, Pravda, Sharq Yulduzi kolxozlari sut sotishda Leninizm, Qizil Yulduz, Pravda, Kommunist kolxozlari jamoasi mavjud ahvolning yomonligidan yaxshi ishlay olishmadi. 41

Shuningdek, Jamoat chorvachiligini rivojlantirishva uning mahsuldorligini oshirishning asosiy vositasi bo‘lgan yem-xashak tayorlash tumanda 98% ga bajarildi. Tuman charvodorlari 1960-1970-yillarda chorvachilikni rivojlantirish va uning mahsuldorligini oshirish yuzasidan qator tadbirlarni amalga oshirdilar. 1968-1970 yillarda davlatga go‘sh sotish rejasi 101.7%, sut 105,1%, tuxum 107,6%, jun 130% ga va qorakul teri sotish plani 101,4% ga bajarildi. Bu sohada Kalinin nomli, Kommunizm, Leninizm, Pravda kolxozlarida ibratli ishlar qilindi. Tumandagi 22 sut tovar fermasidan 15 tasida sut tayorlash, 9 tasida buzoq olish rejalari bajarildi. 1970-yilda Leninizm, Qizil Yulduz kolxozlari va bog‘dorchilik savxozining chorvadorlari har bir sigirdan 1135-1791 litrdan sut sog‘ib oldilar Kalinin nomli kolxozdan Toshnazar E, Leninizm kolxozidan Muzaffarov N, Qizil Yulduz kolxozidan Xaydarov F, Pravda kolxozidan Boyqobilov O, bog‘dorchilik savxozidan Meyliqulov Sh. Boshliq fermalarda har bir sigirdan 1000-1600 kg. dan sut sog‘ib olindi. Hamda buzoq olish planlari bajarildi. Xo‘jaliklarda 177 sotuvchidan 48 tasi har bir sigirdan 1000 kg. dan 1970 kilogramgacha sut sog‘ib oldilar. Leninizm kolxozidan Pirboboyeva Z, Pravda kolxozidan Temirova P, Qizil O‘zbekiston kolxozidan Xasanova X, Kalinin nomli kolxozdan Otaqulova J, Marksizm kolxozidan Vaxobova M. Engels nomli kolxozdan Qizlarxon Xasanovalar o‘z sohalarining bilimdoni bo‘ldi. Ammo chorvachilikni rivojlantirishni asosi bo‘lgantuyoq soni rejalarining bajarilishi tuman xo‘jaliklarida qoniqarsiz bo‘lib, chorvachilikni mexanizatsiyalashga kam e’tibor berildi. Tuman bo‘yicha sigirlardan sut olish 19%,yem-hashak bilan ta’minlash 31% ga mexanizatsiyalashgan edi. Ko‘proq qo‘l kuchi bilan bajarilardi. Hatto 42

zooveterinariya tadbirlari yomon yo‘lga qo‘ylganligi oqibatida ko‘plab mollarning qisir qolishi hollari ham mavjud edi. Tuman xo‘jalikdarida mavjud sigirlardan 1968-yilda 420 tasi, 1969- yilda 93 tasi, 1970-yilda 243 tasi qisir qolib ketganligi natijasida kolxozlar mol sotib olish uchun ko‘p mablag‘ sarf qildi. Masalan, tuman xo‘jaliklari shu maqsadlar uchun keyingi uch yil ichida 1414 ming so‘m sarfladi. Oqibatda yirik shoxli mollar tuyoq soni oldingi uch yilga nisbatan 2865 boshga kamaytirib yuborildi. Bu ko‘rsatgich Kalinin nomli kolxozda 256 boshni Pravda kolxozida 444 boshni, Marksizm kolxozida 1364 boshni Sharq Yulduz kolxozida 615 boshga, Qizil Yulduz kolxozida 384 boshni shakl etdi. Ayniqsa, ona mollar sonini ko‘paytirishda hamda uning mahsuldorligini oshirishda juda katta qiyinchiliklarga duch kelindi. 1970 xo‘jalik yilida sigirlar tuyoq soni 91% ga bajarildi. Lenin Uchquni, Marksizm, Engils nomli kolxozlar Avangard otchilik zavodlari esa 73- 84% ga uddalashdi, xolos 2 2 . Yoki chorva mollarini belgilangan kondetsiyasiga yetkazmasdan go‘shtga topshirish oqibatida keyingi uch yilda tuman xo‘jaliklari 716 bosh yirik shoxli mol738 bosh qo‘y, 134 bosh cho‘chqa tuyoq sonini yuqotdilar. Bu esa 197 tonna go‘sht demakdir. Buning ustiga tuman xo‘jaliklarida keyingi 3 yil ichida qarovsizlik oqibatida o‘lib ketgan yirik shoxli mollar 2484 boshni, cho‘chqalar 482 boshni, qo‘y va echkilar 9296 boshni tashkil etdi. Har yuz bosh sigiradan bola olish ham kamayib ketdi. 1965-1967 yillarda 78 boshdan buzoq olingan bo‘lsa, 1968-1970-yillarda 58 boshdan olindi. Lenin Uchquni, Engils nomli kolxozlar va Avangar otchilik zavoli 45-50 boshdan buzoq oldilar. Tumandagi ko‘pchilik xo‘jaliklarda 22 Zaxarov S.M., Xikmatov N. Shaxrisabz. –T.: Uzbekmston. . 1979. 68 bet; 43

