Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani - История - Дипломные работы

Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.99609375 KB

Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani Kirish. I.bob: Xitoy tarixini tarixiy manbalarda yoritilishi. I.1. Xitoy atamasining kelib chiqish tarixidan. I.2. Xan etnosi haqida. II. bob: Xitoy-Buyuk Ipak yo’li vatani. II.1. Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari. II.2. Dengiz yo’llarining rivojlanishi va uni Buyuk Ipak yo’liga ta’siri. Xulosa. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati.

Kirish Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda jahon miqyosida Buyuk ipak yo’li mavzusiga qiziqish o’sib bormoqda. Bu, albatta, bevosita zamon talablari bilan bog’liq. Zero, dunyoda iqtisodning globallashuvi jarayoni avj olib ketayotgan ayni paytda barcha katta – kichik mamlakatlar jahon bozorlariga shu darajada bog’lanib qolganki, bularsiz iqtisodiy rivojlanishni tasavvur etish qiyin. Bu bog’lanishni mamlakatlararo o’tgan yo’lsiz amalgam oshirib bo’lmaydi. Bu jihatdan ko’pgina mamlakatlar Buyuk ipak yo’liga ozmi- ko’pmi aloqador. Ayniqsa, dengiz bilan bevosita bironta yo’l bilan bog’lanmagan O’zbekiston uchun Buyuk ipak yo’li nihoyatda ahamiyatli bo’lgan va bundan keyin ham shundaybo’lib qoladi. Shu ma’noda Prezidentimiz I A Karimov ta’biri bilan aytganda: “Mustaqillik yillarida bosib o’tgan yo’limiz va to’plagan tajribamizni holisona baholash, qo’lga kiritgan yuksak marralarimizni tahlil etish mamlakatimizni tadrijiy va bosqichma- bosqich rivojlantirish bo’yicha biz tanlagan yo’l naqadar to’gri ekanini va shu yo’ldan bundan buyon ham og’ishmay qat’iyat bilan borishimiz zarurligini yaqqol ko’rsatmoqda.” ¹ Shuning uchun buyuk ipak yo’li tarixini yangi adabiyotlar asosida yoritish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Mazkur tadqiqot quyidagi omillarga ko’ra dolzarbdir: Birinchidan, Xitoy-buyuk ipak yo’li vatani mavzusi yangi adabiyotlar asosida maxsus bitiruv malakaviy ish tarzida hozirga qadar tadqiq qilinmagan; Ikkinchidan, dunyo mamlakatlari o’rtasida integrallashuv jarayoni ro’y berayotgan bir sharoitda Buyuk Ipak Yo’li tarixini yoritib berish nafaqat ilmiy bilim amaliy ahamiyat ham kasb etadi; Uchinchidan, jahon sivilizatsiyasida alohida mavqega ega bo’lgan Xitoy madaniyati va ma’naviyati tarkibiga buyuk ipak yo’li mavzusi dolzarbligi bilan yaqqol ajralib turadi.

1. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” T.; 2010 y. 5,7-8 Mavzuning o’rganilish darajasi. Buyuk ipak yo’li mavzusining dolzarbligi jahon miqyosida ko’p kitoblarning chop etilishi va ayrim asarlarning qayta nashr etilishiga olib keldi. Ular orqali aksariyat qiziqarli ma’lumotlar ilmiy muomalaga kiritildi va keng doiradagi kitobxonlarga taqdim etilgan. Ammo nashr etilgan asarlarning ko’pchiligi xorijiy tillarda, xususan, xitoy tilida yozilgan. Birgina xitoy tilida nashr etilgan kitoblarni tilga oladigan bo’lsak, kamida 50-60 ta asarni sanab o’tish mumkin. Ulardagi ma’lumotlar ayniqsa, bizga yetib kelmagan ilmiy faktlar juda noyobdir. Albatta, bu Xitoy Xalq Respublikasining Markaziy Osiyo hududiga va Buyuk Ipak Yo’liga bo’lgan qiziqishi bilan bevosita bog’liq. Mavzuni o’rganish masalasida ayniqsa, A.Xo’jayevning “Buyuk ipak yo’li: Munosabatlar va taqdirlar” asari ¹ alohida o’rin tutadi. Asarda qadimgi Xitoylar tarixi, Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropalararo o’tgan karvon yo’li hamda Xitoyda o’troqlashib qolgan turkistonliklar haqida atroflicha fikr mulohazalar bildirilgan. Yana shuni ta’kidlash joizki, O’zbekiston hududidan o’tgan Buyuk ipak yo’lining tarixiy manzilgohlari- ko’hna shaharlari haqida ozmi ko’pmi adabiyotlar xususan, taniqli arxeolog olim I.Ritveladzening “Buyuk ipak yo’li” asarini ham misol keltirishimiz mumkin. ² Bundan tashqari ushbu mavzu bo’yicha Abduholiq Abdurasul o’g’li, T.Kamolov, N,Karimov, A.O’rinboyev, O.Bo’riyevlarning ham olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir. ³ 1. A.Xo’jayev “Buyuk ipak yo’li: Munosabatlar va taqdirlar” T.; 2007 y. 2. E.Ritveladze “Buyuk ipak yo’li” Ensiklopedik ma’lumotnoma. T.; 1999 y. 3. Abduholiq Abdurasul o’g’li. Buyuk ipak yo’li. Muloqot-7, 8. 1994 y. “Chin va Mochin” T.; 2006 y. T.Jamolov “Millatlararo do’stlik amalda” “Guliston”-5. 2001 y. N.Karimov “Temuriylar bilan Xitoy aloqalari” T.; 1996 y. A.O’rinboyev, O.Bo’riyev “G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi” T.; 1991 y.

Tadqiqotning yuqoridagi bosh maqsadidan kelib chiqib quyidagilarni hal etish asosiy vazifa etib qo’yiladi. - o’rganilayotgan mavzuni kompleks tadqiq etish uchun ushbu mavzuga oid ilmiy manba va adabiyotlarni to’plash va tahlil etish, - Xitoy etnonimining kelib chiqishi tarixini yoritib berish, - Xan etnos va uning Xitoy xalqining shakllanishidagi qo’shgan hissasini ochib berish, - Xitoy orqali o’tgan katta kervon yo’llari va uning bugungi kundagi ahvolini yoritib berish, - Dengiz yo’llarini rivojlanishi va ularning buyuk ip[ak yo’liga ta’siri masalalarini qiyosiy tahlil asosida ochib berish, - Tadqiqot natijalariga ko’ra yangi ilmiy xulosalar qilish hamda mavzu yuzasidan qator amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi va obyekti. Miloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan buyuk ipak yo‘li tadqiqot davriy chegarasini va Xitoy tadqiqotning obyektini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-uslubiy asoslari. Tadqiqotda o’rganilayotgan muammoni to’gri talqin etishda ilmi bilishning holislik, haqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik yondashuv usullari asosida umumlashtirildi. Tadqiqotning nazariy uslubini ishlab chiqishda prezidentimiz I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy nazariy ko’rsatmalari, tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so’zlagan nutqlari Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haiqdagi ko’rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi.

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Ushbu Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, Xitoy-Buyuk ipak yo’li vatani sifatida ilk bor tarixiy asbektda bitiruv malakaviy ish sifatida tadqiqi qilinmoqda. President I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Qadim zamonlarda Sharq bilan G’arbni bog’lab turgan ipak yo’li O’zbekiston hududi orqali o’tgan bu yerda savdo yo’llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitishi jarayoni jadal kechgan bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yo’llar shu yerda kesishadi.” ¹ Biz ilmiy iste’molga ilk bor olib kirilayotgan faktik materiallar turli tarixiy adabiyotlarga tayangan holda Buyuk ipak yo’li vatani Xitoy tarixiga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ko’rsatib berildi. - mavzuga oid dastlabki tarixiy manbalar va adabiyotlar ilmiy tahlil qilindi. - Xitoy atamasining kelib chiqishiga doir yangi qarashlar yoritib berildi - Xitoy xalqnining shakllanishida Xan etnosining roli ochib berildi. - Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi manbalar asosida yoritildi. - Dengiz yo’llarini rivojlanishi va uni Buyuk ipak yo’liga ta’siri ko’rsatib berildi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. bitiruv malakaviy ishning tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida, o’lka tarixini o’rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. BMIning umumiy hajmi ___ betni tashkil etadi. I.A.Karimov O’zbekiston Buyuk kelajak sari T,: 1999 yil 599-bet

I.BOB: XITOY TARIXINING TARIXIY MANBALARDA YORITILISHI. I.1. Xitoy atamasining kelib chiqish tarixidan. “Xitoy” so’zi davlat va xalq nomi sifatida markaziy Osiyo xalqlari va rus tilida keng tarqalgan. Aslini olganda ushbu atama hozirgi davlat va xalq nomidan kelib chiqqan emas. “Xitoy” atamasi qadimda hozirgi Xitoy Xalq Respublikasi (XXR)ning shimoliy sharqiy qismi bo’lmish Manjuriyada (Dungbiy, shimoliy sharqiy deb ham ataladi) yashagan va keyin g’arbga qarab ko’chgan qiton (kedon), (rus adabiyotida kidan, Xitoy manbalarida sidan) xalqi nomidan kelib chiqqan. Musulmon manbalarida ushbu atama Xitoy, Qtoy, Xatay(xatai) Yevropa adabiyotlarida katay, kata, kasay deb yozilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, sidan etnonimi ilk bor Vey sulolasi tarixining “Qiton tazkirasi” (Sidan Chjuan) bobida uchraydi. Mazkur manbada keltirilgan va “Sidan” etnonimi tilga olingan ma’lumot shimoliy Vey sulolasi (386-534 yillar) davriga tegishlidir. Shundan ma‘lumki, Qiton etnonimi IV asrda paydo bo’lgan. Etmologik jihatdan olganda garchi Qiton atamasi “Po’lat”, “Qilich”, “Kesish”, “Sovuq” kabi ma’nolarni anglatsa ham, u aslida avlod boshlig’i ismidan kelib chiqqan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra qitonlar hunlardan, boshqa ma’lumotlarga ko‘ra esa sianbiylardan kelib chiqqan. Ammo hunlar va sianbiylar etnogenizi qadimgi turklar (Tiuk, zamonaviy o’qilishda-di) bilan bog’liq. Hozirgi talaffuzda “Di” “Rungdi” deb atalgan xalqlar bundan 3-4 ming yil ilgari mavjud bo’lgan turklar ekanligi Xitoy manbalarida qayd etilgan. Shuning uchun, qitonlarning kelib chiqishi qadimgi turklarga borib taqaladi, deb aytish mumkin. Qitonlarning kuchayishi X asrdan boshlangan. Shungacha bo’lgan bir necha asr davomida qitonlar nufuzi ortib brogan. X asrda ular sivandan, xedaxe, fufoyuy, yuyling, relyan, piji (pisi), li, tulyuy kabi 8 qabilani tashkil etdi. Bular odatda qadimiy 8 qiton qabilalari deb ham ataladi. Shu davrda qitonlar, asosan, Manjuriya (Dungbiy)da yashagan. 907-yilda elyuy aboji yetakchiligida avvaliga qiton (kidon,

chidan,sidan) keyinchalik lyao deb nomlangan davlat (907-1125 yillar) tashkil etilgan va o’z hududini hozirgi sharqiy Mangoliya va ichki Mangoliya hisobiga kengaytirgan. 916-yilda Elyuy Aboji o’zini imperator deb e’lon qilgan. Shuning uchun ko’p hollarda qitonlar davlatining tashkil topgan davri 916 yil deb ko’rsatiladi. 1124 yillarda qitonlar o’zlarining ta’sir doiralarini g’arb tomonga qarab kengaytirishgan. Natijada qitonlar davlatining hududi Irtish daryosining yuqori oqimlarigacha yetib borgan. XII asrning boshlarida ushbu davlatning ichki vaziyati murakkablashganidan foydalanib Manjuriyada yashovchi va qitonlar itoatida bo’lgan nuychjin nomli qabilalar ittifoqi bosh ko’targan. 11 yillik kurash davomida nuychjinlar qitonlar hokimiyatini ag’darib, o’zlarining Szin (Oltin) deb nomlangan davlatlarini tashkil etishgan. Qitonlarning aksariyat qismi hukmron sulola a’zolaridan biri bo’lgan Elyuy Dashi (Eldosh) ismli amaldor boshchiligida g’arbga ko’chib, Mangoliya hududidagi Xatun (Kedun-hozirgi Mangoliyaning Chyao Bashang shahri)ni markaz qilgan holda o’z davlatlarini tiklamoqchi bo’lishgan. Ammo sharq tomondan kelayotgan xavf tufayli Elyuy Dashi bu maqsadiga erisha olmagan. 1132 yilda Elyuy Dashi Emil (Emilichen) shahrini qarorgoh qilib davlat tashkil etgan va o’zini Gurxon (Xonlar xoni ma’nosini anglatadi) deb e’lon qilgan. Shundan keyingi 10 yil ichida Elyuy Dashi Turfon xonligi (Gaochang) davlati sharqiy va g’arbiy Qoraxoniylar davlati hamda Xorazm davlati ustidan o’z nazoratini o’rnatgan. Mana shu davrda qayta tiklangan qitonlar davlati “G’arbiy Lyao” (Shelyao 1124-1211 yillar) musulmon manbalarida Qoraxitoy (Buyuk Xitoylar demakdir) davlati deb nomlangan. Mazkur davlatning hududi dastlabki davrda sharqda Tula g’arbda Emil daryolari oralig’idagi joylarni o’z ichiga oladi. Keyinchalik uning ta’sir doirasiga ga’rbda Orol dengizi bo’yigacha bo’lgan joylar kirgan. 1218 yilda ushbu davlat mo’g’ullar tomonidan tor-mor qilinganidan so’ng qoraxitoylar har tomonga tarqalgan. Ularning aksariyat qismi Turkiston xalqlari orasiga singib ketgan. O’zbekiston hududida “Xitoy” va “Qoraxitoy” atamalari bilan bog’liq bo’lgan toponim va etnonimlarning saqlanib qolishi mazkur voqea

bilan bevosita aloqador. Sababi sirtqi qiyofa juhatidan olganda, qitonlar mangoloidlardan bo’lib, ular hozirgi davrda Xitoy deb ataladigan xan(xanzu- ruscha transkripsiyada xanszu)larga o’xshaydi. Keyinchalik Turkistonliklar xanlarni ham xitoy deb atashni odat qildilar. Aslini olganda, etnik jihatdan qitonlar xanlardan tubdan farq qilganligi sababli xanlar “Xitoy” so’zini o’zlari uchun haqorat deb bilishgan, shuning uchun ayni zamonda Xitoy Xalq Respublikasi doirasida yashaydigan xalqlar xanlarni xanzu (xan millati) deb ataydilar. Ma’lumki, “Xitoy Xalq Respublikasi” atamasi 1949 yil 1 oktyabrdan, ya’ni XXR tashkil topganligi rasmiy e’lon qilinganidan keyin amaliyotga kirdi. Mazkur yangi davlatning tarkibiga Xitoy (Chjunguo, rus adabiyotida Chjungo) va XVII- XVIII asrlar davomida Chin (Sin) deb nomlangan va Xitoyda manjurlar tashkil etgan¹ (1644-1911 yillar) tomonidan bosib olingan ichki Mongoliya (qadimgi Mo’g’ulistonning janubiy qismi) Tibet, Sharqiy Turkiston (hozirgi Shinjon-Uyg’ur muxtor rayoni) kabi mamlakatlar kiradi. XXR so’zi xitoychada “Chjungxua Renmin Gungxeguo” deb ataladi. Undagi “Chjungxua” so’zi-“Madaniyat markazi”, “Renmin Gungxeguo”-“Xalq Respublikasi” ma’nosini anglatadi. Odatda, “Chjunguo” (Zhongguo) “Chjungxua” toponimining sinonimi hisoblanadi, lekin uning ma’nosi “Markaziy davlat” demakdir. Talaffuzda ushbu toponimlar bir-biridan farq qilsada, hududiy jihatdan ularning ma’nosi bir, ular qadimiy xitoylar (xanzular) mamlakatining har xil nomlaridir. “So’zlar dengizi” (Sxay) ensiklopedik lug’atida ko’rsatilishicha, “Xuashya xalqi, ya’ni xan xalqi Xuanxe¹ daryosining janubiy va shimoliy sohillarida shakllangan, uning 4 tomonida yovvoyilar yashagan. Shu bois atrofdagi yovvoyilar ushbu davlatni Chjungxua deb atashgan”. Lekin Chjungua toponimining tarixi Chjungxuadan qadimiyroqdir. “Chjunguo” va “Chjunxua” toponimlari qachon paydo bo’lgan? 1963 yilda hozirgi XXRning Shansi o’lkasi hududida topilgan arxeologik ma’lumotga ko’ra “Chjunguo” toponimi ilk bor G’arbiy Chjou davlati (mil.avv. XI-XIII asrlar)ning hukmdori U-Vang (mil.avv. 1122-1114 yillar) davrida paydo bo’lgan. O’sha davrdagi Chjunguoning markazi Loyan shahri bo’lib, u Xuanxe

daryosining quyi oqimi janubida hozirgi Shean shahrining sharqiy tomonida joylashgan. 1. Abduholiq Abdurasul o’gli Chin va Mochin T.: 2006 y 43-bet Ushbu toponim paydo bo’lishidan avval qadimgi xitoylar o’zlarining mamlakatini “Tuchjung” “Chjungtu” deb atashgan edi. Ushbu nom “Markazdagi yer” ma’nosini anglatgan bo’lib, uning paydo bo’lishi xitoylarning o’sha zamondagi dunyo haqidagi tafakkuri bilan bevosita bog’liq. O’sha zamonlarda xitoylar o’zlarining atrofidagi mamlakatlarni dunyo chekkasi (fang) o’z yurtlarini esa uning markazi deb tushunardilar. Keyinchalik Tuchjung, Chjungtu xitoylarning ilk ajdodlari bo’lmish shyalar tomonidan Xuanxe daryosining quyi oqimining janubiy tomonida tashkil etilgan davlat nomiga aylangan. “Xitoyning qadimdan hozirgacha bo’lgan yer nomlari lug’ati” (“Chjunguo gujin diming datsediyan”)da “Chjunguo” xitoylar vatanining mahalliy nomidir. U qadim zamonda Xuanxe daryosi atrofida tashkil topgan bo’lib, uning 4 tomonini Myanyi va Rungdelardan iborat edi. Xitoy davlati o’rtada joylashganligi tufayli shunday nom qo’yilgan. U Chjungua deb ham ataladi” deb sharh berilgan. “So’zlar dengizi” lug’atida bayon etilishicha, “Dastlab ushbu davlat hozirgi Xenan o’lkasi va uning atrofidagi yerlarda joylashgan. Keyinchalik shyalar, ya’ni xanzular yashagan yerlarning doirasi kengayganidan so’ng Xuanxe daryosining o’rta va quyi oqimi sohillari Chjunguo deb ataldi.” Shundan beri chjunguo toponimi doimiy ravishda ishlatilib kelinmoqda. Qadimda Chjunguoning hududi Xuanxe daryosining quyi oqimi janubidagi yerlardan tashkil topgan bo’lsa hozir uning hududi doirasiga Manjuriya, ichki Mangoliya, Sharqiy Turkiston, Tibet kabi mamalakatlar kiradi. Ayni zamonda Chjunguo toponimi 1949 yilda tashkil topgan va Xitoy Xalq Respublikasi deb atalib kelayotgan davlatning qisqartirilgan nomi hisoblanadi. Shundan ma’lumki, o’tgan ikki ming yildan ortiq davr davomida “Chjunguo” toponimining geografik ma’nosi xitoylar nazoratiga o’tgan yerlarning kengayishiga qarab o’zgarib bordi. Hozirgi tushunchadagi “Chjunguo” atamasi mazkur yangi davlat to’la nomi ifoda etiladigan 7 eroglifning birinchi va oxirgilari asosida qisqartirilgan shakli hisoblanadi. Ayni zamonda u shu darajada keng

