Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni - История - Дипломные работы

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

335 KB

Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni MUNDARIJA: Kirish………………………………………………………………………………. I bob. Osiyo xalqlarining etnik tarixi……………………………………………… I.1. G’arbiy va Janubiy Osiyo xalqlari etnogenizi va etnik tarixi……………….. I.2 Janubiy-sharqiy va Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixini manbalarda yoritilishi………………………………………………………………………….. II bob. Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati……………………... II.1. Osiyo xalqlari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari…………. II.2. Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati…………………………………. Xulosa…………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………. Ilovalar…………………………………………………………………………...

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahonda juda ko’p katta – kichik, turli – tuman xalq va ellatlar yashaydi. Insoniyat etnik jihatidan boy va xilma-xildir. Hozirgacha yer kurrasida qancha xalq va millatlar yashayotganligi fanga aniq emas. Shunday bo’lsada, olimlarning taxminiy hisoblariga qaraganda jahonda ikki mingdan ortiq ellatlar mavjud bo’lib, ular bir necha mingdan to milliardgacha yashaydigan milliy birliklardan iborat. Yurtboshimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov takidlaganidek: ,,Xar qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf – odat va ana’nalari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada tabiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar ko’xna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan bo’lib xizmat qiladi”. 1 Shu ma’noda Osiyo xalqlari etnik tarixi etnomadaniyatini yangi manbalar asosida tadqiq qilish tarix fani oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun Osiyo xalqlari etnik tarixi va etnomadaniyatini tarixiy aspektda tadqiq qilish orqali Osiyo xalqlari etnogenizi tarixi haqida mutassal tushunchalarga ega bo’lamiz. Shuningdek Osiyo xalqlari etnomadaniyati xolatlarini aniqlashda ham muhim manba bo’lib xizmat qilishi shubhasizdir. Jumladan, mazkur tadqiqot quyidagi omillarga ko’ra dolzarbdir: Birinchidan, Osiyo xalqlari etnik tarixi va etnomadaniyatini yangi manbalar asosida maxsus tadqiqot tarzida hozirga qadar tadqiq qilinmagan; 1 I.A.Karimov Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008, 29-30-betlar. 2

Ikkinchidan , G`arbiy va Janubiy Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixi to’la ochib berilmagan. Uchinchidan, Janubiy – Sharqiy va Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixini manbalarda yetarlicha yoritib berilmagan. To’rtinchidan, Osiyo xalqlari moddiy ma’adaniyatining o’ziga xos xususiyatlari yoritib berilmagan; Beshinchidan, Osiyo xalqlari ma’naviy madaniyati masalalari yetarlicha ilmiy tadqiq qilinmagan. Mavzuning o’rganilish darajasi. Xar bir xalq yoki elat dastavval tarixiy – madaniy birligi bilan ajralib, o’ziga xos xususiyatlarini saqlab kelgan. Ma’lumki, ayrim etnoslar u yoki bu extiyojlarini qondirishdagi faoliyati va uslubi bilan ko’zga tashlanadi. Masalan, uzoq tarixiy davr davomida yerga to’shab yoki kursida o’tirishi taomni qo’lda yoki qoshiq bilan iste’mol qilishi, xar xil ichimliklar oziq – ovqat turlari bilan, kiyim – kechagi va uy – ro’zg’or buyumlari, o’zaro muloqotdagi xususiyatlari, bola tarbiyasi, urf – odat va marosimlari kabi juda ko’p milliy madaniy xususiyatlari bilan nafaqat ayrim etnoslar, xatto bazi etnik guruhlar ham ajralib turadilar. Jahonda xar bir milliy birlik yoki etnik sof bir xilda namoyon bo’lmaydi. Chunki xozirgacha bitta ham aralashmagan sof millat yoki xalq yo’q va bo’lmagan. Ba’zan milliy va etnik birliklar diniy va irqiy tusda ham namoyon bo’ladi. Shu bois, biz mavzuga oid adabiyotlarni ikki guruhga bo’lib o’rganishni maqsadga muvofiq deb topdik. 1. Sho’rolar davrida nashr etilgan adabiyotlar (1917 – 1991 yil). 2. Mustaqillik davrida bajarilgan tadqiqotlar va adabiyotlar. Birinchi guruh adabiyotlarga I.Jabborov, S.Arityunov, Yu.Bromley, L.Gumilevlarning asarlarini kiritish mumkin 1 . 1 I.Jabborov Etnologiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982. Jahon xalqlari etnografiyasi T., 1985. S.Arityunov Народы и културы : развития и взаммадействия . М .,1989. Yu. Bromley. Очерик теории этног . а М .,1983. Л . Гулилев Этногенез и биосфера земли . 1990 г . 3

Adabiyotlarning ikkinchi guruhini bevosita mustaqillik davrida yaratilgan tadqiqotlar tashkil etadi. Jumladan, yurtboshimiz I.A. Karimovning nutq va asarlari I.Jabborov, A.Ashurov, A.Xo’jayevlarning ilmiy tadqiqotlarni ham kiritishi lozim 3 . Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Osiyo xalqlari etnik tarixi va etnomadaniyatini yangi manbalar asosida tarixiy aspektda komplekt tarzda tadqiq etish ishning bosh maqsadi xisoblanadi. Tadqiqotning yuqorida qayd etilgan maqsadlaridan kelib chiqqan xolda ishda quyidagilar asosiy vazifalar tarzida belgilab olindi: ̶_ O’rganilayotgan mavzuni o’ziga xos xususiyatlarini tatqiq etish uchun ushbu mavzuga oid ilmiy adabiyotlarni to’plash va tahlil etish; ̶_ G’arbiy va Janubiy Osiyo xalqlari etnogenizi va etnik tarixini yoritib berish; ̶_ Janubiy – Sharqiy va Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixini manbalarda yoritilishini ilmiy tahlil qilish; ̶_ Osiyo xalqlari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish; ̶_ Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyatini tatqiq qilish; ̶_ Tadqiqot natijalariga asoslangan xolda yangi ilmiy xulosalar qilish, mavzu yuzasidan mulohazalar bilan birga qator amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi va obyekti. XIX – XX asrlarda Osiyo xalqlari etnik tarixi va etno madaniyatini yangi manbalar asosida tatqiq etish ishning davriy chegarasi va obyektini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy – uslubiy asoslari. Tatqiqotda o’rganilayotgan muammoni to’g’ri talqin etishda ilmiy bilishining xolislik xaqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni taxlil qilishda va ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai-nazardan yondashildi. Davr 3 I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008. I.Jabborov Jahon etnologiyasi asoslari. T ., 2008 ; Ashurov Etnologiya T ., 2007. A.Xo’jayev Buyuk ipak yo’li. T 2007 y. 4

xususiyatlarini nazarda tutgan xolda voqealar tarixiylik, tadrijiylik sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va taxlil etildi. Tadqiqotning nazariy – uslubiy asoslarini ishlab chiqishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning asarlari, ma’ruza va nuqtlarida ilgari surilgan ilmiy nazariy kursatmalari tarixiy shaxslar va qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so’zlagan nutqlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ilgari surilgan muhim vazifalar haqidagi ko’rsatmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malaqkaviy ishning ilmiy yangiligi: – Osiyo xalqlari etnik tarixi va etnomadaniyatining yangi manbalarda yoritilishini ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida tadqiq qilindi; ̶_ Garbiy va Janubiy Osiyo xalqlari etnogenizi hamda etnik tarixi yangi manbalari asosida yoritib berildi; ̶_ Janubiy – Sharqiy va Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixini manbalarda yoritilishi klassifikatsiya qilindi; ̶_ Osiyo xalqlari moddiy ma’daniyatining o’ziga xos xususiyatlari ochib berildi; ̶_ Osiyo xalqlarining ma’naviy – madaniyatini manbalardagini talqiniy yoritib berildi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy hamiyati. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta maktablar, akademik litseylar, o’rta maxsus kasb – hunar kollejlarida tarix fani darslarida, o’lka tarixini o’rganishda, universtetlaridagi tarix fakultetlarida mahsus kurs ma’ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat. BMIning umumiy hajmi____betni tashkil etadi. 5

I BOB. OSIYO XALQLARINING ETNIK TARIXI. I.1. G’arbiy va Janubiy Osiyo xalqlari etnogenizi va etnik tarixi Osiyo qit’asi jahonda eng katta hududga ega bo’lgan, tabiati nihoyatda rang-barang, eng ko’p va zich joylashgan aholiga ega. Bu yerga odamzod paydo bo’lgach, eng qadimiy madaniyatlar yaratilgan. Oxirgi ma’lumotlarga qaraganda Osiyoning teritoriyasi 32 mln kv km ga yaqin, aholisi 3 mlrd.dan ortiq, ya’ni jahon aholisining yarmidan ko’pini osiyoliklar tashkil qiladi. Osiyo (yunoncha Asia, ehtimol ossuriycha asu-Sharq) – Yer sharidagi eng katta qit’a (butun quruqlik maydoninig 50% ini egallagan). Yevrosiyo materigining bir qismi 1 . Odatda fanda geografik va tarixiy-geografik jihatdan olti qisimga bo’lib o’rganiladi. G’arbiy yoki Old Osiyo xalqlari, O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari, Janubiy va Markaziy osiyo xalqlari, Janubiy-sharqiy Osiyo xalqlari, Sharqiy va Shimoliy Osiyo yoki Sibir xalqlari 2 . Tabiiy-geografik jihatdan butun Osiyo qit’asi nihoyatda noteks va xilma- xil. Uning iqlimi va tabiatiga qit’a sohillarini har tomondan yuvib turgan Shimoliy Muz, Tinch va Hind, Atlantika Okeaniga tegishli Yapon, Sariq, Sharqiy va Janubiy Xitoy dengizlari, Qora va Markaziy dengizning suvlari ancha ta’sir qiladi. Osiyoning ko’p qismi baland va yassi tog’liklar, adir va bepayon cho’lu biyobondan iborat bo’lib, bu uning kontrast iqlimi bilan bog’liq. Osiyoda jahondagi eng baland tog’lar – Qora qurum va Himolay(eng aland cho’qqisi- 1 O’zbekistom Milliy Ensiklopediyasi. T., II – Tom. 2001. 2 Jabborov.I. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982 yil 56- bet . 6

Jamolungma-8848 m) va quruqlikning eng quyi joyi – O’lik dengiz (Markaziy dengiz sathidan 992 m pastlik) da joylashgan 3 Qit’aning okean sohillariga yaqin joylari, ayniqsa, janubiy qismidagi nam yerlarda yashil o’rmonlar go’zal manzara kashf etadi. Aksincha, yozgi jaziramada bir xil rangdagi qurg’oq, cheksiz dashtu biyoban kishini garang qiladigan darajada mayus ko’rinishga ega bo’ladi. Umuman Osiyo beshta mintaqa mo’tadil yoki o’rtacha, subtropik, tropik, sub-ekvatorial va ekvatorial bog’lamalarda jylashgan. Osiyo juda ham ko’p qazilma boyliklarga ega ammo bu qazilma boyliklar juda kam tekshirilgan bu yerda neft va gaz, ko’mir va qo’rg’oshin, volfiram va boksit, kumush va oltin, nikel va kobald, xrom va mis, fosfat, temir, surma, simob, grafit, oltingugurt, uran, asbest, magniy kabi foydali qazilmalar topilgan. Masalan, 80-yillarning o’rtalarida jahonda ishlab chiqarilgan neftning yarmidan ko’pi Osiyodan olingan 1 . Agar dengiz tubidan ham neft chiqarilishini hisobga olsak, bu ko’rsatkich yana ham ortadi. Ko’pchilik hududlar, ayniqsa, namligi haddan ortiq ekvator rayonlar va nihoyatda keng qurg’oq, suvsiz yassi tog’lik va tekisliklar dehqonchilik uchun noqulaydir. Shuningdek, nam tropic joylar ham dehqonchilik va chorva uchun noqulay, u yerlarda faqat daraxtzor plantatsiyalari tashkil qilingan. Musson iqlimli yerlarda sholi, qisman texnik ekinlar (jud, shakarqamish), salqinroq tog’lik rayonlarda choy, kofe, tunga daraxti ekiladi. Sug’oriladigan quruq yerlarda paxta, tamaki, arpa, iliq namli sub-tropik hududda bug’doy va arpa; tog’larda esa estrus ekinlari, uzum zaytun daraxti o’stiriladi. Jahonda eng ko’p sug’oriladigan yerlar Osiyodadir. Bu yer hatto ayrim ekinlarning vatani hamdir. Hozirgi davrda jahondagi natural konchilikning 91 foizi, sholining 84 foizi, choyning 70 foizi Osiyo qit’asida yetishtiriladi. Osiyo suv resuruslariga ham boy. Bu yerda har yili 20 ming kub km yomg’ir yog’adi. Eng katta Yenisey, Lena, Amu va Sir, Tiger, Efrat, Hind, Ganga, Braxmaputra, Xuanxe, Yanszi daryosi suvining ko’pligi jihatidan (yiliga 1000 kub 3 Jabborov. I. Jahon etnalogiyasi asoslari. T., 2008 . 108-bet. 1 Jabborov.I. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.,1985 yil. 76-bet. 7

km) faqat Amazonka va Kongo daryolaridan keyingi o’rinda turadi. Ganga bilan Braxmaputra daryolarining bir yillik suv hajmi 800 kub km dan oshadi. Daryo suvlarining ko’p qismi asosan dehqonchilikka sarflanadi. Osiyoning o’simlik dunyosi ham rang barang. Bu yerning juda keng hududlarda shimoldan janubga qarab har xil bargi o’rmonlar, yashil subtropik o’rmon va butazorlar, pichanzor va dasht o’simliklari, daraxti siyrak subtropik va tropik dashtlar, savanna va xazonrez o’rmonlar, tog’ o’simliklari mavjud. Osiyoniing sernam sharq Va qurg’oq G’arb manzarasi bir-biridan farq qiladi. Masalan, Sharqiy qisimning o’simlik dunyosi nihoyatda boy bo’lib, 20 mingdan ortiq o’ziga xos turga ega. Atoqli rus olimi N. I. Vavilovning fikricha, Osiyo ko’pgina madaniy ekinlarning vatanidir. Bu yerda jahon dehqonchilik markazlarining 6/10 qismi joylashgan. (O’rta Osiyo, Qora dengiz, Hindiston, Indoneziya va Xitoy) o’lib, g’alla, poliz, sabzavot va texnik ekinlat o’stirilgan va boshqa qit’alarga yirik miqdorda eksport qilingan. Osiyoning hayvonot dunyosi ham boy. Bu yerda faunaning jahondagi eng qadimiy vakillari saqlangan. Ayniqsa, Hind-Himolay, Markaziy Himolay va Xitoy mintaqalari, janubda Araviya yarim orolidagi Efiopiya faunasi juda boy. Osiyo mintaqasida eng keng tarqalgan hayvonlar sut emizuvchilar oilasiga mansub tapir, hindfili, gayal ho’kizi, karkidon, yo’lbars, tupoyi, orangutan, gibbonlar, qushlardan tovus, har xil turdagi tus tovuqlar, sudralib yuruvchilardan ko’zoynakli zaharli ilon (kobra), turli pitonlar, uchar ajdarho (maxsus yon terisi bilan daraxtlar oralab uchib o’tadigan kaltakesaklardir. Osiyo sohillariga yaqin bo’g’oz va dengizlarning hayvonot dunyosi ham rang-barang. Turli xildagi baliqlar, yemishli suv osumliklari mahalliy aholini oziq-ovqat sifatida ta’min qiladi 1 . Osiyoda 3720 mln aholi yashaydi. Bu Yer shari aholisining 60,6% ini tashkil etadi. 1 Jaborov I. Turmush tarzi, urf-odat va odob. T., 1983 yil, 73- bet. 8

G’arbiy Osiyo, Janubiy, Shaqriy va Janubi-sharqiy Osiyoning asosiy qisimllari insoniyat tarixining ilk davrlaridayoq odamlar yashagan, quyi paleoli davrida Janubiy-g’arbiy Osiyoda ehtimol, hozirgi tipdagi odam (Homo Sapiens) tarkib topgan. Osiyoning katta qismida odamlar yuqori paleolit va mezolit davridan yashay boshlagan. Osiyodan odamlar Amerika, Avstraliya, Okeaniyaga o’tgan. Osiyoda yevropoid, mongoloid avstroloid irqlari kelib chiqqan. Aholining ko’p qismi 55,4% mongoloid irqining turrli guruhlariga kiradi. G’arbiy Osiyo Shimoliy Hindiston, O’rta Osiyo xalqlari (tojiklar) yevropoid irqiga mansub. Bir qancha kam sonli xalqlar avstroloid irqi vakillaridir. G’arbiy Sibir past tekisligi Janubiy Ural, Oltoy, Qozog’iston, O’rta Osiyo, Shimoliy Hindistondagi bir qancha xalqlar (30 mln.ga yaqin) yevropoid-mongoloid aralash irqiga mansub. Osiyo aholisining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xil. Bu yerda ko’plab til oilalari va guruhlariga mansub bir necha yuz xalq yashaydi Osiyoda aholi notekis joylashgan. 1km 2 da aholining o’rtacha zichligi 87 kishi Yaponiya ( 1km 2 da 336 kishi), Livan (430 kishi), Korea Respublikasi (493 kishi), Shri Lanka (295 kishi), Hindistonda (314 kishi) aholi zich. Janubiy va Markaziy Xitoydagi sohillar va yirik daryolarning vodiylari, Yaponiyaning janubiy qismida, Gang daryosi bo’yida va Brahmaputra etaklarida, Hindiston yarim orolining sharqiy sohili, Mekong daryosi vodiysi, Yava orolida 1km 2 1000-1500 kishi, ba’zi joylarda undan ham ko’p kishi to’g’ri keladi. Shu bilan bir qatorda Markaziy Osiyo Shimoliy va G’arbiy Osiyoning ko’p joylarida aholi juda siyrak. Cho’llarda (Rub ul-Holiy, Dashti kabir, Taklamakon, Gobi) va Tibet, Himolay, Hindikush tog’larining baland joylarida aholi deyarli yashamaydi 1 Osiyoda 10-15mln yillar muqaddam yashagan gominidlarning suyaklari topi lgan eng qadimiy ibtidoiy odam ajdodlaridan Yavadagi ptekantrop, Xitoydagi sinantrop odamlaridir, Laos va Vetnam gomintlari G’arbiy rayonlardan bir mln yillar muqaddam ko’chib kelgan. 200-400 ming yillar avval yashagan poleontrop (neondertal) vakillarining suyaklari Osiyoning ko’p joylarida (masalan, Falastin va 1 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T., II – Tom. 2001. 9