paranda, cho‘chqatuyoq sonini keskin kamayib ketishga yo‘l qo‘yldi. Natijada tumanda chorva mollar tuyoq sonini kamayib ketishi mahsulot yetishtirishga salbiy ta’sir qildi. Tumanda go‘sht ishlab chiqarish 89% ga, tuxim ishlab chiqarish 88% ga, jun 82%, qorakul teri97% ga bajarildi. Aholi jon boshiga chorvachilik mhsulotlari ishlab chiqarishda ham orqada qolindi. Shunday qilib, yuqoridagi ahvolga sabab, mustahkam yem-hashak bazasini yaratilmaganligida edi. Tumanda silos bostirish 1970-yilda 96% bajarildi yoki o‘rtacha bir sigir uchun10 tonna silos o‘rniga 6,1 tonna silos bostirildi, xolos. Chorvachilik uchun shirali oziqlardanbiri bo‘lgan makkajo‘xori va beda ekish rejalari bajarilgan bo‘lsada, ularni agro-texnika qoidalari asosida parvarish qilishda yetarli e’tibor bermaganligi hamda o‘z vaqtida yig‘ishtirib olinmasligi natijasida, har bir gektar makkajo‘xoridan 300 sentner ko‘k poya olish o‘rniga, 1968 yilda 170 sentnerdan, 1969-yilda 150 sentnerdan, 1970-yilda 153 sentnerdan hosi olindi xolos. Lenin Uchquni, Qizil O‘zbekiston, Marksizm, Sharq Yulduzi va Avangard davlat otchilik zavodi kabi xo‘jaliklarda makkajo‘xori hosildorligi 42-141 sentnerdan oshmay qoldi. Beda maydonining har bir gektaridan 1968-yilda 54 sentner, 1969 yilda 57 sentner, 1970-yilda 53sentner hosil olindi. Tumandagi Lenin Uchquni, Leninizm, Qizil Yulduz, Kommunizm kolxlzlarida bedanachilikni ko‘paytirishga yetarli ahamiyat berilmadi. Tumandagi ba’zi bir xo‘jaliklar yem-hashak bazasini o‘zlari ko‘paytirish o‘rniga sotib oldilar. 1965-70-yillarda tuman xo‘jaliklari chorva mollari uchun yem- hashak sotib olishga 647 ming so‘m sarfladilar. Bu xarajatlar esa 44

chorvachilikdan foyda olish o‘rniga zararli tarmoqqa aylanib o‘oldi. Bundan tashqari go‘shtgatopshirilganchorva mollarningetarli kondensiyaga yetkazib topshirmaslik oqibatida o‘tgan uch yilda tuman xo‘jaliklari 433,1 ming so‘m zarar kurdilar. Chorvachilikdan bunday achinarli ahvolning bo‘lishiga tuman qishloq xo‘jalik boshqarmasi va xo‘jalik mutaxassislari hamda tuman zooveterinariya xodimlarining o‘z ishiga ma’suliyatsizlik bilan qarashi sabab bo‘ldi. Shunday qilib, Yakkabog‘ tumanida qishloq xo‘jaligining chorvachilik sohasi turg‘unlik holatiga kelib kolgandi. Unda mehnatni tashkil etishning eskicha usullari hukimron edi. Partiya qarorlarida ko‘rsatilgan “chorvachilikdagi sermehnat jarayonlarni mexanizatsiyalashga” amalda o‘tilmagandi. Chorva fermalarining aksariyat qismi mexanizatsiyalash bir yoqda tursun, o‘zlarinihoyatda nachor ahvolda edi. Tuman xo‘jaliklaridamutassil yem-hashak yetishmasdi, chunki paxta yakkaxokimligi avj oldirilishi sababli yem-hashak ekinlari va yaylovlar yldan-yilga qisqarib borardi. Bunday sharoitda chorva mallari soni va ularning mahsuldorligi pasayib bordi. Mavjud holat e’tiborga olinmasdan yuqoridan rejalar ustma-ust bajarilishi talab etilardi. 45