qo’llanadiki, aksariyat holatlarda “Chjungxua Renmin Gungxeguo” toponimi ishlatilmay qolmoqda. “Chjungxua” atamasi Vey (220-265 yillar) va Szin (265-316 yillar) sulolalari davrida paydo bo’lgan bo’lib, u “Chjunguo” toponimi bilan “Xuashya” etnonimining qisqartirilgan holda birlashtirilishi asosida yuzaga kelgan. Atamani ifodolovchi ikki eroglifning ma’nosidan kelib chiqqanda, u “Madaniyat markazi” deb tushuniladi. Qadimda xitoylar o’zlarini o’zgalardan madaniyatli, atrofdagi xalqlarni esa yovvoyilar, deb hisoblashgan. Shu bois qadimda ular o’zlarini xuashya (madaniyatli shya), mamlakatini chjunxua, qo’shni xalqlarni yi (yovvoyilar) deb atashgan. Ushbu an’ana Xitoy hukmdorlarining atrofdagi xalqlarga nisbatan qo’llagan “yiyi chjiyi” (“yovvoyilar qo’li bilan yovvoyilarni jazolash”) strategiyasida ham o’z aksini topgan. Yuqorida tilga olingan lug’tda zikr etilishicha, “Chjunxua qadimgi xuashyalar mamlakatining keyingi vaqtdagi nomidir. Uning markazi goh Xuanxe daryosining janubida, goh Shimolda bo’lgan. U chjungyuan (o’rta tekislik) Xuashya, deb ham ataladi.” XX asrning ikkinchi 10 yilligiga qadar “Chjunxua” Xitoyning rasmiy nomi sifatida ishlatilmagan. Odatda, uning nomi hukmron sulolalar nomi bilan atalgan. 1911 yilda Xitoyda yuz bergan inqilobdan keyin Gomindan (“Milliy partiya” demakdir) va uning rahbari Sun Yat Sin boshchiligida manjurlar tomonidan Xitoyda tashkil etilgan Sin imperiyasi (1644-1911 yillar) ag’darilgandan so’ng yuzaga kelgan davlat “Chjunxua Mingua” deb nomlandi. So’zma so’z tarjima qilganda, u “madaniyat markazidagi xalq davlati” ma’nosini bildiradi, lekin ruschaga “ Китайская Республика ” deb tarjima qilish odatga kirgan. Buning sababi shundan iboratki bir asrdan ortiq davr davomida xitoylar Angliya boshliq bir qator Yevropa mamlaktlarining mustamlakachilik siyosati, undan avvalgi 267 yil davomida esa manjurlar hukmronligi ostida bo’lib, ularda milliy tiklanish va yuksalish orzusi kuchaygan edi. Bunday vaziyatda davlatga nom berishda xitoylarning o’tmish madaniyatini va salohiyatini ko’rsatuvchi va bo’lajak ustunlikka da’vat etuvchi nom kerka bo’lgan. 1949 yilda uzoq davom etgan fuqarolar urushi sobiq SSSR tomonidan qo’llab quvvatlangan kommunistlar

partiyasi foydasiga hal bo’ldi. Gomindan partiyasi Chay Kayshi boshchiligida Tayvan oroliga chekinib borib AQSh yordamida o’z hayotini va “Chjunxua Mingua” hokimiyatini saqlab qoldi. Oroldagi Taybey (Taypey) shahri markaz qilindi. Xitoy kompartiyasi Gomindan ustidan g’alaba qilgandan so’ng tashkil etilgan yangi davlatga nom berishda “Chjunxua” so’zi saqlab qolingan holda ushbu davlatning nomi “Chjunxua Renmin Gungxeguo”, ataldi va rus tiliga qisqartirilgan holda “ Китай ” deb kiritildi. Shundan keyin tarixiy Xitoyni hozirgi Xitoydan (XXRdan) ajratish maqsadida rus olimlari “Sobstvenno Kitay” (Asli Xitoy) atamasidan foydalandilar. Xitoylarning o’zi esa asli Xitoyni “Kouli” (Qadimgi chegara ichkarisi ma’nosini bildiradi) deb atashadi, uyg’urlar esa uni “Ichkari” yoki “Ichki Xitoy” deyishadi. Keyingi paytlarda Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi doirasida “Kitay” o’zbek tilida “Xitoy” atamasini XXR so’zining ekvivalenti sifatida ishlatish odatga kirib qoldi. Yevropa mamlakatlarida XXR “Chayna”, xitoylar “Chayniz” deb ataladi, ulardan “Kitay” so’zi ishlatilmaydi. Ayrim musulmon xalqlarida, jumladan o’zbeklarda Xitoyni Chin deb atash odati bor. Lekin Mahmud Qoshg’ariyning yozishicha, Chin turkey xalqlar yashagan joyning nomi bo’lgan. Alisher Navoiy asarlarida ishlatilgan “Chin” atamasi Sharqiy Turkistonni anglatadi. Shuning uchun “Chin” toponimini “Xitoy” atamasining ekvivalenti deb hisoblab bo’lmaydi. “Chjunxua minzu” atamasi XX asrning boshida Xitoyda “Chjinxua minzu” atamasi keng tarqalib, u Xitoy xalqining yangi nomi sifatida ishlatilgan edi. Binobarin, undagi “minzu” so’zi “odam, tabaqa, qabila, millat” kabi ma’nolarga ega bo’lib, XIX asrda paydo bo’lgan aniqrog’i yapon tilidan o’tgan. Undan oldin Xitoy tilida “ren” (odam) “jungren” (odamlar) “zuley” (avlod) kabi so’zlar mavjud bo’lgan. Ammo, keyingi paytda unga yangi ma’no berilgan. Masalan, 1922 yilda yirik siyosiy arbob va islohchi Lyang Sichao (1873-1929) o’zining “Tarixdagi Xitoy xalqiga oid tadqiqot” (“Lishi shang Chjunguo minzu chji yangjyu”) asarida “Chjunxua minzu” atamasi Xitoy xalqining nomidir lekin hozir ushbu atama tushunchasiga Xitoyda yashovchi boshqa xalqlar ham kiradi, deb aytgan.

I.2. Xan etnosi haqida. Hozir Xitoylar o’zlarini xanzu (xan millati yoki xalqi) deb ataydi. Qadim zamonda ular shya (rus adabiyoti sya) xuashya (madaniyatli shya demakdir) deb nomlangan. Xitoy olimlarining fikriga ko’ra shya so’zi etnik nom emas, balki kichik davlatning idora qilgan hokimiyat yoki sulola nomidir. Bu haqda Chjyang Yenglyang shunday yozadi: “Ba’zi mualliflar Shya [atamasini ] qabila nomi deb hisoblaydilar, lekin bu haqiatga to’g’ri kelmaydi… Shya [so’zi ]aslida sulola nomi bo’lib, u 3 xil ma’noga ega. Ularning biri Shay markazi (Shya Du) ya’ni markaziy hokimiyat joylashgan yer, ikkinchisi Shya yurti (Shyayi), ya’ni Shya sulolasiga tegishli joy demakdir. Uchinchisi Shya [ yurti ] osmoni tagidagi yer (Shya Tyanshya), ya’ni o’tmishdagi qabilalrning birlashtirilishi asosida tashkil etilgan mustaqil hokimiyatga tegishli hudud demakdir.” Olimning ushbu fikri ham “Shya” atamasining kelib chiqishini aniqlab bermaydi. Qadimiy Xitoy manbalariga ko’ra “Shya” so’zi “Ulug’”, “Yoz fasli”, “Issiq” ma’nolarini anglatadi, ammo ushbu avlod nomining kelib chiqishi ieroglif ma’nosidan emas balki, Xuanxe daryosining quyi oqimiga quyiladigan Fenshuy (Qadimgi o’qilishida Bvenshuy) daryosi bo’yidagi Shya deb nomlangan joy nomidan kelib chiqqan. Shya avlodining asoschisi Kuen (Gun) bo’lib, u baland tog’ cho’qqisi ma’nosini anglatuvchi Chungshan tog’ida yashagan. Ushbu tog’ atrofidagi joylarda Xuanxe daryosi suvining ko’payib ketishi tufayli tez-tez suv toshqini bo’lib turgan. Shu sababdan shyalarning diqqa e’tibori mana shu tabiiy ofatdan qutulishga qaratilgan. Gun olamdan o’tgach uning o’rnini o’g’li Yuy egallagan. Yuy davrida shyalar mazkur daryoning shimoliy qirg’og’idagi Fenshuy irmog’i bo’yidagi Shya deb nomlangan joyga ko’chib o’tgan. Ushbu joy hozirgi XXRning Shanzi o’lkasi janubiga to’g’ri keladi. Shya viloyatiga joylashgandan keyin Yuy Xitoy tarixida birinchi bo’lgan kichik xonlik tashkil qilgan va uni Shya deb atagan.

Mazkur ma’lumot “Shya” etnonimi aslida joy nomidan transformatsiya etilgan, keyinchalik u Xitoylarning ilk hokimiyati nomi sifatida tarixga kirgan degan xulosani keltirib chiqaradi. Shu bilan Shya atamasi uch xil ma’noga ega bo’lgan so’zga aylangan. Shya hokimiyatining tashkil topgan vaqti miloddan avvalgi XXI asrga, tugatilgan vaqti esa miladdon avvalgi XVI asrga to’gri keladi. Xitoy adabiyotida ushbu ilk Xitoy davlati hududida topilgan arxeologik ma’lumotlar “Erlitou madaniyati” namunalari deb ataladi. Ikkinchi bir ma’lumotlarga ko’ra shya sulolasi tashkil topishidan oldin Xuanxe daryosining quyi oqimining janubiy tomonida bir qator avlodlar va qabilalar mavjud bo’lgan. Yuy, Si, Gun (Qadimgi o’qilishida Jeva yoki Jiu, Kiei, Kuen) kabi avlodlar shular jumlasidandir. Si aslida bir shaxs bo’lib u Yuyning o’g’li, Gun esa uning nabirasi bo’lgan. O’sha davrdagi an’anaga ko’ra avlod boshlig’ining unvoni Bo’ (Bo-oqsoqol ma’nosini anglatadi), qabila boshlig’ining unvoni Chung (Oliy) deb nomlangan. Yuy, Si, Gunlarning avlodlari ko’payib qabilalarga aylangandan so’ng ularning ismlari qabila nomiga aylangan. Ammo avlod asoschisi Yuy deb tanilganligi tufayli, hamma uni “Tyanshya Chjisiziyun” (“Osmon tagidagi hukmdor”) deb bilib, unga hurmat bildirgan. Vaqt o’tishi bilan bu tushuncha shyalarning mafkurasiga aylangan. Qo’shni xalqlar bilan munosabatda shyalar mazkur mafkuraga asoslanib ish tutgan. Bu hol ular o’rtasida qarama-qarshilik paydo bo’lishiga olib kelgan. Buning misoli birinchi navbatda, shyalar bilan sharqiy Yilar (Dungyi) lar orasidagi munosabatda yaqqol ko’ringan. Shya hokimiyati tashkil topgandan so’ng uning boshlig’i qo’shni qabilalarni bo’ysundirish hisobiga o’z hokimiyatini kuchaytirishni va uning hududini kengaytirishni maqsad qilib olgan. Shu bois u atrofdagi avlod va qabilalarni bo’ysundirishga kirishgan, unga itoat qilishdan bosh torganlarga kuch ishlatgan. Bu holat uzoq davrga cho’zilgan jangu jadallarga, qirg’in barotga sabab bo’lgan. Shya sulolasi o’z maqsadiga erishgandan so’ng o’zini “Tyanshya Shyanchao” (“Osmon tagini birlashtirgan sulola” ma’nosini anglatadi) deb atagan. Ushbu sulola hukmronligi ostiga o’tgan avlodlar va qabilalar o’zlarini shya deb atashga majbur bo’lgan. Shunday qilib sulola nomi bo’lgan shya atamasi etnik nomga aylangan.

Xitoy ya’ni xan xalqining ko’payishida shang va chjou avlodlarining hissasi katta bo’lgan. Xitoy olimlarining yozishicha, mazkur ikki avlodning kelib chiqishi shimoliy turklarga (Biydi, Biyfang rungde) borib taqaladi. Qaldirg’och belgisi (Totemi)ga ega bo’lgan Shang avlodining asoschisi Sie, qadimgi o’qilishida Kiat, deb nomlangan. Ushbu avlodning iqtisodiy hayoti yashagan joylarining geografik sharoitiga moslashgan holda dehqonchilikka bog’liq bo’lgan. Ularning yashah joylari o’zgarib turgan bo’lsada, Xuanxe daryozi quyi oqimining ikkala sohilidagi tog’lik va yaylov yerlar doirasidan chetga chiqmagan. Shya sulolasi har qanch harakat qilmasin, bular ustidan g’alaba qozona olamagan. Aksincha, uzoq davrga cho’zilgan kurashlar natijasida shya sulolasi mag’lubiyatga uchrab, Shang sulolasi (mil.avv. 1711-1066 yillar)ga tobe bo’lishga majbur bo’lgan. Tosh va hayvon suyaklariga yozilgan rasmsimon ierogliflardan ma’lum bo’lishicha, shya sulolasi davrida uning chor atrofida ko’p yot avlodlar yashagan. Shang sulolasi kuchaya boshlaganda, faqatgina uning shimoliy va g’arbiy tomonida 30 dan ortiq katta kichik hokimiyatlar mavjud bo’lgan. Kuyfan (Kunga itoat qiluvchilar yurti), Tufang (Zamindorlar yurti), Xufang (Arslonlar yurti), Yangfang (Qo’ylar yurti) kabilar shular jumlasidandir. Bu hokimiyatlarni shangliklar “Fang” ya’ni atrofdagi yerlar yoki mamlakatlar, deb atashgan. Shu bois ular nomiga fang so’zi qo’shilgan. Mazkur hokimiyatni tashkil qilganlar qadimiy Xitoy manbalarida Kiwei (guy-kun), tu (tu-turk atamasining xitoycha transkrepsiyasi), yiwen (yun-xun), diek, diauk, tiek, tiauk (hozirgi talaffuzda di) deb atalgan turkiyy xalqlar ajdodlaridir. Xitoy tarixchisi Chjang Yinlyangning yozishicha, qadimda nomi diek, diauk, tiek, tiauk deb talaffuz etilgan. “Di xalqi shimolda yashovchi katta xalq bo’lgan, ular tarkibib murakkab va ko’p avlodlardan tashkil topgan, ular yashagan yerlar ham nihoyatda ulkan bo’lgan. Bular 3 shahobchaga bo’lingan bo’lib, ularning biri chidi (qizil di-janubiy turklar), ikkinchisi baydi (oq di-g’arbiy turk), uchinchisi chjandi (olisdagi yoki ulug’ turk) edi.” Shu joyda sharhlab o’tish joizki, qadimda xitoylar janubni chi (qizil), g’arbni bay (oq), sharqni ching (yashil), deb atashgan.

Xitoylarning g’arbiy tomonida, ya’ni hozirgi XXRning Shensi, Gansu (qadimgi turkcha nomi Gengsu) Chenxay (ko’kko’l) o’lkalari hududida yashovchi turkiy xalqlar “sirun” (“g’arbiy rung”) deb nomlangan. Bular ham ko’p avlodlardan tashkil topgan. Xitoy manbalarida bundan 3 ming yil muqaddam qadimgi Xitoyning shimoliy va g’arbiy tomonidagi xalqlar di va sirun kabi ikki katta qismga ajratilmagan. Ko’p holda ular “Rungde” yoki “Dirun” deb nomlangan. Ularni ikkiga ajratish miloddan avvalgi 1-mingyillikning o’rtalarida paydo bo’lgan. Shya va shang sulolalari zamonasida xitoylarning shimoliy va g’arbiy tarafida istiqomat qilgan xalqlar tomonidan barpo etilgan hokimliklar nisbatan kuchli davlat sifatida namoyon bo’lgan. Shya va shang sulolalari qancha harakat qilmasin, bu xalqlarni o’zlariga tobe etishga muyassar bo’la olmagan. Chjou avlodining kelib chiqishi xususida Xitoy tarixchilari orasida turlicha qarashlar mavjud. Masalan, Chjang Yinglyangning asarida bayon etilishicha, shyalar tarkibiga kirgan chjou avlodining asoschisi aslida shang sulolasi itoatidagi ismi Bian, familiyasi Kie (hozirgi o’qilishida Szi) atalgan bir hokim bo’lgan. Mil.avv. XVI asrning so’nggi davrida shang sulolasida boshlangan ichki kurashlar jarayonida u mustaqil bo’lib ajralib chiqqan. Chjoularning 15 avlodi Ven-Vang davrida bular tezda kuchayib, va shang sulolasini yo’qotib, Chjou xonligini (mil. avv. 1027-256 yillar yoki 249 yil)ni tashkil etgan. Chjou avlodi asosan, hozirgi Shensi va Gansu o‘lkalariga chegaradosh bo’lgan joyni markaz qilgan holda atrofdagi yerlarda istiqomat qilgan. Bu joylarda yuqorida tilga olingan turkiy avlodlar ham yashaganligi tufayli chjou avlodining kelib chiqishi ular bilan bog’liq deb hisoblanadi. Van Chjunxan boshchiligidagi bir guruh olimlarning yozishicha chjou avlodining familiyasi Kie (zamonaviy o’qilishida Ji) bo’lib, uning asosochisi Xou Szi ismli kishi hisoblanadi. Afsonalardagi hukmdor Shun Yuy (mil.avv. 2255-2204 yillar) davrida dehqonchilik ishlari bilan shug’ullangan amaldor bo’lgan. Shya sulolasi zaiflashganida u ishsiz qolganidan so’ng Rundi (turklar) yurtiga borib kun kechiradi. Buning sababi shundaki, uning onasi Xuanxe daryosining yuqori qismi atrofida yashagan va turkiy xalqlarga aloqador bo’lgan

chyang avlodiga mansub bo’lgan. Uning avlodi rundilar orasida dehqonchilik bilan shug’ullanib ko’paydi va ulg’aydi. Ammo chjou sulolasinign 12 avlodi davrida chjoular o’z ajdodlariga yordam bergan rundi va syunyuy (xunlar) bilan kelisha olmay qolib, Veyshuy daryosining o’rta qismi (hozirgi Shyan shahri atrofi) bo’ylariga ko’chib borib sulola asoschisi yashagan joylarni egallaydi. Chjou xonligi davrida shya, shang, chjou avlodlarining aralashib yagona bir etnosga aylanishi kuzatilgan. Ammo bular ichidagi har bir avlod o’z ustunligini saqlab qolishga intilgan. Bu hol ichki nizolarning kuchayishiga olib kelgan. Natijada shang sulolasi ag’darilib, uning ta’sir doirasidagi avlodlar mayda hokimliklarga bo’lingan holda 6 asrga yaqin davr davomida bir biriga qarshi kurashganlar. Tarixda ushbu davr (Chunchyu) (“bahor va kuz”-mil.avv 770-476 yillar) va “Chjango” (“kurashayotgan podsholiklar”-mil. avv 403-221 yillar) deb ataladi. Bu davrda xitoyliklar atrofdagi xalqlar yerlari hisobidan o’z hududlarini kengaytirish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar. Aksincha, qo’shni xalqlar xitoylarning ichki vaziyatiga har tomonlama ta’sir ko’rsatib turgan. “Kurashayotgan podsholiklar” asosan Xuanxe daryosining o’rta va quyi oqimining ikki tomonida hamda ushbu daryoning irmog’i Veyxe bo’ylarida joylashgan. Masalan, hozirgi Pekin atrofida Yan, mazkur daryoning shimoliy tomonida Chjao, uning janubiy tomonida (sharqdan g’arbga qarab) Si, Lu, Sung, Vey, Xan, Chjou, Veyxe daryosi bo’yida Chin (Sin) Yanszi (Changjyang) daryosining shimolida joylashgan Chu deb nomlangan kichik davlatlar tashkil topgan. Chin davlatining g’arbida Ruzie (Yuichji) davlati mavjud edi. Ammo ushbu davlat o’zaro kurashayotgan davlatlar qatoridan joy olmagan. Mil. avv 221 yilda ichki urushlarda ustunlik qilgan Chin mamlakatining hukmdori Chin Shixuandi (Sin Shixuandi) (Chin malakatining ilk xoqoni ma’nosini anglatadi) qadimgi Xitoydagi urushlarga chek qo’yib, mamlakatni birlikka keltirdi. Shunda xitoylar takibi ko’p avlodlardan tashkil topganligi tufayli, ularda til birligi, yozuv birligi, o’lchov va pul hamda urf-odatlar birligi yo’q edi. Bu borada umumiylikni yuzaga keltirish uchun Chin Shixuandi faol harakat qildi va qattiq chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Ikki masalada, ya’ni yozuv va o’lchov

birligigni ta’minlashda uning amalga oshirgan islohotlari yaxshi natija berdi. Bu holat shya, xuashya deb nomlangan xitoylarning yagona etnos bo’lib shakllanish jarayonini tezlatishga olib keldi. Tueklar bilan xitoylar o’rtasidagi chegara ancha g’arbga va shimolga surilib, baland devorlar bilan ajratildi. Buyuk Xitoy devori Buyuk Xitoy devori-qadimgi Xitoy me’morligining ulkan yodgorligi. Bunga biz ushbu devorni ko’rganimizdan so’ng to’la ishonch hosil qildik. Xitoy devorining qurilishi mil. avv IX asrda boshlangan. Chunonchi “She’riyat” (“Shijin”) nomli Xitoy manbasida yozilishicha mil.avv IX asrda o’tgan Jou (Chjyau) mamlakati hokimi Yivang xunlarning hujumidan o‘zini muhofaza qilish uchun turgan joyni baland devor bilan o’rab olgan. Natijada Xitoyda birinchi kichik qo’rg’on paydo bo’lgan. “Chunchyu” (“Bahor va kuz”) deb atalgan davrda (mil.avv. 770-476 yillar) xitoylar (ayni zamonda shyalar deb atalgan) Xuanxe daryosining o’rta qismi bo’ylarida va janubidagi joylarda mayda xonliklarga bo’linib yashagan, ular o’zaro to’xtovsiz urushlar olib borishgan. Ushbu xonliklar hukmdorlari o’zlarini o’zgalardan muhofaza qilish maqsadida o’ziga tobe yerlarni devor bilan o’rab olishgan. Shu davrda bunday devorlar to’rtburchak shaklida bo’lganligi uchun “Fangching” (“to’rtburchakli shahar devori”) deb atalgan. Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha VII asrning o’rtalarida Xitoyda qurilgan devorlarning umumiy uzunligi bir necha yuz kilometrdan oshgan. Bu devorlar Xitoyning hozirgi Xubey, Shensi, Xenan kabi o’lkalarining hududlarida va ularning tutashgan joylarida qurilgan bo’lib, ular davrimizga qadar saqlanib kelmagan. Mil.avv V-IV asrlarda tashkil topgan Chi, Vey, Xan, Chjao, Yan, Chin kabi hokimlar o’z yerlarini devorlar bilan o’rab olishgan. Mazkur devorlar “hokiliklararo mudofaa devorlari” (“Juxou xufan changching”) deb atalgan. Mil.avv IV asrda xitoylarning shimolida yashagan xunlar kuchaya boshlaydi. Bular bilan qo’shni bo’lgan Yan, Chjou va Chin mamlakatlarining hokimlari xunlar va “Sharqiy G’uz” (“Dunxu”, qadimiy turkiy xalqlarning bir qismi) lardan o’z

