logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. История
  4. Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

183.46484375 KB
Скачать
Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni mavzusida yozgan BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI Mundarija Kirish……………………………………………………………..3 I.Bob. Sohibqiron Amir Temur Markaziy Osiyoda barpo etilgan markazlashgan davlatning asoschisi. I .1 Amir Temur davri tarixnavisligi ……………………………..6 I .2 Amir Temur Movaraunnahir xukumdori ……………………..26 II. Bob. Jahon tarixida Soxibqiron Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan urni. II.1 Amir Temur va Temuriylar davlatining jahon tarixida tutgan urni … ……………………………………………………………44 II.2 Amir Temur va Temuriylarning tashqi savdo va elchilik aloqalari … ……………………………………………………....48 Xulosa……………………………………………………….....56 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………….58 Ilova……………………………………………………………..60 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi Milliy istiqlol O‘zbek xalqining asriy orzusi armoni edi. O‘zbekiston mustaqilligining qo‘lga kiritilishi eng ulkan g‘alaba, uning qadriga yetish, mustaxkamlash, avaylab saqlab qolish muxim vazifa. Yurtboshimizning “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvofaqqiyat va zafarlari, yuqotish va qurbonlari, quvonch va istiroblari bilan xolis va xaqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi.” 1 deb aytgan fikirlari nixoyatda katta axamiyatga egadir. Mustaqillik sharofati bilan o‘zligimini anglash, o‘z tariximizni xolisona o‘rganishga ega bo‘ldik. Ayniqsa sovetlar xukumronligi yillarida qoralanib kelgan Amir Temur va Temuriylar davri tarixini yangi manbalar asosida va mustaqillik ruhi bilan o‘rgansh dolzarb mavzulardan biridir. Amir Temur va Temuriylar davrida Movaraunnahir va Xuroson O‘rta Osiyo madaniy hayotida juda katta yuksalish ruy berdi. Bu davir o‘z mohiyati bilan sharq o‘yg‘onish davrining o‘ziga xos bosqichi bo‘ldi. Bu davirda madaniy xayotning kuchayish darajasi IX-XII asrlar orasidagi ilk musulmon renescansidan qolishmaydi. Amir Temur va Temuriylar mamlakat mustaqilligi, el-yurt osoyishtaligi, uni obod etishda bunyodkorlik ishlariga katta axamiyat berdilar. Amir Temur zabt etgan mamlakatlarida xam bunyodkorlik ishlarini amalga oshirgan, davlatlar o‘rtasida savdo va madaniy aloqalar olib borgan shu boisdan xam Amir Temur va Temuriylar davridagi tarixini xar tomonlama xolisona o‘rganish dolzarb mavzu xisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Mustaqillik shamoli esishi tufayli Amir Temur to‘g‘risida noma’lum bo‘lib kelayotgan va sir saqlab kelingan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlar, monografiyalar, risolalar endilikda nashr qilina boshladi. Amir Temurga bag‘ishlab yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil tarzda qabul qila olmaymiz. Chunki, turli davr va sharoitlarda yozilgan asarlar mualliflarning dunyoqarashlariga, bilim saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin 1 Karimov I.A Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. T. Ma’naviyat. 2008. B-97 3 farq qiladi. Amir Temur haqida yozilgan asarlarni bir necha guruhga bo‘lib o‘rganish zarur. Birinchi guruhda: Amir Temur davrida yashagan muarrixlarning asarlari − Sharofuddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy, G‘iyosiddin Ali, Hofizu Abro‘, Xondamir, Mirxond 1 va boshqalarning asarlari. Ikkinchi guruhga turli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari yozgan asarlardir. Bu guruhdagi kishilar Ibn Arabshoh, Lui Gonsales de Klavixo, Ibn Xaldun, Silvestr De-Sosi Sharida, Eyms Feymor va boshqalar. Uchinchi guruhga − Rossiya mustamlakachiligi va sho‘rolar istibdodi davrida yaratilgan adabiyotlar − M.Ivanin, V.V.Bartold, A.Y.Yakubovskiy, G.Hidoyatov va boshqalarning asarlari. To‘rtinchi guruh adabiyotiga − mustaqillik davrida Amir Temur