2.3.Yakkabog‘ tumani qishloq xo‘jaligida g‘allachilik va bog‘dorchilikning tutgan o‘rni Yakkabog‘ tumanida qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i bo‘lgan g‘allachilikni rivojlantirish sohasida katta yutuqlarga erishilmasa ham, bir qancha ishlar amalga oshirildi. 1948 yili tuman kolxozlarida 1947 yilga nisbatan g‘alla ekin maydonlari hajmi oshirildi. Shu jumladan bug‘doy ekinlarining maydoni ham kengaydi. 1948 yil halla ekin rejasi tuman bo‘yicha belgilangan muddatda tulig‘i bilan bajarildi. Lekin ekin ishlarining sifatsiz o‘tkazilishi, agrotexnika qoidalariga yetarli rioya qilinmasligi, urug‘larning dorilanmasdan va normadan kam ekilishlari natijasida ko‘pchilik kolxozlarda g‘alladan1948 yilda kam hosil olindi va g‘alla tayorlash davlat rejasi bajarish tashkil qilinmadi. Tuman bo‘yicha 1948 yilda g‘alla hosilining rejasi 10 sent belgilangan bo‘lsa, haqiqatdan har gektardan o‘rta hisob bilan faqat 6,5 sent. Hosil olindi. Shuning natijasida davlatga belgilangan reja bo‘yicha 12 sent. G‘alla topshirish o‘rniga faqat 10 sent. g‘alla topshirilib, davlat plani faqat 85 foizi bajarildi xolos. Shuni aytib o‘tish kerakki, tumanda bir xil sharoitda bo‘lgan ko‘pgina kolxozlar, masalan: Sandal qishloq sovetidagi “Lenin Uchquni”, “Qizil Yulduz”, Stalin nomli, Molotov nomli, Kishlik qishloq sovetidan “Qizil O‘zbekiston”, “Urtoq”, Oxunbabayev nomli, Yakkabog‘ qishloq sovetidan “Yangi kuch”, “Namuna” Kuybqshev nomli va bir necha boshqa kolxozlar g‘alladan 1948 yil ham mul hosil olishga erishdilar va davlatga g‘alla topshirish planini muddatidan ilgari bajarib davlatga yana bir qancha qo‘shimcha g‘alla topshirdilar. Chunki bu kolxozlarda bor 46

imkoniyatlardan to‘liq va to‘g‘ri foydalandi, g‘alla hosili uchun kurash olib borildi, g‘allachilikka yetarli ahamiyat berildi VKP /b/ Markaziy Komitetining fevral plenumi qarorida hallachilik xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega ekanligi haqida bunday deyilgan edi: “Donchilik muammosi 1949 shyili davlatdan berilgan 1000 quti qurtning har qutisidan 39 kilogrammdan jami 39000 kilogramm pilla davlatga topshirish o‘rniga 4315 kg, jami 43 100 kg topshirilib davlat plani 110,7 foizga bajarildi. Pillachilik sohasida ayniqsa Qishliq qishloq sovetidagi Axunbabayev, O‘rtoq, Yakkabog‘ qishloq sovetidagi Sovet, Voroshilov kolxozlari yaxshi yutiqlarga erishdi. Tuman bo‘yicha 35 brigada, 231 zvenolar o‘z rejasini oshig‘i bilan bajardilar. Lekin 15 brigada va 131 zvenolar o‘z rejalarini bajarishmdi. Shuningdek tuman bog‘dorchilik ishi katta o‘rin tutadi. Lekin tuman qishloq xo‘jaligi bo‘limi kolxoz sovet rahbarlari va partiya tashkilot sekritarlari bu sohada yaxshi e’tibor bermay keldilar. Shuning natijasida ko‘p mevali daraxtlar qirqilib xo‘jasiz orqasidan nobud bo‘lib ketdi. Kishilik qishloq sovetidagi Stalin, Yakkabog‘ qishloq sovetidagi, Marksizm, Intizom, Sovet, Samoq qishloq sovetidagi va O‘rta Sovetidagi kolxozlarda tok va barglarni bizning hamma xo‘jaligimiz uchun qanday katta ahamiyatga ega ekanligi ma’lum, shuning uchun don ishlab chiqarishni, qishloq xo‘jaligida eng asosiy vazifalarining biridir”. Shuning uchun kelgusida g‘alla hosilini yanada yuqori ko‘tarish uchun butun chora va tadbirlarini ko‘rib, mexanizatsiyadan to‘liq va umumli foydalanib, agrotexnika qoidalariga qat’iy rioya qilish zarurligi o‘qtirildi. Kolxozlarda g‘allachilik brigada va zvenolarning tarkibini mustahkamlab, to‘plangan eng yaxshi tajribalar ommalashtirildi. 47