mamlakatlarini himoya qilish maqsadida o’zlarining shimoliy chegaralari bo’ylab baland va mustahkam devorlar qurishgan. O’z davrida xitoylar uchun mazkur devorlar shimoly qo’shni xalqlarning otliq qo’shinlariga to’siq sifatida xizmat qilgan. Mana shu uchta kichik xonliklarning shimoliy chegarasi bo’ylab qurilgan devorlar tarixiy manbalarda “xularni to’suvchi uzun devor” (“Jyuxu changching”) deb atalgan. Ayrim tarixchilar bularni “Chin davlatidan oldingi devor” (“Shiyang chin changchin”) deb ham atashgan. Ushbu devorlar o’zaro ulanmagan bo’lib, ular yaxlit bir qurilish inshooti shakliga kirmagan edi. Mil.avv 221 yilda Chin mamlakatining hokimi Chin Shixuandi (mil. avv 246-208 yillar) atrofidagi olti kichik davlatlarni hokimliklarni birin ketin mag’lubiyatga uchratib ularni birlikka keltirdi. Ammo shu paytda zotli uchqur otlar bilan qurollangan va ot ustida chopib ketayitib o’q-yoy otishga mohir bo’lgan xunlar uning uchun kuchki raqib ekanligin yaxshi angladi. Shunday vaziyatda Chin Shixuandi ularning otliq qoshinlari hujumini to’sish muammosini yechishni birdan bir yo;li shimoliy chegara bo’ylab ot o’ta olmaydigan darajada baland devor qurish deb bilgan edi. Shu bois u ilgari mayda hokimliklar tominidan qurilgan devorlarning shimoliy qismini qo’shimcha devor qurish asosida birini biriga ulab chiqdi. Natijada olingi bo’lak-bo’lak bo’lgan devorlar bir yaxliy qurilish inshootiga aylanib, uning uzunligi besh ming kilometrni tashkil etdi. Mazkur devorning uzunligi Xitoy o’lchovi bilan 10 000 “li”ni (qadim zamonda 1 li 300-360 qadamga, o’rta asrlarda 576 metrga teng bo’lgan. Hozir 500 metrga teng) tashkil qilganligi uchun uni xitoylar “Vanli chong chang” (“10 ming li uzunlikdagi devor”) deb atashgan. Mayda xonliklararo mavjud bo’lgan devorlar Chin Shixuandining farmoniga ko’ra buzib tashlangan. Ilk va so’nggi xan imperiyalari davrida (mil. Avv 206 yil- mil. 220 yil) Buyuk Xitoy devori ta’mirlanishdab tashqari uzaytiriladi. Shundan so’ng devorning uzunligi 5 000 kilometrdan oshib ketgan bo’lib, u sharqda dengiz qirg’og’idagi Xaysenvey deb ataladigan joydan, g’arbda Yuyminguvan deb nomlangan Xitoyning g’arbiy chegara qo’riqxonasigacha cho’zilgan. Shundan boshlab ushbu devor Xitoyning shimoliy chegara chizig’I bo’lib qolgan edi.

Keyingi ming yildan ortiq davr davomida Buyuk Xitoy devori ko’p marta ta’mirlangan va ayrim joylari zamon talabiga moslashtirilgan holda qayta qurilgan. Min sulolasi (1368-1644) davrida devorning g’arbiy qismi Jyayuygyan deb nomlangan chegara qo’riqxonasigacha yetkazilgan bo’lib, uning umumiy uzunligi 7300 kilometrga yetgan. Min sulolasi zamonida devor 9 qismga bo’lingan bo’lib ularda bir millionga yaqin kishidan iborat 11 ta chegara qo’shinlari joylashtirilgan. Xitoyda manjurlar sulolasi hukmronlik qilganda (1644-1911) ular o’z atrofidagi Mo’g’uliston, Tibet va Sharqiy Turkiston kabi yurtlarni istilo qilib o’z davlati hududiga kiritib olgach, Buyuk Xitoy devori ichki devorga aylanib u o’zining avvalgi mudofaa ahamiyatini yo’qotgan. Shundan keyin uning ta’mirlanishiga yetarli e’tibor berilmagan. Manjurlar asosan ayrim mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan shaharlar va mamlakat markazi bo’lgan Pekin (Beyjin) shahri atrofidagi devorlarni ta’mirlash va qayta qurish ishlariga ko’proq mablag’ ajratgan. Hozirgi davrda Buyuk Xitoy devorining toshdan va pishgan g’ishtdan qilingan qismi saqlanib qolgan, tuproqdan yasalgan qismi esa qulab tushgan. Ayrim joylarda ayniqsa g’arbiy tomondan devorning yarim qulagan qismlarini ham ko’rish mumkin. Ko’p hollarda buyuk Xitoy devori tog’lar va adirlarning baland joylaridan, ayrim qismi dalalardan dasht biyobonlardan daraxtzor yerlardan o’tgan. Uning balandligi hamma joyda bir xil bo’lmagan, ayrim qismining balandligi 8 metr, kengligi: past qismi 7-8 metr, tepa qismi 5 metrgacha yetgan. Devor ustida ot bilan uning tekis joylarida esa arava bilan ham yuriosh mumkin. Devorning ayrim joylarida 10 odam yoki 5 ot bir qator bo’lib yurishi ham mumkin bo’lgan. Devorning ikki tomoni odam yuradigan joydan 1-1,5 metr baland ko’tarilgan bo’lib, kamondan o’q otish va pastdagi dushmanni kuzatish uchun tahminan har bir metrda bittadan shinaklar qoldirilgan. Devor bo’ylab ma’lum masofadan to’rtburchakli va devordan balandroq qilib minoralar qurilgan. Mazkur minoralar qorovulxonalar bo’libgina qolmasdan, balki

olov yoqish yo’li bilan tezda qo’shni minora yoki markaz bilan aloqa bog’lash vazifasini ham bajargan. Hozir buyuk Xitoy devorining ayrim qismlari muzeyga va turizm maskaniga aylantirilgan. Pekinga keluvchilar ziyorat qiladigan devorlar asosan XVIII-XIX asrlarda poytaxtni himoya qilish uchun toshdan va maxsus tayyorlangan pishiq g’ishtdan qurilgan. Mazkur inshoot hozir muzey sifatida saqlanmoqda va turistlar uchun ochib qo’yilgan. Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida Buyuk Xitoy devori saddi Chin devori nomi bilan tilga olingan. Shyalarning xan deb atalishi Shyalarning xan deb atalishi Qadimgi Xitoyni ikkinchi marta birlashtirgan xan sulolasi nomi bilan bog’liq. Ma’lumki bu sulola ikki qismdan iborat bo’lib, uning biri “Ilk Xan” yoki “G’arbiy Xan” (Chyanxan, Shixan) deb nomlangan va mil.av.206 yil-mil.av.8-yillarda hukmronlik qilgan. Ikkinchi xan sulolasi “So’nggi Xan” yoki “Sharqiy Xan” (Xouxan, Dungxan) deb atalib, u mil. 25-220 yillari hukmronlik qilgan. Mazkur sulolalar davrida xitoylarning shimoliy va g’arbiy tomonidagi turklar, jumladan xunlar ularni xan deb atashgan. Undan oldin, aniqrog’I Xitoyni ilk bor birlikka keltirgan Chin (qadimgi talaffuzda dzien) sulolasi davrida xitoylarning atrofidagilar ularni “Chinren” (“Chin odamlari”) deb atashgan. Lekin shu davrda xitoylar o’zlarini “Chjungua ren” (“markaziy davlat odamlari”) deyishgan edi. Qo’shni xalqlarda xitoylarni xan deb atash odati xan sulolasi tugatilgandan keyin ham saqlanib qolgan. Mil. V asrning so’nggi choragida xitoylar o’zlarini “xan ren” (“Xan odamlari”) deb atay boshladi. Xitoy olimlarining fikricha ushbu etnonim shimoliy Vey davlati (386-534 yillar) hukmdori Syao Ven-Di (471-479 yillar) davridagi yozma asarlarda rasmiy ishlatila boshlangan. Ilk Xan sulolasining so’nggi davrida Xitoy (xan) xalqining nufuzi ortgan. Bu davrda uning soni 12 mln. 233 ming oilaga yoki 60 mln. kishiga yaqin bo’lgan. Sharqiy Xan (So’nggi Xan) davrida bu raqam 1 mln.ga kamaygan. Ushbu

suloladan keyingi 3 asrga yaqin davr davomida Xitoy parchalanish va o’zaro urush holatida bo’lganligi sababli, xitoylar soni keskin kamaygan. Binobarin “Kurashayotgan podsholiklar” (Chjanguo) davrida xitoylar nufusi 3 mln.ni tashkil etgan edi. 618 yilda Tan imperiyasi (618-907yil) tashkil topishi munosabati bilan Xitoy yana markazlashgan ichki urushlar to’xtagan aholi soni tez o’sgan. VIII asrning o’rtalarida xitoylarning (xanzularning) nufuzi 59,5 mln. kishidan iborat bo’lgan. Keyingi 5-6 asr davomida ham xitoylar nufuzining ko’payishi kuzatilmagan. Chunonchi, Xitoyda mo’g’ullar hukmronligini tugatilishi natijasida yuzaga kelgan va Min (“Yorug’lik” ma’nosini anglatadi.) deb nomlangan sulola davrida (1368-1644 yillar) xitoylar nufuzi 45 mln.ga yaqin bo’lgan. Xitoylar nufuzining jiddiy o’sishi 1644 yilda Xitoyda Sin deb nomlangan manjurlar sulolasi tashkil etilgandan keyingi uch asr davomida (1644-1911 yillar) kuzatilgan. Ushbu sulolaning hukmronlik doiradidagi aholining soni 343 mln,ga yaqin bo’lgan edi. Shundan 90%dan ko’proq qismi xitoylardan (xanlardan) tashkil topgan. Xitoylar nufuzining tez ko’payishi XIX-XX asrlarda yuz berdi. Masalan, XIX asrning II yarmida xitoylar soni 400 mln.ga yaqinlashgan bo’lsa, XX asrning I yarmida ichki urushlar natijasida ko’p odam o’lganligiga qaramay ushbu raqam 200 mln.ga ko’paydi. Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topganidan keyin xitoylar nufusining ko’payishi yana ham tezlashdi. 1957 yildagi ma’lumotlarga ko’ra, xitoylar nufusi 620 mln. kishidan iborat bo’ldi. XX asrning II yarmi davomida xitoylarning soni 2 barobar ko’paydi. 1990 yilda XXR aholisining soni 1,15 mlrd.dan 2004 yilda esa 1,3 mlrddan oshgan. Shulardan 95% ga yaqin qismi xitoylardan iborat. 2003 yilgi ma’lumotga ko’ra XXR aholisining 55% ga yaqin qismi ya’ni 744,320 mln kishi ish bilan band bo’lgan. Shundan 487,933 mln kishi (65,6%) qishloq aholisi hisoblanadi. Ayni paytda xitoylar nufusining o’sish surati biroz susayganligi kuzatilmoqda. Shunga qaramay ularning soni yiliga 8-9 mln. kishiga ko’payib bormoqda. Mutaxassislarning fikriga ko’ra xitoylar nufusining ko’payishi 2050 yillargacha davom etadi va ularning soni 1,6 mlrd.dan oshadi.

Xitoylarning 90 % (969 mln.ga yaqin kishi) qishloq joylarida yashaydi, ammo ayni zamonda, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqaris ushun atiga 100 mln, kishi talab etiladi, ekin yer yetishmasligi muammosi hamon saqlanib qolmoqda. Qishloq joylarda tashkil etilgan kichik va o’rta korxonalar zavod va fabrikalarada ishlayotganlar soni 136 mln. kishini tashkil etadi. Shundan ko’rinib turibdiki, qishloq aholisini ish bilan ta’minlash kun tartibidagi dolzarb masala bo’lib qolmoqda. So’nggi bir necha yil davomida XXR hukumati ishsiz bo’lgan qishloq aholisining shaharlarga borib ishlashiga ruxsat bergan. Natijada ko’p yoshlar shaharlarga borib qurilishlarda, mehmonxonalarda va boshqa kam malaka talab qiladigan joylarda ishlamoqda. Qishloqdan kelganlarning xizmat haqi nisbatan arzon bo’lganligi tufayli, ish egalari ham shaharliklardan ko’ra ularni ishlatishni ma’qul topishmoqda. Natijada ko’p shaharliklarning o’rni qishloqdan kelganlar bilan band bo’lmoqda. Bu hol shahar yoshlarining chet ellarga ketishini faollashtirmoqda. “Xan” etnosi XXRda mavjud millatlar orasida eng ko’p nufusga ega bo’lib u hukmron millat hisoblanadi. Xitoylar dunyo miqyosida ham eng nufusli xalq hisoblanadi. Hozirgi davrda ular dunyoning deyarli hamma joylariga tarqalgan. 2003 yildagi ma’lumotlarga ko’ra, qisqa muddat ichida XXRdan horijiy mamlakatlarga ketgan xitoylar soni 20 mln. kidshidan oshgan bo’lib, ularning birgina Irlandiyaga borib joylashgani 60 ming kishidan iborat. Horijga chiqib ketuvchi xitoylar sonining ko’payishi bir totmondan XXRning dunyo bozorlariga kirib borishi, ularning chet ellarga borish uchun zarur sharoitlarni yaratish bo’lsa, ikkinchi tomondan xitoylar yurtida aholi nufusining ko’pligi, erkin yerlarning yetishmasligi, ishsizlar soninig oshib borishi, aholini ish bilan ta’minlash muammosining kuchayishi ijtimoiy vaziyatni yumshatish zaruriyati va mavjud an’analar bilan bog’liqdir. Bundan 30 yil muqaddam horijiy mamlakatlarda 24 mln. xitoy (xanzu) yashashi haqida ma’lumotlar mavjud edi. Tahminlarga ko’ra, hozir ushbu raqam ko’paygan. Lekin matbuotda umumlashtirilgan aniq ma’lumot hozircha yo’q. horijda ular bir mahallaga yig’ilgan va o’z urf-odatlariga sodiq qolgan holda yashaydilar. Bir qator horijiy

davlatlarning markaziy shaharlarida “Xitoy shaharchalari” tashkil topganligi hammaga ma’lum. Xitoylar 4 000 yillik tarixga ega bo’lib, ular ilk bor Xuanxe daryosi quyi qismining janubiy qirg’oqlarida yashashgan va keyinchalik o’z hududlarini o’zgalar yerlari hisobiga kengaytirishga muyassar bo’lgan. Xitoylar yashagan yerlar dehqonchilikka moslashganligi uchun o’troq hayot kechirgan, shaharlar barpo etishgan, xavfsizlikni ta’minlash maqsadida shaharlarni qalin va baland devorlar bilan o’rab olishgan. Shahar ichida yashaganlar savdo va hunarmandchilik bilan, shahar tashqarisidagilar esa deyqonchilik bilan shug’ullanishgan. Chorva mahsulotlariga, shuningdek, ot, tuya, eshak kabi transport vositalari hisoblangan hayvonlarga bo’lgan ehtiyoj ularning g’arbiy va shimoliy tomonida yashagan chorvador xalqlar bilan savdo aloqalari olib borish hisobiga qondirilgan. Bu hol qadimda xitoylarning uzoq yurtlarga borishini qiyinlashtirib turgan. Qadimgi xitoylar yurtining iqlimi tut daraxtining o’sishiga qulay bo’lganligi sababdan ipakchilik va ipakdan matolar to’qish yaxshi rivojlangan. Paxtachilik va paxtadan mato to’qish ularda o’rta asrlarda tarqalgan. XXR tashkil topguncha bo’lgan 2,5 ming yil davomida ushbu xalq ko’p marta birlashish va parchalanish holatida bo’lgan. Parchalanish holati 1300 yilga yaqin davrni o’z ichiga oladi. Ushbu xalqni birlashtirgan sulolalar chin (mil.av. 221-207), G’arbiy Xan (mil.av. 206-mil. 8), Sharqiy xan (25-220), Suy (581-618), Tan (618-907), Yuan (1279-1368), Min (138-1644), Sin (1644-1911) kabilardan iborat. Ularning ayrimlari xitoy bo’lmagan millatlarga tegishli edi. Mo’g’ullar tomonidan tashkil topgan Yuan sulolasi (1279-1368), manjurlar tashkil qilgan Sin sulolasi (1644-1911) ana shu sulolalar jumlasidandir. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, 618-907 yillari Xitoyda hukmronlik qilgan Tan sulolasining asoschisi bo’lmish Li Yuan (Tan Gaozu 566-635) hozirgi XXRning Gansu o’lkasida Didao (“Turklar yo’li” ma’nosini anglatadi) viloyatida tug’ilgan bo’lib, uning kelib chiqishi turklarga borib taqaladi. Shu bois u Xitoyni birlashtirishda turklar yordamidan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lgan. Shuning

uchun mazkur sulolani ham ma’lum darajada g’ayri xalqlar sulolasi deb aytish mumkin. Xitoyni ilk bor birlashtirgan Sin (qadimda Dzin deb o’qilgan) sulolasi ham xitoy bo’lmaganlar tomonidan tashkil etilgan degan fikr mavjud. Chunki, birinchidan, ushbu sulola kichik xonlik shaklida tashkil topgan hudud qadimgi xitoylar yuritning g’arbiy tomonida, aniqrog’i, Ordos yaylovlarining janubida joylashgan, ikkinchidan, uning asoschilari bundan 2,5 ming yil muqaddam mazkur hududda yashagan va Sin deb nomlangan chorvfdor qabilaga mansub bo’lgan. Sin sulolasi Xitoyda hukmronlik qilgan davrda unga tobe bo’lgan fuqarolarni, jumladan, xitoylarni xunlar va Sharqiy Turkiston hududida yashagan qavmlarni “sinliklar” deb atashgan. Xan etnosining shkllanish jarayoniga e’tibor berilsa, ular tarkibiga ko’p o’zga xalqlar vakillari kirib ketganligini ko’rish mumkin. Bu hol ko’pincha Xitoyning hududini kengaytirishga qaratilgan urushlar jarayonida xitoylarga asir tushib qolganlarning ko’p qismi ular orasida assimilyatsiya bo’lib ketganligi bilan xarakterlanadi. Shu bois xitoy olimlari “xitoy xalqi ya’ni xuashyalar uzoq davr davomida ko’p xalqlar vakillari bilan aralashish asosida yuzaga kelgan etnosdir”, deb hisoblaydilar. Ierogliflarni o’qishda turli joylarda yashaydigan xitoylarning talaffuzlari har xildir. Shuning uchun ular orasida bir-birini tushunaolmaydigan darajadagi shevalar mavjud. Ushbu muammoni yechish va til birligini ta’minlash uchun “o’rta til” (putunxua) ishlab chiqilgan. Bu borada XXR tashkil topganidan keyin qilingan amaliy ishlar katta natija berdi. O’tgan 55 yil davomida maktabda o’qiganlarning hammasi o’rta tilni yaxshi biladi. So’zlashganda bir-birini tushunadi, biroq ayrim tovushlarni talaffuz etishda hamon farq bor, shevalarning ta’siri sezilib turadi. Hozir lotin yozuvidan ierogliflarni o’qishda transkriptsya vositasi sifatida foydalaniladi. Yozuvnu engillashtirish maqsadida amalga oshirilayotgan birdan bir chora ko’p chiziqlar bilan yoziladigan murakkab ierogliflarni soddalashtirishdan iborat bo’lmoqda. Yozish jarauyonini kompyuterlashtirish bu boradagi

qiyinchiliklarni ancha yengillashtirdi. Lekin kompyuterda xitoycha yozish o’ziga xos murakkablikka ega. O’tmishda ishlatilgan umumiy davlat tili “venyan” (yozma til) deb nomlangan. Ushbu tilda yozilgan manbalarni va adabiyotlarni maxsus tayyogarlik ko’rmagan xitoylarning o’zlari o’qib tushuna olmaydi. Hozirgi ishlatilayotgan o’rta til XII-XIII asrlarda Shimoliy Xitoyda yashovchilar shevasi asosida shakllangan. O’tmishda xitoylarning aksariyat qismi o’qish imkoniyatiga ega bo’lmagan. Shu tufayli xalq orasida og’zaki xitoy tili shakli ham keng tarqalgan. Xitoy xalqining o’ziga xos mentaliteti, an’anasi, murakkab urf-odatlari, ahloqiy normalari, milliy g’oyasi va madaniyati mavjud. Asrlar davomida bular Konfutsiy ta’limoti bilan uyg’unlashib ketgan. Kattani hurmat qilish, ota-ona, aka-uka va opa-singil hamda qarindoshlar orasidagi munosabatlar kabi masalalarda xitoylarning urf-odatlari o’zbeklardan katta farq qilmaydi. Ammo taom tayyorlash va iste’mol qiladigan narsalar masalasida ular butunlay boshqa. Ma’rakalar va bayramlar o’tkazishda ham ularning an’analari o’zbeklarnikidan farq qiladi. Xitoylarda familiya (shing), ism (ming, mingzi) va bolalik dardagi ism (zi) tushunchalari mavjud. Familiya bir, ismlar esa bir yoki ikki ieriglif bilan yoziladi. Familiya avloddan-avlodga o’zgarmasdan meros bo’lib qolaveradi. Qiz bola turmushga chiqqanda ham u o’z familiyasini saqlab qoladi, ammo uning farzandlari ota familiyasida bo’ladi. Ism va familiya uch ieroglifdan ko’p bo’lsa, uni yozishda va talaffuz etishda qiyinchilik paydo bo’ladi. Shuning uchun g’ayri xalqlar vakillarining ism-familiyasini yozishda xitoylar qisqartirishga harakat qiladi. Qadim zamonda va o’rta asrlarda xitoylarga aralashib ketgan g’ayri xalq vakillariga tug’ilgan joyining yoki millatining qisqartirilgan nomi berilgan. Masalan, qadimiy turklardan bo’lganlarga Di (qadimgi o’qilishda tiuk, diuk), Xu (g’uz atamasining xitoycha transkriptsiyasi), saklardan bo’lganlarga Say (qadimgi o’qilishida saka), samarqandlik bo’lganlarga Kang, buxorodan borganlarga An, Farg’onadan borganlarga Tsao, Zarafshon daryosi bo’yidagi joylardan borganlarga