shaxsini oqlanib, tozalanib, asl haqiqat yozilgan asarlar kiradi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : Ushbu bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi Amir Temur va Temuriylar davri tarixini tarixiy va yozma manbalar asosida xolisona tadqiq etish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi Birinchidan: XIV asrning ikkinchi yarimida Movaraunnaxrdagi ijtimoiy- siyosiy vaziyatni tahlil etish. Ikkinchidan: Amir Temur davlatidagi siyosiyo, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tarixini o‘rganish. Uchinchidan: Amir Temur va Temuriylar davridagi tashqi savdo munosabatlarini tahlil etish. To`rtinchidan: Temur va Temuriylar davridagi ilm-fan va madaniy xayotni ko‘rib chiqish. Beshinchidan: Amir Temur va Temuriylarning Jahon tarixida tutgan o‘rnini o‘rganishdan iborat. 1 Sharofuddin Ali Yazdiy. “Zafarnoma”, T.: “Sharq”, 1997. Nizomiddin Shomiy. “Zafarnoma. G‘iyosiddin Ali. “Temurning Hindistonga yurishi kundaligi. Hofizu Abro‘. “Tarixlar silsilasi”. Xondamir. “Habib as-siyar”. Mirxond. “Ravzat us-safo”. 4 BMIning nazariy-uslubiy asosi : O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1996 yilning oktabrida Amir Temur tavalludning 660 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorda “O‘zbekiston Respublikasi Davlat Matbuot qo‘mitasi Amir Temur va uning davri fani, va san’atiga oid yangi asarlarni, shu jumladan chet ellarda nashr etilgan adabiyotlardan namunalarni nashr etishni o‘z rejasiga kiritsin» 1 deyiladi. Mavzuning manbalari Mavzuni o‘rganish jarayonida quyidagi manba va adabiyotlardan foydalandim: “Sharofuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” 2 , Ibn Arabshoh “Ajoyib al maqdur”, “Temur tuzuklari” 3 , Yevgeniy Bereznikov “Buyuk Temur”, B.Ahmedov “Amir Temur”; “Temur va Ulug‘bek davri tarixi”, M.Ivanin “Ikki buyuk sarkarda − Chingizxon va Amir Temur”, A.Muhammadjonov “Temur va temuriylar saltanati”, B.Ahmedov va boshqalar “Sohibqiron Temur”, H.Sattoriy “Amir Temur sevgan yurt”, “Olti asr adolati” va boshqa ko‘plab Amir Temur tarixiga bag‘ishlangan asarlar ilmiy maqolalar, ilmiy to‘plamlardan foydalandim. Mavzuning ilmiy ahamiyati va yangiligi Mavzuni yoritish jarayonida ko‘plab manbalarga duch kelindi va Amir Temurning dunyo mamlakatlari bilan olib borgan do‘stona munosabati tadqiq qilingan. Shuning uchun bu bitiruv malakaviy ishdan qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishda Amir Temurning boshqa davlatlar bilan olib borgan siyosiy iqtisodiy va madaniy aloqalarni manba va ilmiy adabiyotlarni tahlil etgan holda umulashtirib izchil tarzda o‘rganildi. Mavzu xali to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib birinchi marta bitiruv malaviy ish sifatida tadqiq etildi. BMIning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob,4 fasl, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat. 1 “Xalq so‘zi” 199 6 y, 1 aprel. 2 Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon B-16 3 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob 5 I.Bob. Sohibqiron Amir Temur Markaziy Osiyoda barpo etilgan markazlashgan davlatning asoschisi. I.1. Amir Temur davri tarixnavisligi Amir Temur hayoti va faoliyatini gavdalantirish uning zamoni mohiyati, ruhi, muhitining tsvirlash uchun gapni tarix faniga tayanib kelgan va bundan buyon ham tayanadigan asaszaminli eng muhim yozma manbaalrdan boshlash maqbul. Amir Temur hayoti davrida zamondoshlari tomonidan vauning homiyligida yoki Sohibqiron vafotidan keyin hali voqealarning ohiri to’kilmay va salaflarning merosini etiborga olgan holda yaratilgan asarlar ilk manbalar sifatida g’oyat qimmatlidir. O’sha davr taqozosiga ko’ra bu asarlar forsiy tilda yozilgan. Buyuk olim G’iyosiddin Ali ibn Jamol al-Islom Yazdiyning “Ro’znomai G’azovoti Hindiston” (“Hindistonga yurish kundaligi”) risolasi A.Temur faoliyatiga oid ilk asar hisoblanadi. Bu risola