Iroqda) topilgan. So’ngi paleolit va mezolit davriga mansub hozirgi irqlar shakillangan. Janubi-sharqiy qismida avstroloidlar, Sharqiy Osiyoda Tinch okeani mongoloidlari paydo bo’lgan 2 . Asli neolit davridayoq (eramizdan avvalgi 7-4 ming yillar) hozirgi tipdagi odamlar keng hududlarda joylashgan G’arbiy va Janubiy Osiyodan Markaziy, Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyoga ko’chib kelgan va neondertaloid avlodlari bilan aralashib, hozirgi sharqiy etnoslar paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Osha davrdan boshlab hozirgi etnoslarning ajdodlari shakillana boshlagan. Yevropoid irqining Old Osiyo va Hind-pomir guruhlari qatoriga butun Janubi-g’arbiy va Janubiy Osiyo Arabiston, Araviya yarim oroli va Turkiyadan tortib to Afg’oniston, Pokiston, Shimoliy Hindiston va Bangladesh xalqlarigacha kiradi 1 . Maxsus armonoid guruhiga ozining katta burni va badanining serjunligi bilan ajralib turadigan Osiyo arablari, yahudiylar, armanlar, turklar, kurdlar va greklar kiradi. Yamanda armanoidlar bilan Afrikadan kelgan negroidlar aralashib, o’ziga xos guruhni tashkil qiladi. Hind-pomir guruhiga eronlik (fors) lar, tojiklar, turkmanlar, ozarboyjonlar, pushtunlar va Afg’oniston, Pokiston, Shimoliy Hindiston xalqlari kiradi. Xitoy musulmonlari xuay (dungan)lar o’ziga xos irqiy tipni xosil qilgan. Osiyo xalqlarining ayrim yevropoid belgilari Birma va Indoniziya xalqining ba’zi elatlarida uchraydi. Qisman avstroloid irqining maxsus guruhini Shri-Lanka vedalari, Hindi-Xitoy, Indoneziya va Janubiy Xitoyning ayrim mayda elatlari, pakana bo’yli negritoslar (Janubi-sharqiy Osiyodagi andomoliklar, Malakkadagi semanglar va Filippindagi aetolar) tashkil qiladi. Yaponiyaning qadimiy axolisi hisoblangan aynlar o’ziga xos tip hisoblanadi. Hozirgi Osiyoning etnolingvistik qiyofasi, asosan, eramizdan avvalgi bir ming yilliklardan boshlab shakillana boshlagan. Osha davrda Kichik Osiyoning g’arbida ellin tillari, sharqida kartvel va arman tillari, O’rta dengiz sharqida esa aramey tillari hukumronlik qilgan. Shimoliy Hindistonga Markaziy Osiyodan kelgan hindoriy xalqlari Ganga tekisliklarida yashagan aholi bilan qisman aralashib ularni butunlay siqib chiqarib 2 Nestrux M. Odamzod irqlari. T., 1976 yil, 32-bet. 1 Nestrux M. Odamzod irqlari. T., 1976 yil, 33-bet. 10

(ayniqsa, dravid va munda tillarida so’zlashuvchi xalqlarni) qadimiy xarappi madaniyati negizida yangi etnolingvistik guruhlarga asos solganlar. Eroniy tilidagi xalqlar ham Markaziy osiyolik etnoslar bilan mahalliy hindlarning xalqi bilan aralashib, butun Eron va Afg’onistonda, G’arbda Mesopatamiyagacha, Sharqda Himolay Hindistongacha tarqalgan. Yangi etnoslarni paydo qilgan Xuanxe vohasida dastlabki davlat yaratgan in va chjou qabilalari janub tomon tarqalib mahalliy tan va Indoneziya qabilalari bilan aralashib qadimiy Xitoy xalqining shakillanishiga sabab bo’lgan. Maskur etnik guruhlar eramizning boshlanishi arafasida Hindi-Xitoy yarim oroliga borib, vet qabilalari negizida eng qadimgi Vetnam davlat birikmasi (Avlak)ni yaratgan. Hozirgi Munjuryadan Oltoy til oilasiga oid, janubdan indoneziya tillariga oid xalqlarning Koreya va Yaponyaga kelib mahalliy tub aholi (Koreyada paleosiyoliklar, Yaponyada asosan aynlar) bilan aralashib ketishi atijasida o’ziga xos yangi etnoslarga asos solingan 1 . Hozirgi Osiyoda etnik taraqqiyoti jihatidan turli pog’onada turgan mingdan ortiq xalqlar yashaydi. Ular har xil til oilasiga va ruhlarga oid bo’lib son jihatidan eng ko’p sonli 100 mln kishidan ortiq aholiga ega to’rtta xalq – xitoylar, hindlar, bengalliklar, yaponlar yashaydi. Bir mln.dan ortiq 90 xalq 240 mln.kishidan iborat bo’lib, butun Osiyo aholisining 97,4% ini tashkil qiladi. Shulardan oltitasi 50 mln. dan ortiq, 21 tasi 10 mln. dan to 50 mln ga yaqin aholiga ega bo’lgan xalqlardir. Osiyo etnolingvistik jihatdan qancha rang-barang bo’lmasin, aholisining uchdan ikki qismi dunyoda eng ko’p sonli bir tilda so’zlashadigan etnoslarni tashkil qiladi 2 (xitoy, hind, yapon, bengal, arab va forslar). Qolgan elatlar kavkaz, papuas, andoman til oilalariga kiradi. Janubiy-sharqiy Osiyodagi rasmiy til sifatida ingiliz tili ham keng tarqalgan. Osiyo mamalakatlari aholisining milliy tuzilishi va etnik harakteriga qarab to’rt guruhga bo’lish mumkin. 1 Sadoxin.A. Etnalogiya . M.,2000 yil, str-104. 2 Jabborov.I. Jahon xalqlari etnogrfiyasi.T.,1985 yil,79-bet. 11

Birinchi guruhga milliy jihatdan bir xil bo’lib tub xalqi umumiy aholisining 95% ni tashkil qiladigan Yaponya, Koreya, Bangladesh va ko’pchilik arab mamlakatlari kiradi. Ikkinchi guruhga tub xalq butun aholiga nisbatan 70% ni tashkil qiladigan Vetnam, Birma, Kambodja, Turkiya, Suriya, Iroq, Xitoy, Shri-Lanka, Singapur singari davlatlar kiradi. Uchunchi guruhga aholisining yarmidan ko’pi tub xalq, qolgani boshqa turli etnoslardan iborat mamlakatlar kiradi. (Eron, Afvg’oniston, Pokiston, Malayya, Laos). To’rtinchi guruhga esa ko’p millatli mamlakatlar kiradi. Masalan, bunday mamlakatlarga Hindiston va Indoneziyada 150 dan ortiq, Filippinda 100 ga yaqin turli xalq va elatlar yashaydi. Ba’zi davlatlarning etnik tuzilishi shunchalik murakkabki, ayrim xalqlar bir necha mamlakatlarga bo’linib ketgan. Masalan, kurdlar Turkiya, Eron, Iroq va Suriyada belujiylar Afg’onoston, Eron va Pokistonda, panjoblilar Pokiston va Hindistonda yashaydilar. Butun Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari bo’ylab yirik guruh bo’lmish Xitoy immegrantlari joylashgan. Osiyo mintaqasida xitoy-tibet til oilasiga oid xalqlar butun aholining 40,2% ni, hind yevropaliklar 28,4% ni, avstroneziya til oilasi 7,9 % ni, dravidlar 6,6 % ini, yaponlar 4,6% ini, avstroosiyo oilasi 3% ini, oltoy oilasi 2,6 ini (shu jumladan, turkiy tildagilar 2,2% ini), tay oilasi 2,4% ini, korestlar 2,3% ini, semit- xamidlar 1,9% ini tshkil qiladi 1 . Qadimgi davrlarda juda katta hududda eng qadimgi til oilalari: dravid, munda, mon-kxmer, xitoy-tibet, avstroneziya va malayya tillari shakillanib kelgan. Osiyoda eng qadimiy davlatlarda paydo bo’lgan, III-II mimg yilliklarda bu yerga hind-yevropa tillari kirib kelib mahalliy tillar bilan aralashib ketadi. Hozirgi elatlarning etnolingvistik qiyofasining shakillanishida manashu jarayonlar asosiy zamin bo’lgan. 1 Языки Азии и Африки. Т-2. М., 1977 г. стр-59. 12

Osiyoning xo’jalik-madaniy tiplari ham juda qadim- tosh asridayoq paydo bo’lib tabiiy sharoitga moslashgan. Tog’li va tog’ etaklariga nisbatan qurg’oq issiq rayonlardagi aholi yuqori paleolit davrlaridan yirik hayvonlarni ov qilishdan mayday jonvorlarni ovlashga va yemishli o’simlik va mevalarni, ildizmevali ekinlarni terib-termachlashga o’tadi. Bu madanyatga xos ishlab chiqarish qurollari uzunchoq chaqmoq toshlardan sindirib olingan turli shakildagi yassi tosh parchalaridan iborat bo’lgan. Janubi-sharqiy Osiyonining namli tropik va subtropik rayonlarida (Hindi-Xitoy, Janubiy Xitoy, Malayziya) tosh qurollariga qaraganda bambukdan yasalgan qurollar muhum rol o’ynagan. Tabiati issiq va namli changalzor (jungli) da yirik tosh qurollar ishlatilgan. Shimoliy qurg’oq dasht rayonlarda va qisman dengiz sohillaarida (G’arbda Eronning sharqida, Xuanxe vohasigacha) dasht hayvonlarini ov qilish, terib-termachilik va baliqchilik kabi xo’jalik tiplari shakillana boshlagan, aholisi o’troq va yarim o’troq terimchi ham baliqchilarga, ikkinchidan daydi ovchilarga bo’lingan. Sibrda bug’uchilik va ovchilik asosiy xo’jalik tiplari bo’lgan 1 . Hozirgi davrgacha saqlangan eng qadimiy birinchi tipga issiq iqlimli mintaqada yashovchi o’rmon terimchilari va ovchilari – Shri-Lanka veddalari, Hindiston chenchu, mudugar, birxor kabi mayda elatlar, Malakka simangelari senoilari, Sumatradagi kubu, Kalimantondagi panan va Filippin orollaridagi oeloetnoslari kiradi. Ikkinchi – guruh chopqi dehqonchiligi xo’jalik- madaniy tipga Indoneziya, Filippin, Hindi-Xitoy va Hindistonning ayrim mayda xalqlari kiradi. Ular o’troq holda yashab, shudgorlash dehqonchilikdan bexabar bo’lganlar. Asosan tugunak va ildiz mevali ekinlar, qisman bahori, turli palma, banan, shakarqamish kabi o’simliklar yetishtirganlar. Uy hayvonlardan it, cho’chqa va parranda saqlangan. Uylarini ustunli sinchdan mustahkam qilib, loydan bo’zan bambugdan qurganlar. Tomlardan, asosan, o’simlik mahsulotlari ishlatiladi, go’shtga nisbatan baliq ko’proq iste’mol qilinadi. Mazkur xo’jalik tipiga mo’tadil va salqin iqlimli baland 1 Карабаев У. Етнокультура. Т.,2006 г. стр-35. 13

tog’ dehqonchiligi ham kiradi (asosan tibetliklar). Taomida har xil non va sut mahsulotlari va go’sht, ichimlikdan choy ishlatiladi. Baland tibet tog’larining shimoli va g’arbida chorva bilan shug’ullanuvchi xalq o’ziga xos xo’jalik madaniy- tipiga ega. Osiyoning serquyosh issiq iqlimli, serunum tuprog’i rang-barang tabiati va yerda uzoq o’tmish- neolit davridan dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklarining turli tiplarini paydo bo’lishiga imkon yaratgan. Mazkur madanyat negizida dastlabki jamiyatlar paydo bo’la boshlagan. Uchunchi, xo’jalik madaniy guruhidagi qirg’oq yerlarda paydo bo’lgan eng qadimiy shudgor dehqonchiligi insoniyat tarixida nihoyatda muhum rol o’ynagan va ijtimoiy taraqqiyotining qudratli omili bo’lgan. Aynan ushbu yerlarda Tigr va Efrat keyinchalik Hind Yanszi va Xuanze, Amu va Sirdaryo vodiylarida rivojlangan sug’orma chopqi dehqonchiligi negizidagi yirik shohli qoramol kuchidan foydalanib dastlabki shudgor dehqonchilik xo’jaliklaridan yerni haydash kashf etila boshlangan. Ulardan don ekinlaridan bug’doy, tariq, juhori, cho’miza, har tur loviya va poliz ekinlari (qovoq, qovun, tarvuz), tak va meva daraxtlari ekkanlar. Sug’orish tuzimi ancha takomillashgan (ariq va kanallar) qazish chuqur va charx ishlatish kabilar. Katta g’ildirakli aravalar transport vositasi vazifasini bajargan, ularga ot yoki ho’kiz qo’shilgan. Aholisi tekis yoki nishab tomli tog’ri burchakli, devoir paxsa xom yoki pishgan g’ishtdan qisman toshdan qurilgan uylarda yashagan, turli non va patir atala, zirovorli taomlar, qisman sut mahsulotlari, go’sht va baliq iste’mol qilgan. Hunarmandchilik (ayniqsa badiiy) ancha rivojlangan chit va jun matodan keyimlar, har xil bezak taqinchoqlar keng tarqalgan 1 . Eramizdan oldingi VII-VI ming yilliklarda Janubiy Osiyo, Hindi-Xitoy, Xitoyda dehqonchilik va chorvachilik mustaqil xo’jalik sohasiga aylanib, suniy sug’orish, metallurgiya va savdo rivojlana boshlagan, sinfiy jamiyatlar paydo bo’la boshlagan. Osiyo qit’asi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, ayniqsa suniy 1 Арутлонов С. Народы и културы: развитие и взаимнодействия. М., 1989 г. стр-84. 14

sug’orishga asoslangan dehqonchilik xo’jaligining takomillashuvi, har tomonlama ravnaq topa boshlagan shahar-davlatlarning paydo bo’lishi tufayli jahoning qadimiy madaniyat o’choqlaridan biriga aylanadi. Mazkur madaniyat markazlari antic davrda paydo bo’lib hoirgacha saqlanib kelgan. Iroqdagi dabdabali Bobil xarobalari, Hindistondagi Adjanta va Ellora ibodatxonalari keyingi yillarda kashf etilgan Moxenjadora va Xarappa madaniyati, Suruyadagi kishini hayojanga soladigan Palmira vayronalari, Iordaniyadagi mondit tog’ qoyalarida o’yilib qurilgan hashamatli Petro inshootlari, Kambodja changalzor (jungli)laridagi afsonaviy Angkor Vata ibodatxonalari, Nepaldagi gumbazli Suayambunaxt va Bodiaxt muqaddas budda inshootlari va boshqa noyob obidalar bunga yorqin dalil bo’la oladi. Ko’chmanchi chorvachilik x’jaligining dehqonchilikdan ajralib chiqib keng dashtu biyobonlariga tarqalishi va yirik ishlab chiqarish sohasiga aylanishi yangi yerlarni egallashda muhim rol o’ynagan edi. Lekin bu xodisa texnik- iqtisodiy jihatdan intensive dehqonchilik xo’jaligidan orqada qolgan chorvachilikni oqibatda o’troq aholiga qarama-qarshi qilib qo’yadi va ikkita yirik soha orasida katta ziddiyatlar tug’diradi. Madaniy-iqtisodiy qoloq ko’chmanchi qabila va elatlar vohalarga tez-tez hujum qilib turib, avvaliga talon toroj va qirg’in keltirib turganlar. Qadimiy davirlardan XVIII asrga qadar davom etib kelgan Dashti qipchoqdagi sak-massaget, keyin ko’chmanchi arab va mo’g’o’l qabilalarining bosqinchilik yurishlari Sharqda Xitoydan to G’arbdagi arab davlatlarigacha katta hududda yuksak madaniyat yaratgan o’troq xalqlarning iqtisodiy va madaniy taraqqqiyotiga ancha putur yetkazgan. Mintaqada eng taraqqiy qilgan industirial davlat Yaponiyadir, qolgan mamlakatlar faqat keyingi davirlarda mustamlaka va yarim mustamlakachilikdan ozod bo’lib endigina o’zining sanoatini yaratmoqda. Osiyo aholisining hozirgi diniy qiyofasi qadimiy davlatlarda ayniqsa o’rta asrlarda shakillangan. Hozirgi davirgacha yetib kelgan dinlarning ko’pchiligi (iudizm yoki yahudiylik, zaroastrizm, induizm, jaynizm, buddizm, dosizm, 15