Mi, Toshkentdan borganlarga Shi familiya qilib berilgan. Keyingi davrda islom mamlakatlaridan, jumladan, Turkistondan borganlarga Na, Ma, Ding, Say, Bao, Mu, Sha, Shan kabi familiyalar berilgan. Bular ular ismining birinchi yoki oxirgi qismidan olingan. Masakan, Mahmudga Ma, Muhammadga Mu, Shamsiddinga Ding, Shoahmadga Sha familiya bo’lib qolgan. Hozir qadimda xitoylarga aralashib ketgan xorijliklar vakillari o’zlarining kelib chiqishini bilmaydilar. Mehnatsevarlikda mehnatga va hayitga chidamlilikda xitoylarga teng keladigan xalq kam topiladi. Vusofirlikda yurganda bir birini qo’llash, bir jiyga yig’ilib yashash, o’zgalarga sir boy bermaslik, o’z tilini va urf-odatlarini saqlash, millat manfaatini va mavqeini himoya qilish, o’zga yurtlarga yashashga tez ko’nikish, yangi yashash joyining sharoitiga tez moslashish, ko’zlagan maqsaddan qaytmaslik kabi xususiyatlar ularni tark etmaydi. Buni xorijga borib, boshqa xalq vakillariga uylangan va turmushga chiqqan xitoylarda ham kuzatish mumkin. O’zaro va o’zgalar bilan muomalada barcha kelishuvlarni hujjatlashtirishni yaxshi ko’radi. Og’zaki berilgan va’da asosli deb hisoblanmaydi, unga shunchaki ko’rsatilgan e’tibor deb qaraladi. Xitoylar daosizm va konfutsiylik ta’limotiga, budda diniga e’tiqod qiladilar. Ma’limki, milodning datlabki asrlarida ushbu din xitoylarga Turkiston va Sharqiy Turkiston orqali tarqalgan. Ilk bor musulmon savdogarlari Xitoyning janubiy viloyatlariga dengiz yo’li bilan VII asrning 2-yarmida kelganlar. Lekin Islom dini Xitoyga asosan VIII asrdan boshlab tarqalgan. Bu borada buyuk ipak yo’li orqali Xitoyga borib o’troqlashgan turkistonlik musulmonlarning roli katta bo’lgan. Islom dinining tarqalishi natijasida Xitoyda dungon, tungon (turib qolgan degan so’zdan kelib chiqqan) deb atalmish yangi etnos shakllangan. Ushbu etnos tarkibiga turkiylar, arablar, forsiylar va boshqa xalqlar vakillari kirib ketgan. Shuning uchun tungon etnosini (hozir nufusi 8 mln.ga yaqin) islom dinining Xitoyda tarqalishi natijasi deb hisoblash mumkin. So’nggi ikki asr davomida xristian diniga e’tiqod qiluvchilar ham paydo bo’lgan. Ayni zamonda xitoylarning urf-odatida yuz bergan katta bir o’zgarish o’lganlarni dafn etishdan kuydirishga o’tishdir. Ushbu o’zgarish Xitoydagi aholi

sonining ko’pligi va yer tanqisligi bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yechish masalasi bilan aloqador. Masalan, 1997 yilda e’lon qilingan “Yerlarni nazorat qilishni yana ham kuchaytirish va ekin yerlarini asrash” nomli maxsus qarorda ko’rsatilishicha, ekin yerlar maydonini qisqarturishga yo’l qo’ymaslikka qaratilgan bir qator yangi chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilangan. Mazkur chora-tadbirlar qatorida ekin yerlarni asrash siyosatiga to’g’ri kelmaydigan urf-odatlarni, jumladan, ming yillar davomida an’ana bo’lib kelgan o’lganlarni yerga ko’mish urf-odatini isloh qilish masalasi alohida o’rin egallamoqda. Qadimiy an’anaga ko’ra xitoylar jasadni qattiq va qalinligi bir qarich atrofida keladigan taxtalardan maxsus uslub bilan yasalgan tobutga solib ko’mishgan. Har bir tobut ko’miladigan joy esa o’rta hisobda 2-3 kvadrat metrga to’gri kelgan. Ayrim puldorlar bundan bir necha barobar ko’p joyni egallashgan. Urf-odatga ko’ra bitta jasad ko’milgan joyga oradan qancha vaqt o’tmasin, ikkinchi marta jasad qo’yish mumkin bo’lmagan. Zero abadiy deb hisoblangan ruh uchun dafn etilgan joy abadiy makon bo’lgan. Ma’lumki, hozir Xitoyning aholi zich joylashgan o’lkalarida mavjud ekin yerlarining umumiy miqdorini kishi boshiga bo’lganda 1 kvadrat metrdan ham to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun so’nggi davrda Xitoy aholisi ko’paygan sari mozorlar uchun ishlatilgan joy maydonining kengayib borishi ekin yerlar maydonining qisqarishiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan. Natijada XXRda dafn etish urf-odatini o’zgartirish dolzarb vazifaga aylanib qolgan. Mutaxassislarning fikricha, ushbu vazifani amalga oshirish murakkab jarayon bo’lib qolmoqda. Shuning uchun ushbu masalaga oid qonunga qattiq rioya qilish, nazoratni kuchaytirish, bunga mas’ul xodimlarning javobgarligini oshirish, tashviqot ishlarini kuchaytirish, amaldagi ishlarni yana ham jonlantirish kabi masalalarga hukumat katta e’tibor bermoqda. Ming yillardan beri davom etib kelayotgan urf-odatni o’zgartirish murakkab ekanligini hisobga olib, bu borada namuna bo’lishni hukumat dastavval kommunistlar zimmasiga yuklamoqda. Shu bilan birga kuydirib dafn etish uchun zarur bo’lgan barcha shart-sharoitlarni barpo etish, ularni amalga oshirish

mexanizmini ishlab chiqish, boshiga musibat tushganlarga xizmat ko’rsatish ishlarini yaxshilash kabi muammolarni yechish vazifasiga ham hukumat tomonidan alohida e’tibor berilmoqda. ¹ “Renmin ribao” gazetasida e’lon etilgan “Dafn etish odatlarini o’zgartirish davlat va xalqning manfaatini ko’zlash demakdi” nomli maqolada o’lganlarni dafn etish odatidan voz kechish hukumatning ekin yerlarni asrash siyosatining asosiy mazmuni va davlat iqtisodiyotini rivojlantirish strategiyasining muhuim amaliy tadbiri ekanligi aytilgan. Shu bilan birga maqolada aholisi ko’p va nisbatan yeri oz bo’lgan Xitoy davlati uchun ekin yerlarni asrash muammosini hal etish bilan o’liklar o’rtasidagi yer talashishdan iborat bo’lgan ziddiyatni yo’qotish demakdir, deb ta’kidlangan. A.Xo’jayev. Buyuk ipak yo’li: Munosabatlar va taqdirlar T; 2007 201-bet

II. BOB: XITOY-BUYUK IPAK YO’LI VATANI. II.1. Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari. “Ipak yo’li” atama sifatida ishlatila boshlaganiga ko’p vaqt bo’lgani yo’q. u ilk bor 1877 yilda nemis geograf olimi Ferdinand Paul Vilgelm (Vilgelm Rixtgofen) (1833-1905) tomonidan nashr etilgan “Xitoy” nomli kitobda uchraydi. Nemis tilida ushbu atama “Seyden strassen” (Seiden strassen) deb atalgan. Ingliz tilida chiqqan kitoblarda mazkur atama “Ze Silk Roud” (The Silk Road), keyinchalik rus tilida chiqqan kitoblarda esa “ Великий шёлкивый путь ” deb nomlandi. Xitoy adabiyotida u “Sichou chjilu” deb yuritilgan. “Ipak yo’li” atamasi adabiyotga kirib kelishidan oldin har xil nomlarga ega bo’lgan. Qadimgi Xitoy manbalarida “dao” (yo’l), “Shiyuy dao” (“G’arbiy mamlakatlar yo’li”) deyilgan. Vilgelm Rixtgofen “Ipak yo’li” atamasini ishlatar ekan, dastlab u Xitoy- Turkiston-Hindiston yo’nalishdagi yo’lni ko’zda tutgan. Keyinchalik uning ishlarini davom ettirgan olimlar qadimgi savdo yo’llarini atroflicha tadqiq qilib, atamaning mazmuniga o’zgartirish kiritganlar. Xususan, Xitoyning qadimgi poytaxti Changan shahridan boshlab Xesi yo’lagi (Xeshi koridori), Taklamakon cho’li atrofi va Turkiston shaharlari orqali Yaqin Sharq, Afrika va Yevropa mamlakatlarini bog’lab turuvchi karvon yo’lini nazarda tutganlar. So’nggi davrdagi asarlarda Sharq bilan G’arbni, ya’ni Osiyo, Yevropa va Afrika qit’alarini bog’lovchi yer yuzi va dengiz yo’llarini “Ipak yo’li” deb atash ham adabiyotga kirib keldi. Bunday misollarni rus va xitoy adabiyotida uchratish mumkin. Ammo Xitoy ilmiy adabiyotida mualliflar bir ovozdan qadimgi Changandan Taklamakon cho’li atrofi, Pomir dovonlari, O’zbekiston, Turkmaniston, Eron va Turkiya shaharlari orqali Rimga borgan karvon yo’lini eng qadimiy “Buyuk Ipak Yo’li” (“Da sidao”) deb e’tirof etmoqdalar. Masalan, “So’zlar dengizi” (“Tsixay”) ensiklopedik lug’atida ushbu yo’l quyidagicha ta’riflanadi: “Ipak yo’li” (“Sichou chjilu”) Osiyo qit’asining u chekkasidan bu chekkasigacha kesib o’tadigan qadimiy aloqalar yo’lidir. Uning asosiy qismi sharqda Veyxe daryosi bo’ylaridan boshlanib g’arbga qarab cho’zilgan. Xeshi yo’lagidan o’tgandan so’ng, ushbu yo’lning bir yo’nalishi Sharqiy Turkistondagi

Torim daryosining shimoliy qirg’oqlari, Suli (Qashqar shahri), Pomir, Farg’ona vodiysi (Dayyuan, Davan), Kangkiya davlatining janubiy qismi (Samarqand atrofi) orqali, ikkinchi yo’nalishi Torim daryosining janubidagi Yorkent (hozirgi Shache nohiyasi) va pomirdan o’tib hozirgi Amudaryoning yuqori va o’rta oqimi bo’ylaridagi shaharlar orqali g’arbga qarab ketgan. Shundan keyin bu yo’l Marv (Muley), Damxon (Damg’on), Aman (hozirgi Kamadon), Bag’dodoning sharqi- janubidagi viloyatlar va O’rta dengizning sharqiy sohillari orqali Rimga yetib borgan. Mil.av. II asrdan keyibgi ming yil davomida Xitoydan ko’p miqdordagi ipak matolar mana shu yo’l orqali G’arbga olib ketilgan. Shu bois bu yo’l “ipak yo’li” deb nomlangan. Aynan shu yo’l qadimgi katta karvon yo’li bo’lganligini xitoy manbalari ham tasdiqlaydi. Buyuk ipak yo’li haqida ma’lumotlar beradigan eng qadimgi yozma manbalar ichida xitoy manbalari muhim ahamiyat kasb etadi. Xitoy manbalarida ilk bor savdo yo’lini ta’riflaydigan ma’lumot ilk Xan sulolasi (G’arbiy Xan) tarixida (Chyan Xan shi) uchraydi. Odatda ushbu sulola tarixi Ban Gu (mil. 32-92 yillar) tomonidan yozilgan deb hisoblanadi, lekin ungacha asar ustida bir qator saroy tarixchilari ish olib borganlar. Ban Gu so’nggi muallif bo’lganligi uchun uning nomini asar muallifi qilib ko’rsatish odat tusiga kirib qolgan. Garchi asar mil.av. 104-91 yillari yozib bitirilgan bo’lsa, ham, unda keltirilgan ma’lumotlarning ko’pchilig undan avvalgi bir necha asr davomida yozilgan tarixiy xotiralardan olingan. Jumladan, Buyuk ipak yo’liga oid dastlabki ma’lumotlar mil.av. II-I asrlar davomida to’plangan. Odatda, savdo yo’li xo’jalik rivojlangan joylardan va bozorlardan o’tgan. Bunday joylar esa shaharlarga aylangan madaniy markazlardan tashkil topganligi hammaga ma’lum. Shunga ko’ra, aniq aytish mumkinki, qadimiy savdo yo’llari shaharlardan o’tgan. So’nggi ikki asr davomida jahon olimlari ko’pgina yo’qolib ketgan shaharlarni ochishga muyassar bo’lishdi. Shu jarayonda ular tomonidan topilgan ashyoviy dalillar atroflicha o’rganib chiqilgan va tahlil etilgan. Bunday shaharlar ko’proq Markaziy Osiyoda, ayniqsa O’zbekiston hududida, Taklamakon cho’li atrofida topilgan. O’zbekiston hududidan toplilib hozir

Temuriylar tarixi davlat muzeyida saqlanayotgan bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan odam suyagi, Taklamakon cho’li atrofidan topilgan va ayni paytda Urumchi muzeyida saqlanayotgan 4-5 ming yillik odam jasadlari va buyumlar mazkur mintaqalar madaniyatining tarixi nihoyatda qadimiy ekanligini ko’rsatadi. Shundan ma’lumki, bundan kamida 2 ming yil muqaddam Buyuk ipak yo’lining Markaziy Osiyo qismi, ya’ni Hindiston va Eron bilan ko’hna Xitoy o’rtasidagi eng qadimiy katta savdo yo’li O’zbekiston, Pomir va Taklamakon cho’li atrofidagi ko’hna shaharlardan o’tgan. Ushbu haqiqatni Xitoy manbalaridagi aniq ma’lumotlar to’la tasdiqlaydi. Milodning boshidan boshlab Tangritog’ (Tyanshan) etaklari, Ili vodiysi, Issiqko’l atrofidagi shaharlar orqali o’tgan yo’llardan foydalanish jonlangan. Qadimgi Xitoy yozma manbalarida “Shimoliy yo’l” (“Beydao”) va “Janubiy yo’l” (“Nandao”) deb atalgan yo’llar Taklamakon cho’lining shimoliy va janubiy tomonlaridan o’tgan yo’llardir. Ular Pomirdan va O’zbekiston hududidan o’tgach, Hindistonga Eron orqali Yaqin Sharq va Yevropa shaharlariga ketgan. Qadimgi Xitoy manbalaridagi “Janubiy yo’l”ga oid ma’lumotlarga ko’ra, u sharq tomonda hozirgi Dunxuan shahrining g’arbi-janubiy tomonida joylashgan “Yanguan” nomli chegara qopqasidan o’tib, cho’lning janubidagi Yorkent (Shache) orqali o’tadigan yo’l hisoblanadi. Yorkentgacha ushbu yo’lning uzunligi 1575 km. bo’lib, u Dunxuandan o’tgandan keyin Krurona (Loulan), Pshamshan yoki Charqliq (qadimda Shanshan, hozir Rouchyan), Cherchen (Chemo), Xo’tan (Yuytyan) orqali Yorkentga borgan. Ushbu yo’l Yorkentdan g’arb tomonga qarab ketar ekan, bir yo’nalishi Pomir tog’larining janubiy tomonidagi dovonlardan o’tib, Kashmir, Hindiston, Amudaryoning pastki sohillari va Eron bilan ulanib ketgan. Ikkinchi yo’nalishi Yorkentdan Qashqarga borib “Shimoliy yo’l” bilan qo’shilgan. Mil.av. II asrgacha bo’lgan bir necha yuz yil davomida Xeshi yo’lagi va uning g’arbiy tomonidagi joylar hunlar qo’lida bo’lganligi sababli, Xitoy bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari va atrofdagi boshqa davlatlar o’rtasida bo’lgan savdo aloqalari, asosan, “Janubiy yo’l” orqali amalga oshirilgan. Manbada ko’rsatilishicha, savdogarlar aynan shu yo’ldan yurishni ma’qul topishgan.

“Shimoliy yo’l” hozirgi Dunxuam shahrining g’arbiy totmonidagi “Yuymen” chegara darvozasidan o’tib, Taklamakon cho’lining shimoliy chekkasi bo’ylab Qashqarga borgan. Ushbu yo’l Yuymendan Qashqargacha 1875 km. bo’lib, u Turfon, Kumush, Qorashar, Kuchar(Kusan, Kucha), Oqsuv kabi shaharlardan o’tgan. Qashqardan tahminan 250-260 km. yurgach yo’l Pomir tog’laridagi dovonlarga yetib borgan. So’ngra u dovon orqali O’sh, Andijon, Farg’ona, Samarqand va Buxoro shaharlari bilan bog’lanib ketgan. Ushbu shahrlar orqali asosiy yo’l Eron va g’arb mamlakatlariga hamda Hindistonga keygan. U eng qulay va to’g’ri yo’l hisoblangan. Pomir dovonlari ichida Erkeshtom dovoni nisbatan qulayroq bo’lgan. Bundan boshqa Pomir tog’laridan o’tadigan Mingto’qay, To’rg’ot, Vaxon bo’g’izi kabi bir necha dovon bo’lgan. To’rg’ot dovoni orqali o’tgan yo’l Issiqko’l bo’yiga borish uchun qulayroq hisoblangan. Toshqo’rg’on orqali o’tadigan yo’l Mingto’qay dovonidan o’tib, Hindistonga borish uchun yaqinroq bo’lgan. Ammo ushbu dovondan o’tgandan keyin Amudaryo bo’ylariga ham chiqilgan. Mazkur dovonlardan o’tish Erkeshtomga nisbatan qiyinroq kechgan. Erkeshtom dovoni orqali o’tadigan yo’l qachon ochilganligi haqida xitoy manbalarida aniq ma’lumot yo’q. lekin g’arbiy Xam davlati davrida, ya’ni mi.av. II-I asrlarda ushbu yo’l Qadimgi Xitoy bilan G’arb mamlakatlari o’rtasidagi asosiy yo’l hisoblangan. Ushbu yo’lning Dunxuandan Turfongacha va Turfonning g’arbiy tomonidagi ozgina cho’l masofani hisobga olmaganda, yo’lfa karvonlar uchun suv va o’t-cho’p yetarli edi. Bu katta karvonning yurishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. So’zimizning isboti sifatida xitoy xoqoni U-dining Turkistonga ikki marta kelib ketgan elchisi Chjan Tsyanning ma’lumoti asosida bitilgan “Ilk Xan tarixi”da keltirilgan quyidagi ma’lumotga murojaat qilishimiz mumkin: “Janubiy yo’l Krurona(Loulan, Shanshan) orqali Qoraqurum (Kunlun) tog’larining shimoliy etagi bo’ylab g’arbga qarab ketadi, so’ng u Yorkentdan o’tib yan g’arbga qarab davom etadi, Pomir tog’larini (Tsunlin) kesib o’tib, Ulug’ Ruzei (Dayuje) davlatiga boradi. Mazkur davlatdan o’tgandan so’ng yo’l Parfiya (Ansi) davlatiga boradi. Shimoliy yo‘l Shimoliy tog’ning shimolida joylashgan Turfon (Chyan-

Cheshi) davlati markazidan o’tib, Torim daryosi bo’ylab davom qilib, Qashqarga boradi. Shimoliy yo’l Pomir tog’laridan o’tib yana g’arbga qarab davom etib, Farg’ona, Kangkiya davlatlariga, so’ngra Alan davlatiga boradi.” Shunga o’xshagan ma’lumot Sima Byao (tug’ilgan vaqti noma’lum - 306) tomonidan yozilgan “Songgi Xan sulolasi tarixi” (“Xou Xan shu”)da ham bayon etiladi. “Pshamshandan Pomir tog’lari orqali g’arbdagi mamlakatlarga boradigan ikki yo’l bor, - deb yoziladi ushbu asarda – Kunlun tog’larining shimoliy etaklari va bu yerdagi daryo bo’ylab g’arbga qarab yurilsa, Yorkentga borish mumkin. Bu “Janubiy yo’l” deb ataladi. Ushbu yo’l bilan yana g’arbga qarab yurib Pomir tog’laridan oshib o’tilsa, Dayuejilar va Arsah mamlakatlariga yetib borish mumkin. Turfondan Shimoliy tog’ (Tangri tog’)ning janubiy etagi bo’ylab g’arbga yurilsa yo’l Suli (Qashqar)ga olib boradi. Bu “Shimoliy yo’l” deb ataladi. Ushbu yo’l orqali Pomir tog’larini oshib o’tilsa, Farg’ona, Kangkiya va Oursu (Ovrus, Yantsay) davlatlariga boriladi.” Vey sulolasi tarixida ham aynan shunday fikr aytilganligini uchratish mumkin. Chunonchi, ushbu manbaning “G’arbiy mamlakatlar” bobida quyidagilar yozilgan: “Ilgari g’arbiy mamlakatlarga boriladigan ikki yo’l bor edi. Keyin yo’llar to’rtta bo’ldi. Ilgarigi yo’llarning biri Yuymendan o’tgandan keyin ko’chma qum orqali g’arb tomonga 2000 li (1000 km. ga yaqin) yurib Pshamshanga yetib boradigan yo’l edi. Ikkinchisi Yuymendan o’tib ko’chma qum orqali g’arbga qarab 2200 li yurib Cheshiga (Turfon) boradigan yo’l edi. Birinchi yo’l bilan Shachedan (Yorkent) g’arbga qarab 100 li yurilsa- Pomirga, u yerdan yan 1300 li yurilsa-Kabeyga (G’arbiy Pomirdagi biron bir joy bo’lsa kerak) yetib boridh mumkin edi. Ikkinchi yo’l bilan Shachedan g’arbiy- janubiy yo’nalishda 500 li yurilsa-Pomirga undan keyin yana 1300 li yurilsa- Poluga (Janubiy Pomirdagi joy nomi) yetib borish mumkin edi”. Ushbu ma’lumotlar qadimgi buyuk ipak yo’li Taklamakon cho’li atrofidagi shaharlar, Pomir tog’lari va O’zbekiston shaharlari orqali o’tganligini aniq ko’rsatadigan eng qadimiy yozma ma’lumotdir. Ularga qarshi chiqishi mumkin bo’lgan bironta yozma ma’lumot topilgani ham yo’q. shuning uchun ushbu ma’lumotlar hech qanday shubha uyg’otmaydi.