Brigada, zvenolarni o‘z ishlariga yanada javobgarlikni oshirish uchun, ularni yer uchastkalarga doimiy birikib, ish olib borishlari uchun alohida sharoitlar qilindi. Shuning bilan tumanda 1949 yilgi kuzgi g‘alla ekish rejani suzsiz o‘z vaqtida kichiktirmasdan ekilishiga alohida e’tibor qaratildi. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda pillachilikning ham roli kattadir. Yakkabog‘ tumanida pillachilik sohasida bir qancha yutiqlarga ega bo‘ldi. Tumandagi №6 bog‘dorchilik sovxozi direktori Bekmuxammedov, partiya tashkilotining sekretari Maxsudov, bosh agronomi Nuritdinovlar sovxozda obodonchilik ishlariga e’tiborini birmuncha kuchaytirgan bo‘lsada biroq bog‘dorchilik va tokchilikni rivojlantirishga bo‘sh rahbarlik qildilar. Buning oqibatida mahsulot ishlab chiqarish yildan- yilga kamayib bordi. 1958 yilda har gektar mevali yerdan 111 sentnerdan danakli meva yig‘ib olingan bo‘lsa, 1959 yilda 58,7 sentner, 1960 yilda esa 53,7 sentnerdan hosil olindi. 1958 yilda har gektar yerdan 92 sentner uzum olingan bo‘lsa, 1960 yilda 62,3 sentnerdan ya’ni har gektar uzumzordan 30 sentnerdan kam hosil olindi. 48

XULOSA Mazkur Bitruv malakaviy ishda Qashqadaryo viloyatida salmoqli o‘rin egallagan Yakkabog‘ tumanining mustabid sovet hokimiyati tuzumi davridagiiqtisodiy-siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hayoti tarixiy materiallar asosida o‘rganib chiqildi, shu bilan birga soyet hukumatining Yakkabog‘da amalga oshirgan milliy siyosatining mustamlakachilik asosi ko‘rsatib berildi. Yurtboshimiz ta’qidlaganidek: “O‘zbekistonda hukumat o’tqazadigan boshqaruv tarkibi hamma joylarda, tarmoqlar va umuman ishlab chiqarish va taqsimot sohalarida, davlatni va xalqimizni himoya qiladigan jabhalarda, xullas, hamma-hamma pog‘onalarda sobiq Ittifoqqa bo’ysunadigan va Markaz chizig‘idan chiqmaydigan tarzda ish olib borardi” 2 3 . Yakkabog‘ tumanining sovet hukumronligi yillaridagi bosib o‘tgan tarixiy yo‘li qo‘ydagi umumiy xulosalarga kelish imkonini berdi: 1. Yakkabog‘ tumani sovet hokimiyati o‘rnatilgincha Buxoro amirligi tarkibida bo‘lib, Yakkabog‘ bekligi dib yuritilgan. 1920 yil 2 sentabrda Buxoro amrligi barham topgpch, Yakkabog‘ bekligi Buxoro Xalq Sovet Respublikas tarkibiga kirgan. 1924-yil 1- noyabrda Qashqadaryo viloyati tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi beshinchi sessiyasining 1926-yil 29-sentabr qarori bilan Beshkent, Koson, Kitob, Shaxrisabz, Chiroqchi, G‘uzor, Tangiharam tumanlari qatori Yakkabog‘ tumani ham tashkil etildi. 2. Mustabid sovet hokimiyati hukimronlik qilgan yillarda Yakkabog‘ tumanining iqtisodiyoti nafaqat viloyat yoki respublika rahbarlari, balkim, uzoqdagi Markazdan boshqariladigan yagona xalq xo‘jaligi majmuining 23 Karimov I.A. Istiqlol yo‘li: muammolar va rejalar. // O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. –T., 1996 y-4b. 49