konfutsiylik, xrisianlik, sintoizm, islom, sekxizm) 1 . Osiyoda paydo bo’lgan va keyinchalik butun jahonga tarqalgan. Masalan, milloddan avval shakillangan yahudiylik, yangi erani rasmiylashtirgan xristian dini yoki Markaziy Osiyoga asr boshlarida kirib kelgan islom dini ham paydo bo’lgan vatanidan tashqari juda ko’p mamlakatlarga, bir qancha qit’larga yoyilib ketgan. Dastlab eramizning boshlarida kichik Osiyo, Mesopatamiya va Janubiy Arabiston yarim orolining shimoliy va markaziy qisimlarida katta urug’ qabilaviy shaklidagi dinlar ham saqlanib kelgan. Falastida hukumronligini o’rnatgan yahudiylar (iudizm) endigina monotlistik tusga kira boshladi, Eron, Afg’oniston Orta Osiyo hamda Kavkaz orti sharqida zoroastrizm dini tarqalgan. Hindistonda ayniqsa uning shimolida, braxmanizm dinini buddizm siqib chiqargan va Shiri- Lanka (Seylon) da qaror topgan. Janubiy-Sharqiy Osiyo va Malayya orollarida, asosan turli mahalliy poletlistik xarakterdagi dinlar qisman oddiy urug’-qabilaviy ibodatlar tarqalgan. Eramizning bir ming yilligi oxirlariga kelib Old Osiyo diyarli musulmonlashgan, Xiristian dini juda tor doirada (Kichik Osiyo, Armaniston, Kipr, qisman Suriya, Livan va Falastinda saqlangan islom bu davirda asta-sekin zoroastrizmni ham yengib Eron, Sharqiy Kavkaz orti, hozirgi Afg’oniston, Orta Osiyo va Hindistonning g’arbiy qismidagi mintaqalarga tarqaladi. Asli Hindistonning ko’pchilik hududida qadimiy yirik dinlardan braxmanizm islohatlashgan holda yangi nom (iudizm) bilan tiklanadi. So’ngi ming yillikda Osiyoning diniy qiyofasida bir qadar o’zgarishlar ro’y bergan. Masalan, Old va O’rta Osiyo yana ham ko’proq musulmonlashgan, nasroniylik faqat Kipr aholisining ko’pchiligida saqlangan bo’lib, boshqa joylarda juda kamayib, Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari (Malayziya va Indoneziyagacha) va hatto Shimoliy Osiyo – Sibirgacha yetib boradi, Sinsizyandan esa buddizmni siqib chiqaradi. O’z navbatida buddizm ham Sharqqa tarqalib Hindi-Xitoy va Tibitda o’z hukumronligini mustaxkamlaydi. Hindistonda asosan induizm va 1 Шпажников Г. Религии стран Западной Азии. М., 1976 г. стр-118. 16

islom, Yaponiyada sintoizm va buddizm o’z mavqiyeni saqlab qolgan. Xitoy va Koreada asosan eski dinlar saqlangan. Shunday qilib, Osiyo dinlari o’rta asrlarga kelib asosan shakillanib bo’lgan. Hozirgi davrda islomning shi mazhabi Eron, Iroqning janubiy qismida, zeydizm nomi bilan Yaman Arab Respublikasida hukumron din hisoblanadi. Suniy mazhab butun Janubiy-G’arbiy va O’rta Osiyo mamlakatlarida (Isroil, Livan va Kiprdan tashqari) ko’pchilik aholining diniy e’tiqodi hisoblanadi. Afg’oniston, Pokiston, Bangladesh, Malayziya va Indoneziya ahoisining ham ko’pchiligi musulmonlardir. Janubiy Tailandda ham qisman musulmonlar yashaydi. Induizm asosan Hindiston Nepal, Bangladesh va Shri-Lankada tarqalgan. Induizmning markazi sifatida ajralib chiqqan joynizm va sikxizm hindlarning milliy dinlariga aylangan, Hindistonda paydo bo’lgan buddizm vatanini tark etib (xinayana mazhabi) hozir Birma, Tailand, Kambodja, Laos va Shri-Lankada lamaizm shaklida Nepal, Butan, Mo’g’o’liston va Tibidda hukmron din bo’lib tanildi. Buddizmning Mahayana mazhabi Xitoy, Korea, Yaponiya va Vetnamga tarqalgan 1 . Xristian dini filipinlar orasida hukimron bo’lib, Livan, Janubiy hindiston(Kerala shtati) va Indoneziyaning ba’zi joylarida qisman tarqalgan. Qadimgi dinlardan zoraastrizm, mazdeizm, metroizm qoldiqlari ayrim etnik guruhlarga, Turkiya, Eron, Iroq, Bombey va Gudjaratda saqlangan. Isroilda davlat dini hisoblangan uidoizm (yahudiylik) dini negizida reaksion millatchilik a’limoti – sionizm yuzaga keldi. Xitoyda hozirgacha daosizm va ayniqsa, konservativ tartiblarni va oilada patriarxalchilikni muqaddaslashtiruvchi konfutsiylik dinlari mustahkam saqlanib kelinmoqda. Shuningdek konfutsiylik Yaponiya va Vetnamda ham talqalgan. Yaponlarning milliy dini hisoblangan sintoizm 1945 yilgacha militaristic kuchlarning ideologik tayanchi bo’lib, kelgan, uning negizida keyingi davrda konfutsiylik va xiristian dinlari aralashmasida turli mazhablar paydo 1 Народы и религии мир: Энсиклопедия М., 1998 г. стр-32. 17

bo’lgan. Dinning ta’siri qanchalik kuchli bo’lmasin Oisyo qit’asining ko’p mamlakatlarda qisman sivilizatsiya jarayoni ro’y bermoqda. G’arbiy yoki Old Osiyo xalqlari katta tarixiy-etnografik hududni tashkil qiladi. Unda joylashgan 30 ga yaqin katta-kichik mamlakatlar juda keng hududni, ya’ni butub qit’aning taxminan 25 foizdan ortiq yerini egallaydi. Aholi 240 mln kishidan iborat yoki butun Osiyo aholisining 10 foizini tashkil qiladi 1 . Tabiiy-geografik jihatdan G’arbiy Osiyo rang-barang bo’lib quruq iqlimli bir necha yirik mintaqaga bo’linadi: Araviya, Mesopatamiya, Kichik Osiyo va Eron yassi tog’liklari. Eng qurg’oq, kam suvli va issiq iqlimi bilan Araviya ayniqsa ajralib turadi. Aksincha Mesopatamiya mintaqasi Tegr va Efrat daryolarining ta’siri tufayli sersub subtropik iqlim, dehqonchilikka, umuman, odam yashashi uchun qulay. Muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan tekisliklar mamlakatning 20 foiziga yaqin hududini egallaydi. Eronning ham yarmi hududi tog’liklardan iborat. Tekislik qisimlari Janubda faqat Fors qo’ltig’i va Shimolda Kaspiy dengizi sohillarida joylashgan. Mamlakatning ichki qismida Dashti Kabir va Dashti Lut nomli ikkita buyuk sahro mavjud. Afg’onistoning beshdan to’rt qismi tog’lik bo’lganligi tufayli uni tog’lik mamlakat ham deyiladi. Shimoliy va Janubiy-g’arbiy rayonlar (Hindukush tizmalari, Dashti Margo va Registon)da toshloq va qumlik dasht va yarim dasht, Qandohor, Qobul vohasi, Xirot, Mozori Sharif, Qunduz, Jalolobod vodiysida serunum tuproqli yerlar mavjud bo’lib, bu yerda aholi zich yashaydi. G’arbiy Osiyoning o’simlik va hayvonot dunyosi ham xilma-xildir, lekin eng qadimiy ibtidoiy davrga nisbatan ancha o’zgargan. O’z davrida boy o’rmon va hayvonlarga ega bo’lgan bepoyon G’arbiy Osiyo o’lkalari hozirda nisbatan ancha qashshoqlashib qolgan. Ayniqsa o’simlik dunyosi juda kambag’al, chunki aholining asosiy yoqilg’isi o’tin bo’lganligi tufayli ko’p o’rmonlar asrlar davomida chopib, o’tin uchun yo’qotilgan, tabiiyki, undagi hayvonlar ham o’z-o’zidan 1 Jabborov I. Jahon etnologiyasi asoslari. T., 2008 yil, 122-bet. 18

kamatyib ketgan. Egey va O’rta dengiz sohillarida ham qisman daraxtli o’rmonlar va butazorlar mavjud. Antropologik jihatdan G’arbiy Osiyo xalqari asosan Yevropoid irqiga oid. Ularga xos belgilar: sochi va ko’zi qora, badani bug’doy rangli, burni o’rtacha, labi kichkina yoki bir oz qalinroq 1 . Mazkur mintaqada joylashgan 12 ta arab mamlakatlarda yashovchi xalqlar, qo’shni Isroil, Turkiya va Erondagi arablar semit tillarida so’zlashadilar. Ammo adabiy va rasmiy davlat tilida so’zlashadigan tiplar orasida farq bor, xalq ichida asosan uch sheva (Suriya, Iroq va Araviya) mavjud bo’lib fanda aniqlashgan semit tipidagi G’arbiy Osiyo aholisining 30 foizini tashkil qiladi. G’arbiy Osiyodagi hozirgi til turkumlarining bittasi ham mahalliy tub tillarga kirmaydi. Semit-xomid, hind-yvropa v turk tillari kirib kelgung qadar bu hududlarda uzoq o’tmishda yo’qolib ketgan qadimgi davlatlarning tillari tarqalgan edi. Shulardan tarixda ma’lumlari shumer, elamin, kassit, lo’libiy, kaspiy, kavkaz tillariga yaqin bo’lgan hatti, xurrit va urartu tillaridir. Semit-xomit tillari eramizdan avvalgi IV ming yilliklarda G’arbiy Osiyo Shimoliy Afrikadan kirib kelib mahalliy tillar bilan aralashib ketgan. Ular III-II ming yilliklarda akkad tili va uning asosiy shevasi- bobil, ossuriya va oromey tillarida namoyon bo’ladi. Mazkur tilarning paydo bo’lishi, tarqalishi va joylashuvi bilan mahalliy xalqlarning etnogenizi va etnik tarixi bevosita bog’lanib ketgan. Yuqorida qayd qilganimizdek, G’arbiy Osiyo jahonning eng qadimiy madaniyat o’choqlaridan biri bo’lgan. Mazkur davlardan turli elat va xalqlar yashagan, xilma-xil etnoslarning almashinib-aralashishi jarayoni to’xtovsiz davom etib turgan. Milloddan avvalgi I ming yilliklarda paydo bo’lgan Hind-yevropa tillaridagi xalqlar G’arbiy Osiyoning ancha qismini bosib olib Midiya, Eron, keyinroq Parfiya va Baqtriya kabi qudratli despotic davlatlarni yaratganlar. Bu davlatlarda yashagan mahalliy elatlar bilan kelgindi, etnoslarning aralashib ketishi oqibatida ko’pchilik eroniy tillardagi 1 Бромлей Ю. Очерки теории этноса. М., 1983 г. стр-19. 19

hozirgi o’troq xalqlar (forslar, gilyonlar, mozondaronlar,qisman pushtunlar va tojiklar) va ko’chmanchi elatlar (pushtunlarning bir qismi, kurdlar, lurlar, baxtiyorlar va hokazo) shakllangan 1 . Mahalliy aholi bilan VII-VIII asrlarda kirib kelgan arablarning aralashuvidan hozirgi arab millati paydo bo’lgan XI-XII asrlarda Kichik Osiyoga bostirib kirgan saljuqiylar mahalliy elatlarni turkiylashtirib hozirgi turklar, ozarboyjonlar va boshqa turkiy xalqlarning shakillanishiga asos solganlar. Hozirgi G’arbiy Osiyo xalqlarining ko’pchiligi sotsial-iqtisodiy jihatdan turli darajada tursa ham, tili va irqiy jihatdan farqlansa ham uzoq tarixiy davr ichida o’zaro yaqin munosabatda bo’lib, bir-birlariga o’tkazgan ta’siri natijasida madaniy maishiy jihatdan umumiy xususiyatlariga ega bo’lib qolishgan. Etnik tuzilishi jihatidan Turkiya aholisinisbatan ancha bir xil, uning 87 foizi, ya’ni 35 mln.dan ortig’i turklar, 4 mln kurdlar, qolgan mayday elatlar (yuryuklar, arablar, lazlar, guruzinlar, armanlar, adigeylar, turkmanlar, greklar va boshqalar)dir. Mahalliy statistik ma’lumotlarga binoan Eronda 40 dan ortiq turli xalqlar yashaydi 2 . Tub aholi hisoblangan forslar butun aholining yarmidan kamini tashkil etadi. Afg’onistonda esa 30 ga yaqin xalq istiqomat qiladi. Mamlakatning Janubi va Shimoliy-sharqiy qismida eroniy tillarda so’zlashadigan, Shimoli-g’arbida turkiy tillardav so’zlashuvchi xalqlar yashaydi. Mamlakatda birinchi marta o’tkazilgan 1979 yilgi aholi ro’yxatiga binoan Afg’oniston aholisi 15,5 mln.dan ortgan. Shulardan taxminan 55% aholisi asli afg’on (pushtun)lar 19% i tojiklar, 9% i o’zbeklar (asosan shimoliy qismida 8% xazariylar, 4% i choraymoqlar, 3% i turkmanlar qogan 2% i boshqa elatlar va etnik guruhlardan (belujiylar, nuristonliklar, forslar, kurdlar, braguilar, qirg’izlar va hokazo). Ayrim etnoslarda qabilaviy tuzum tartiblari saqlangan 3 Arab mamlakatlarning ko’p millatli hisoblangan Livan, Suriya va ziroq davlatlaridan arablar butun aholining 80-90 foizini tashkil qiladi. Iroqda 80 foiz 1 Гумелев Л. Этногенез и биосфера земли. Л., 1990 г. стр-82. 2 Jahon mamlakatlari (qisqa ma’lumotnoma). T., 2006 yil, 358-bet. 3 Jabborov I. Jahon xalqlari etnografiyasi. T., 1985yil, 90-bet. 20

arab xalqi yashaydi, bulardan 18-foizi kurdlar, qolgani forslar, ussiriyaliklardan, turklar, armanlar,turkmanlar va boshqa elatlar. Janubiy osiyo tabiy-geografik va tarixiy-etnografik jihatdan ancha murakka xilma-xil 1985 yilgi malumotlarga binoan, 4,5 mln. kv. km hududda 860 mln.dan ortiq aholi yashangan. Shulardan eng ko’pi Hindistonda (663 mln), Pokistonda (78,8 mln), Bangladeshda (88,5 mln), Shiri-Lankada (15 mln) va Nepalda (14 mln) isteqomat qiladi. Eng kam aholi Butanda (1,3 mln) va Moldava Respublikasida (150 mingga yaqin) joylashgan 1 . Mazkur davlatlar joylashgan Hindiston yarim oroli shimolida Himolay- Hindikush tog’ tizmasi bilan o’ralgan, janubda Huind okeani suvlari bilan yuvilgan, g’abiy qismida Dekan yassi tog’lari Konkada vodiysi sohili bo’yiga cho’zilgan, sersuv hind va Ganga daryolaridan paydo bo’lgan serhosil vodiydan iborat o’ziga xos tabiiy iqlimli hududni tashkil qiladi. Katxiyavar yarim orolidan Shimoli-sharq tomon cho’zilgan Aravalli tog’ tizmalarining g’arbida joylashgan bepoyon suvsiz tor yoki Buyuk Hind sahrosi, Rajaston dashti va Sind tekisliklari ham o’ziga xos tabiat manzarasini yaratgan. Agar Assom va himolay tog’ining Janubiy etaklarida jahonning eng sernam vohasi joylashgan bo’lsa, osha kenglikdagi Sind dashtlarida ayrim yillari bir tomchi ham yomg’ir yog’maydi. Eng qurg’oq Hind tekisliklarida o’simlik dunyosi ancha qashshoq va siyrak namli tropik iqlimli rayonlarda esa xar xil daraxtli o’rmonlar uchraydi. Janubiy Osiyoning o’simlik va hayvonot dunyosi qadimiy davrlrda juda boy bo’lgan, keng hududini subtropik va tropik o’rmojlar, changalzor to’qay (jungle) lar egallagan. Ammo inson faoliyati tufayli daraxtzor o’rmonlar kamayib ketgan. Oqibatda turli-tuman o’rmon hayvonlari soni va turi qisqargan. Antropologik jihatdan janubiy osiyoliklar asosan katta yevropoid irqiga mansub bo’lib, o’ziga xos janubiy tarmoqni tashkil qiladi. Ular uchun qora qo’ng’iroq sochlar, qo’y ko’zlar, qirra burun ancha cho’zinchoq yuz harakterli belgilardir. Bu yerda negroid va mongoloid irqlari bilan aralash tiplarni Shimol va 1 Jabborov I. Jahon etnografiyasi asoslari. T., 2005 yil, 160-bet. 21

Shimoli-sharqda mongoloid, Janubiy Hindiston va Shiri-Lankada veddoid, dravid va hatto avstraloid—negritos tiplarini ham uchratish mumkin. Umuman hozirgi etnoslarda veddoid belgilari sezilarli darajada. Janubiy osiyoning lingvistik tuzilishi nihoyatda murakkab, bu yerda eng ko’p tillar, yuzlab shevalar uchraydi. Keyingi klassifikatsiyaga binoan janubiy Osiyoda 180 dan ortiq til turkumi, faqat Hindistonning o’ziga esa ba’zi malumotlarga ko’ra 1652 ta til va shevalar mavjud. Shulardan eng asosiy hindariy guruhi (1637,5 mln.ga yaqin) bo’lib, ko’p sonli etnoslardan hindistonliklar (180,4 mln), bengallar (69,6 mln), marotxilar (51 mln), gujarotlar (33,3 mln), rajastonliklar (14,3 mln), Sindxilar, Shiri-Lankali singallar (10,5 mln), Nepalliklar (10 mln.ga yaqin) va hokazo 1 . Tarixiy-madaniy taraqqiyot nuqtai nazaridan janubiy Osiyoda ancha rivojlangan bozor munosabatlari darajasiga ko’tarilgan millatlar bilan bir qatorda hali ibtidoiy jamoa tuzimi darajasida turgan ayrim daydi qabilalarni ham uchratish mumkin. Uzoq o’tmishda va ayniqsa o’rta asrlarda yuksak madaniyat yaratgan yirik etnoslar bilan yonma-yon yashayotgan, ammo madaniy taraqqiyot yo’liga chiqa olmagan ayrim qabilaviy guruhlar asta-sekin ko’p sonli qo’shni elatlar bilan aralashib o’z tili va madaniyatini yo’qotib, yuqori pog’onadagi madaniyatni va etnosini qabul qilish yo’lida turibdi. Hindiston ya rim oroli va Shiri-Lanka aholisining etnik qiyofasi asli turli-tuman elatlar orasida bo’layotgan migratsiya, assimilyatsiya va kolsolidatsiya, ya,ni mayda etnoslar bilan yirik millatlar yaqinlashib, aralashish jarayonida turibdi. Mazkur jarayonni to ’ g ’ ri tushunish uchun mintaqaning etnik tarixini aniqlab olish zarur , Keyingi yillarda o ’ tkazilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko ’ rsatadiki , Janubiy Osiyoda qadimiy madaniyat milloddan avvalgi III ming yilliklarda paydo bo ’ lgan Xarappa madaniyatini yaratganlarning etnik turmush sharoiti hali aniqlanmagan bo ’ lsada ular dravid tilida so ’ zlashgan , deb faraz qilmoqda . 1 Гумилев Л. Этносфера история людей и история природы. М., 1983 г. стр-41. 22