Taklamakon cho’lining janubiy va shimoliy tomonidagi shaharlardan o’tib, Pomir tog’lari orqali O’zbekistonga keladigan, so’ng g’arb tomonidagi mamlakatlarga ketadigan yo’l eng qadimiy ekanligi bir qator xitoy olimlarining asarlarida ham ko’rsatiladi. Masalan, Xitoy tarixchisi Li Mingvey bizning imkoniyatlarimiz doirasida bo’lmagam boshqa manbalarga ham ishora qilgan holda “Buyuk ipak yo’lining Markaziy Osiyo qismi Xan davrida (xitoylar uchun) ochilgan, shunda ikki yo’l bo’lgan, Tangritog’ (Tyanshan)ning shimoliy etaklari orqali o’tgan yo’l ushbu ikki yo’ldan keyin ochilgan bo’lib, u yangi yo’l hisoblanadi”, deb ta’kidlaydi. Li Mingveyning asarida bayon etilishicha, Suy sulolasi davrida (589-619) yozilgan “G’arbiy mamlakatlar geografiyasining bayoni” (“Shiyuy tuji”) nomli noyob manbada ham qadimgi Buyuk ipak yo’li haqida batafsil to’xtalgan. Ushbu manbada yozilishicha, Pomir orqali O’zbekiston va atrofdagi qo’shni davlatlarga boradigan savdo yo’li “Dunxuandan boshlanib G’arbiy dengizga (Qora dengiz ko’zda tutilgan) borguncha uch yo’lga bo’lingan”, deb ko’rsatilgan. Xuddi shunga o’xshagan ma’lumotlar boshqa xitoy manbalarida ham uchraydi. Qadim zamonlarda Dunxuan-Qashqar-Farg’ona yo’lida savdo ishlari bilan shug’ullangan turkistonliklarning Taklamakon cho’lining sharqiy tomonidagi Krurona, Charqliq, Dunxuan kabi shaharlarda faol harakatda bo’lganligi ham mazkur yo’lning eng qadimiy ekanligini ko’rsatadi. Keltirilgan ma’lumotlar eng qadimgi Buyuk ipak yo’li O’zbekiston hududidan o’tganligini ko’rsatish bilan birga, ushbu yo’l barcha mintaqalar doirasida shakllangan savdo yo’llari tizimini bir-biriga bog’lab turgan magistral yo’l bo’lganligidan hamdarak beradi. Aynan shu yo’l G’arb bilan Sharq o’rtasidagi asosiy savdo yo’li bo’lganligining sababi O’rta dengiz atrofi, Mesopotamiya, Eron yassi tog’ligi, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston, hozirgi Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy Xalq Respeblikasi hududlarida tashkil topgan eng qadimiy madaniy markazlar va davlatlar ushbu yo’l orqali o’zaro bog’langan. Bular orasidagi xalqaro savdo, diplomatik va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun yetarli talab va taklif mavjud bo’lgan. Aks holda mazkur yo’l magistral savdo yo’liga aylanishi qiyin edi.

Kushon davlati davrida, ya’ni milodning dastlabki 3 asri davomida Qashqar orqali Pokistonga o’tiladigan yo’l ham serqatnov bo’lganligi kuzatilgan. Buning sababi, birinchidan, shu zamonda Budda dinining Xitoyd keng tarqalishiga kushonliklar katta hissa qo’shgan, ikkinchidan, shu davrda mazkur dinning markazi bo’lgan Gandxara (Gandhar, sanskritda Gandhavat, xitoy manbalarida Gantolo, Jyantolo-Pokistondagi Peshovar viloyatiga to’g’ri keladi) shahrini xitoy rohiblari tomonidan ziyorat qilish ishlari faollashgan. Hozir bu yo’l Qoraqurum yo’li, deb nomlanadi. XX asrning 60-yillari uzoq uzilishdan so’ng ushbu yo’lning qaytadan ochilishi munosabati bilan unda ta’mirlash ishlari olib borildi. Shu jarayonda Kushon podsholigi davrida yo’l serqatnov bo’lganligini ko’rsatuvchi ko’p tarixiy yodgorliklar va ashyoviy dalillar topilgan. Yaylovlararo o’tgan shimoliy savdo yo’llari. So’nggi yillarda rus tilida chop etilgan Buyuk ipak yo’li haqidagi bir qator asarlarda ushbu yo’lning tarixiga oid qiziqarli arxeologik va boshqa turdagi ma’lumotlar keltiriladi. Shu bilan birga G’arb bilan Sharqni bog’lab turgan eng qadimgi ipak yo’li ko’chmanchi xalqlar yashagan yaylov va dalalardan o’tgan, degan fikr ham olg’a suriladi va uni asoslovchi ma’lumotlar ham keltiriladi. Ammo keng doiradagi ma’lumotlarni chuqurroq talqin qilib ko’rilsa, bunga qo’shilish qiyinligi ma’lum bo’ladi. Geografik jihatdan Xitoy, O’zbekiston, Eron, Turkiya, Italiya kabi mamlakatlarning shimolida bepoyon dalalar va yaylovlar ko’p. iqlim jihatdan ular qishda sovuq bo’lsa ham, yozda salqin, seryomg’ir, sersuv, chorvachilikka nihoyatda qulay. Bu yerda yashagan qadimgi xalqlar ko’proq chorva bilan shug’ullanganligi bejiz emas. Arxeologik ma’lumotlar, qoya toshlarga solingan suratlar va yozma manbalar ham ushbu dalalarda bundan bir necha ming yillar muqaddam chorvachilik bilan shug’ullangan xalqlar yashaganligini to’la tasdiqlaydi. Tabiiy vaziyat va hayot taqozosi bilan shimoliy dalalarda yashagan qadimgi xalqlar asosan ot va aravalarda harakat qilishgan. Ushbu harakat vositalari uzoq masofaga yuk tashish uchun ham qulay bo’lgan. Mongoliy, Oltoy, Shimoliy Qozog’iston kabi joylarda ochilgan qabrlar ichidan topilgan ipak mato bo’laklari,

mis va jezdan yasalgan oyna, temir asboblar ushbu mintaqalarning Xitoy va G’arb mamlakatlari bilan aloqada bo’lganligidan dalolat beradi. Shuning uhun yuqorida ko’rsatilgan mamlakatlar shimolidagi yaylovlar va dalalr orqali Xitoy bilan Yevropani o’rab turgan qadimgi savdo yo’li bo’lgan deyish asoslidir. Xitoy adabiyotida ushbu qit’alararo yo’l “yaylovlar yo’li” (“Tsavyun sichou chjilu”) deb ham ataydilar. Ushbu yo’l ham bir necha ming yillik tarixga ega. Olimlarning tahminiga ko’ra, miloddan oldingi bir necha asr davomida Yevropa mamlakatlarida paydo bo’lib qolgan Xitoyning ipak matolari ma’lum miqdorda “yaylovlararo ipak yo’li” orqali borib qolgan. Ushbu fikrga to’la qo’shilish mumkin. Zero. Bundan 3-4 ming yil muqaddam Mongoliya hududi, Xeshi koridori, Oltoy va Tangritog’ etroflaridan boshlab, Qora dengiz bo’ylariga qadar bo’lgan joylarda bir qator ko’chmanchi xalqlar yashaganligi ma’lum. Ular savdo bilan shug’ullanmagan deb bo’lmaydi. Qolaversa, eng qadimiy xitoy manbalarida ham chorvador xalqlar o’zlarining mahsulotini ipak matolariga ayirboshlaganlari haqida ko’p ma’lumotlar uchraydi. Chorvador xalqlar Xitoyga qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar ham olib borib, ular evaziga ipak matolari sotib olganligiga oid ma’lumotlar ham yo’q emas. Bunday ma’lumotlar ham yaylovlararo o’tgan savdo yo’llari orqali iqtisodiy va madaniy aloqalar bo’lganligini ko’rsatadi. Shu bois ushbu yo’lni ham ipar yo’li deb atasa ham xato bo’lmaydi. Ammo yaylovlararo o’tgan yo’lni Buyuk ipak yo’lining asosiy magistral yo’nalishi deb aytish mumkin emas. Binobarin, ushbu fikrni ko’pgina xitoy tarixchilari, jumladan “yaylovlararo savdo yo’li” bo’yicha maxsus tadqiqot olib borgan Lyu Yingsheng va boshqalar qo’llab-quvvatlaydi. Masalan, Lyu Yingsheng o’zining ipak yo’liga bag’ishlangan kitobida “Ipak yo’li deganda sharqda bizning davlatimizdan boshlab, g’arbda Shimoliy Afrika va Yevropagacha boradigan qadimgi savdo yo’li ko’zda tutiladi”, deb yozadi. Boshqa bir muallifalr-Yang Jyanshin va Lu Vey: “Ipak yo’lining boshlanish nuqtasi Xitoydagi Changan shahri bo’lib, u Lungsi balandligi, Xeshi koridori, Shiyuy (hozirgi Shinjon-Uyg’ur muxtor o’lkasi) orqali o’tib, O’rta Osiyo, G’arbiy Osiyo va Yevropani bir-biriga ulab turadigan yer yuzidagi magistral yo’l hisoblanadi”,

deb ta’kidlaydilar. Ushbu fikrning to’gri ekanligini mazkur hududlarda topilgan ashyoviy dalillar va eng qadimiy yozma manbalar to’la tasdiqlaydi. Qadimgi karvon yo’lini Buyuk ipak yo’li deb atalishi. Yuqorida aytib o’tilganidek,qadimgi karvon yo’li yaqin davrdan Buyuk ipak yo’li deb atala boshlangan.Shuning uchun ham uzoq o’tmishda bitilgan xitoy manbalarida “Ipak yo’li” (“Sichou chjilu”)atamasi uchramaydi.Binobarin, nega mazkur yo’lni bunday nom bilan atash hammaga ma’qul bo’ldi va bu atama tezda jahon adabiyotiga singib ketdi, degan masala o’quvchilarni befarq qoldirmaydi. Buhaqda fikr yuritar ekanmiz, avvalo ipak mahsulotining ipak yo’lidagi bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan xalqaro savdoda tutgan o’rni qanday bo’lganligini tilga olmay bo’lmaydi. Qadimgi Xitoy manbalarida ipak qurtini boqib, undan hosil bo’lgan pilladan ip chiqarish va mato to’qish haqida ko’p rivoyatlar keltiriladi. Ushbu rivoyatlar olinlar o’rtasida turli fikr mulohazlar va tahminlar paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Keyingi paytda arxeologlar topgan ashyoviy dalillar bu rivoyatlar ilmiy xulosa chiqarishga to’la asos bo’la olmasa ham ularni inkor qilib bo’lmasligini ko’rsatmoqda. Ammo yozma manbalardan ma’lumki,suyak va toshga o’yib yozilgan ilk yozuvlar (jyaguven)4 ming yillik tarixga ega. Ana shu yozuvlarda ipak qurti va ipak ipak kabi so’zlarni uchrashi pillachilikning tarixi ancha qadimiy ekanligini ko’rsatadi.Yozma manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, ipak ipidan to’qilgan matolarni bo’yash san’ati ilk bor G’arbiy Chjou (Shi Chjou) davlatida paydo bo’lgan Shu zamonda yozilgan bitiklarda “syuanyi”(qizg’ish qora rangli kiyim) “chifu”(qizil yaktak) kabi atamalarning uchrashi va ushbu kiyimlar Chjjou hukmdorlari tomonidan mehmonlarga va qo’l ostidagi amaldorlarga sovg’a sifatida berilganligining aks ettirilishi buning misolidir. Chjou mamlakatida qizil va qora ranglar osmon va yer belgisi sifatida ishlatilgan hamda ungabkatta hurmat va e’tiqod bildirgan.Chjou davridagi bo’yoqlar asosan, qizil, qora,och qizil,qizg’ish qora kabi ranglardan iboratbo’lgan. Qadimda”syuan”so’zi to’q qora rang –osmon va shimol tomon ma’nosida ishlatilganligi xitoy tili yozuvining katta lug’atida ham aytib o’tilgan.Yuqorida ta’kidlanganidek, Chjou avlodi,

asosan,hozirgi Shensi o’lkasining g’arbiy va Gansu o’lkasining sharqiy qismlarida istiqomat qilgan bo’lib, ular turkiy xalqlaryordamida kuchayib borishgan. Ilk bor pillachilik Xitoyning qaysi o’lkjasida paydo bo’lgan degan masalada ayni paytda uch xil fikr mavjud. Bularning biriga ko’ra, ipak qurti boqish birinchi bo’lib Xuanxe daryosisohillarida, ikkinchisiga ko’ra,Janubiy Xitoydagi Yanszi daryosi (chanszyan) bo’yida, uchinchisiga ko’ra, bir vaqtning o’zida bir qancha hududda paydo bo’lga. Bulardan haqiqatga yaqinrog’I uchinchi fikr deb o’ylaymiz.Chunki tit darahti Xitoyning bir viloyatida emas, balki bir qancha viloyatida o’sgan.Shuningdek, ipak qurtining asosiy ozig’I bo’lgan ushbu o’simlik Xeshi yo’lagida, taklamakon vohasida va Pomirning g’arbiy tomonidagi bir qator joylarda o’sgan. Shu yerlarda ham bundan bir necha ming yil oldin ipak qurti mavjud bo’lgan bo’lishi kerak. Xitoy adabiyotlarida pillachilik dastavval bundan 4-5 ming yil oldin Xitoyda paydo bo’lgan, keyin Turkiston va Yevropa mamlakatlariga tarqalgan,deb yoziladi.Buning isboti uchun bir nechta ma’lumotlar keltiriladi. Masalan, 1958 yilda Chjejyang viloyatining Usin nohiyasi hududa topilgan yer osti qazilma buyumlari orasida ipak ip,belbog’va mato bo’lagi ham bo’lgan. Hozircha ular XXR hududida topilgan eng qadimiy ipak mahsulotlari hisoblanadi. Ushbu mato bo’lagini olimlar tomonidan atroflicha o’rganish natijasida ma’lum bo’ldiki, u mil.av.XXVII asrda, ya’nibundan 4700 yiloldin to’qilgan ekan.Ilmiy tadqiqotlarning natijalariga ko’ra, ushbu mato bo’lagi uyda sun’iy ravishda boqilgan pillani yuqori haroratli suvda ivitish asosida olingan tolalardan to’qilgan.Shunga o’xshagan ipak mato bo’lagi Xuchjou viloyatida ham topilgan. Mazkur ma’lumotlar asosida olimlar fikri ham o’zgarmoqda. Ilgari Xitpy olimlari orasida pillachilik faqat Xuanxe daryosi bo’ylarida paydo bo’lgan, degan qarash hukmron edi.Keyinroq ushbu daryoningjanubidagi viloyatlarga tarqalgan, degan fikr yuzaga kelgan. Yuqorida aytib o’tilgandek, bundan 4-5 ming yil ilgari ushbu daryo bo’ylarida, ayniqsa uning o’rta va yuqori qismi sohillarida turkiy xalqlar yashagan. Xitoylar esa mazkur daryoning quyi oqimi janubida yashagan.Bu holda Xuanxe daryosi bo’yidagi ipakchilik madaniyati xitoy (xan) etnosiga tegishli

bo’lmay qoladi.Ehtimol bu holat qadimda pillachilik ilk bor Yanszi (chanszyan)daryosi bo’yida paydo bo’lgan,degan fikrning yuzaga kelishiga sabab bo’lgandir. Yozma manbalarda ipak qurtini sun’iy holatda boqish haqidagi ma’lumot ilk bor “ syalarga oid qissa” (“Sya syaochjen”) nomli xotirada uchraydi.Ushbu xotira esa mil. av. Bitilgan (aniq vaqti noma’lum) Mil. av. XVIII-XVII asrlarda mavjud bo’lgan va yuqorida tilga olingan Shang hokimligi davrida suyakka o’yib yozilgan xotiralarda esa ipak qurti, tut darahti mato to’qish asboblarini ifoda qiluvchi ierogliflar uchraydi. Mil. av. 1766-1122 yillarda Xitoyda pilla boqish ishlarini boshqaruvchi amaldorlar bo’lganligi ham qadimiy xitoy manbalard tilga olingan Bunday amaldorlar “ dyansi “ (ipak boshqaruvchisi yoki nazoratchi) deb atalgan Shu zamonda ishlab chiqarilgan ipak matolarning turlari ham ancha ko’payganligi ushbu manbalardako’rsatilgan bo’lib, ular ichida keng tarqalganlari “szeng’, “jin”, “su”, “lyan” “sha”,(“sa”),”Jyun”, “chi”, “lu” deb atalgan. To’qilgan ipak matolar “xom”, “pishirilgan”,”bo’yalmagan”va “bo’yalgan” yoki “gulli”kabi turlarga bo’lingan.Rangli ipak matolar tayyorlashda qo’llangan uslublar ham yuksalgan.Ayniqsa, rangli mato to’qishdan oldin ipak iplarni kerakli ranglarda bo’yash uslubi keng tarqalgan.Bunday uslub bilan to’qilgan ipak matolar nafis, yunshoq yaltiroqligi bilan farq qilgan. O’zbekistonlik arxeolog- tarixchi olim, akdemik A. Asqarov O’rta Osiyo hududidagi Sopollitepa, Ko’lbuloq, Joytun,Bama, Nayzatepa kabi joylarda ochilgan va mil.av.XVI-XVII asrga taaluqli bo’lgan qabrlardan pilla, ipak matolar bo’laklari, ipak mato to’qiydigan dastgohlar topilganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Bunday topilmalar Panjikent va O’ratepa (Tojikiston , To’g’loqtepa (Turkmaniston) kabi joylarda ham topilgan.O’zbekiston hududida topilgan ipak mato bo’laklari Toshkent to’qimachilik institutida yangi zamonaviy texnika va uslublr asosida atroflicha o’rganilishi natijasida bular xitoydan olib kelinmay, balki O’zbekistonda to’qilgan matolar ekanligi aniqlangan.Ayrim joylarda tut yog’ochi bo’laklari va tut bargi ham topilgan. Qolaversa , geografik jihatdan olib qaraganda,O’zbekiston va qo’shni mamlakatlar hududi tut drahtlariningo’sishiga

mos keladi.Qo’l hunarmandchiligi madaniyati nuqtai nazardan olib qaraganda ham, O’zbekiston va qo’shni mamlakatlar hududi bundan 4-5 ming yil avval yuksak rivojlanishga bega bo’lgan.Ushbu hudud aholisi o’sha zamonlarda paxtadan va jundan ham sifatli matolar to’qishgan. O’zbekiston va qo’shni davlatlar hududida topilgan ashyoviy dalillar asosida o’zbek olimlari pillachilik Turkistonda ham mustaqil holda paydo bo’lgan va rivojlangan, degan fikrga kelishgan. O’zbekistonning jug’rofik sharoiti, iqlimi, tut darahtining qadimdan o’sishi, bir necha ming yil davomida mahalliy sharoitning o’zgarmaganligi bu fikrning asosli ekanligini ko’rsatdi. Faqat msala boshqacha qo’yilishi mumkin, pillanisun’iy sharoitda, ya’ni uyda boqish tehnologiyasi ehtimol Xitoyda birinchi marta paydo bo’lishi mumkin.Chunki qadimda O’zbekiston va boshqa qo’shni davlatlar hududiga nisbatan Xitoyga o’xshagan sernufusli va yer tanqis bo’lgan mamlakatda pillani sun’iy uslub bilan ko’paytirish zaruriyati kattaroq bo’lgan. Xitoy olimlari Xitoyning pillachiligi 5 ming yillik tarixga ega, ipak tolasidan mato to’qish ilk bor xitoyda paydo bo’lib, so’ngra g’arbiy qo’shni davlatlrga, keyinroq Yevropaga tarqalgan, deb hisoblaydilar. Ushbu fikrga e’tiroz bildirish yoki uning qaysi darajada asosli yoki asossiz ekanligini aniqlash mazkur kitobimiz vazifasi doirasiga kirmaydi Ammo, akademik A Asqarov rahbarligida topilgan ashyoviy dalillar bir vaqtning o’zida Turkiston hududida ham pillachilik mustaqil holda paydo bo’lgan bo’lishi mumkin degan fikrni butunlay inkor etishga asos bermaydi. O’zbekiston mustaqil bo’lgandan so’ng olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlar yangi natijalar bermoqda.Ehtimol, yaqin orada bu borada yangi ma’lumotlarga ega bo’larmiz. Shuning uchun bu masalaustida batafsil to’htalmaymiz.Ammo aytib o’tish joizki, ilmda bir biriga zid fikrlar mavjud ekan, demak munozara davom etadiva bu masala ustida yangi tadqiqotlar yuzaga keladi,haqiqatbarqaror topadi. Nima uchun qadimda aynan Xitoyda ipakchilik tez rivojlangan degan savol hech kimni befarq qoldirmaydi. Buning albatta,ma’lum sabablari bor.