tarkibiy qisimga aylantirildi. Markaz tomonidan tuman mehnatkashlarining manfaatidan yiroq bo‘lgan qarorlar qabul qilindi. Tumandagi mavjud ahvol bilan hisoblashmasdan, yuqoridan tuzilgan besh yillik rejalarda balandparvoz vazifalar belgilandi. Tumandagi korxonalarda mahalliy xalq orasidan malakali kadrlar yetishtirish ishlari talab darajasida emasdi. 3. 20-30-yillardagi iqtisodiy islohatlar oziq-ovqat razvyostkasi, mehnat majburiyatining bekor qilinishi, iqtisodiyot va davlat sektorini idora etishni markazdan bir qadar holi qilish Yakkabog‘ tumani xalq xo‘jaligini rivojlantirishning zarur shartlari bo‘lib qoldi. Biroq 20-30- yilning oxirida iqtisodiy sur’atlarni keskin tezlashtirish Yakkabog‘ tumanining keyingi iqtisodiy taraqqiyotiga muhim o‘zgarishlarni kiritdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov qayd etganidek: “Eski tuzum bizga og‘ir meros, majruh va bir yoqlama iqtisodiyotni qoldirdi. Bizning mintaqamiz chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan keyin va sovet davrida ham aslida arzon xom-ashyo va strategik mineral boyliklar yetkazib beradigan o‘lka, tayyor mahsulot sotiladigan qulay bozor bo‘lib keldi” 2 4 . 4. Mustabid sovet davlati Yakkabohda o‘z hukimronligini mustahkamlash maqsadida sovet ta’lim tizimini joriy etdi. Ta’lim tizimi sovet davlati manfaatlari nuqtainazarlaridan kelib chiqib, faoliyat olib bordi. Tadqiq etilayotgan yillarda hukimron kommunistik partiya o‘z mavqiyeni mustahkamlash maqsadida madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatini yo‘lga qo‘ydi. Ular oldiga sovet davlati siyosatini qo‘llab- quvvatlash, tuman aholisi o‘rtasida tashviqot ishlarini olib borish kabi vazifalar qo‘yildi. Ammo tuman markazidan uzoqda joylashgan muassasalar nomigagina tashkil etilib, amalda hech qanday ish olib 24 Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. –T., 1996 y-248-b. 50