Antrapologik jihatdan paleolit va mezolit davrlarida ajdodlari avstroloid tipida bo’lgan Janubiy Osiyoda gominidlar topilmagan bo’lsa ham adam bir million yillar muqaddam yashaganligi aniqlangan. Ular keng hududda daydi turmush tarzida ovchilik va terib-termachilik bilan hayot kechirganlar. III-II ming yilliklarda bu yerda munda va dravid tillaridagi etnik guruhlar paydo bo’ladi va yuqorida tilga olingan yuksak madaniyatga asos soladi. Uzoq o’tmishdagi yo’qolib ketgan ajdodlarning xotirasi faqat o’lik tillar yozuvi-vedda va sansikritda hamda ogzaki ijodida saqlanib qolgan xolos. Shimoliy Hindiston xalqlarining etnik tuzilishiga ko’ra arab, mo’g’o’l istilosi, ayniqsa XVI-XIX asrlarda hukmronlik qilgan, buyuk ajdodimiz Zahiriddin Muhammad Bobur va uning avlodlari davrida ko’chib kelgan har xil etnos vakillari (forslar, hozirgi o’zbeklar ajdodlari toxariylar, tojiklar, turkiy xalqlar) jiddiy o’zgarishlar kiritgan edi. Shiri-Lanka orolida aholi millodan avvalgi I ming yillik o’rtalarida paydo bo’lgan. Ular hindariy tillarida so’zlashadigan hozirgi singallar va tamillarning avlodlaridir. Tahminan o’sha davirlarda ko’chib kela boshlagan dravidlar mahalliy veddalar bilan aralashib ketib hozirgi etnoslarga asos solgan 1 . Janubiy Osiyoga mustamlakachilar-portugallar, gollandliklar, inglizlar XV-XVI asrlardan boshlab kela boshlaydi 200 yillik mustamlakachilik mahalliy xalqlarning etnik tuzilishiga ta’sir qilmagan bo’lsada, mustamlakachilar o’z hukmronligi to’la o’rnata bilgan, ma’muruy-siyosiy jihatdan ancha o’zgarishlar kiritgan, tub aholining sotsial-iqtisodiy va madaniy hayotida juda fojiali salbiy iz qoldirgan. Ozodlik, mustaqillik uchun ko’tarilgan ko’p qo’zg’olonlar shavqatsizlik bilan bostirilgan. Faqat 1947 yilda hindistonliklarning qahramonona ozodlik kurashi tufayli mustaqillik qo’lga kiritilgan. Shiri-Lanka (ilgari Seylon)ni Xvi asrda Portugaliya bosib olgan. XII asr o’rtalarida Gollandiya tasarrufiga o’tgan. XVIII asr oxirlarida esa Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylangan. 1948 yili Shiri-Lanka mustaqillikka erishadi, ammo iqtisodiy va qisman siyosiy jihatdan Angliya ta’sirida qoladi. 1 Коморафф Дж. Национальность этничностьб современность: политика самасознания в конце XX века. М., 1994 гю стр-34. 23

Har bir xalqning shakillanishi jarayonida o’ziga xos xususiyatlar paydo bo’ladi, ammo muayyan hududda va tabiiy iqlimli sharoitda uzoq davr birga yashab kelgan turli xalq va elatlar ko’p asrlik iqtisodiy va madaniy munosabatlar tufayli xo’jaligi va madaniyatida umumiy belgilarini ham shakillantirib kelganlar. Sharqiy Osiyo aholisining ko’pchiligi (taxminan 80 % ) qishloq xo’jaligida band. Masalan, Hindistonda aholining 70% i qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadi 20% dan kamrog’I esa sanoatda band. Pokistoning qishloq xo’jaligida o’z kuchi bilan ishlaydigan aholining 52% i Shiri-Lankada 50%, Nepalda esa 90%, Bangladeshda 80% band. I.2. Janubiy-sharqiy va Markaziy Osiyo xalqlari etnik tarixining manbalarda yoritilishi. 24

Yevrosiyo qit’asining janubi sharqiy qismidagi Hindi-Xitoy yarim orolida va qo’shni Malaya arxipelagi orollarida o’ziga xos madaniyatga ega bo’lgan turli elatlar yashaydi. Taxminan 4,6 mln kv km teritoriyasi bir necha yirik mustaqil davlatlar joylashgan. Uning aholisi 324 mln.dan ortiq. Eng katta yarim orol (jaonda maydoni jihatidan ucinchi o’rinda) hisoblangan, Hindi-Xitoydagi Vetnam (53 mln), Laos (3,7 mln), Kambodja Xalq respublikasi (4,5 mln), Birma (32,6 mln) va Tailand qirolligi (46 mln) joylashgan, 15 mingdan ortiq orollardan tashkil topgan Malayya arxepilagida esa katta hududni egallagan Indoneziya (148 mln) va Filippin (45 mln) Respublikalari, Malayziya Federatsiyasi (13,5 mln), Singapur Respublikasi (2,4 mln) kabi davlatlar mavjud. Janubiy-sharqiy Osiyoning materik va orol qismlari tabiati va iqlimi jihatidan biroz farq qiladi. Uning ko’p qismi esa broz qurg’oq iqlimlidir. Kontenintal qismida Mekonga, Menama, Irovadi, Soluen kabidaryolar, orollarda juda daryolar ko’llar va botqoqliklar mavjud 1 . Hindi-Xitoy va Malayya arxipelagi jahonda eng ko’p turli o’simlik dunyosig ega. Masalan, birgina Kalimanta orolida 11 mingdan ortiq gullaydigan o’simlik turlari (qiyos qilib olinganda butun Afrika qitasida atigi 13 ming turi bor.) mavjud. Abadiy yashil o’rmonzor va butazorlar mintaqaning eng katta boyligidir. Mangrabo o’simliklarning ayrim turlari balandligi 30 metrgacha yetadi, ba’zi past bo’yli palma daraxtlari uzunligi 5,5 metrgacha yetadigan yaproqqa ega, ayrim mana o’simliklarining uzunligi esa 200-300 metr keladi. Hozirgi paytda kelib bunday o’rmonlar ancha kamayib qolgan. Turli o ’ simliklarga boy o ’ rmonzorlarda o ’ ziga xos hayvonot dunyosi ham yaralgan . Bu yerda sut emizuvchilardan maymunlarning har xil turlari ( orangutan kabi yirik odamsimon maymunlardan tortib yarim maymun hisoblangan lemurg va boshqa mayday turlari ko ’ p ) qisman fil , yo ’ lbars , karkidon , tatir , har xil ilonlar toshbaqa , timsohlar uchraydi . Ayniqsa , rang - barang qushlar kapalaklarning turlari 1 Алексеев В. Этногенз. М., 1986 г. стр-72. 25

ko ’ p . Tinch va Hind Okeani suvlari bilan har tomondan , yuvilib turgan janubi - sharqiy Osiyo mamlakatlarining sohil bo ’ ylari nihoyatda baliqqa boy . Baliq va dengiz maxsulotlari mahalliy aholining taomida muhim o’rinni egallaydi. Sharqiy- geografik jihatdan ham Janubiy-sharqiy Osiyo, o’ziga xosdir. Xali to’liq o’rganilmagan bo’lsada, mezolit davrlardayoq bu yerda muayyan madaniy birlik paydo bo’lgan. Hozirgi moddiy va ma’naviy madaniyat xususiyatlari ham o’sha paytlarda shakillana boshlagan va hozirgacha o’z xususiyatlarini asosan saqlab qolgan. Antropologik jihatdan Janubi-sharqiy Osiyo xalqlarining diyarli hammasi mongoloid tipdagi Janubiy Osiyo kichik irqiga oyid. Poleoantropologik ma’lumotlarga qaraganda paleolit va mezolit davrlarida mahalliy aholining bir qismi avstroloid guruhini tashkil qilgan yoki o’ziga xos aralashma tipidan iborat bo’lgan. Qit’a qismida yashovchi eng katta etnos-vetnamlik (vet)lar 40 mln.dan ortiq kishidan iborat. Tili va madaniyati jihatidan ularga yaqin bo’lgan mianglar respublikasining turli vohalarida yashashgan 1 . So’ngi lingvistik ma’lumotlarga qaraganda bu yerda 300 dan ortiq tillar va 1000 ga yaqin shevalar mavjud bo’lib, shularning 96% i avstroneziya til oilasiga tegishli. Qadimgi tarixiy davrlada Osiyo qit’asi Avstraliya bilan birikkan bo’lib beshinchi qit’aga odam o’sha tabiiy ko’prik orqali ko’chib tarqalgan. Mahalliy xalqlarning etnogenizi ham uzoq o’tmishdagi etnik guruhlarning migratsiyasi bilan bevosita bog’liqdir. Hindi-Xitoy yarim orolida qadimiy davrlarda hozirga qadar nisbatan mun-kxmer tilida so’zlashadigan qabilalar ko’proq bo’lgan. Indoneziya va Filippin orollarida negro-avstroid xalqlar joylashgan bo’lib, papios va milaneziya tilari bilan chatishib ketgan. Eramizning boshlarida Shimoliy va Sharqiy tomondan ko’plab kela boshlagan mongoloid elatlar mon-kxmerlarni siqib chiqara boshlaydi va hozirgi vet, tay, lao, birma tillariga asos soladi. Mustamlakachilik davrida 1 Jabborov I. Jahon xalqlari etnografiyasi. T., 1985 yil, 107-bet. 26

missionerlar xristian dinini o’rnatishga intilib Filippin orollarida ma’lum darajada muvaffaqiyat qozondilar. Osiyo qit’asining eng ko’p sonli xalqlari Sharqiy qismida joylashgan. Juda keng hududlarni egallagan bu mintaqaga Xitoy, Mo’g’o’liston, Korea, Yaponiya davlatlari turadi. Sharqiy Osiyoliklarning etnogenezi va etnik tarixi nihoyatda boy va mukammaldir. Kelib chiqishi ham har xil Xitoylarning ajdodlari Xuanxe daryosi bo’ylarida yashagan deb faraz qilinadi. Kiyingi yillarda o’tkazilgan antropologik, tarixiy-arxeologik tadqiqotlar va etnolingvistik ma’lumotlar Sharqiy Osiyo xalqlarining shakillanishi tarixini umumiy tasavvur qilishga imkon beradi. Eramizdan avvalgi V-IV ming yilliklarda Sharqiy Osiyoda bir necha neolitik madaniy markazlar paydo bo’lgan. Hozirgi Xitoyning sharqiy sohillari (szyansu va chjeszyan provensiyalari)da kashf etilgan Sinlyangan madaniyati kiyinchalik ,,sharqiy” nomli etnoslarning paydo bo’lishiga zamin yaratgan 1 . III ming yilliklarda sharqiy yanshaoliklar o’rta Xitoy tekisliklarida yashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliga asos solingan. Ular qoshni turli irqdagi etnik etnik guruhlar bilan yaqin aloqada bo’lganlar. Shan davrida ieroglif tipida yozuv paydo bo’lgan, uning jez idishlari va folbinlar fol ochadigan maxsus suyaklar (folbin suyaklari) ga namunalari bizgacha yetib kelgan. Keyinchalik bu yozuv qo’shni Korea va yaponiyaga tarqalgan. Yapon xalqining etnogenezi haligacha to’liq aniqlanmagan. Yapon tili, yuqorida qayd qilinganidek, mustaqil til turkumiga kirmaydi. Yaponlarning eng qadimgi madaniyati neolit davriga oid umumiy ,,dzemon” nomi bilan ma’lum bo’lib, kelgindi aholisi-aynlar-indoneziyalik va qit’adan kelgan Koreslar bilan aralashib murakkab etnik guruhni yuzaga keltirgan. Eramizning I asrlarida Yaponiyada jamoalarning tizimi yemirila borib siniflar paydo bo’ladi va VII asrda ilk davlat tashkil topadi. O’sha vaqitda Yaponiyaga Xitoyning ta’siri kuchli 1 Xo’jayev A. Buyuk Ipak yo’li. T., 2007 yil, 18-bet. 27

bo’lgan, yozuvi va madniy belgilari ko’chib o’tgan. Asli yapon va kores xalqlarining mustaqil millat sifatida shakillanishi VII-XII asrlarga to’g’ri keladi. Koreslarning ajdodlari milloddan avvalgi II ming yillikka kelib joylashgan, ular Janubiy Manjuriya, Shimoliy Xitoydan materik orqali va dengiz bo’ylab kelganlar. 1948 yil Korea Xalq Demokratik Respublikasi, 1949 yil Xitoy Xalq Respublikasi deb e’lon qilinadi. Yaponiya erkin bozor munosabatlari ustivor bo’lgan mamlakatga aylanadi. Mo’g’o’llar bu mintaqada ancha keyin paydo bo’lgan. Ularning ajdodlari – kidonlar millodning I-II ming yilligi oralig’ida Markaziy Osiyoda o’z imperiyasini o’rnatgan va o’z ichiga hozirgi Mo’g’iliston va Shimoliy Xitoyni qamrab olgan. Mo’g’o’llarning etnogenezida milloddan avvalgi I ming yillikda yashagan, xuni, syanbiy qabilalari ham ishtirok qilgan. XII asrlarda Mo’g’o’liston cho’llarida totar, nayman, merkit, kabi yirik mo’g’ol qabilaviy ittifoqlari paydo bo’ladi. XIII asrlarda maskur elat va qabilalar Temuchin (Chingizxon) boshchiligida birikib mo’g’o’l xalqiga asos solinadi. XVII asrlarda mo’g’o’llar Manjur-Xitoy feodallariga bo’ysunadi va 1911 yillarda qahramonona kurashi natijasida ozod bo’ladi. XX asr 20 yillarda eski tuzim yemiriladi. 1924 yilda esa Mo’g’o’liston Xalq Respublikasi paydo bo’ladi. XX boshlarida yaponlar millat sifatida shakillangan Xitoy, Korea va Mo’g’o’listonda etnik konsolidatsiya jaroyoni faqat xalq inqiloblari g’alabasidan keyin boshlanadi va hozir ham davom etib kelmoqda. Xalqning shakillanishida muayyan etnik birliklarning biri bilan erkin munosabatda bo’lishadi, muomila qilishi, his-tuyg’ularini izhor etishi va tushunishida, iqtisodiy va madaniy alqalar o’rnatishida til bosh omil hisoblanadi chunki til tufayli nafaqat tarixiy, birlik balki umumiy ijtimoiy-iqtisodiy, ayniqsa, madaniy va ma’naviy birlik o’rnatiladi. Ko’pchilik xalq va elatlarga nom ham ularning tiliga qarab belgilangan. Ammo ko’p asrlik tarixiy jarayonda ayrim etnoslar bir necha tillarni o’zlashtirib, oqibatda o’ziga xos milliy tilni yaratganlar. 28

Ba’zi tadqiqotchilar maishiy turmush va madaniyatiga qarab muayyan elat va xalqlarni ajratadilar. Boholanki bir xil turmush tarziga ega bo’lgan bir necha etnoslar ham bo’lishi mumkin. Shuni alohida qayd qilish lozimki, O’rta Osiyo xalqlari uzoq va murakkab mashaqqatli tarixiy jarayoning maxsuli bo’libgina qolmay, ular manaviy madaniyat va hissiyot tuyg’ulari bilan ham nihoyatda chirmashib ketgan muayyan mintaqada shakillangan o’ziga xos etnoslardir. Shuni ham qayd qilish lozimki, O’rta Osiyoga kelgan qadimiy sikif-sarmat va saklar, turklar, arablar va mo’g’o’llar ilgaridan o’zlashtirilgan yerlar va qadimiy madaniyat yaratgan tub elatlar o’lkasiga kelib mahalliy etnoslar bilan aralashib ketganlar. Shunisi qiziqki, qadimiy tub elatlarni yunonlar, sikiflar, satonlar saklar deb tilga oladilar, ba’zilar massagetlar deb ataydilar 1 . Uzoq davr mobaynida O’rta Osiyoga ko’chib kelgan elatlar sak- massagetlar zaminida o’ziga xos jim-jimador madaniy belgilarni qoldirgan. Qadimiy ona Sug’d va Xorazm tuprog’ida yashab kelgan , har xil elat va qabilalar bilan aralashib ketgan o’zbek xalqi ham O’rta Osiyoning boshqa elatlari bilan tub qon-qarindosh. Qirg’izlarning ham asli qadimiy saklar egallagan Tyanshan tog’ bag’ri va etagida yevropoid aholi bilan aralashib o’z ona turkiy tillarini buyerga ko’chib kelishda oldin shakllantirganligini tadqiqotchilar qayd qiladilar. Ularning shevalari, o’zaro tarqoq (tog’li va vodiylarda joylashgan) aholi bo’lishiga qaramay, uncha farq qilmasligi bunga dalil. Antropologik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki milloddan avvalgi I ming yilliklarda hozirgi qirg’izlarning qadimgi ajdodlari yevropoid irqiga bo’lgan, keyinchalik kelgindi mongoloid qabilalar tasirida o’zgargan. Umumiy etnik ildizi bir bo’lgan tojik xalqi baland tog’lar tufayli g’arbiy, simoliy va sharqiy qo’shnilardan, til va irq jihatidan turkumlashmagan va yevropoid belgilarni saqlab qolgan. 1 Markaziy Osiyoda an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. 1-qismi. T., 2005 yil, 12-bet. 29