Ma’lumki, bundan 2-3 ming yil muqaddam Xitoy madaniyatining asosi Xuanxe daryosining o’rta qismi sohillari va uning janubidagi viloyatlarda shakllangan. Bu joyning iqlimi iliq, 4 fasl bir biridan sezilarli farq qilgan, yerlari sersuv, dehqonchilikka mos, aholisi zich bo’lgan. Mil. av. III asrda mayda xonliklarga yoki hokimliklarga bo’lingan Xitoy (Chjungo-Markaziy davlat ma’nosini bildiradi) birinchi marta Chin Shixuangdei boshchiligida yagona davlatga birlashtirilganda xitoylarning soni 60 mln.ni tashkil etgan. Yer kam, aholi zich joylashgan bir vaziyatda chorvadorlik bilan shug’ullanish mumkin emas edi. Mavjud sharoit aholining mehnat faoliyatini katta mehnat evaziga don hosildorligini ko’paytirishga,hunarmandchilikka va boshqa daromad manbaini izlashga majbur qilar edi. Ariq bo’ylariga va ekin yerlar atrofiga tut darahtlarini ekish, ular asosida pillachilikbilan shug’ullanish ana shunday daromad manbalaridan biri bo’lgan. Qolaversa, saroy ahli, boylar va savdogarlarning kiyinishi va uy buyumlari uchun asosan ipak matolari ishlatilgan. Ipak matolaridan foydalanish qo’shni xalqlarda ham keng odat tusiga kirgan.Shu sababli ko’p nufusli Xitoyda ipakka bo’lgan talab nihoyatda katta bo’lgan.U zamonlarda xitoylar hali paxta bilan tanish emas edilar.Paxtadan qilingan matolar Markaziy Osiyo mamlakatlaridan keltirilar edi. Pillachilikdan kelgan daromad yersizlarni jalb etadigan muhim omilga aylangan . Xitoyning ikkinchi marta birlashishi asosida tashkil topgan Xzn imperiyasi (G’arbiy Xan –mil. av. 206-mil. 08) davrida pillachilik bilan shug’ullanish keng tarqalgan bo’lib , bu sohada ayniqsa Shandun, Sichuan viloyatlari ilg’or bo’lgan. Davlat xazinasiga tushadigan daromadning katta bir qismi pillachilikka asoslangan. Sharqiy Xan imperiyasi davrida (mil. 25-220 )pillachilik bilan shug’ullanuvchi viloyatlarning doirasi yana ham kengaygan bo’lib,Xebey, Xubey, Xunan, Guandung kabi o’lkalar asosiy ipakchilik hududlariga aylangan . Mil. III asrda Yanszi daryosi janubidagi o’lkalarida ham pillachilik rivoj topgan. Mil. av II va mil. II asrlarda Xitoyda to’qikadigan ipak matolarning sifati, nafisligi ancha yuksak darajaga yetgan. Ayni zamonda mato to’qish uchun ishlatiladigan ipak ipning qalinligi 0.02-0.03mmni tashkil etgan.Shu davrda Hindistonda mato to’qish uchun ishlatiladigan ipak ipning qalinliga 0.08-0.09 mm

dan iborat bo’lgan. Xitoy olimlarining fikricha , buning sababi, Hindistonda uyda pilla boqish hali odat tusiga kirmagan, ishlatiladigan ipak ip yovvoyi pilladan olinga. Bunday ipdan to’qilgan mato o’zining chidamliligi va yaltirashi bilan farq qilganligi sababli mahalliy xalq uyda pilla boqishga qiziqmagan. Xitoyda buning aksi kuzatilgan. Ayni shunday holatni Xitoyda hozirgi davrda ham kuzatish mumkin. Qishloq aholisi uchun pillachilikbilan shug’ullanish serdaromad ishlab chiqarish sohasiga aylangan. XXR nafaqat ipak mahsulotini ishlab chiqarishda, balki ulardan foydalanishda ham dunyoda birinchi o’rinda turadi. Ayniqsa , shaharlarda va milliy muxtor o’lkalarda ipak matolardan kiyim kiyish, ro’mollar va gilam to’qish keng tarqalgan. Keyingi yillarda ipakdan deraza pardalari, dasturxon, uy jihozlari uchun turli qoplamalar to’qish avj olmoqda. Zero kundalik hayot uchun ipak gilamlardan va ipak matolardan tikilgan uy buyumlaridan foydalanish boylik belgisiga aylanib qolgan. O’zbekiston atlaslaridan foydalanish faqatgina Shinjon-Uyg’ur muxtor rayonining mahalliy aholisi orasida keng tarqalgan. Mutaxassislarning fikricha, bundan keyin ham XXR da ipak mahsulotiga bo’lgan ehtiyoj tobora ortib boradi.Bu hol Xitoyning ipak mahsuloti eksportining kamayishiga olib kelibgina qolmasdan, balki importini ko’paytirishga olib kelish mumkin. Buyuk ipak yo’li qachon paydo bo’lgan? Buyuk ipak yo’li qachon paydo bo’lgan, degan savol hamon tadqiqotchilarni o’ylantirib kelmoqda. Binobarin,mazkur yo’lning yoshini aniqlash murakkab masala . Ayrim tadqiqotchilar xitoy manbalariga ishora qilib, ushbu yo’l mil. av. II asrda ochilgan, deb aytishadi. Biz bu fikrni to’g’ri deb aytolmaymiz. Fikrimizcha, Buyuk ipak yo’li kamida 3-4 ming yillik tarixga ega . Buning sababi sifatida ayrim ma’lumotlarga murojaat qilishni o’rinli deb hisoblaymiz. Dastavval ana shu ishora qilingan xitoy manbalariga sinchiklab e’tibor berib ko’raylik. Mil.av. II asrdan keyin bitilgan xitoy manbalarida “Ilk Xan” imperiyasi (“Chyan Xan”-mil.av. 206-mil. 08) elchisi Chjang Chyanning Farg’onaga (Dayyuan, hozirgi talaffuzda Davan), so’ngra Kangkiya (Kangjyuy) mamlakatiga

borib kelishidan oldin ushbu davlatlar va ularga boradigan yo’l haqida aniq ma’lumotlar yo’q edi. Xitoylar faqat o’zlarining shimoliy va g’arbiy tomonidagi yon qo’shnilarini yaxshi bilishar edilar. Buning sababi, birinchidan, Xitoyda tarqoqlik va o’zaro urushlar tugab, ilk bor markazlashgan davlat qurilgunga qadar, uning g’arbiy va shimoliy tomonida yashagan turkiy xalqlar markazlashgan davlat tizimiga ega edi. Mil. av. III asrning or’talarida tashkil topgan Xun davlati ana shular jumlasidandir. Mil. av. II asrda ushbu davlat kuchayib, imperiyaga, ya’ni xoqonlikka aylandi. Shunda uning ta’sir doirasida sharqda Koreya yarim oroligacha, g’arbda Kaspiy dengizigacha, janubda Himolay tog’lari, Amudaryoning shimoliy hududlarigacha yetib bordi. Xitoylar bilan Xunlar chegarasi Buyuk Xitoy devoridan o’tgan. Shu davrda G’arb bilan Xitoyni bog’lab turgan barcha savdo yo’llari hunlar nazoratiga o’tdi. Shundan keyin Hun xoqonligi G’arbiy Xan imperiyasining shimolga va g’arbga qarab kengayish yo’lini to’sib qo’ydi. Xitoy xoqonlari hunlar bilan ular o’tadigan savdo yo’llarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’lishgan. Hunlar kuchayishidan avvalgi bir necha asr davomida Qadimgi Xitoyning shimoliy va g’arbiy tomondagi katta hududni (Torim vohasi, Xeshi yo’lagi va Ordos yaylovlarini) shu davrda yirik kuchga aylangan va Xitoyga qo’shni bo’lgan Ruzie (Yueji) davlati nazorat qilib turgan. Ruzieliklar ruxsatisiz hech kim xitoylar yurtiga borolmagan. Ikkinchidan, xitoy xalqi o’zlari yashagan joyning tabiiy sharoitiga moslashgan holda dehqonchilik bilan shug’ullanishganligi sababli Xitoyning g’arbiy tomonidagi cho’llardan o’tish uchun ularda ot va tuyalar bo’lmagan. Hunlarda esa aksincha, chorvachilik muhim rol o’ynaganligi sababli ularda harakat vositalari yetarli bo’lgan. Shuning uchun ham Chjang Chyangacha bo’lgan davrda Xitoyga Buyuk ipak yo’li bilan borib savdo-sotiq qilganlar Markaziy Osiyo xalqlarining vakillari bo’lgan. Xitoylar yuejilar va hunlar nazoartidagi yerlardan o’ta olmagan. Haqiqatdan ham, xitoylar uchun ushbu yo’lni birinchi bo’lib bosib o’tgan shaxs Chjang Chyan hisoblanadi.

Xitoy manbalarini sinchiklab o’rganganimizda shunisi ma’lum bo’ldiki, Chjang Chyanning Turkistonga qilgan ikki safari nafaqat xitoylar uchun mazkur mintaqaga yo’l cohib bergan, balki Xan imperiyasiga Buyuk ipak yo’lini hunlardan tortib olishga zamin yaratgan. Shubga asoslanib Xitoy tarixchilari Chjang Chyan Markaziy Osiyoga (Shiyuy) yo’l ochdi, deb ta’riflaydilar. Ammo buni to’g’ri tushunmoq lozim. Mazkur ma’lumotga ko’ra, ipak yo’li xitoy elchisining g’arbga qilgan safari bilan ochilgan, undan avval u yo’l yo’q edi, deb aytish haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Binobarin, xitoy elchisining Farg’onaga borishidan ko’p asrlar muqaddam Markaziy Osiyo mamlakatlaridan, jumladan hozirgi Shinjon-Uyg’ur muxtor o’lkasidan Xitoyga turli mollar olib borilgan. Bu haqda Xitoy manbalarining o’zida ko’p ma’lumotlar mavjud. Masalan, Qadimgi Xitoyning g’arbiy tomonidagi mamlakatlardan, xususan hozirgi Shinjon-Uyg’ur muxtor o’lkasining janubiy qismida joylashgan Xutan viloyatidan Xitoyga ko’p miqdorda nefrit (uyg’ur tilida yozilgan asarlarda qosh toshi) va ulardan yasalgan idish-tovoqlar, taqinchoqlar, turli zebu-ziynat buyumlari olib borilgan. Zero ushbu buyumlarga talab Xitoyda katta bo’lgan. Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, mazkur buyumlar Xo’tandan Xitoyga xitoylar tomonidan emas, balki Markaziy Osiyo xalqlari vakillari tomonodan olib borib sotilgan yoki sovg’a qilingan. Xitoy manbalarida yana shunday ma’lumotlar uchraydiki, mil. av. XVIII-XII asrlarda mavjud bo’lgan Shang va In xonliklarida Xo’tandan olib kelingan har xil rangli nefrit toshlardan yasalgan ro’zg’orda ishlatiladigan turli idish-tovoqlar, taqinchoqlar, nefrit bilan bezatilgan asboblar kabi narsalardan foydalanish urf-odatga aylangan. O’sha davrdagi an’anaga ko’ra, xitoylar ayniqsa boylar uchun nefritdan yasalgan narsalar nihoyatda aziz hisoblangan bo’lib, ular boylik darajasini belgilash mezoniga aylangan. So’nggi 30 yil davomida XXR arxeologlari tomonidan Qadimgi Xitoyning har xil viloyatlaridan topilgan ashyoviy dalillar ushbu fikrni to’la isbotlaydi. Chunonchi, 1976 yilda Xenan o’lkasi Anyang viloyatida joylashgan In xonligi hukmdori u-dining kanizagi Fu Xao qabri xitoy arxeologlari tomonidan

ochilganda, uning ichidan qosh toshidan yasalgan buyumlar ko’p topilgan. Chunonchi, 1928 ta buyumdan 756 tasi oq, qora, yashil, novvotrang va sariq rangli qosh toshlaridan nihoyatda yuksak ustalik bilan yasalgan buyumlar va taqinchoqlar bo’lib, ularning ko’p qismi Xo’tandan olib kelinganligi aniqlangan. Shundan ma’lum bo’ladiki, bundan 3,5 ming yil muqaddam Xitoy bilan Xo’tan orasida savdo yo’li mavjud bo’lgan. Aks holda Xo’tanda chiqadigan narsalar qadimiy xitoy yurtlarida bo’lishi mumkin emas edi. Ushbu fikrning isboti bir qancha qadimiy bitiklarda, xususan “Tog’ va dengizlar bayoni” (“Shanxay jin”), “Tangri farzandi Mu haqida qissa” (“Mu tyanzi juan”)da ham uchraydi. Sharqiy Turkiston hududida ham mil. av. IV-III asrlarga oid bo’lgan qabrlar ichidan Xitoyda lakdan yasalgan likopcha, jez va boshqa metalldan yasalgan ko’zgular topilgan. Ushbu ashyoviy dalillar ham Chjang Chyangacha bo’lgan davr davomida Qadimgi Xitoydan g’arb tomonga qarab yuriladigan yo’llar mavjud ekanligini ko’rsatadi. Mil. av. IV-III asrlarda Qadimgi Xitoy ipak matolarining Hindiston va Yevropa mamlakatlarida keng tarqalishi ham Chjang Chyanning Farg’onaga borishidan avval Xitoydan Janubiy Osiyo va Yevropa mamlakatlariga O’zbekiston orqali o’tadigan qadimiy savdo yo’li bo’lganligidan dalolat beradi. Iskandar (Iskandar Maqduniy, Aleksandr Makedonskiy-mil. av. 356-323) qo’shinlari Hindistonga yurish qilganda uning odamlari mazkur mamlakatning shimoliy-g’arbiy viloyatlarida yengil va yumshoq ipak matolarini ko’rishgan. Shunda ularga ushbu matolar mahalliy xalq tomonidan to’qilgan deb aytishgan. Ammo xitoy olimlari bu paytda hindistonliklar ipak mato to’qishni bilmaganlar deb hisoblashib, Iskandar odamlari ko’rgan ipak matolari Xitoydan olib borilgan bo’lishi kerak, deb hisoblashmoqda. Hindiston manbalari va tarixchi olimlarning tadqiqotlarini o’rganmay turib xitoy olimlarining xulosalari qaysi darajada asosli ekanligiga baho berish qiyin. Ammo Xitoydan Hindistonga ipak matolari olib borilganligi haqiqatga to’g’ri kelmaydi, deb ham aytib bo’lmaydi.

Xitoy olimlarining asarlarida yozilishicha, mil.av. IV asrda Xitoy matolari Hindistonda va Yevropa mamlakatlarida paydo bo’lgan. Hindistonfa ushbu matolar “Chayna patta” (“Cina patta”), deb atalgan bo’lsa, Yevropa mamlakatlarida “ser” (“ser”) deb nomlangan. Ipak yetishtiradigan mamlakat esa “Serika” deyilgan. Ammo “Serika” deb qaysi mamlakat atalganligi haqida turli fikrlar mavjud. Xitoy olimlarining ko’pchiligi “Serika” deb Xitoy atalgan, degan fikrni ma’qullashsa, ayrim horijiy mamlakatlar olimlari mazkur nom bilan Qashqariya (Torim vohasi yoki Xo’tan, Yorkent, Qashqar, Kuchar kabi shaharlar) atalgan deyishadi. Yunon olimlarining yozishicha, Serika deb atalgan mamlakat hududidan Oyxart daryosi o’tgan. Ushbu daryo hozirgi torim daryosi ekanligini hisobga olinsa, bu yerda “Serika” deb atalgan mamlakat haqiqatdan ham Qashqariya bo’lib chiqadi. Mil. av. V asrning oxirida Yunonistonda ipak matodan uzun qilib tikilgan va kiyim ustidan kiyiladigan libos udum bo’lib, u mahalliy tilda “Amorgiam” (“Amorgiam”) deb atalganligi ma’lum. Mazkur libosni tikish uchun ishlatiladigan ipak mato “Amorgis” (“Amorgis”), deb atalgan. Rim olimi G.Pliniyning “Tabiat tarixi” asarida yozilishicha, uning yurtida ham ipak matolardan kiyim kiyish keng tarqalgan. Shu sababdan mazkur matoni Rim imperiyasiga ko’plab olib kelish nihoyatda katta miqdorda tilla pul sarflashni talab etgan. O’rta hisobda ipak mato importiga sarflanadigan mablag’ 50 mln. tilla tangaga teng bo’lgan. Xitoyda esa yiliga 3,5 mln. atrofida Rimning tilla tangalari oqib kelgan. Natijada Rimda tilla tanganing tanqisligi yuzaga kelganligi tufayli mahalliy hukumat ipak matolar va boshqa ipak mahsulotlari importini cheklash haqida maxsus qaror qabul qilishga majbur bo’lgan. Shuningdek, G’arbiy Olmoniyaning janubiy viloyatida ochilgan mil. av. V asrga oid qabr ichida Xitoydan olib kelingan ipak matodan tikilgan kiyimning bo’laklari topilgan. Suriyada ham milodning boshlariga oid bo’lgan bir amaldorning qabri ochilganda jasad ipak mato bilan o’ralganligi aniqlangan. Ushbu ma’lumotdan Yaqin Sharqada ham kundalik hayotda ipk matodan foydalanish keng trqalganligini ko’rish mumkin.