borilmadi. Kino seanslar qo‘yish, radio aloqa, pochta, tibbiy xizmat ko‘rsatish kabi sohalarda ishlar bir maromda ketmadi. Tuman kolxoz va savxoz markazlarida obodonchilik ishlari, aholini ichimlik suvi, elektr bilan ta’minlash talab darajasida emasdi. Chunki Prezidentimiz I.Karimov asosli ravishda ta’kidlab o‘tganidek, “Uzoq tariximizdan ma’lumki, har qanday zo‘rovon bosqinchilar va yurtimizda hukimronlik qilmoqchi bo‘lgan kuchlar yovuz niyatlarga erishish uchun, avvolo, milliy madaniyat va an’analarimizni yo‘q qilish, shu yo‘l bilan bizni ma’naviy jihatdan zaiflashtirishga, kuch-qudratimizni yo‘qotishga harakat qilganlar” 2 5 . 5. Yakkabog‘ tumani iqtisadiyotida qishloq xo‘jaligi yetakchi o‘rinni egallaydi. Urushdan keyingi tiklanish yillarida paxtachilik monokultura sifatidarivojlantirildi. Har gektar yerdan yuqori paxta hosili olishga kirishildi. Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida qo‘shimcha zovurlar qazildi, sug‘orish inshoatlari qurish ishlar avj oldirildi. Ammo paxta yakkahokimligi boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishni siqib chiqara boshladi. 6. Yakkabog‘ qishloq xo‘jaligida bug‘doy, makkajo‘xori yetishtirildi. Biroq 80-yillarning o‘rtalarida bu tarmoqqa e’tibor kamaydi, bu kabi don mahsulotlari ekishga ajratilgan ekin mydonlari keskin kamaytirildi. Bug‘doy ko‘proq bahorgi yerlarga ekildi. Tuman aholisi o‘zlarining og’ir, qora mehnatlari evaziga davlat rejalarini bajarishga majbur edi. 25 Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin.. –T. O‘z. 1998 y. 5-b 51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. ” O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi” T.2012y 2 . Karimov I. A. “ O’zbekiston buyuk kelajak sari ” . T., O’zbekiston, 1998 . 3.Karimov I.A. “ Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q ” . - T.: Sharq, 1998. 4.Karimov I.A. “Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz”. T.8. T.O’zbekiston,-2000. 5.Karimov I.A. “O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida”. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 6.Karimov I.A.” O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li”. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 7.Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 8.Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari”. Toshkent.: O’zbekiston, 2009. 9.Karimov I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi”. T., O’zbekiston, 2010 . 10.Babadjanova D.B. “Sotrudnichestvo rabochego klassa Uzbekistana s bratskimi respublikami v razvitii legkoy promishlennosti v 70-e god”. Avtoref.diss…kand.ist.nauk.-Tashkent, 1989. 11.Bobojonova D. “Yengil sanoatda Fan-texnika taraqqiyoti”. Toshkent: O’zbekiston, 1986. 1 2. Bobojonova D. “ Aholini ish Bilan ta‘minlash va milliy ishchi kadrlar tayyorlash muammolari ” . O’quv qo’llanma. Toshkent: TDTU, 1995. 52

13. Bobojonova D.” O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ” . O’quv qo’llanma. Toshkent: Sharq, 1999. 14.Jo’raqulov O., Ergasheva J.” Qashqadaryo sanoati tarixi ” . Qarshi, Nasaf, 1996. 15.”Istoriya Uzbekskoy SSR. S drevneyshix vrenmen do nashix dney”. Pod redaktsiey I.M.Muminova.-Tashkent: Fan, 1974 . 16”.Narodnoe xozyaystvo Uzbekskoy SSR za 50 let”.-Tashkent: Uzbekistan, 1974. 17.”Narodnoe xozyaystvo Uzbekskoy SSR” 1975 g.-Tashkent: Uzbekistan, 1976. 18.”Narodnoe obrazovanie, nauka i kultura v SSSR”.-M.: Statistika, 1971. 19.”Narodnoe xozyaystvo Uzbekskoy SSR za 60 let Sovetskoy vlasti”.-Tashkent: Uzbekistan, 1977. 20.Nasrxodjaev S. “Intellegentsiya Uzbekistana i yee rol v stroitelstve kommunizma”.-Tashkent: Uzbekistan, 1972. 21”.Ocherki istorii kommunisticheskoy partii Uzbekistana,- Tashkent”: Uzbekistan, 1974. 22.”Sotsialno-ekonomicheskoe razvitie Uzbekistana za god Sovetskoy vlasti”.-Tashkent: Uzbekistan, 1984. 23.To’xtaev A. Q.”O’zbekistonda milliy hunarmandchilik va uni “sotsialistik” asosda sanoatlashtirishning ijtimoiy oqibatlari” (1917-1941 yillar). Tarix fan.nom....diss..-Toshkent: 2001. 24.O’zbekiston SSR tarixi. Qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha. I.Mo’minov tahriri ostida.-Toshkent: Fan, 1974. 25 . Uzbekistan za god devyatoy pyatiletki (1971-1975 gg.) Kratkiy statisticheskiy sbornik.-Tashkent: TsK KP Uzbekistan, 1976. 53

26.Qobilov E.A. Istoriya razvitiya legkoy i pishevoy promishlennosti v yujnx oblastyax Uzbekistana v 1946-1960 gg. Opt i problem. Diss.kand.ist.nauk.-Tashkent: 1994. 27. www.ziyonet.uz . 2 8 . www.google.ru . 54

Похожие

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida jahonda siyosiy ziddiyatlarning keskinlashuvi

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar diplomatiya tarixini kompleks tarzda tadqiq etish

XX asr birinchi yarmida Xitoy

O’rta Osiyo mudofaa qo’rg’onlarining o’rganilishi yangi bosqichda (Qashqadaryo vohasi misolida)