Demak, butun O’rta Osiyo muayyan tarixiy-etnografik mitaqani tashkil qilgan. Ularning qadimiy ajdodlari bir, etnik zamini umumiy. Buning asosini nafaqat umumiy tabiiy geografik shroit, hatto an’anaviy xo’jalik-madaniy tiplari, kiyim-kechagi, moddiy v a ma’naviy madaniyati, hatto dinlarning birligi va boshqa juda ko’p umumiy unsurlar tashkil qiladi. Tabiiyki, endilikda tarixiy taqdiri bir, etnik va madaniy tarixiy taqdiri bir etnik va madaniy ildizi umumiy, kelajak ijtimoiy-iqtisodiy rivoji uzviy bog’langan maskur respublikalar aholisi etnologiyasini jiddiy o’rganish eng muhim dolzarb vazifalardan desak xato bo’lmaydi. O’rta Osiyo Respublikalarida tili va madaniyati turli bo’lgan har xil elat, xalq va millatlar yashatdi. Bu regionda qadimgi yuksak madaniyat yaratgan xalqlar uzoq murakkab tarixiy taraqqiyotni bosib o’tib asrlar davomida yaqin munsabatda bo’lib umumiy tarixiy-etnografik mintaqani tashkil qilganlar 1 . Orta Osiyo 4 mln kv km maydonni egallaydi. Uning aholisi ma’lumotlarga qaraganda, 50 mln kishidan iborat. Mazkur hududda O’zbekiston (12 viloyat va bir avtonom respublikasi bilan), Qozog’iston (19 viloyat), Tojikiston (3 viloyat), Qirg’istonda (3 viloyat), Turkmaniston (5 viloyat) joylashgan 2 . Mintaqaning geografik sharoiti xilma-xil . Uning ko’pchilik qismi qurg’oq dashtlar va jazirama issiq iqlimli sahro, Janubiy-sharqiy va janubiy tomondan Pomir, Tiyanshan va Kopetdog’ tog’ tizmalari bilan o’ralgan. Tog’li joylari, ayniqsa vohalari yumshoq iqlimli tabiatga ega o’simlik dunyosi juda boy bo’lib, qadimiy davrlardan odam yashashi uchun qulay. Hozir bu yerda xatto subtropik o’simliklar yetishtirilmoqda. Tabiati va iqlimiga ma’lum darajada ikkita dengiz – Kaspiy va Orol ta’sir qiladi. Butun O’rta Osiyoga hayot bag’ishlab turgan Amudaryo va Sirdaryo Pomir tog’laridan boshlanadi. Boshqa katta-kichik daryo va soylar tog’laridan keltirilgan suvlarini vohalarga tarqatib qumli sahrolarda shimilib ketadi. Mahalliy aholi 1 Поляков С. Исторечиская Средней Азии и K азакистана. М., 1980 г. стр-87. 2 Jabbor I. Jahon etnologiyasi asoslari. T., 2008 yil, 146-bet. 30

asosan ikki yirik til turkumiga: o’zbeklar, qozoqlar, turkmanlar, qirg’izlar, qoraqalpoqlar va uyg’urlar Oltoy til oilasining turkiy til turkumiga, tojiklar, belujiylar, kurtlar va forslar esa hid-yevropa til oilasining eroniy til turkumiga kiradi. Bu hududda boshqa etnoslardan kelgindi ruslar, ukrainlar, tatarlar, dunganlar, koreslar, arablar mahalliy yahudiy va lo’lilar yashaydilar. Ular ayrim, bir necha til turkumiga oid xalqlarning avlodi. Mintaqadagi hozirgi aholining 60 foizi turkiy tillarda gapiradigan xalqlar 27% i slavyan xalqlarining 7% i eroniy til oilasining vakillaridir. Markaziy Osiyoda yuzdan ortiq turli xalq va elatlarning vakillari istiqomat qilishadi. Antropologik jihatdan ham O’rta Osiyoning tub aholisi ikki katta irqqa mongoloid irqiga qozoq, qirg’iz va qoraqalpoqlar o’zbek, tojik, turkman va boshqa xlqlar esa qadimgi yevropoid irqiga mansub. Ammo ayrim etnik guruhlarda aralash tiplar ham uchraydi. Asli O’rta Osiyo xalqlarining antropologik qiyofasi milloddan avvalgi I ming yillikda shakillana boshlagan va eramizning XIII asridagi mo’g’o’l istilosidan kiyin tugagan. Antropologlarning tarificha, tub aholi ikkita katta irq – yevropoid va mongoloid oralig’idagi bog’lovchi ko’prik vazifasini bajarib o’ziga xos Markaziy Osiyolik maxsus antropologik tipni tashkil qilgan. Mo’g’o’l istilosidan kiyin turkiy tili ta’siri ancha kuchaygan va XVII asrgacha butun O’rta Osiyoda (Tojikistondan tashqari) to’liq g’alaba qozongan. Bu davrning eng muhim tarixiy ahammiyati shundan iboratki, O’rta Osiyo xalqlarining etnik jihatdan shakllanish jarayoni tugallanadi ammo ularning etnogenezi va etnik shakllanishi uzoq muddatda va ancha murakkab sharoitda ro’y bergan. Buni to’g’ri tasavvur qilish uchun ayrim xalqlarning etnik tarixiga bir nazar tashlash maqsadga muvofiq 1 . O’rta Osiyoda odam paleolit davrida paydo bo’lib, mezolit (aayniqsa neolit) davridan boshlab butun mintaqaga tarqalgan. Qadimgi ibtidoiy ajdodlar ovchilik, baliqchilik va temirchilik bilan shug’ullanganlar. Arxeologik tadqiqotlarga qaraganda, ular urug’, jamoa bo’lib birgalikda ov qilib terikchilik 1 Ходжаев Т. Этнологие процессы в Средний Азии в эпоху средневековья. Т., 1987 г. стр-29. 31

o’tkazganlar, katta uylarda yashaganlar. Neolit makonlari O’rta Osiyoning ko’p joylaridan topilgan. Qadimgi O’rta Osiyoning uzoq davr ichida turli qabila va elatlardan iborat ahamoniylar, kushon, grek-baqtriya, turk xoqonligi, xorazimiylar va arab davlatlari hukimronligida bo’lishi uning etnik zaminida chuqur iz qoldirgan. Ular o’z tillarini singdirib bir necha asr davomida ko’pchilik aholini turkiylashtirgan. O’sha davrlardayoq hozirgi o’zbek, tojik, turkman xalqlarining ajdodlari ancha mustahkam etnik birikmalarni tashkil etgan. XIII asrda bostirib kirib madniy markazlarni talon-taroj qilgan mo’g’o’llar ham, yuqorida qayd qilinganidek, mahalliy aholining etnik tuzilishiga muayyan ta’sir o’tkazgan va turli-tuman xalq va elatlarning aralashib ketishiga sababchi bo’lgan. XVIII asrga kelib turkiylashish jarayoni tugaydi va hozirgi O’rta Osiyoning etnik qiyofasi to’liq shakillanadi. Mazkur jarayonning naqadar murakkab ekanligini tasavvur qilish uchun ayrim xalqlarning qisqacha etnik tarixi bilan tanishib o’tish zarur. O’rta Osiyoning eng ko’p sonli va qadimiy xalqi hisoblangan O’zbeklar hozirgi O’zbekistonning asosiy aholisi (68,7%) hisoblanadi. Tojikiston, Qirg’iziston, Qozog’iston va Turkmanistonda ham o’zbek jamoalari istiqomat qiladilar. Afg’onistonda 1,3 mlnga yaqin o’zbek, Xitoyning Snsizyan-Uyg’ur avtonom rayonida 20 ming, Eron va Turkiyada bir necha yuz ming o’zbeklar yashaydi 1 . Umuman O’zbekistonda o’tgan asr oxirlarida yuzdan ortiq millatdan iborat 16,2 mln.ga yaqin aholi mavjud edi. Shulardan 10,8% ruslar, 4,2% tatarlar, 4% qozoqlar, 3,9% qoraqalpoqlar, 1,1% koreslar va hokazo. Oxirgi ma’lunotlarga binoan hozir O’zbekistonda aholi soni 25 mln.dan ortiq. XX asr arafasida uchta yirik etnografik guruhdan iborat bo’lgan o’zbeklar milliy shakillanishining yuksak pog’onasiga ko’tarildi. Uning irodasini mustamlakachilik zulmi, sho’rolar istobdodi, qatog’onlar, tazyiqlar buka olmadi. O’zbeklar o’z taqdirlarini Mustaqillik va istiqlol g’oyalari bilan bog’ladilar. Nihoyaty 1991 yil 31 avgust O’zbekiston oz mustaqilligini e’lon qiladi, milat 1 ,, Ozbek xalqining kelib chiqishi : ilmiy - metodologik yondashuvlar , etnogenetik va etnik tarix ” mavzusidagi Respublika ilmiy - nazariy seminari materyallari . T ., 2004 yil , 87- bet . 32

o’zining asriy orzulari ro’yobini ko’rdi. Ana shu tarixiy sanadan boshlab o’zbek xalqi yuksak ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy-madaniy taraqqiyot yo’lini tanladi va bu yo’lda ulkan muvaffaqiyatlarni qo’lga kirita oldi. Shu o’rinda alohida takidlab o’tishimiz kerakki, o’zbek xalqining kelib chiqishi, etnik tarixi va xususiyatlari nihoyatda murakkab va uzoq davrni qamrab oladi. Antik zamonlarda yuksak madaniyat yaratgan istedodli, zahmatkash ajdodlarimiz, o’rta asrlarga kelib ilk uyg’onish, ya’ni Sharq uyg’onishi davrini boshdan kechiradilar. Ayniqsa, buyuk xorazmshohlar va temuruylar hukumronlik qilgan davrlarda o’zbeklarning etnik qiyofasi qadimiy svelizatsiya zaminida shakllanib bo’lgan edi. Bunday jarayonning oqibatda o’ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyat yuzaga kelgan va o’zining milliy xususiyatlarini hozirgacha asosan saqlab qolgan. Yurtboshimiz Islom Karimovning ta’rificha, xalq – o’zining ming yillik an’ana va tajribalari, so’nmas xotirasi va buyuk tuyg’ulari bilan yashab kelayotgan qudratli kuch Xorazmshohlar va temuriylar saltanati davrida xalq shaklida tarix sahnasida paydo bo’lgan o’zbeklar ajoyib siymolari bilangina emas, balki so’nmas zo’r tarixiy xotirasi, yuksak ruhiyati va ma’naviy madaniyati, noyob hayotiy tajribasi bilan ham hozirgi zamonaviy svelizatsiyani yaratishdagi eng faol bunyodkor sifatida namoyon bo’ldi. Mintaqadagi o’zbeklardan keyingi ko’p sonli xalq qozoqlar 1920 yillarning o’rtalarigacha ularni noto’g’i – qirg’iz-qaysoq yoki qirg’iz deb ataganlar. Qozoqlar o’z ona respublikasida qoshni O’zbekiston va Turkmaniston rayonlarida, Orengburg va Chelyabinsk viloyatlarida yashaydi. So’nggi aholi ro’yxatiga binoan Qozog’istonning aholisi 14,7 mln.ga yaqin bo’lib, shu jumladan, qozoqlaar 36% ni, ruslar 40,8% ni, ukrainlar 6,1% ni tashkil qiladi. 1981 yilning boshlariga kelib respublika aholisi 15 mln.dan oshib ketdi. qozoqlarning bir qismi chet ellarda chunonchi, Xitoyning Sinszyan-Uyg’ur avtonom rayonida (820 ming kishi), G’arbiy Mongoliyada (70 ming) va Afg’onistonda (5 ming) kishi yashaydi 1 . 1 Народы Средней Азии и Казакистана М., 1962 г. стр-27. 33

Orta Osiyoning eng qadimgi xalqlaridan biri hisoblangan qirg’izlar (2,5 mln.ga yaqin) asosan Qirg’izistonda, qo’shni O’zbekiston va Tojikistonda, qisman Shimoli-g’arbiy Xitoyda va Sharqiy Afg’onistonda yashaydi. Respublikaning umumiy aholisi 4,5 mln.dan ortiq, shundan qirg’izlar 47,9%, ruslar 25,7%, o’zbeklar 12,1%, ukrainlar 3,1%. Turkmanlarning hozirgi hududida qadimdan shakillanib kelgan. Ularning kam sonli jamoalari qo’shni O’zbekiston va Tojikiston respublikalarda, Shimoliy Kavkazda va Astraxan viloyatida joylashgan Turkman xalqining etnogenezi hali to’liq aniqlanmagan. Uning eng dastlabki etnik tuzilishida qadimiy dax-massaget va sarmat-alan qabilalarning roli katta. XX asr boshlarida kelib, turkman millati shakillanib, qabilaviy bo’linishlarga barham berildi. Ular to’liq o’troq turmush tarziga o’tdilar. Qoraqalpoqlarning ham etnogenezi murakkab sharoitda kechgan. Ular hozir o’zlarining avtonom respublikalariga ega. Qoraqalpoqlar O’zbekitonning Farg’ona, Xorazm va Buxoro viloyatlarida, qisman Turkmaniston va Qozog’istonda hamda qo’shni Afg’onistonda yashaydilar. Qoraqalpoqlarning soni 906 ming kishi bo’lib, qoraqalpoqlar 31,1%, o’zbeklar 31,5%, qozoqlar 26,9% ni tashkil etadi. Eroniy til turkumiga kiruvchi eng katta etnos tojiklardir. Ular ham nihoyatda murakkab sotsial-iqtisodiy, siyosiy va geagrafik sharoitda shakilanganlar. Tojiklarning etnogenezi milloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yilliklarning boshlariga to’g’ri keladi. Bu davrda O’rta Osiyoga Yevroosiyo dashtlaridan eroniy tilarda so’zlashuvchi qabilalar kelib mahalliy tub aholi bilan aralashish (assimilyatsiya) jarayoni ro’y berdi. O’zbekistonning Toshkent va Qozog’istonning Almati viloyatlarida koreslar joylashgan. XX asr o’rtalarida bu yerda Xitoyning shimoliy rayonlaridan xitoy shevasida gapiradigan dungonlar kelib joylashadi. Ular hozir Qirg’iziston va Qozog’istondagi Chu daryosi vodiysida o’rnashganlar. Asosan o’zbek va 34

tojikalrbilan aralashib ketgan arablar Zarafshon daryosining Markaziy va pastki oqimida, Qashaqadaryoning etagida va Tojikistonning janubida kichik guruhlarni tashkil qilgan 1 . Orta Osiyo (Buxoro) yahudiylari ko’pincha Ozbekistonning yirik shaharlari: Toshkent, Samarqand, Buxoro va Qo’qonda yashaydi. Kiyingi o’n yilliklar ichida mahalliy yahudiylarning bir qismi Isroil va AQSH ga ketgan. Ular tojik tili shevalaridan birida gapiradilar. Ozbekiston va Tojikistonning turli joylarida uchraydigan O’rta Osiyo lo’lilari ham mahalliy tillarni yaxshi egallaganlar, ammo tojik tilini ona tili deb hisoblaydilar. Etnografik jihatdan ayrim guruhlar biroz o’zaro farq qiladilar (lo’li, jo’gi, mozang va hokazo). Butub Orta Osiyoda boshqa yerdan kelgan etnoslarning eng ko’pchiligini tashkil qilgan sharqiy slavyan xalqlari (ruslar, ukrainlar, va qisman beloruslar)ning vakillari etnografik xususiyatlarini ko’proq saqlab qolgandir. Ular dastlab XVIII asrning oxirlarida Qozogistonning Yevropa qismida, XIX asrning ikkinchi yarmida, O’rta Osiyoga kela boshlagan. II BOB. OSIYO XALQLARINING MODDIY VA MA’NAVIY MADANIYATI. II.1. Osiyo xalqlari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari 1 Бурк С. Население мира. М., 1981 г. стр-129. 35