G.Pliniy asari bilan Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarni qiyoslash natijasida ma’lum bo’lishicha, rimliklar Xitoydan olib borilgan matolarni chuvib qaytadan ingichkaroq ip qilib, undan o’zlariga mos yupqa matolar to’qiganlar. Ushbu ma’lumot, bir tomondan, bundan 2 ming yil muqaddam Rimda mato to’qish san’ati yuksak darajada rivojlanganligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, Xitoyning ayrim ipak matolari xom ashyo sifatida ham ishlatilganligini ko’rsatadi. Ammo Xitoy olimlari “Sharqiy Rim mamlakatiga ipak qurtini boqish san’ati mil. av. VII asr atrofida tarqalgan”, deb hisoblaydilar. Chunonchi, In Ching “Pillachilikning G’arbga tarqalishiga oid tadqiqot” (“Chungte sichjuan yanjyu”) nomli maqolasida ushbu fikrni G.Pliniyning ma’lumoti bilan asoslaydi. Xitoy olimi o’z asarida mazkur masalaga oid zikr etilgan fikrni rus olimlari tarjimasidan biroz boshqaroq qilib quyidagicha tarjima qilgan: “Serikaliklar daraxtdan ipak olishadi va uni yuni deb ataydi. Daraxt brgi ustida paydo bo’lgan ipakni issiq suvga ivitib ip ciqarishadi. So’ngra nafis mato to’qib, Rimga olib borishadi. Boylar va oliy tabaqa ayollar bulardan yaltirab ko’zni qamashtiradigan kiyim tiktirishadi.” Ko’rinib turibdiki, In Ching tarjimasidan rimliklar Serikadan yoki Xitoydan olib borgan matoni chuvib, qaytadan to’qiydi degan ma’no chiqmaydi. Ayrim xitoy olimlarining tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, “Sharqiy Chjou (Dung Chjou-mil.av. 720-250) xonligi davrida Xitoydan ipak matolar eksport qilingan”. Xulosa qilib aytganda, bundan 4 ming yil muqaddam Qadimgi Xitoy bilan uning g’arbida joylashgan mamlakatlar o’rtasida savdo aloqalari va ushbu aloqalarni amalga oshirish uchun karvon yo’llari mavjud bo’lgan. Ammo 3,5 ming yil muqaddam, ya’ni Shan hokimligi davrida (mil. av. XVI-XI asrlar) Xitoyning hududi “shimolda hozirgi Xebey o’lkasining o’rta qismigacha, janubda Yanszi daryosi va Xubey o’lkasigacha, sharqda Shandun, g’arbda Shensi o’lkalarigacha bo’lgan zamindan tashkil topgan”. Uzoq o’tmishda odamlar g’arbdan shu Qadimgi Xitoyga borish va kelishda qaysi yo’ldan foydalanganliklarini bilish, shuningdek, qadimiy magistral ipak yo’lini aniqlash masalasi alohida e’tiborni talab etadi. Bu haqida xulosa chiqarishdan oldin, manbalarga murojaat qilganimiz ma’qul.

Xitoy olimi Li Mingvey “O’rta dengiz bilan Xitoyning shimoliy viloyatlarini bog’lovchi hududlar ushbu dengizning sharqiy tomonidagi Ikki daryo oralig’ida, Eron yassi tog’ligi, Afg’oniston va Markaziy Osiyo diyoridan iboratdir”, deb yozadi. Xitoy hududining g’arbiy tomonidagi ipak yo’li Shiyuy (bu yerda Sharqiy Turkiston ko’zda tutilgan), O’rta Osiyo, G’arbiy Osiyo, Janubiy Osiyo va Yevropani (Sharqiy Rim imperiyasi)ni bog’lovchi yo’ldan iboratdir”, deb bayon etadi. Aytish joizki, “Tangri farzandi Mu haqida qissa”da qayd etilishicha, o’ta qadim zamonlarda yashagan Xuandi ismli hukmdor g’arbga safar qilganda, ko’chma qumlik va Kunlun tog’iga boradigan yo’ldan yurgan. G’arbiy dengiz (Lobnor ko’li) janubidagi ko’chma qumlik chekkasida Kunlun deb ataladigan katta tog’ mavjud”. Ma’lumki, Xo’tan ushbu tog’ning shimoliy etagida joylashgan. “Tog’lar va daryolar tazkirasi” (“Shanxay jin”) asarida ko’rsatilishicha, bu yerda aytilgan ko’chma qum Taklamakon cho’lining janubiy qismi hisoblanadi. Yuqorida tilga olingan hokim Mu safarga Xoujin shahridan (mil.av. VIII asrda mavjud bo’lgan G’arbiy Chjou xonlikning markazi, hozirgi Sian shahri) otlanib, Ninsya, Gansu viloyatlari va Qashqariya orqali Pomirdan o’tib, hozirgi Qirg’iziston hududiga yetib borgan. Safar davomida u Turfon, Qorashar, Xo’tan, Kunlun tog’i etaklaridagi viloyatlar, Qoraqosh, Pomir tog’I, Sariko’l kabi joylarda bo’lib, so’ng qirg’iz dalalariga borgan. Tsin (Chin) hoqonligi davrida (mil. av. 221-207 yillar) bitilgan manbalarda Yav va Tsing ismli shaxslar “Taklamakon cho’li, Kunlun tog’lari orqali Pomirdan o’tib, uning g’arbidagi Guyshan tog’iga borgan va u yerda Sivanmu (“G’arbdagi ona podshoh” ma’nosini anglatadi) bilan uchrashgan”, deb bayon etiladi. “Shanxay jin”da tilga olingan ayol podshoh yo’lbars va arslonni o’zlariga belgi (totem) qilib olgan bir qabilaning boshlig’i ekanligi zikr etiladi. VI-IX asrlarda, ya’ni Suy va Tan xoqonliklari davrida Markaziy Osiyo va Yevropa bilan Xitoy o’rtasidagi savdo aloqalari o’tgan davrlarga nisbatan tez sur’atda rivojlangan. Xitoy ma’muriyati uchun ushbu aloqalarni amalga oshirishda foydalanish mumkin bo’lgan barcha yo’llarni o’rganish muhim vazifalardan biri bo’lib qolgan. Shu bois ipak yo’liga bag’ishlangan bir qator asarlar yuzaga kelgan.

“G’arbiy mamlakatlar xaritalari va bayoni” (“Shiyuy tuji”), “G’arbiy mamlakatlar xotirasi” (“Shiyuy chji”) kabi asarlar shular jumlasidandir. Mazkur asarlarda e’tirof etilishicha, garchi u davrda Xitoyni Markaziy va Janubiy Osiyo, Yevropa bilan bog’laydigan yo’llar ancha ko’paygan bo’lsada, Taklamakon cho’lining shimoliy qismida joylashgan shaharlar orqali g’arb tomonga boriladigan yo’l asosiy yo’l bo’lib qolgan. Xitoy olimi Li Mingvey ushbu yo’lni “Katta ipak yo’li” (“Dasidao”) yoki “Asosiy ipak yo’li” (“Chjugandao”) deb ataydi. Ushbu yo’l Kuchar yonidagi Sayram, Bay, Oqsu, Uchturfon, Ishtik kabi joylar orqali Sirdaryoning yuqori qirg’oqlariga chiqqan. So’ng shimoliy-g’arbiy tomonga burirlib, Issiqko’l bo’yiga, hozirgi To’qmoq shahriga, so’ng Jambulga o’tib borgan. Mazkur yo’l “Shimoliy yo’l” (“Beydao”) deb atalgan. Mil. av. II asrning 2-yarmida Farg’onaga kelgan Xitoy elchisi Chjang Chyan (mil. av. 164-114) ham Buyuk ipak yo’lining O’zbekiston-Xitoy bo’lagidagi ayrim joylarni aylanib chiqqan, u hunlar yurtidan qochganidan so’ng xufiyona ravishda so’qmoq yo’llar orqali Farg’onaga kelgan, so’ngra farg’onaliklar yordamida Kangkiya davlati hududidan o‘tgan yo’llar orqali Amudaryoning janubidagi Ulug’ g’uz (Dayruzie, hozirgi talaffuzda Dayueji) mamlakatiga borgan. Buning sababi birinchidan, Sharqiy Turkistondan ko’chib kelgandan so’ng g’uzlar (ruzielar) Yunon-Baqtriya podsholigini yo’q qilib Amudaryoning janubidagi o’zlarining davlatini tashkil etgan, xitoy manbalarida bu davlat Dyruzie deb ataladi. Shimoliy Afg’onistondagi Balx shahri yaqinida joylashgan Bolo-Hisor (Bala-Hisar) shahri ushbu davlat markazi bo’lgan. Ikkinchidan, o’sha zamonda Kangkiya davlatiga tegishli hudud Amudaryo bo’ylarigacha yetib borganligi tufayli, Ulug’ g’uz mamlakatiga borish uchun, albatta, mazkur davlat zaminidan o’tish lozim edi. Uchinchidan, Kangkiya davlati bilan Hun xoqonligi o’rtasidagi aloqalar yaqin bo’lgan, hatto ikki davlat hukmdorlari o’rtasida qudachilik munosabatlari o’rnatilgan. Xitoy manbalarida Chjang Chyanning yurgan yo’li batafsil ko’rsatilmaydi. Shu sababli bu haqda olimlar turli fikrlarni bildirganlar. Ammo ularning ko’pchilig

Xitoy elchisi Farg’onaga Tangritog’ning shimoliy etaklari bo’ylab yuriladigan yo’l orqali borgan, degan fikrni ma’qullaydi. Zero, aynan shu yo’l bilan yuejilar ilgarigi yashagan joyidan, ya’ni Xeshi yo’lagi va Tangritog’ning Sharqiy Turkiston qismidan Ili vodiysiga, so’ngra Janubiy Qozog’iston orqali Amudaryo bo’yiga ko’chgan edilar. Ulug’ g’uz (Dayruzie, Yueji) mamlakati bilan aloqa bog’lashni maqsad qilib qo’ygan Xitoy elchisi, albatta, ular yurgan yo’lni va yo’l ustidagi xalqlarni, mavjud vaziyatni yaxshiroq o’rganish niyatida bo’lganligi haqiqatga yaqinroqdir. Mazkur fikrga asoslanilsa, Chjang Chyan shimoliy yo’ldan yurib, Farg’onaga, so’ng Taroz (Avliyoota)ga, u yerdan janubga yurib, Amudaryoning yuqori sohillaridagi viloyatlar orqali manzilga yetib borgan bo’lib chiqadi. Chjang Chyan birinchi marta safarga chiqqanda Xeshi yo’lagi hunlar qo’lida, ikkinchi marta safarga otlanganda esa, mazkur joy xitoylar nazorati ostida edi. Shu sababdan u usunlar mamlakatiga Tangritog’ etaklari orqali o’tadigan yo’ldan yurib borgan. Qaytishda yana shu yo’lidan yurgan. Xitoy elchisi o’z vazifasini bajarish uchun ko’p vaqt sarflaganligi tufayli, u yo’llar haqida ko’proq ma’lumotlar to’plashga erishgan. Garchi Chjang Chyan sayohatnoma yozib qoldirmagan bo’lsa ham, uning ma’lumotlari o’z davrida bitilgan tarixiy asarlarda o’z aksini topgan.

II.2. DENGIZ YO’LINING RIVOJLANISHI VA BUYUK IPAK YO’LIGA KO’RSATGAN TA’SIRI Ma’lumki, qadim zamonlardanoq Buyuk ipak yo’li orqali Osiyo, Yevropa va Shimoliy Afrika davlatlari o’zaro savdo-sotiq qilib kelgan. Ushbu davlatlarning asosiy magistral yo’l ustida joylashganlari bois boshqa davlatlarga nisbatan qulayroq sharoitda bo’lganligi shubhasiz. Mazkur yo’ldan uzoqroqdagi xalqlarning xalqaro savdo aloqalarida qatnashishi bir muncha mushkul bo’lgan. Shuning uchun ular dengiz orqali xalqaro savdo yo’llarini rivojlantirishga harakat qilganlar. Lekin dengiz yo’lining rivojlanishi kemasozlikning rivojlanishiga bevosita bog’liq bo’lgan. Bu sohada erishilgan har bir yutuq ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qilgan. Milodning boshlarida kemasozlik va dengiz yo’lini o’zlashtirish juda rivojlandi. Shu sababli dengiz bo’ylarida yashovchi xalqlar dengiz yo’li orqali xalqaro savdo va elchilik aloqalarini yangi davrga olib chiqish imkoniyaitga ega bo’ldilar. Xitoy manbalarining guvohlik berishicha, mil. 166 yilda Rim (xitoycha nomi Daching) imperiyasaning elchilari ilk bor Vyetnam portlariga (Rinanchyun) kelib, Xitoy bilan aloqa bog’lagan. Rimliklarning dengiz orqali shunday katta masofani bosib o’tishi dengiz sayyohligi yuksak darajaga ko’tarilganligini isbotlovchi olamshumul voqea bo’lgan. Shu bilan birga yillar davomida ustunlikni saqlab kelayotgan Buyuk ipak yo’li monopoliyasiga barham bergan. Bu holat ikki turdagi yo’l o’rtasida raqobat paydo bo’lishiga olib kelgan. O’sha davrda Xitoyning dengiz yo’llarini ochishga qaratilgan sa’y- harakatlari hali rivojlanish bosqichida edi. Xitoy manbalariga ko’ra, yangi tosh (neolit) davrida xitoylar suv yuzasi bo’ylab qatnovni yo’lga qo’yishga harakat qilishgan. Ammo uzoq masofani bosib o’tish imkoniyati ularda ancha keyin paydo bo’lgan. Xitoyni ilk bor birlikka keltirgan Chin Shixuangdi (mil. av. 259-210) umrni uzaytirish dorisini topish maqsadida “Sharqiy dengiz” (“Dungxay”)ga kema bilan odam yuborganligi ma’lum. G’arbiy Xan davrida xitoy kemalari Hind

okeanigacha borgan. Ammo xitoy dengizhilarining katta talofati bu sohada muayyan qadam qo’yishga imkon bermagan. Xitoyga rimliklar ketidan boshqa davlatlar ham kemalar yuborgan bo’lishi mumkin. Ammo bu haqda hozircha aniq ma’lumotlar yo’q. xitoy manbalariga ko’ra, Taklamakon cho’li va Pomir orqali Hindistonga borgan xitoy rohibi Fa Syan (399-413) vataniga qaytishda Shri Lanka kemasidan foydalanganligi ma’lum. Shunga qaraganda, o’sha zamonlarda ko’p davlatlar dengiz yo’lidan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lgan. Suy sulolasi davrida Xitoyning dengiz orqali xalqaro savdo aloqalarida qatnashishga qaratilgan sa’y-harakatlari ancha jonlangan. Ayni vaqtda Chang Jyun boshchiligidagi Xitoy elchilari hozirgi Tailand davlati hududida joylashgan Chitugo davlati hukmdori huzuriga dengiz yo’li orqali borib, 5 000 bo’lak ipak mato sovg’a qilishganligi fikrimizning dalili bo’la oladi. Arablar kuchayib, Arab halifaligi tashkil etilganidan boshlab, dengiz yo’lining rivojlanishu ancha yuksaldi. Bunda arablarning katta hissasi borligini xitoy manbalari ham to’la tasdiqlaydi. Ularda bayon etilishicha, birinchi guruh arab kemalari Xitoyga 651 yilda kelgan. Shundan keyingi 150 yilga yaqin davr davomida arablardan Xitoyga jami 37 marta savdo kemalari kelgan. 674-676 va 730-805 yillarida Xitoyning ikki guruh savdo kemalari Eron va Arabiston yarimoroli bandargohlariga borganlig haqida ham ma’lumotlar mavjud. Shu davrda arab savdogarlari quruqlikdagi Buyuk ipak yo’lida ham faol harakat qilishgan. Ular asosan Bag’dod, Hamadon, Buxoro, Samarqand va Sirdaryo bo’ylaridagi shaharlar va Pomir orqali Xitoyga o’tadigan yo’ldan foydalanishgan. Ushbu yo’lni ular “Xuroson yo’li” deb ham atashgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, dengiz yo’li bilan Xitoyga kelgan ko’p arab savdogarlari Xitoy shaharlarida, ayniqsa, Janubiy Xitoydagi yirik bandargohlarda qolib o’troqlashgan. Ular dengiz yo’li va Buyuk ipak yo’li orqali kelgan vollarni bozorga chiqarish va xitoy mollarini eksport qilish ishlarida faol harakat qilishgan. Ehtimol, til masalasi bunga muhim zamin yaratib bergan. Xitoy poytaxti Chan’anda topilgan arablarning tilla tangalari ham ularning Xitoydagi xalqaro savdo aloqalarda faol bo’lganligidan dalolat beradi. Xitoyga arablar tomonidan

olib kelingan mollar asosan ipak matolariga ayirbosh qilingan yoki tilla pulga sotilgan. Demak, xitoyning ipak mahsuloti dengiz yo’li orqali Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mamlakatlariga yetib borgan. Arablar har ikki yo’l orqali savdo aloqalarni qo’lga olish bilan birga islom dinini targ’ib qilish ishlarini ham qo’ldan boy berishmaganligi haqida xitoy manbalarida ko’p ma’lumotlar keltiriladi. Ayniqsa, IX asrda Xitoyning ichki siyosiy va iqtisodiy vaziyati zaiflashib qolganda, islom targ’ibotchilarining faoliyati kuchayganligi kuzatilgan. 842-847 yillarda Abbosiylar xalifaligi tomonidan yuborilgan Muhammad Xorazmiy (Muxanmode Xualazmu) va tarjimon Abdusalom (Salamu)larning Xitoyga kelishi bilan bu yerdagi islomni targ’ib qilish harakati jonlanib ketgan. Keyingi bir necha asrlar davomida ham Yaqin Sharqdan kelgan savdo kemalarining keti uzilmagan. Bulardan olinadigan soliq Xitoy uchun muhim daromad manbaiga aylangan. Chunonchi, XI asrning boshida dengiz yo’li savdosidan olingan daromad Xitoyning umumiy daromadining 60 dan bir qismini tashkil qilgan bo’lsa, ushbu asrning o’rtalarida bu sohadagi daromad 60 dan 20 qismga ko’paygan. Mo’g’ullar Xitoyni istilo qilib, Yuan sulolasini (1280-1368) tashkil qilgandan so’ng xalqaro dengiz yo’li savdosi tez rivojlanganligi kuzatilgan. Shunda ham Xitoyga kelgan arab kemalarining o’zgalar kemasidan ustunligi manbalarda qayd etiladi. Ammo mo’g’ullar sulolasi dengiz savdosini o’z qo’liga olish uchun bu ishga qaram mamlakatlardan olib kelingan qobiliyatli, bilimdon kishilarni jalb qilgan. Ular Xitoyning bandargoh shaharlariga kemasozlik va savdoni yaxshi bilgan odamlarni hokim qilib tayinlaydilar. 1282 yilda Eronda mo’g’ullarga qarshi harakat jiddiy tus olgani tufayli mo’g’ul xonlari Bolo ismli amaldor boshchiligida dengiz yo’li orqali Fors ko’rfaziga harbiy kemalar yuborgan. 1304 va 1307 yillari Suy Yangchyuy boshchiligidagi savdo kemalari ikki marta Fors ko’rfazidagi bandargohlarga kelgan. 1334-1339 yillari mo’g’ullar tomonidan uzoq safarga yuborilgan Van Dayuan rahbarligidagi savdo kemalari Arabiston yarimoroli qirg’oqlarigacha yetib borgan. Bu siyosatni Yuan sulolasi o’rniga kelgan xitoylarning Min sulolasi (1368-