Insoniyat tarixining o’tgan davri mobaynida tadqiqotchilar tomonidan sivilizatsiyalar va turli tuman madaniyatlar taraqqiyotiga oid juda boy va ancha sermahsul materiallar yig’ilganida hamda bu borada ilm ahli orasida ko’plab bahs munozaralar bo’lib o’tganiga qaramay hali hanuz fanda madaniyat terminining yagona mukammal tarifi mavjud emas. O’z navbatida shuni ham aytib o’tish kerakki, mazkur holat aytarli darajada ajablanarli ham emas. Chunki ijtimoiy fanlar tizimida tabiiy fanlardagidek doimo ham yagona tizim doirasida mujassamlashgan qarashlar bo’lavermaydi. Qolaversa, ,,madaniyat”terminining o’zi ham turli darajadagi va shakldagi voqeliklarni aks ettiruvchi o’plab fanomentlardan tashkil topgan. Uzoq yilar mobaynida xalq turmush tarzi yuzasidan tadqiqotlar olib borgan ko’plab olimlar tomonidan madaniyat iborasida ta’rifu tavsiflar berilgan bo’lib, ko’pincha madaniyat deyilganda – insoniyat faoliyati davomida yoritilgan barcha yutuqlar tushuniladi. Odatda ,,madaniyat” iborasi odamlar turmush-tarzi bilan bog’liq tarzda izohlanadi 1 . G’arbiy Osiyo mamlakatlarining barchasi agrar xo’jalikka ega bo’lib, suniy sug’orish dehqonchiligiga asoslangan, san’at, kam rivojlangan. Tabiati qurg’oq, yog’ingarchilik kam bo’lganligi tufayli dalalari qadimdan kanal va ariqdan, suv omborlari qurilgan dashti biyobonlar chig’ir va korezlar orqali sug’orilgan. Tog’li joylarda lalmikor dehqonchilik mavjud. Ishlab chiqarish qurollaridan butun mintaqaga tarqalgan oddiy temir tishli omoch (yerni 8-10 sm chuqurlikda ag’daradigan), molaketmon, belkurak va o’roq keng tarqalgan. Xirmonga maxsus g’alla yanchadigan shoxi kaltak yoki molga bostirib don yig’ilgan, qo’l tegirmoni yoki xarozga un chiqarilgan. Ko’pchilik dehqon xo’jaliklari qo’l mehnatiga asoslangan, hozirgacha texnika juda kam ishlatiladi. Arab mamlakatlarida asosan bug’doy, arpa, paxta, zig’ir, yosmiq, poliz va estrus ekinlari va bog’dorchilik muhim o’rinni egallaydi. Turkiyada qishloq xo’jaligining yetakchi sohasi g’allachilikdir. Bu yerda bahori ekinlar keng 1 Ashirova A. Abodjonov Sh. Etnologiya. T., 2007 yil, 134-bet. 36

tarqalgan. Chunki suniy sug’orish butun haydaladigan yerlarning 11 qismini tashkil qiladi. Mavjud ekin maydonining 15 foizida texnik ekinlar – paxta (yiliga 0,5 mln tonna), tamaki, qand lavlagi yetishtiradi. Eronda ekiladigan maydonning 70 foiziga don ekinlari (bug’doy, arpa va sholi) ekiladi, qolagani paxta va qand lavlagi, choy, tamaki va bog’dorchilik bilan band. Afg’oniston sug’orma dehqonchilik mamlakati bo’lib, aholisining 70 foizi qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadi. Bu yerda texnik ekinlargan yaxshi xosil olinadi, bog’dorchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, bundan tashqari bug’doy, qand lavlagi, paxta, sholi, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekiladi. Arab mamlakatlarida estrus ekinlari keng tarqalgan. Masalam, Iroq jahonda xurmo eksportining 80% ni yetkazib bergan. Bu sohada jahonda to’rtinchi o’rinda turgan Saudiya Arabistonida 70 ga yaqin xurmo turi mavjud bo’lib, ulardan har yili 250 ming tonna hosil olinadi. Ekildigan maydonning 75% i xurmo daraxtlari bilan band. Sohil bo’yida yashovchi aholi baliqchilik bilan ham shug’ullanadi 1 . G’arbiy Osiyo xallarining xo’jaligida chorvachilik muhim o’rinni egallaydi va bu xo’jalik turli ko’rinishga ega. Ko’manchi, yarim ko’manchi, yarim o’troq va o’troq, chorvachilik bilan asoson arab xalqlari, qisman pushtunlar, yarim ko’chmanchi turkiy elatlar, kurdlar Erondagi va Afgo’nistondagi ayrim qabilalar shug’ullanadilar. Eronda yashovchi 3-4 mln Afg’onistondagi 4 mln ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi elatlar asosan chorvachilik bilan kun kechiradilar. Ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa arab badaviylari tuya, qo’y, echki va ot boqadilar. Masalan, Saudiya Arabistonida badabiylar asosan tuyakashlik va otlarning maxsus arab turini parvarish qilish bilan mashhur. Mamlakatda hozirgacha 300 mingdan ortiq tuya 555 mln qo’y va echki mavjud. Yaqin davirlargacha 500 mingga yaqin tuya bo’lib, har yili Shimoliy Najoda 15 ming bosh tuya savdo qilingan. Ko’chmanchi qabilalar yilda bir necha marta faslga qarab ko’chib yuradilar, jazirama issiq oylari daryo bo’ylarida, qishda sahroda, bahorga kelib vohaga joylashadilar. Yarim ko’chmanchi arab, turk, eron, afg’on qabilalari asosan 1 Jabborov I. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982 yil, 76-bet. 37

mayday mol, echki, qo’y va qisman tuya, ot, eshak boqadilar, qisman parranda ham saqlashadi. An’anaviy xo’jalik sohasi hisoblangan hunarmandchilik barcha G’arbiy Osiyo xalqlarida rivojlangan. Hozirgacha ularning hayotida temirchilik, zargarlik, misgarlik, kulolchilik, ipakchilik, ip yigiruv va to’qimachilik, kigiz bosish, bo’yrachilik va glam to’qish muhim o’rinni egallaydi. Shahar aholisining ko’pchilik hunarmandlari, savdogarlar va ziyoli ishchilar sanoatda bo’lgan ishchilarning uchdan ikki qismi asosan qo’l mehnati bilan band. Ko’pchilik mamlakatlarda zamonaviy sanoat ham taraqqiy etmoqda. Livan va Suriya ham yangi bozor munosabatlariga tortilgan agrar-industrial mamlakat hisoblanadi 1 . Janubiy Osiyo xalqlarining xo’jalik faoliyati dastavval suniy sug’orish dehqonchiligiga asoslanadi. Ular o’z yerlarini daryolardan ariq va kanallar orqali, maxsus quduqlar qazib, chig’iriqlar orqali sug’oriladilar. Dehqonchilik xo’jaliklari asosan daryo va dengiz sohillaridagi serunum tuproqli yerlarda, tog’li joylarning vodiylarida va tog’ etaklarida joylashgan. Ishlab chiqarish qurollari ancha jo’n bo’lib, oddiy yog’ochdan ishlangan temir tishli omoch, mola, ketmon va o’roqdan iborat xolos. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari- bug’doy, tariq, arpa, sholi, makka, dukkakli va poliz, sabzavot va mevalar, qalampir va har xil ziravor, yog’ (kandir, yer yongog’i (araxis), kunjut, sezam) va texnik ekin (paxta, jut) lardir. Yirik plantatsiya xo’jaliklarida choy, qahva, kouchik, har xil xurmo (pal’ma) daraxtlari ekiladi. Yerga ishlov berishda ho’kiz va zebu hayvonlaridan foydalaniladi. Yig’im-terim ishlari faqat qo’l mehnatidan bajariladi, ya’ni hosil asosan o’roq vositasida yoki qo’lda yig’iladi, xirmon ko’tarib oddiy yog’och (xoda) yoki hukiz (yo boshqa hayvon) bilan bostirilib yanchiladi, yova (panshoha) yordamida yordamida sovuriladi 1 . Hindistonda hosil yiliga ikki marta olinadi. Shuning uchun qishloq xo’jalik yili ikki mavsumga ajragan: iyun-oktabr oylari, yozgi (narif) va oktabr- 1 Jabborov I. Jahon xalqlari etnografiyasi. T., 1985 yil, 39-bet. 1 Этнография питания корадов стран зарубежной Азии оньст спавмительной типалогии. М., 1981 г. стр-36. 38

aprel qishki (rabi), narif mavsumida asosan sholi, suli, makka, va hokazo, rabi mavsumida esa bug’doy, arpa, dukkakli va yog’ ekinlari ekiladi. Uy hayvonlari (yirik)va mayday shoxli mol saqlashda Hindiston jhonda birinchi o’rinni egallaydi. Bu hol mamlakat farovonligi bilan bog’liq emas, balki diniy etiqod bilan belgilanadi. Chunki indiuzim diniga jonivorlarni o’ldirishgunoh hisoblanganligi tufayli molni so’yish man qilingan. Faqat musulmon davlatlar- pokiston va Bangladeshda mol go’shti ishlatikadi. Maxsus chorva xo’jaligi G’arbiy Pokistondagi kochmanchi alohida Hindistonnig Maysara shtatida mavjud. Bu yerda asosan hayvon kuchi sifatida va sut maxsulotlar ishlab chiqarish uchun yirik shoxli mol, echki, qo’y, cho’chqa Pokistonning g’arbiy rayonlarida esa tuya va ot boqiladi. Janubiy Osiyoning ayrim rayonlarida esa tuya boqiladi. Janubiy Osiyoning ayrim rayonlarida og’ir ishlarda, masalan, yog’och tayyorlashda, fil kuchidan foydalaniladi. Hindistonning Shimoliy va markaziy qismida joylashgan, tog’ etaklarida, Nepal va Shiri-Lankaning janubidagi tog’li joylarda primitev dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik, ovchilik daryo va dengiz sohillarida baliqchilik, ormon va to’qayzorlarda yig’im-terimchilik bilan kun kechirayotgan xo’jaliklar ham ko’p uchraydi. Mintaqaning shimoliy qismida choy va jut plantatsiyalari ko’proq, markaziy vohalarida paxta va ko’knor, Janubiy Dekan va Shiri-Lankada qahva, kauchik va kakos plantatsiyalari muhim sohaga aylangan. Butun Janubiy Osiyoda qadimdan hunarmandchilik nihoyatda rivojlangan. Janubiy-sharqiy Osiyoning seunum tuprog’, namli va issiq iqlimli qadimiy davrlardan dehqonchilik xo’jaligini ayniqsa sholichiliknin keng tarqalishiga sabab bo’lgan. Yuqorida qayd qilinganidek, sholikorlik bu yerda neolit davrida paydo bo’lib, dastlab unit ay avstroneziya xalqlari egallagan. Endi sug’orma omoch dehqonchiligi Janubiy-sharqiy Osiyo aholisining asosiy mashg’uloti bo’lib, ular ko’p joyda yiliga ikki marta hosil oladilar. Ular sholidan tashqari dukkakli va ildizmevali ekinlar, makka, bog’dorchilik va sabzavot ekinlari yetishtiradilar. Texnik ekinlardan kauchik va kofe daraxtlari, kokos palmasi ham 39

ekiladi. Ishlab chiqarish qurollari deyarli bir xil oddiy yog’och omoch bilan kovlab urug’ soladilar yoki tayyor ko’chat ekiladi, hosilni o’roq yoi pichoq bilan o’rib, xirmonni tayoq bilan yoki molga bostirib yanchadilar. Asosiy ekinlardan masalan, Vetnamda sholi, makka, kouchik daraxti, ildiz mevali ekinlar, choy va paxta ekiladi 1 . Laosda qizil shilliq sholi, bog’dorchilik, sabzavotchilik qisman chorvachilik va baliqchilik rivoj topgan, Birmada poliz ekinlari, bog’dorchilik qishloq xo’jaligining asosini tashkil qiladi, sholidan tashqari ba’zi joylarda choy, kofe daraxti, shakarqamish, kokos palmasi va banan ekldi. Kambodjada sholikorlik bilan baliqchilik muhim soha bo’lsada, kauchik kabi qimmatbaho daraxtlar ham yetishtiriladi. Indoneziyada va Filippinda sholi, makka, loviya, baliq, sabzavot, meva, shakarqamish, kofe kabi ekinlar keng tarqalgan. Orollarida baliqchilik muhim rol o’ynaydi. Guruch, baliq, sabzavot, meva, o’simlik yog’i kabi maxsulotlar butun mahalliy aholining tirikchiligidir. Go’sht kam asosan bayramlarda iste’mol qilinadi, ko’proq parranda, nomusulmon aholi esa cho’chqa go’shtini iste’mol qiladi. Ko’p joylarda chopqi dehqonchiligi hozirgacha saqlanib kelmoqda. Janubiy Osiyodagi singari bu yerda ham o’rmon butazorlarni chopib, qurigandan keyin kuydirib kuliga urug’ sepadilar. Urug’ chopqi yoki tayoq bilan kovlab ko’milgan, ba’zi qabilalar esa (Kalimantandagi dayaklar va boshqalar) chuqurchalarga tashlab ketaverganlar. Shundan so’ng bu ekinga boshqa hech qanday ishlov berilmagan, oqibatda juda past hosil olingan. Kuydirilib ekiladigan dalalar 2-3 yildan so’ng yangilangan. Ular ko’pincha qo’shimcha ovchilik, baliqchilik va termachilik bilan ham shug’ullangan. Ayniqsa, ilon ovi ancha daromad keltirgan. Ilonni tutib, terisini ishlab qimmatbahoga sotganlar. Uy hunarmandchiligi ham ularga qo’shimcha daromad manbai bo’lgan. XIX asrning oxirlarida va XX asr boshlarida ko’p orollarning botqoq va tog’li joylarida daydi ovchi va terimchi guruhlar yashagan 1 . Malakkadagi semangi 1 Лотар Штайн. В чёрных шатрах бедуинов. М., 1981 г. стр-68-69. 1 Jabborov I. Jahon etnalogiyasi asoslari. T., 181-bet. 40

va senonlar, Sumatradagi kubu va qisman sakoya, Kalimantandagi punan va bitiklar, Filippindagi aeta va boshqa qabilalarning asosiy tirikchiligi tropic o’rmonlardagi yemishli o’simliklarni terib-termachlagan. Sharqiy Osiyo xalqlarining xo’jalik faoliyati va madaniyatining turli xilda bo’lishi uning geografik muhiti tabiiy iqlim sharoiti bilan belgilanib, bir necha xildagi xo’jalik madaniy tiplarni yuzaga keltirgan, shu nuqtai nazardan mintaqada farq qiladigan ikki geografik qutb issiq (subtropik va qisman tropic) va mo’tadil iqlimli tabiatga ega. Asli hozirgi davrda to’rtta yirik xo’jalik-madaniy tiplar mavjud ekanligi aniqlangan va ular o’zaro sotsiali-iqtisodiy darajasi bilan farqlanadilar. Eng qadimiy xo’jalik-madaniy tiplardan ovchi, baliqchi va terimchi guruhlar mezolit davriga paydo bo’lib, sof holatda saqlanmagan, issiq iqlimli yerlarda uchraydigan o’rmon terimchilari va ovchilari Xitoy Xalq Respublikasida mon kxmer xalqlarida qisman ( kova, bandun, bulan) saqlangan 2 . Shimoliy-shaqiy vohalarda yaqin davrgacha mo’tadil iqlimga oid terimchi va baliqchi elatlar (yapo aynlari) yashab kelgan XXP da yashovchi tungusmanchjur xalqlari ba’zi piyoda taiga ovchilik-xo’jalik madaniy xususiyatlarini ham saqlab qolgan. Ikkinchi xo’jalik-madaniy tiplar qo’l yoki chopqi dehqonchilik bilan bog’liq bo’lib, asosan O’rta Xitoy tekisliklaridan milloddan avvalgi V ming yilliklarning oxirida paydo bo’lgan. Ular chumiza va tariq kabi qurg’oqchilikda o’sadigan ekin ekkanlar, tosh yoki spool pichoqlar yordamida ularni o’rib olganlar. Cho’chqa, it boqqanlar (go’sht uchun) mazkur xo’jalik tipi an’analari hozirgacha Tayvan gaoshanlarida, Xaynandagi di, qisman miyao va yao nomli elatlarda saqlangan. Ular ildizmevali ekinlar (taro, yams, shirin kartoshka) ekkanlar, sholikorlikni bilganlar. Iszu va Tibet xalqlarida baland tog’likka moslashgan qo’l dehqonchilik-xo’jalik madaniy tipi mavjud, ular asosan arpa, suli va qorabug’doy (grechka) ekib kun kechirganlar. Temir mehnat qurollarining paydo bo’lishi m. av I ming yillikning kelib uchunchi xo’jalik-madaniy tipi shudgor dehqonchiligi dastlab Shimoliy Xitoyda 2 Марков Г. История хозяйство и материальной культура. М., 1979 г. стр-12. 41

yuzaga keltirgan edi. Keyinchalik bu tip butun Xitoyga Koreya va manchjurga tarqalgan. Shudgor dehqonchilik xo’jaligining asosiy belgilari temir tishli omochga xo’kiz qo’shib yani xaydash, hosilni temir o’roq bilan o’rishdan ekinlardan tashqari dukkakli ekinlar, paxta, rami tut, daraxtlarni ekishdan iborat. Mintaqaning janubiy rayonlardagi shudgor dehqonchiligida paxta,choy va yo’q ekinlari kegn tarqalgan janubiy tog’li xalqlar (Tibet, nu, dulun, iszu) da og’ir keng tishli omoch ishlatilgan, qorabug’doy suli va arpa ekkanlar. To’rtinchi xo’jalik manchjur xalqlarigatarqalgan. Bu tip asli miloddan avvalgi I ming yilliklarda hozirgi Mo’g’o’listonning mo’tadil iqlimli yerlarida paydo bo’lgan Ular ko’chmanchi turmush tarziga eg bo’lib qo’y yilqi, qisman yirik shohli qoramol va tuya boqqanlar. Keyinchalik Tibet tog’larida ham qo’tos boquvchi ko’chmanchi chorva elatlari paydo bo’lgan. Xitoyning Shimoliy-sharqiy qismida (Katta Xingan rayonida) o’ziga xos taiga bug’uchiligi xo’jalik madaniy tipi (orogon, evenk kabi etnik guruhlarda) diqqatga sazovordir. Xitoyliklarning asosiy mashg’uloti qadimdan dehqonchilik bo’lib, milloddan avvalgi III ming yillikda yuzaga kelgan va yuqorida tilga olingan yanshoo madaniyati bilan bog’liq bo’lgan. Dastavval mahalliy aholi suli ekkan. XX asr boshlarida O’rta Osiyoda uch xil an’anaviy xo’jalik tiplari ma’lum bo’lgan, vohalarda yashovchi O’troq dehqonchilik xo’jaligi, dasht va yarim dashtlarda ko’chib yurgan chorva xo’jaligi, vohalarga yaqin va katta daryolarning quyi oqimida joylashgan yarim o’troq chorva dehqonchilik xo’jaligi. Xo’jalik madaniy tiplarning chegarasi etnik teritoriyaga tog’ri kelmaydi, ammo tarixiy jihatdan etnik birlik ham uzoq davr ichida shakillanib kelgan 1 . Dehqonchilik va chorvachilik O’rta Osiyoning janubiy rayonlarida milloddan vvalgi Vi-V ming yilligida neolit davridayoq rivojlana boshlagan. II ming yilliklarga kelib dehqonchilik madaniyati ancha kengayib butun janubga 1 Поляковсп. Историческая этнография Средней Азии и Казахстаня М., 1980 г. стр-59. 42

tarqaladi. Tejin va Murg’ob daryolari vohalari o’zlashtiriladi. Bronza (jez) davrida sun’iy sug’orish paydo bo’ladi, yarim ko’chma va ko’chma chorva xo’jaligi rivojlana boshlaydi. Milodning I ming yilliklarida O’rta Osiyodagi dehqonchilikka mos yerlarning deyarli hammasi o’zlashtiriladi. Qozog’iston dashtlarida asosan ot va qo’y boquvchi ko’chma chorvachilik xo’jaligi keng tarqaladi, chorva qabilalari asosan tuya, ichki va qisman ot saqlaganlar. Vohalarda I ming yillikning ikkinchi yarmida dehqonchilikning intensifikatsiyalashuvi va sug’orish tizimlarining takomillashishi asosida o’zlashtirilgan yerlar ancha ko’paygan edi. Pomir tog’larining vodiy va qir-adirlarida dehqonchilik bilan birga yaylovda boqiladigan chorvachilik qoramol parvarish qilingan. Molni jazirama yoz faslida baland tog’ yaylovlariga haydab sovuq qish faslida vohalarga haydab tushganlar. Dashtlarda ko’chma chorvachilik bilan asosan qozoqlar shug’ullangan bo’lsa, turkmanlar qumlik va yarim sahro joylarda sardoba, quduq izlab chorva bilan ko’chib yurganlar. Tyanshan tog’lari etaklarida qirg’izlar, ham asosan chorvachilik bilan shug’ullanganlar . Har bir xalqning turmush tarzi uning xo’jalik faoliyati bilan bo’g’liq. Asrlar davomida ko’chmanchilik qilib yurgan chorvador aholining turmushi o’ziga xos moddiy aholining turmushi o’ziga xos moddiy madaniyatni yaratgan. Masalan chorvador ko’chmanchi xalqlarda yengil tiklanadigan va ko’chirib yurishga qulay bo’lgan konussimon yoki gumbaz shaklida yog’och panjaralardan tiklangan va kigiz bilan yopilgan o’tov uylar keng tarqalgan. Uy jihozlari ham ko’chmanchilik turmushiga moslashgan tteri, yog’och va metaldan yasalgan buyumlardan iborat bo’lgan kiyimlar esa asosan teri va jun matodan tikilgan, ovqatlari go’sht va sut mahsulotlaridan tayyorlangan. Tog’ etaklarida chorvachilik bilan shug’ullanuvchi elatlar o’troq holda yashagan. Faqat yoz paytlarida chorva mahsulotlarini ishlab chiqarish va g’amlash uchun butun aholi yaylovda ko’chib chiqqan, chodirlar tikib yashagan. 43

Kochmanchi chorvadorlar uzoq o’tmishdan boshlab dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi o’troq aholi bilan bog’liq bo’lganlar, chorva mahsulotlarini dehqonchilik hamda hunarmandchilik mahsulotlarga almashib turganlar. Ba’zi ko’chmanchilar esa o’troq holatga o’tib, dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. O’rta Osiyoda dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan bo’lib, quldorlik davridan boshlab murakkab sug’orish inshootlari va sistemalari qurilgan. O’rta Osiyo dehqonchiligiga XIII asrdagi mo’g’o’l istilosi juda katta zarar keltirgan. O’rta asr oxirlariga kelib dehqonchilik biroz tiklangan sug’orish tizimi yo’lga qo’yilgan 1 . Ammo ilgarigi holat to’liq tiklanmagan, aksincha , konservatev dehqonchilik mustahkamlangan. Tog’ etaklarida kariz usuli bilan ,,zinapoya” shaklida ishlangan dalalarga suv chiqarilgan. Yerga ishlov berishda oddiy ishlab chiqarish qurollari-temir yoki cho’yan tishli omoch, mola, ketmon va bel, hosilni o’rishda o’roq ishlatilgan. G’alla o’rilgandan so’ng ot yoki eshak bilan yanchilgan, suv tegirmonida mol kuchi yoki qo’l bilan harakatga keltiradigan tegirmondan don tortilib, un chiqarilgan. Sholi yanchadigan maxsus tegirmon va so’g’i bo’lgan. Bu oddiy mehnat qurollari o’tgan asrning o’ttizinchi yillarida saqlanib kelingan. Dehqonchilik madaniyati iborasi asli ,,yerga ishlov bermoq” degan ma’noni anglatib, keyinchalik, boshqa sohalarga o’tgan va umumiy tarzda madaniyat (ishlov berish) yaratish, so’ziga aylangan. Yerga ishlov berish va o’simliklarni parvarish qilish madaniyati tufayli inson tabiatning farzandi sifatida uning bunyodkorlik qobilyatini munosib ravishda davom qildirib kelmoqda. Tabiatidagi mavjud yuzlab o’simlik turlarini inson o’z qobilyati va mehnati tufayli sun’iy ravishda madaniylashtirib, qishloq xo’jalik maxsulotiga aylantirgan. Oqibatda qadimiy davrlardan inson uchun zarur bo’lgan donli ekinlardan sholi 1 Jabborov I. O’zbeklar. T., 2008 yil, 34-bet. 44

bilan tariq Sharqiy Osiyoda, bug’doy – Hindiston, Ovropa, Amerika, Afrika, Avstraliyada, makka - deyarli butun jahonda, arpa - asosan Sharqiy Ovropada, juxori – Afirika va qisman G’arbiy Osiyoda tarqalgan. O’zbeklarning ko’p qirrali qishloq xo’jaligi asrlar osha toblangan an’anaviy tajribaga tayanadi. o’zbekistonning hozirgi hududi tabiiy geografik sharoitiga qarab uchta qishloq xo’jaligi zonasiga bo’linadi. Tog’li va tog’ oldi zonasi (20,5%), sug’oma yerlar zonasi (18,2%) va qolgani bepoyon dasht, yaylov yerlardan iborat zona. Ammo sug’orma yerlarning barchasi sug’orishga yaroqli emas. Tog’ tizmalari va qum uyumlari orasida, daryo sohilarida joylashgan ziroatchilik vohalari Farg’ona, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, Zarafshon va Xorazm vohalarida qadimgi davrlardan ma’lum 1 . O’zbeklar ziroatchilik sohasida boshqa O’rta Osiyoliklar singari eng qadimiy ajdodlaridan o’tgan sug’oriladigan va lalmikor dehqonchilikni, kichik va katta, oddiy va murakkab sug’orish inshootlari va tizmalari qurishni va dalalarni sug’orishning har xil usullarini, agrotexnika sirlarini yaxshi bilganlar. O’zbeklar qadim davrlardan chorvchilik bilan shug’ullanib kelganlar. O’zbek chorvachiligida qorako’lchilikka ayniqsa etibor katta bo’lgan, dumbali qo’ylar ham ko’p boqilgan. Qorako’l qo’ylari asosan tekisliklardagi yaylovlarda boqilgan. Kuzga yaqin hosil yig’ilgandan keyin podalar yaylovlardan qaytarilib qishloqdagi maxsus ajratilgan qo’tonlarda saqlangan. Ular qishloq atrofidagi dalalarda boqilib, kechalari qo’tonlarda to’plangan. Keyingi bahorda qo’y-qo’zilar yana yaylovlarga chiqarilgan. Undan oldin qo’ylarning birinchi marta junini qirqishgan, kiyin uzoq yaylovlarga ko’chilgan. Qo’ylarning dumbalari hisori nasillari ayniqsa, Janubiy O’zbekistonda va Tojikistonda ko’proq bo’lgan. Ular ko’proq tog’li yaylovlarida kuzning o’rtalarigacha boqilgan, keyin vodiyga haydab 1 Jabborov I. O’zbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 yil, 89-90-betlar. 45

ketilgan, kuzgi juni qirqib va qochirib bo’lgancha qishloq atrofidagi o’tloqlarda va og’ilxonalarda boqilgan 1 . Qo’ychilar asosan sotishga mo’ljallangan. Dasht rayonlarda qora ko’lchilik rivojlangan va bozorga chiqarilgan. Qo’y juni ham bozorga chiqarilgan. Undan ayrim xo’jaliklarda kiyiz, palos, gilam, qop va xurjun ishlab chiqarilgan va qisman savdo qilingan. Qo’y terisidan po’stin va telpak, shuningdek to’shama, mish, sanoch va boshqa uy ro’zg’or buyumlari yasalgan. Odatda hunarmandchilikning eng kamida 32 xili mavjud bo’lgan aholi yashaydigan joyga shahar deb nom berilgan. 1897 yili birinchi aholi ro’yhati vaqtida katta ishlarda aholining ko’pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan. Masalan, Namangan aholisining 64%, Qo’qonning 52%i, Chustning 54%i, Marg’ilonning 50%i, Andijonning 45%i, Toshkent va Samarqand aholisining 29%i mustaqil kasb hunar egasi hisoblangan. Xo’jaliklardan iborat bo’lgan. Ikkinchi katta ijtimoiy tabaqani ayrim mahalla savdo rastalarida joylashgan savdogarlar va dallollarga tashkil qilingan 2 . Misgarlik ham juda keng tarqalgan. Masalan, asrimiz boshlarda Buxorada 400 ga yaqin, Xivada 200 dan ortiq misgar bo’lgan. Ayrim ustalar zo’r mahorat bilan badiiy buyumlar yasagan. Ayniqsa Buxoro, Farg’ona va Xiva misgarlari mashhur bo’lganlar. II.2. Osiyo xalqlarining ma’naviy madanyati Zamonaviy etnologiya fanida tadqiqot mavzusi yanada chuqirlashtirilgan holda dunyodagi eng yirik etnoslardan tortib eng mitti xalqlarni yanada izchi o’rganishga va ularning an’anaviy hamda zamonaviy turmush tarzi, madanyatini bilishga katta e’tibor qaratmoqda. 1 Jabborov.I. O’zbeklar tarixi. T. 2008 y. 53-et. 2 Jabborov.I. O’zbeklar turmush tarzi va madanyati. T.2003.y. 47-bet. 46

Umuman olganda, insoniyatning eng yirik bir necha yillik tarixi davomida turli-tuman madanyatlar mavjud emas. Har bir madanyat, shubhasiz ma’lum bir etnos yoki etnik jamoa ta’sirida shakillandi. Xilma-xil etnomadanyatlar ichida olimlar an’anaviy madanyatni alohida ajratib ko’rsatishadi. An’anaviy madanyat deyilganda biz turli etnos namoyondalari ya’ni bir necha avlod vakillari tomonidan bir necha asirlar mobaynida yig’ilgan bir avlodning o’rgatilishi natijasida unitilib ketmagan urf-odatlarni tushunamiz 1 . Har bir milliy-etnik madanyat o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ma’naviy madanyatga barcha elatlar o’rta asrlar davomida shakillanib kelgan arablar va mahalliy xalqlarning o’zaro ta’siri ostida umumiy madaniy an’analarini hozirgacha saqlab kelmoqda. G’arbiy osiyoliklarning ko’pchiligi (turklar va kurdlardan tashqari) arab alifbosini qabul qilgan, tillarida arab so’zlarining ta’siri juda kuchli, o’quv tizimi, adabiyot, tasviriy san’at islom g’oyalari va aqidalari talabiga moslashgan. Ammo har bir etnos o’ziga xos juda boy madaniy an’anaga ega, qadimiy ajoyib adabiyot va san’atning turli janrlari, arxetekturasi va badiiy hunarmandchilikning go’zal noyob namunalarining yodgoridir. Jahonga tarqalgan ,,Ming bir kecha” ertaklari, Xo’ja Nasriddin latifalar, Go’ro’g’li nomi bilan bog’liq tarixiy dostonlar, mashhur ,,O’g’iznoma” (XI-XII asrlar) va nasihatgo’y donishmand Ko’rkud rivoyatlari, xalq baxshi (o’zan)larining ajoyib san’ati, sho’x laparlar (turkcha mani), salirik (toshlama) va lirik (tyurkyu) ashulalar eronliklarning misli yo’q klassik poeziyasi (Firdavsiy, Umar Xayyom, Hofiz, Sa’diy kabi buyuk siymolarning asarlari), afg’onlarning harbiy raqslari (atan) va eronlarning boy repertuarlari xalq teatri, qadimiy an’anaga ega sharq musiqasi va tamoshalari umuminsoniyat madanyati xazinasining durdonalariga aylangan 1 . xalq ijodida rang-barang jozibador kuy va o’yinlar alohida o’rinni egallaydi. Buyuk san’at namunalariga aylangan qadimiy an’analarni o’zida mujassamlashtirgan o’rta asrlarda yaratilgan osmono’par dabdabali ko’shk va saroylar, go’zal masjid va maqbaralar, bog’u chamanlar 1 Shonyozov . K . Этнической исторй Узбекиского народа. Т., 1974 г. стр-179. 1 Jabborov. I. Jahon etnalogiyasi asoslari T., 2008 yil. 141-bet. 47

hozirgacha kishini hayratga qoldiradi. Buyuk hunarmandlar yaratgan turli naqshlar, zargar va misgarlarning betakror bezaklari ajoyib san’at namunalaridir. Butun G’arbiy osiyoda qadimiy davrlardan barcha xalq va elatlarning ijtimoiy, sotsial, oilaviy va shahsiy hayotida din tra’siri juda kuchli bo’lib, u xalq turmishining hamma hujayralariga singib ketgan. Mintaqadagi deyarli barcha mamlakatlarda (Kipr, Isroil va Liondan tashqari) islom dini ustuvor va hatto ko’pchiligida davlat dini hisoblanadi. Masalan, Saudiya Arabistoni, Yaman Arab Respublikasi va Mal’div Respublikasida islom 100%, Turkiya, Ummon, Qatar, Eron va Afg’onistonda-99%, Birlashgan Arab Amirliklarida, Iroq va Bahrayinda- 96%, Quvaytda-95% va Saudiyada-85% ni tashkil qiladi. Islom mazhablaridan sunna tarafdorlari arablar,turklar, afg’onlar, o’zbeklar, turkmanlar, qisman kurd va balujiylar, shiya mazhabidagilarga butun Eron aholisining 90% i, jumladan, forslar, azarbyjonlar, kurd va balujiylarning bir qismi kiradi. Sunniylar ichida ham mazhablar mavjud. Masa,an, Turkiya va Afg’onistonda xanafiylar Iordaniya va Yaman Xalq Respublikasida shariilar, Saudiya Arabistonida vahobiy (xanbaliy) lar va g’arbiy qismida shofiylar, Birlashgan Arab Amirliklarida molikiylar va xanbaliylar, Quvaytda moliykiylar, Yamandagi musulmonlarning 55 foizi, Iroqda 54 foizi, Bahrayinda yarmidan kamroq aholi shiya mazhabidadir. Boshqa mamlakatlarda shiya mazhabi turli nomdagi tarmoqlarni tashkil qiladi. Uzoq asrlar davomida janubiy osiyoliklarning siyosiy xo’jalik va madaniy yaqin munosabatlari o’ziga xos umumiy ma’naviy madaniyatni yuzaga keltirgan, umumiy xalq ijodiyoti namunalari yaratilgan. Masalan, qadimiy xindilarning muqaddas yozuvlari, vedda gimnlari, buddizm adabiyotida, ,,Mahabharata” va ,,Ramayana” kabi epik asarlar, hikoyalar to’plami, ertaklar va ,,Panjhatantra” masallari, ,,Katakali” nokli teatrlashtirilgan tomoshalari, jozibador kuylari va xoreografik raqslari butun Sharqiy Osiyo xalqlarining umumiy ma’naviy boylilaridir. Ularning kundalik hayotini qo’shiq va raqssiz tasavvur qilish qiyin. Barcha bayramlar, marosimlar, to’ylar va ko’p mehnat faoliyati kuy qo’shiq va raqslar bilan nishonlanadi, qo’g’irchoq teatri, fokuslar v 48

masxarabozlar o’z san’atlarini namoyish qiladilar. Hozirgacha o’rta asrlarda yaratilgan mo’jizali Tojmahal maqbarasi, afsonaviy naqshlar va haykallarga boy Banoras ibodatxonasi va boshqa axrxetektura namunalari, Ajanta g’or ibodatxonalaridagi rasmlar, turli rivoyatlarni aks ettirgan jaykallar va o’yma naqshlar kishini hayratga qoldiradi. Xalq tabobati va farmakalogiyasi yaratgan davolash usullari va dori-darmonlar, yod ta’limot va boshqa xalq aql-zakovati yaratgan ijobiy tajribalari jahonga mashhur. Janubiy Osiyo xalqlarining diniy tasavvurlari turlicha, Bu yerda eng yirik dinlar iudizm, islom a buddizmdir. Masalan, Hindistonda aholining 83 foizi induistlar, 11foizi musulmonlar, 3 foizga yaqini xristizmlar, 2 foizi sekxalar, 1 foiz biddistlar va jaynistlar. Nepal aholisining ham kopchiligi iudistlar (89 foizi Pokistonda musulmonlar butun aholining 97 foizini, induistlar 18 foizini tashkil qiladi. Shiri-Lanka aholisining 66 foizi buddistlar, 19 foizi induistlar, 8 foizi xristianlar va 7 foizi musulmonlar. Eng qadimiy ariy qabilalari zamonida paydo bo’lgan induizm dini poliistik xarakterga ega 1 . uning hozirgacha mashhur hududlaridan Ishna va Shevaga sig’inish butun janubiy Osiyoda saqlangan. Ayrim qabilaviy diniy e’tiqodlar ibtidoiy elatlarda saqlangan bo’lsada, ularda yirik dinlar (induizm, buddizm, islom xristianlik) ta’siri ancha kuchli. Hindiston – buddizimning vatani. U milloddan avvalgi VI asrlarda quldorlik jamiyatida keng mehnatkash ommaning kasta tuzumiga, shafqatsiz jabr- zulmga qarshi tnglik g’oyasini ko’tarib chiqqan diniy etiqod sifatida paydo bo’lgan edi. Buddizm qo’shni mamlakatlar (ayniqsa, Nepal va Shiri-Lanka) ga tez tarqalgan, unga yaqin jaynizm Hindistonning markaziy va g’arbiy hududlarda hukmron bo’lgan. Ariy qabillarining paydo bo’lishi va uzoq davr mobaynida ularning diniy e’tiqodlari mahalliy ibodat va e’tiqodlar bilan aralashib iduizmni yuzaga keltirgan edi. Induizm ta’limotida ko’p xudolik va abadul-abad” yaratilgan kasta tuzimini ilohiylashtiruvchi g’oyalar o’z ifodasini topgan. Induistlar o’z kastasiga itoat qiladilar. Bu ta’limot umumiy tenglikni e’lon qilgan buddizmni 1 Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy etiqod va marosimlari. T., 2008 yil, 127-bet. 49