1644) ham davom ettirgan. Buning misoli sifatida Mahmud (Chjen Xe) ning 7 marta katta hajmda ipak matolar, chinni idishlar va boshqa mollar bilan dengiz safariga chiqib, Arabiston yarimoroli va Afrikaning sharqiy sohalaridagi davlatlarni ziyorat qilib qaytganligini qayd etish mumkin. XVI asrdan boshlab dengiz yo’li orqali amalga oshirilgan xalqaro savdo aloqalari Yevropa mamlakatlari qo’liga o’tgan va tobora kengayib, boshqa qit’alarni ham qamrab olgan. Buyuk ipak yo’li undagi xalqlar va davlatlarning to’qnashuvlari ta’sirida rivojlangan bo’lsa, aksariyat dengiz yo’lining yuksalishi fan, texnikaning rivojlanishi bilan bog’liq bo’ldi. Shu bois Buyuk ipak yo’li o’z ahamiyatini butunlay yo’qotmasa-da dengiz yo’lining rivojlanishidan ma’lum darajada zarar ko’rdi. Ammo hozirgi davrda Buyuk ipak yo’lining ahamiyati yana oshib bormoqda. Buning sababi, birinchidan, bir necha asr davom etgan rivojlanish natijasida dengiz yo’llarida cheksiz ko’payib ketgan harakat vositalari ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi kuzatildi. Ayniqsa so’nggi yarim asr davomida bu holat tobora kuchayib bormoqda. Ikkinchidan, Yevroosiyo mamlakatlari o’rtasida dengiz yo’li orqali yuk tashish muddati zamon talabiga javob bermay qolmoqda. Uchinchidan, keyingi davrda temir va avto yo’llarining qurilishi hamda avtotransport ishlab chiqarish sohalaridagi yutuqlar Buyuk ipak yo’li mavqeini oshirmoqda. Davlatlarning uni zamonaviy yo’lga aylantirishga qiziqishi va bu g’oyani qo’llab-quvvatlashi ham kuchaymoqda. Bu borada O’zbekistonning qo’shayotgan hissasi kattadir. Buyuk ipak yo’li nafaqat savdo, balki diplomatiya va madaniy munosabatlar yo’lidir. Turli davrlarda mazkur yo;l orqali xitoy elchilari va budda rohiblari dastlab Turkiston shaharlariga kelgan, so’ngra boshqa mamlakatlarga borgan. G’arb elchilari va missionerlari Turkiston mintaqasi orqali Xitoyga, Koreya va Yaponiyaga yo’l olgan. VIII asrdan boshlab ushbu yo’ldan islom targ’ibotchilari Sharqqa qarab yurgan. Xitoy elchisi va sayyohi Chjang Chyan Farg’onaga borishi bilan xitoylar uchun Markaziy Osiyo davlatlariga boradigan yo’l ochildi. Mazkur elchigacha

bo’lgan uzoq vaqt davomida esa Qadimgi Xitoy bilan G’arbiy Osiyo va Yevropa o’rtasidagi savdo aloqalriga, asosan, Markaziy Osiyo xalqlari vositachilik qilgan. CHJANG CHYANNING FARG’ONAGA KELISHI. Chjang Chyan (Chjang Tsyan, tug’ilgan yili noma’lum-mil. av. tahminan 103 y.) –xitoylik mashhur diplomat va sayyoh. Xitoy uchun uzoq davrlar davomida yopiq bo’lgan O’rta Osiyoga birinchi marta borib, ushbu mintaqadagi yo’llar, mamlakatlar va xalqlar haqida ma’lumot to’plab kelgan birinchi rasmiy davlat elchisidir. Elchilik vazifasini amalga oshirish natijasida Chjang Chyan mashhur bo’lib tarixga kirib qolgan. Undan oldin u jamiyatda uncha katta mavqega ega bo’lmagan kichik bir amaldor edi, xolos. Safar jarayonida Chjang Chyan xotira yozgan yoki yozmaganligi haqida aniq ma’lumot yo’q. ammo u qaytib kelganidan so’ng o’z hukmdoriga yozma hisobot berib ko’rgan bilganlarini batafsil bayon etgan. Shu asosda uning safari, borgan joylari va ko’rganlari haqidagi ma’lumotlar saroy tarixchilari tomonidan rasmiy tarixga kiritilgan. Katta ilmiy ahamiyatga bo’lgan ushbu ma’lumotlar “Tarixiy xotiralar” (“Shi ji”) nomli yirik asarning “Chjang Chyanning tarjimai holi” va “Farg’ona tazkirasi” nomli boblarida ilk bor uchraydi. “Tarixiy xotiralar”da bayon etilishicha, mil. av. III asrda Qadimgi Xitoyni birinchi marta birlikka keltirgan Tsin (Chin) imperiyasi (mil.av. 221-207) Qadimgi Xitoy hududini ancha kengaytirishga erishgan bo’lsa ham Buyuk ipak yo’lining sharqiy bo’lagini nazorat qilish huquqini hunlar qo’lidan tortib ololmagan. U faqat o’ziga tobe hududni hunlarning otliq qo’shinlari hujumidan himoya qilish maqsadida shimoliy chegara bo’ylab Buyuk xitoy devorini barpo etishga ulgurdi, xolos. Bu ishni uzoq urush va jangu-jadallar oqibatida Tsin imperiyasi o’rniga hokimiyat tepasiga kelgan G’arbiy Xan sulolasi tezda kuchayib, ushbu huquqni hunlar qo’lidan tortib olishga harakat qildi. Ammo mazkur sulola tashkil etilgandan so’ng, uning birinchi hukmdori Gaotszu (mil.av. 206-195) mil.av. 200 yilda hunlar bilan urushda mag’lub bo’lib, ma’lum darajada ularga tobe bo’lib qolgan edi. Avvaliga Xitoy hoqoni hunlar bilan tuzilgan bitimga rioya qilib va ular bilan quyuq munosabatda bo’lib “o’z bozorlarini ularga ochib berib, saxiylik bilan

muomala qiladi”. Xitoyning xalqaro savdodan kelgan daromadining katta bir qismi hunlar qo’liga o’tib turishi ularning Xitoy bilan savdo munosabatlarini rivojlantirishga jiddiy kirishishiga yana ham katta turtki bo’lgan. Mil. av. 140 yilda Xan sulolasi taxtiga Lyu Che (mil.av. 156-87) o’tiradi. Shu munosabat bilan xitoylar an’anasiga ko’ra unga U-di (Jangovar xoqon) deb nom beradi. Taxtga kelishi bilan u metall eritish, pul chiqarish, savdo va yuk tashish kabi sohalarni davlat tasrrufiga olgan, o’lkalar va viloyatlar hokimlarining huquqlarini cheklab, ular ustidan qattiq nazorat o’rnatgan. Shu bois xalqaro savdo ishlari ham G’arbiy Xan sulolasi qo’liga o’tgan, amaldorlar ham tijorat bilan shug’ullana boshlagan. U-di qobiliyatli jangchi va siyosatchi bo’lishi bilan birga manmanlikda, takabburlikda va qattiqqo’llikda urug’-aymoqlari ichida tengi yo’q shaxs hisoblangan. Hunlarga nisbatan amalga oshirilgan siyosatda ham u avvalgi xoqonlarga ko’ra boshqacha ish tutdi. Natijada U-di davrida G’arbiy Xan sulolasining Hun davlatiga nisbatan siyosati o’zgardi. u-di hunlarning ta’siridan qutulish maqsadida 3 marta (mil. av. 127, 121, 119 yillari) ularga qarshi harbiy yurish qilib, katta zafarlarga erishdi. Ammo hunlarning qudratini batamom sindira olmadi. Ular Xioty uchun kuchli raqib sifatida saqlanib qoldi. Xan imperiyasi urush uchun katta harajat qilishga majbur bo’lganligi sababli iqtisodiy qiyinchilikka duch keldi. Shundan so’ng U-di qaytadan hunlar tazyiqiga tushib qolmaslik uchun “yovni yov qo’li bilan yo’q qilish” (xitoycha “youyi jiyi”) siyosatini amalga oshirishga kirishdi. Bu borada u o’tmishda hunlar bilan bo’lgan jangda mag’lubiyatga uchrab o’z joylarini tashlab Amudryo bo’yiga ko’chib ketishga majbur bo’lgan ulug’ g’uzlar (dayruzielar, dayueji) bilan aloqa bog’lamoqchi va ular qo’li bilan hunlrga zarba bermoqchi bo’ldi. Mil. av. 138 yilda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun U-di Chjang Chyanni kelib chiqishi hunlardan bo’lgan serg’ayrat tarjimon Tangyi Ganfu hamrohligida ulug’ g’uzlar yurtiga elchi qilib jo’natdi. Xitoy elchisi Gansu (Kengsuv) o’lkasining Lungshi degan joyidan yo’lga chiqqanligiga qaraganda, Buyuk ipak yo’lining janubiy yo’nalishi orqali manzilga yetib bormoqchi bo’lgan. Ammo ular ko’p yurmasdan Krurona mamlakatida hunlar qo’liga tushib qolgan.

Manbalarning ko’rsatishiga qaraganda, hunlar bola-chaqalik bo’lsa o’z maqsadidan qaytib qoladi, degan fikr bilan Chjang Chyanni mahalliy ayollardan biriga uylantirib qo’yishadi. Lekin elchi uylanib ham o’z vazifasini yodidan chiqarmaydi. O’n yildan ko’p vaqt o’tgandan so’ng hunlar nazoratining susayganligidan foydalanib, xitoy elchisi tutqinlikdan qochib, ulug’ g’uzlar yurtiga yo’l oladi va o’n kun yo’l yurganidan keyin Farg’onaga yetib boradi. Shunga qaraganda, tutqinlikning so’nggi davrlarida u Issiqko’lga yaqin joyda bo’lgan. Farg’ona xoni Chjang Chyanga xizmat ko’rsatib, yaxshi kutib olish bilan birga, uni Kangkiya (Qang’, Qongqa, Qang’ar) davlatiga, Kangkiya davlati esa elchini ulug’ g’uzlar davlatiga borib olishiga ko’maklashadi. Aks holda u o’z manziliga yetolmas edi, zero Farg’onaning g’arbiy va janubiy tomonidagi Amudaryogacha bo’lgan yerlar Kangkiya davlati nazorati ostida bo’lgan. “Xan sulolasi tarixi” (“Xan shu”)ning “Chjang Chyan tazkirasi”da aytilshicha, mazkur elchi shaxsan o’zi Farg’ona, Dayueji, Baqtriya, Kangkiya kabi davlatlarga borgan. Ularning atrofidagi 5-6 davlat haqida boshqalar orqali surishtitirb bilbi, ularning hududi, boyligi va iqtisodiy ahvoli to’g’risida o’z hukmdori U-diga axborot bergan. Chjang Chyanning ma’lumotiga asosan bitilgan manbalarda quyidagilar qayd etiladi. “U-di Farg’ona, Kan, Arshak(Anshi, Parfiya)larning katta mamlakat ekanligi, ularda g’aroyib narsalarning ko’pligi, xalqi o’troqlashgan bo’lib, urf- odatlari xitoyliklar bilan o’xshashligi, lekin harbiy jihatdan ojizligi, Xan sulolasining mollarini qadrlashi, ularning shimolida Dayuejilar bilan Kankiya davlatlari borligi va ularning harbiy qudrati nisbatan kuchliroq ekanligi, mol-dunyo va boylik berilsa ular foydani ko’zlab, ziyoratga kelishlari mumkinligini eshitadi. Shundan so’ng U-di ularni qonun qoidamizga bo’ysundirish imkoniyatiga ega bo’lsak, zaminimizni [Xitoy hududini] cheksiz kengaytirishga muyasar bo’lamiz. Shu bilan birga qonun-qoidalarimizni o’z tilimizdan ular tiliga tarjima qilish yo’li bilan ularni uzoq yurtlarga tarqatib, ushbu yurtlarni qo’lga kiritishimiz, Xan sulolasining vajohati va mehr-shafqatini butun olamga tarqatishimiz mumkin, deb

o’yladi. U bu haqda o’ylagan sari quvonib, uzoq yurtlarga elchilar jo’natish uchun farmon berdi”. Janubiy Sun (1127-1129) xonligi tarixchisi Yuan Shu (1131-1205)ning yozishicha, Xan xoqoni U-di Chjang Chyan ziyoratqilgan davlatlarning harbiy jihatdan kuchli emasligiga alohida e’tibor berib, ularni egallab olish qiyin bo’lmaydi, agar “elchi tilga olgan bepoyon zaminni qo’lga kiritsak, bizning shon- shuhratimiz va quvvatimiz oshadi, to’rt dengiz oralig’ida (dunyoda) buyuk bo’lib ketamiz, deb o’ylab qoldi”. Xoqonning ushbu fikri uning Farg’onaga qo’shin yuborib urush ichishiga va ayni zamonda Xitoy uchun zarur va noyob bo’lgan otlar yetishtiradigan joylarni egallab olishga qaratilgan harakatlariga asos bo’lgan. Xitoy xoni “Ipak yo’li”da hunlarga o’xshash ko’chmanchilik bilan hayot kechiradigan usunlar ham, ulug’ ruziylar (dayruzeylar) kabi Sharqiy Turkistonning sharqiy viloyatlaridan g’arbga ko’chib borib joylashganligi va hunlarning nazoratidan chiqib mustaqil siyosat olib borish niyati bor xonlik ekanligi haiqda Chjang Chyandan ma’lumot oladi. Chjang Chyan ilk bor Buyuk ipak yo’li orqali g’arbga safar qilganidan so’ng Xitoy xoni tomonidan taqdirlanib, lashkarboshi lavozomiga ko’tarildi. Ammo mil. av. 121 yilda hunlarga qarshi urushda belgilangan joyga vaqtida yetib kelolmaganligi sababli o’lim jazosiga mahkum etilgan. U pul evaziga o’limdan qutulib qolib, o’z mavqeini tiklash niyatida yurganida U-di xoqonning g’arb mamlakatlariga qiziqishi ortib borayotganligidan xabar topadi. Fursatdan foydalanib u xoqonga Usun davlati haiqda o’z mulohazalarini va ushbu davlat bilan aloqa bog’lab undan hunlarga qarshi kurashda foydalanish mumkinligini bildiradi. Bu paytda Xitoy xoqoni Ulug’ g’uz (Dayruzie) va uning atrofida joylashgan davlatlar bilan aloqa bog’lab, ulardan o’z maqsadida foydalanish niyatidan voz kechmagan edi. Chjang Chyan U-diga “Usunlar Xitoy bilan birlashgandan so’ng, ularning g’arbidagi Baqtriya kabi xonliklarni qo’lga kiritish va ularni Xan sulolasining chet ellardagi mustamlakasiga aylantirish imkoni bo’ladi” degan fikrni bildirgan. Mazkur fikr Xitoy xoqoni tomonidan ma’qul topilgandan so’ng Chjang Chyan yana uning e’tiboriga sazovor bo’lgan.

Chjang Chyan Baqtruyaga boradigan uch yo’l borligini ko’rsatgan. Birinchi yo’l kyanglar (chyang) yurtidan o’tadigan xatarlik yo’l ekanligini, kyanglar xitoy elchilarini o’z elchilarini o’z elidan o’tkazmasligini aytgan. Bu ogohda Chjang Chyan Tibet orqali Hindistonga va undan Baqtruyaga boradigan yo’lni nazarda tutgan. Ikkinchi yo’l hunlar nazorati ostidagi Buyuk ipak yo’lining janubiy tarmog’i bo’lganligini va bu yo’ldan hunlar o’tkazmasligini ta’kidlaydi. Uchinchi yo’l Xitoyning janubi-g’arbidagi Shu (Sichuan) viloyatidan Hindistonga boradigan yo’l bo’lganligini va u xatarsiz ekanligini, Baqtriyaga shu yo’ldan Chyungshan tog’ining bambuk asosi va Shu elining matolari borib qolganligini aytgan. Chjang Chyanning ma’lumotini eshitgach, Xitoy xoqoni Baqtriyaga yaqin yo’l izlab, katta mablag’ va yorliq bilan yangi tashkil topgan Shu va Chyanvey viloyatlari orqali uzoq safarga otlanish haqida farmon beradi. Mazkur farmonga ko’ra, mil. av. 122 yilda g’arb mamlakatlarini o’rganib kelish uchun Hindistonga ikkinchi marta xitoy elchilari jo’natilgan. Ushbu mamlakatga elchilar bir vaqtning o’zida to’rt joydan yo’lga chiqadi. Bularning hammasi Hindiston orqali Baqtriyaga borishi lozim edi. Rejaga binoan “birinchi yo’nalishdagi elchilar Mong degan joydan, ikkinchi yo’nalishdagi Ran, uchinchi yo’nalsihdagi Shi degan joydan, to’rtinchi yo’nalishdagilar Chyung va Bu deb nomlangan viloyatlardan yo’lga chiqqan. Ushbu elchilar guruhining har biri 1 000 – 2 000 li (1 li 576 m. ga teng) yo’l yuradi. Shimoliy yo’l bilan yurgan elchilar tiuk (hozirgi talaffuzda di, ya’ni turklar) yurtida va Zu zaminida, janubiy yo’l bilan yurganlar Shi va Kunming degan joyda ushlanib qoladilar. Manbaga ko’ra, “Kunming atrofidagi yerlarning bosh hokimi yo’qligidan mahalliy xalq o’g’irlik va talonchilik bilan shug’ullanar edi. Xitoy elchilarini ko’rsa, sog’ qo’yishmas edi, hech bo’lmaganda yo’lini to’sar edi. Shu bois mazkur yo’llardan o’tish mumkin bo’lmagan.” Demak, Xan sulolasi tomonidan Hindistonga va undan Baqtriyaga yuborilgan elchilar shimolda turkiy xalqlar (tiuklar)ning, janubda kunminliklarning to’sqinliklari tufayli manzilga yetib bora olmagan. Shu bilan U- dining rajasi barbod bo’ladi. Ammo Xitoy xoqoni Baqtriyaga joylashib olgan

dayruzielar bilanaloqa bog’lash va ularni hunlarga qarshi kurashga jalb etish niyatidan qaytmagach, yana bir marta Chjang Chyanni g’arbga yuboradi. Bu gal Usun eli orqali borish mo’ljallanadi. Mil. av. 119 yilda Chjang Chyan elchilik dastagini tutib, lashkar mansabi bilan 300 kishidan tarkib topgan katta karvon bilan yo’lga chiqadi. Karvonga sovg’a-salom uchun katta miqdorda oltin, kumush, qimmatbaho ipak matolar yuklaydi. Safar qatnashchilarining oziq-ovqatlari uchun o’n mingdan ko’p sigir, qo’y va boshqa narsalar, minish uchun har bir kishiga ikkitan ot berilgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, Chjang Chyan “Buyuk ipak yo’li” orqali yurgan ikkinchi safari davomida na hunlar, na boshqa xonliklar tomonidan jiddiy qarshilikka uchramaydi. Zero, ipak yo’lidagi barcha davlatlar xalqaro savdo munosabatlaridan manfaatdor edi.

Xulosa. Bir qator qadimgi mualliflar hamda IX-X asrlarga oid yozma manbalar Buyuk ipak yo’li to’grisida ma’lumotlar beradi. Bu yo’l Hind daryosi orqali Hindi Qush davonidan o’tib keyin Qunduz daryo orqali Ko’kcha daryosining yuqori oqimlari bo’ylab Amudaryoga tutashgan, O’zboy orqali Kaspiy dengizigacha borgan. Muxtasar qilib aytganda ushbu bitiruv malakaviy ish natijalari bizga qyuidagi asosiy xulosalarni bayon etish imkoniyatlarini beradi: Birinchidan, mavzuning to’liq ma’no mazmunini ochib berish uchun manba va adabiyotlarning ilmiy tahlili to’laligicha ochib berildi; Ikkinchidan, Xitoy etnonimining kelib chiqishi haqidagi qarashlar bir tizimga keltirildi. Uchinchidan, Xitoy xalqining shakllanishida eng faol ishtirok etgan Xan etnosi haqida yozma manbalar asosida yangicha qarashlar yoritib berildi. To’rtinchidan, Xitoy orqali o’tgan katta karvon yo’llari tarixi va hozirgi ahvoli yoritob berildi. Beshinchidan, dengiz yo’llarining rivojlanishi va uni Buyuk ipak yo’liga ko’rsatgan ijobiy ta’sirlari tarix manba va adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan qiyosiy tahlil qilindi. Oltinchidan, mavzuni to’liq mazmunini ochish uchun prezident I.A.Karimovning nutq, ma’ruza va asarlari, Abduholiq Abdurasul o’g’li T.Jamolov, N.Karimov. A.Xo’jayev, A.O’rinboyev, O.Bo’riyevlarning ilmiy tadqiqotlarini o’rni va ahamiyati alohida ko’rsatib o’tildi. Bitiruv malakaviy ishi yakunida tadqiqot natijalariga asoslanib quidagi taklif va tavsiyalarni amaliy ahamiyatga ega deb hisoblaymiz: Birinchidan, Buyuk ipak yo’li tarixi va uni jahon sivilizatsiyasi tarqqiyotiga qo’shgan hissasini yoshlarimiz tarbiyasi uchun xizmat qiladigan albom-atlaslarni ko’p miqdorda nashr qilish. Ikkinchidan Buyuk ipak yo’lini moddiy va ma’naviy meros sifatida uni saqlab qolish.

Uchinchidan, tadqiqot natijalaridan oliy o’quv yurti va o’rta maxsus ta’lim muassasalari talabalariga tarix fani amaliy mashg’ulot darslariga tayorgarlik ko’rish, kurs ishlari, referatlar va mustqli ishlar yozishda samarali tarzda foydalanish.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati. 1. I.A.Karimov O’zbekiston buyuk kelajak sari T. “O’zbekiston” 1999 2. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q T “Sharq” 1998 3. I.A.Karimov Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch T Ma’naviyat 2008 4. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” T “O’zbekiston” 2010 5. Abduholiq Abdurasul o’g’li Chin va Mochin T. “Fan” 2006 6. Abduholiq Abdurasul o’g’li Buyuk ipak yo’li: “Muloqot” 7, 8 1994 7. Abduholiq Abdurasul o’g’li Qaimda Markaziy Osiyo xalqlarining kuchishi haqida “Sharqshunoslik” 9, T 1999 8. T. JAmolov millatlararo do’stlik amalda “Guliston” 5, 2001 9. A.Xo’jayev Xitoy manbalaridagi sug’diylarga oid ayrim ma’lumotlar “O’zbekiston tarixi” 1, 2004 10. A.Xo’jayev Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi T 2001 11. A.Xo’jayev Qadimgi Xitoy manbalaridagi turkey xalqlarga oid ayrim etnonimlar “O’zbekiston tarixi” 1, 2003 12. A.Xo’jayev Xunlarning etnik jihatdan qadimi turklarga oid ekanligi haqda Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar “Turin tarixi” 5, 2002 13. A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li: munosabatlar va taqdirlar T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2007 14. A.O’rinboyev, O.Bo’riyev G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi “O’qituvchi” 1991 15. O’zbekiston xalqlari tarixi 2-jildli T “O’qituvchi” 1992 16. O’zbek diplomatiyasi (Tarixiy ocherklar va lavhalar) T “Yangi asr avlodi” 2003 17. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 12 jildli T “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 2000-2006 18. Vostochniy Turkistan M. “Nauka” 1988

19. N. Karimov Vzaimo otnosheniya narodov Sentralnoy Azii I Kitaya v XIV- XVII vv. T. “Nauka” 2005 20. M.V.Kryukov Etnicheskaya istoriya Kitaysiv M/ “Nauka” 1987 21. M. Muhammedov Velikiy Shelkoviy put T “Nauka” 1996 22. K, Xafizov Kitayskaya diplomatiya v Sentralnoy Azii (XIV-XIX vv.) Almati 1995 23. A. Hodjayev Kitayskiy faktor v Sentralnoy Azii T. “NAuka” 2004 24. A. Hodjayev Sogdisiy v Kitay “Moziydan sado” 2002, 2-sonli

Похожие

Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi

Qashqadaryoda avto yo’llari qurulishi tarixi va istiqlol

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

XX asr birinchi yarmida Xitoy

Ikkinchi jahon urushi arafasida Xitoy