vatanidan siqib chiqaradi. O’rta asrlarning oxirlari (XVI-XVII asrlar) da induizm elementlari, islom va boshqa dinlar aralashmasidan yakka xudolik diniy ta’limot (sikxizm0 yuzaga keladi va u asosan Panjobda hukmron din bo’lib taniladi. Sikxalar kastalik tartibi, darvishlik va xudo tasvirlarini inkor qiladilar. Janubiy Osiyo xalqlarining etnik qiyofasini so’ngi davrlargacha qabilaviy tuzum tartiblarini saqlab kelgan elatlarsiz tasavvur qilish qiyin. Ular o’ziga xos maishiy turmush va madaniy xususiyatlari, ijtimoiy tuzum tartiblari va xo’jalik faoliyatini saqlab kelganlar. Bu etnoslar eng ko’p sonli santallar (4,4 mln kishi), gondalar 92,7 mln), mundalar (1,4 mln) bilan birga bir necha ming kishilik mayday guruhlar (Shimoli-sharqiy Hindistondagi nega va kxasi, Janubdagi kurumda, to’da, badaga, chenchu, Bxar shtatidagi bxil va boshqa qo’shni orollardagi andomanlar va nikabo’rlar) dan iborat 1 . Janubiy-sharqiy Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati, san’ati va folklori juda boy. Ma’lumki, bu yerda o’rta asrlardayoq ma’rifat ancha taraqqiy qilgan, diniy va badiiy adabiyot tarqalgan. Ammo mustamlakachilik siyosati tufayli an’anaviy madaniyat inqirozga uchragan edi. Qadimdan Vetnamga har xil epik asarlar, musiqa, raqs va qo’shiqlar rivoj topgan. Tailandda har xil xalq teatrlari – imo teatri, qo’g’irchoq va niqob teatrlari tarqalgan. Kambodjada va irmada balet juda mashhur epos janriga asoslangan xalq tomoshalari va soya yeatri (ayniqsa, Indoneziyada vayang-nurvo nomli) katta obro’ qozongan. An’anaviy xalq tabobati hozirgacha o’z ta’sirini yo’qotmagan: har xil tabiiy o’t-o’lanlar bilan davolash, xalq xirurgiyasi usullari va boshqa tibbiy faoliyatga sehirgarlik bilan yondashuv mavjud 1 Buddizm butun Hindi-Xitoy yarim orolida eng keng tarqalgan diniy tasavvurdir. Birma aholisining 83 foizi, Kampuchiya va Laosda taxminan 70 foiz, Tailandda esa 94 foizini buddistlar tashkil etadi. Vetlarning ham ko’pchiligi buddizim diniga bo’ysunadi. Buddistlar bir necha mazhablarga bo’lingan (xinoyana, maxayana va bir necha mayday guruhlar). Maxayana bilan boshqa 1 Jabborov I. Jahon etnalogiyasi asoslari. T., 174-bet. 1 Jabborov I. Jahon etnologiyasi asoslari. T., 2005 yil, 181-bet. 50

sharqiy dinlar va nasroniylikning aralashmasidan ikkta yirik sankretik mazhablar paydo bo’lgan (kao-day va xao-xoa). Filippin aholisining 90 foizi nasroniy diiniga o’tgan, ko’pchilik (84 %) katoliklar. Indoneziyada islom dini hukmron, ya’ni aholisining 94% i musulmon, 4% i nasroniy, qolgani induistlar va buddistlardan iborat. Valayziyada ham ko’pchilik aholi musulmonlar ammo konfutsiylik, buddizm, daosizm induizm va nasroniy dinidagilar ham ancha qismini tashkil qiladi. G’arbiy malayziyaning yarmidan ko’pi islom diniga itoat qilsa, sharqiy qismidagi aholisining ko’pchiligi mahalliy urug’-qabilaviy diniy tasavvurlarga ega. Ibtidoiy diniy e’tiqodlar qisman Birma (kachin, naga, china, lisu, kaven, kaya,tog’li manbalar),Tailand, Vetnam (tog’li tog’ay,kremel va monlar), Laos (tay,mon, mydo, yao) va Sharqiy Timorda hozirgacha saqlangan, sumotra, Kalimontan va Filippinning ayrim orollarida urug’ qabilaviy dinlar haligacha uchraydi Shuni alohida qayd qilish lozimki, Janubiy-Sharqiy Osiyo xalqlari orasida hukmron bo’lgan eng yirik dinlarning barchasi mahalliy diniy e’tiqodlar,xalq urf-odatlari va milliy bayramlaridan keyin foydalanib ularda diniy tus bergan. Masalan, butun mintaqada tarqalgan qishloq xo’jaligi bayram marosimlari, bahor faslida ajdoha shaklidagi kemalarda o’tkaziladigan poydalar dehqonning yordamchisi sabr-taqotli va mehnatkash qo’tos obrazi, mard va topqir quyon sujiti (yo’lbars va timsohlar ustidan g’olib chiqadsigan) diniy tasavvurlar bilan chatishib ketgan. Oilaviy va ijtimoiy bayramlar doimo turli taomlar, rang- barang kuy va raqslar, omaviy tomoshalar bilan nishonlangan. Yaponlarning keyimlari ham xo’jalik madaniy xususiyatlariga qarab belgilanadi. Masalan, otga minishga, qulay bo’lgan oddiy shimni ko’chmanchi chorva xalqlari kashf etgan va keyinchalik butun ot’roq aholiga tarqalgan. Sharqiy Osiyo ko’chmanchilarining keyimlari – chakmon va po’stin, mahalliy va baland va teri yoki kigiz etik ham, qo’shni o’troq aholiga o’tgan. Issiq iqlimli hududda yashovchi xalq ertaklarda etakcha belbog’, ayollarda yubka bo’lgan. Ammo hozirgi barcha elat va xalqlar milliy keyimlarni saqlab qolganlar. 51

Xitoy an’anaviy keyimlarda erkak va ayollarniki ham farq qiladi. Ular asosan keng shim (ishton), yaktak ko’ylak (kofta) va yengsiz kamzul (kurtka) kiyadilar. Qishki kiyimi paxtali shim-kurtka va xalat, bosh keyimlari esa teri qalpoq, yozda ro’mol yoki shlyapadan iborat. Qo’shni kores erkaklari ham keng shim, kurtka, yomg’irda pilash, oyog’iga sandal, boshiga somon shlyapa iyadilar. Ayollari esa keng lozim, keng yubka, yaktaksimon kofta, ayog’iga to’qiligan yoki kigiz sandal kiyib yuradilar. Qariyalari oq keyim, yoshlari rang-barang matolardan tikilgan keyimlar kiyadi. Mo’g’o’llar ham keng shim, uzun xalat va teri etik kiyadilar. Qishda po’stin, malaxay, junli matodan tikilgan va to’qilgan keyimlar keng tarqalgan 1 . Yapon erkak va ayollarining asosiy kiyimi uzun, keng yengli,belbog’li xalat (kimona)dan iborat.Ular ko’pincha boshyalang yuradilar, ba’zan dalada samon shlyapa, oyog’iga yog’och tog’ charimli poyabzal (geta) yoki sandal keyadilar. Faqat boy kishilarigina teri poyabzal kiyadi. Butun Sharqiy Osiyoda hozirgi yevropacha kiyimlar keng tarqalgan. Milliy kiyimlar asosan qishloqlarda, to’y marosimlar, va bayramlarda ko’proq kiyadilar. Ammo eng taraqqiylashgan, industrial mamlakat hisoblangan Yaponyada milliy kiyim mustahkam saqlanib kelmoqda. Sharqiy Osiyo xalqlarining taomlari o’troq dehqon aholisi bilan charvador-ko’chmanchi xalqlarnikidan ancha farq qiladi. Ko’chmanchi aholi istiqomat qiladigan joylarda asosan go’sht va sut mahsulotlari muhum o’rinni egallaydi. Mo’g’illarning tasavvurida ot va qo’y ,,issiq damli “ hayvonlar bo’lganligi sababli odamga ularning go’shti juda foydali sanaladi. Sutni hom holda hech vaqt iste’mol qilishmaydi. Undan qatiq, qimiz, pishloq, yog’, xitoyliklarning taomi asosan guruch har xil donlardan yorma, turli sabzovotlar, baliq va mollyuskalardan iboratdir. Ularda eng sevimli ichimlik choy hisoblanib, u faqat issiq holda ichiladi. Xitoy taomli ikki kompanetga bo’linadi. Chjushi (,, asosiy taom”) va tushi ( ,,ikkinchi darajali taom”) Chjushiga turli xamir taomlar (manti, 1 Jabborov I. Jahon etnologiyasi asoslari. T . 2008 194- bet . 52

ugra, osh, chuchvara, varaqi, patir), guruch, suli va bug’doy yormasi dukkakli ekinlardan pishiriladigan ovqatlar kiradi. Fushiga asosan sabzovot, go’sht va baliqdan tayyorlanib Chjushiga garinur sifatida tortiladi 1 . Fushiga ko’proq sabzovot ishlatiladi. Mol, cho’chqa go’shtlari, Janubda it (o’rta asrlarda it go’shtidan tayyorlangan taom butun Xitoyda eng sevimli hisoblangan) va qurbaqa go’shti keng iste’mol qilinadi. Janubiy Xitoyda baliq va dengiz mahsulotlaridan turli taomlar tayyorlanadi, shuningdek, tovuq va o’rdak go’shtini tanavvul qilish keng tarqalgan. Yapon taomining asosini guruch tashkil qiladi. Guruchni ko’proq hech nima qo’shmay (go’han), tussiz qaynatib iste’mol qiladilar. Har xil ugra oshlar (bug’doy unidan-udon, qora bug’doy xamiridan-soba va hokazo) keng iste’molda bo’lib, u syusyoku, ya’ni ,, asosiy taom” ( xitoylardagi chjushi kabi) deb ataladi. Unda turli qo’shimcha taomlar (fukusyoku) beriladi (ayniqsa, o’tkir loviya souslari turp bilan aralashtirib). Baliq va boshqa dengiz hayvonlari (krab, dengiz tipratikani, mollyuska, kal’mar, lashgust, trepanga sakkizoyoq va hokazo)ni pishirib yeydilar. Mol, qo’y, cho’chqa, parranda va it go’shtidan turli qovurma taomlar tayyorlanadi. O’tmishda O’rta Osiyo xalqlariga xos umumiy madaniy meros mavjud edi. Ayniqsa, xalq ijodida, epik dostonlarda umumiy qahromomlar, sujet va rivoyatlar ko’p uchraydi 1 . Bunga yorqin misol o’zbek, qozoq va qoraqalpoqlardagi ,,Alpomish” dostoni, turkman, tojik va o’zbeklardagi ,,Go’ro’g’li” epik poemasi yoki ,,Shoxsanam” dostoni. Eng qadimiy davrlarda ,,Avesto”da va sak eposiga tilga olingan sujet va obrazlarda aniq saqlangan. Tarixi mushtarak xalqlarning Nasriddin Afandi va Aldar Ko’sa latifalari, qahramonona afsonaviy ertak va rivoyatlar turli mazmundagi lirik ashulalar va jozibador laparlar hozirgacha kishiga zavq bag’ishlaydi. Xalq ijodi namunalari yozma adabiyotga mislsiz ta’sir o’tkazib kelgan. Rudakiy, Alisher Navoiy, Umar Xayyom, Mahtumquli kabi buyuk mutafakkir 1 Этнография пигания народов стран зарибежной Азим оныт сравнительной тполгиию М. 1981,, стр-17. 1 O’zbekiston etnalogiyasi: yangicha qarashlar va yondashuv. T., 2004 yil, 91-bet. 53

shoir va adiblar O’rta Osiyo adabiyoti shuhratini jahonga tanitgan. Xalq vakillari, shoir va oqinlar qadimiy klassik adabiyot namunalarini avloddan-avlodga kuylab kelganlar. Ular jozibador xalq kuylarioni ham bizgacha yetkazganlar. Musiqa san’tiga ham uzoq tarixiy davrlarda paydo bo’lgan. Arxeologlar tadqiq etgan turli antik davr obidalaridagi o’yma va rangli rasimlarda sunray, nay, nogoron, har xil turli asboblar tasvirlangan. Hozirgi o’zbek, tojik, qozoq va turkmanlarning, musiqa asboblari juda ham xilma-xil. To’y va tomoshalarda, bayram va sayillarda doimo musiqa kuylari yangraydi, raqslar ijro etiladi, masxarabozlar va dorbozlar o’z san’atini namoyish qiladilar. Xalq teatri va qo’g’irchoq o’yini ham qadimdan ma’lum. Tasviriy san’at, oymakorlik, koshinchilik, badiiy kashtachilik, naqishli spool buyumlar yasash, gilamdo’zlik va boshqa amaliy san’at butun O’rta Osiyoda qadimdan mashhur bo’lib mutaqillik yillari yangidan yashnadi va professional kacb darajasiga ko’tarildi. Hozirgi davrda biror-bir memorchilik obidalarini, jamoat inshootlarini, madaniyat saroylarini yog’och, gancha va tosh (marmarlar) ga o’yilgan ajoyib milliy naqshlarsiz tasavvur qilish qiyin. Mohir xalq ustalari yaratgan go’zal spol buyumlar, nozik naqqoshlik bezaklari, zardo’zi keyimlar va ajoyib so’zanalar xalqning sevimli uy jihoziga aylangan. Islom dini O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy hayotida asrlar davomida nur taratib kelgan 1 . U butun ijtimoiy, oilaviy va shaxsiy turmushimizga singib ketgan maishiy turmush va madaniyatning barcha majmualariga tarqalgan islom e’tiqodi insonning har kungi hayotini o’zining asl, go’zal va ilohiy, boqiy qadriyatlari bilan, ya’ni o’z buyukligi, tinchliksevarlik, insonparvarlik, poklik, halollik mavqiylari mustaqillik sharofati bilan qayta tiklandi. 1 Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. T., 2002 yil, 118-bet. 54

XULOSA Ma’lumki, insoniyat tarixi qanchalik qadimiy bo’lsa, ularning etno madaniyati ham shunchalik ko’xnadir. Madaniyatlar xalq tarixi va milliy qiyofasi xisoblanib, ijodkorlari xalq ommasi bo’lib, xech kim ularni o’ylab topmagan. Yosh ayrim shaxslar xohish irodasiga bog’liq bo’lmagan turmush-tarzidan kelib chiqqan. Osiyo xalqlarining ko ’ pgina qadriyatlari davrlar o ’ tishi bilan uzoq zamonlardan buyon boqiy yashab kelmoqda . Ba ’ zilari esa unitilgan va ularning bir qismi esa yangicha mazmunga ega bo ’ lib bormoqda . Tadqiqotning natijalari bizga quyidagi asosiy xulosalarni bayon etish imkoniyatini beradi: Birinchidan, Osiyo xalqlarining etnik tarixi va etnomadaniyatini yangi manbalar asosida tadqiq qilinishi jahon etnologiyasidagi ma’lum bir bo’shliqni to’ldirishga xizmat qiladi: 55

Ikkinchidan, Osiyo xalqlarining etnomadaniyatida o’ziga xosligi jihatlari bilan, farqliligi bilan xarakterlanadi; Uchinchidan, Osiyo xalqlari moddiy madaniyati jahon sivilizatsiyasida ham alohida o’rin tutishi ko’rsatib berildi. To’rtinchidan, Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati o’ziga xos xususiyatlarini mavjudligi ilmiy manbalar asosida ochib berildi. Bitiruv malakaviy ishining yakunida tadqiqot natijalariga asoslanib quyidagi taklif va tavsiytalarni amaliy ahamiyatga ega deb xisoblaymiz. Birinchidan, yoshlar tarbiyasi uchun Osiyo xalqlari etnomadaniyati aks etgan atlas albomlarni ko’p miqdorda nashr qilish. Ikkinchidan, Osiyo xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyati namunalarini moddiy meros sifatida ardoqlab buni saqlab qolish. Uchinchidan, tadqiqot natijalari oliy o’quv yurti va o’rta maxsus ta’lim muassasalari talabalariga tarix fani amaliy mashg’ulot darslariga tayyorgarlik ko’rish, kurs ishlari, referatlar va mustaqil ishlar yozishda samarali tarzda foydalanish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T., 2010. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T.,Ma’naviyat”, 2008. 3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq”, 1998. 3. Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqod va marosimlar. T., ,,O’zbekiston”, 2008. 4. Ashirov A. Etnologiya. T., 2007. 5. Jabborov I. Jahon etnologiya asoslari. T., ,,O’qituvchi” 2008. 6. Jabborov I. O’zbeklar turmush tarzi va madaniyati. T., ,,O’qituvchi” 2003. 7. Jabborov I. Etnografiya jahonning etnik qiyofasi. T., O’qituvchi 1982. 8. Jabborov I. Jahon xalqlari etnologiyasi. T., ,,O’qituvchi” 1995. 9. Jabborov I. Turmush tarzi urf – odat va odob. T., ,,O’zbekiston” 1983. 56

10. Jabborov I. O’zbeklar. T., O’qituvchi 2008. 11. Jabborov I. O’zbek xalq etnografiyasi. T., ,,O’qituvchi” 1994. 12. Jabborov I. Jahon dinlari tarixi. T., ,,O’zbekiston” 2002. 13. Nestru М . Odamzot irqlari. T., 1976. 14. Markaziy Osiyoda an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. 1-qism. T., 2005. 15. Sadoxin A. Etnologiya. M., 2000. 16. O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va yondashuv. T., 2004 . 17. O’zbek xalqining kelib chiqishi. Ilmiy metodologik yondashuvlar etnogenetik va etnik tarixi mavzusidagi respublika ilmiy nazariy seminari materiallari. T., 2004. 18. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T-2, T-2001. 19. Арутюнов С. Народы и културы развитие и взаимодействия. М ., 1989. 20. Бромлей Ю. Очерки теории этноса. M ., 1983 . 21. Гумилев Л. Этногенез и биосфера земле. М., 1990. 22. Карабаев У. Этнокултура. T . 2006. 23. Коморофф Д.Ж. Националность этнос, современность, политика самосознания в конце XX века. М., 1994. 24. Народы и религи и мира Энциклопедия. M ., 1998 . 25. Шпажников Г.А. Религии стран Юго – Восточной Азии. M ., 1976. 26. Язьки Азии и Австрики. M ., 1972. 27. Internet: www.google.ru www.google.uz www.ZiyoNet.uz 57

Похожие

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integrallashuvi

Mustaqillik yillarida O’zbekiston-Xitoy munosabatlari

Podsholiklar davrida Qadimgi Misr