A.Temurning shaxsiy ko’rsatmasi bilan 1399-1403 yillar oralig’ida yozilgan 1 . Unda 1398-1399 yillardagi yurish batavsil tasvirlangan. G’iyosiddin Ali risolasiga A.Temurning munosabati e’tiborga sazovordir. Bu munosabat A.Temur shaxsiy xislatlarining ayrim jihatalrini birmuncha yoritib beradi. Yuqorida takidlanganidek, bu asar ”G’ayritabiiy iboralarsiz va kitobxon uchun tushunarli uslubda” yozilishi lozim edi. Shu sababli G’iyosiddin Alining ko’pincha asosiy ishga aloqasi bo’lmagan va bayon mavzuini xiralashtiradigan, tushinish qiyin bo’lgan dabdabali va jimjimador tasvirlari Amir Temurga unchalik yoqmadi 2 . Ammo shunday bo’lsa ham, G’iyosiddin Ali Yazdiyning risolasi unda aniq ma’lumotlar bayon etilgani jihatidan qimmatli manba hisoblanadi. A.Temur va Temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar orasida NizomiddinShomiy va Sharofiddin Ali Yazdiyning “ Zafarnoma” asarlari, o’ziga xosligi va qimmatli dalillarga boyligi bilan , shubxasiz, birinchi o’rinda turadi. 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. B- 18 2 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-25 6 Nizomiddin Shomiy(taxminan 1409-yilda vafot etgan) o’z asrini 1402-1404- yillar orasida Amir Temurning topshirig’i bilan yozgan. Asarda Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishida (1370) to uning G’arbiy Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo va Turkistonga qilgan 7 yillik yurishi (1399-1404) voqealari bayon etilgan. Asarning oddiy til va sodda uslubda yozilganligi undan foydalanishni yengillashtiradi. Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” si bizgacha ikki tahrirda yetib kelgan. 1-tahriri 1404-yil iyun oyida A.Temurning Erondagi Movoraunnahrga qaytish paytida unga taqdim qilingan nusxa bo’lib, hali unga nom berilmagan edi. II-tahriri o’sha paytlarda Ozarbayjon va Iroqni idora qilib turgan Mirron shoning o’g’li Mirzo Umarga taqdim qilingan nusxadir. Muallif uni bir qadar tahrir qilgan. Muqaddimaga bazi qo’Shimoliychalar kiritgan. Mashhur tarixshunos olim Xofiziy Obru Shomiyning bu asariga qo’Shimoliycha yozgan va u “Zayli Zafarnomai Shomiy” deb ataladi. Unda A.Temurning vafotigacha (1405-yil 18-fevral) bo’lib o’tgan voqealar bayon etilgan 1 . Mazkur asarning qo’lyozma nusxalari juda kam bo’lib, Turkiya hamda Armaniston kutubxonalarida saqlanadi. Asarda ko’p parchari rus tilida “ сборник материалов , отнасящихсия к истории Залотой орды ” ( М .,1941) va “ Материалы по истории Туркмении ” ( М .,1939) nomli majmualarda elon qilingan. Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” sining matni, zarur izohlar va ko’p ko’ratgichlar bilan to’ldirilib, chex sharqshunos olimi Filiks Taur tarafidan chop etilgan. Asarning Najotiy Lug’at qilgan turkcha va o’zbekcha (1996-y) tarjimalari ham bor. Ya’na bir “Zafarnoma” Sharofiddin Ali Yozdiy (1454-y. vofot etgan) ning qalamiga mansub bo’lib. Ko’tarinki uslubda bahodirlik qissasi tarzida yozilgan. Agar “Zafarnomai Temuriy”, “Tarixi Jahon kushoyi Temuriy”, “Fatixnomai Sohibqironiy” nomlari bilan ham atalgan bo’lib, Nizomiddin Shomiy asari asosida yozilgan. Sharifiddin Ali Yazdiy asarining bir qancha afzal taraflari bor. 1 “Xalq so‘zi” 1992 y, 9 aprel. 7 Masalan, ko’plab dalil va hodisalar aniqlab yozilgan. Halil sulton hukumronligi yillari voqealarini o’z ichiga olgan. Asarning yana bir muhim afzalligi shundaki, uning katta muqadima qismi ham bo’lib unda Jo’ji, Jiqatoy usullari hamda Elhoniylar davlatining A.Temurgacha bo’lgan tarixi qisqacha bayon etilgan. Muqaddima “Tarixi Jahongiriy” va “Muqaddimai Zafarnoma ” nomlari bilan ma’lum . Sharofiddin Ali Yozdiy bu asarini Fors hokimi, Temuriyzoda Ibrohim Sultonning topshirig’I bilan yozgan (1425-y). Asar Amir Temur tarixi uning tavallud topishidan (1336-yil) to Halil Sulton hukumronligiga chek qo’yilishigacha (1409-y) bo’lgan davr Movaraunnahr, Eron, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlarda kechgan voqealarni o’z ichiga oladi. Asarning qo’lyozma nusxalarini Osiyo va Yevropadagi talaygina mamlakatlarining kutubxonalarida uchratish mumkin. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” sining matni 2 jildda Kalkutta (1885-1888) va Tehron (1957) da Mavlaviy Muhammad Ilohdod va Muhammad Abbosiylar tarafidan chop etilgan. Fransus (Peti de La Krua, 1722) va ingliz (J.Darbe,1723) tillariga qisqacha tarjimalari ham bor. Asarning Shayboniy xonlardan Ko’chkunchixon (1510-1529) zamonida Muhammad ibn Darvesh Ali al-Buxoriy o’zbek tiliga qilgan durustgina qilgan tarjimasi ham yetib kelgan. 1 XIX asrda shoir va vazir Munisning topshirig’iga binoan Xudoyberdi ibn Qo’shmuhammad Xivaqiy qilgan tarjima va Yaroqbiy Qo’ng’rotning ko’rsatmasi bilan no’malum tarjimon qilgan o’zbekcha tarjimalari, shuningdek Mustafo Rahimning turkcha tarjimasi (Istambul, 1929) ham mavjud. Asardan ayrim parchalar fransuz, rus, ingliz, italyan v ao’zbek tillarida chop etilgan. Parchalar Oltin O’rda hamda A.Temurning 1360-1370 (Movarounnahr), 1398-1399 yillardagi ( Hindiston yurishi) tarixiga oiddir. Har ikkala “ Zafarnoma” Movoraunnahr, Eron va Ozarbayjonning ijtimoiy-siyosiy va entik tarixini, xalqning madaniy hayotini, shuningdek Amir Temur va Temuriylar davlatining boshqa mamlakatlar bilan siyosiy munosabatini o’rganishda muhim manbadir. 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-18 8 Sharfiddin Ali Yazdiy asarning o’ziga xos xususiyati shundaki, u xasos yilnomachi sifatidagina emas , balki iste’dodli adib, mohir bayonchi sifatida ham namoyon bo’ladi. Keyinchalik ulug’ o’zbek shoiri va mutaffakkiri Alisher Navoiy risolaning shu jihatini alohida o’qtirib, Sharofiddin Ali Yazdiyning asrini mahorat bilan yozilgan eng mukammal risolalar jumlasiga kiritadi (2). Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida “Zafarnoma ” “Markaziy Osiyo tarixnavisligining durdonasi” sifatida baholanadi. XX asrning yirik sharqshunosi va forsiy manbalar bulog’ini A.K. Arends Shomiy va Yazdiy “Zafarnoma” larning solishtirib, ushbu haqqoniy gapni aytgan edi: “Amir Temur haqidagi dastlabki asarlardan biri Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” nomli rasmiy tarixi bo’lib, bu asar hali Amir Temur hayotlik vaqtidayoq tuzilgan edi. Biroq Amir Temur davr tarixiga oid anchagina to’liq ma’lumot Sharofuddin Ali Yazdiyning ilm-fanda “Zafrnoma ” nomi bilan mashhur bo’lgan asarida berilgan…” Tarixchi va olim Sharofiddin Ali Yazdiy Amir Temur tarixini yoritishga katta ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Muallif o’z kitobini imkoni boricha ishonchli faktik materiallar, Amir Temur buyrug’iga asosan uning kitoblari tomonidan yozib qoldirilgan voqealar, bu voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan kishilar ma’lumoti asosida badiy tarzda bayon etgan… 1 Shuning uchun ham, ortiqcha maqtovlar bo’lishiga qaramay, Sharofiddin Ali Yazdiy Amir Temur shaxsiyatidagi ziddiyatlarni ancha haqqoniy tasvirlagan. Yazdiy keltirgan xabarlarning haqqoniyligiga “Zafarnoma” ning noshiri A. O’rinboyev ham qator asosli dalillar keltiradi. U bunday yozadi: “Muallifning takidlashicha, Ibrohim Sulton (Shohruhning o’g’li) Temur haqida maxsus Kitob yozdirishni niyat qilgan va 822/1419-1420 yilarda o’z davrida kitoblar- baxshi va munshilar tamonidan Temur haqida turkey hamda forsiy tilida yozib qoldirilgan mavjud ma’lumotlarni unga keltirib berish haqida farmon chiqargan. Keyin esa materiallar o’rganila boshlangan… 2 1 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. B-19 2 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-18 9 Asarning Amir Temur tarixidan bayon etuvchi asosiy qismida yozilishicha, podsholikning barcha tomonlaridan Amir Temur haqidagi turkey va forsiy tillarda bayon etilgan hikoyalarning hammasi she’riy va nasriy nusxalari to’plami bo’lgaj, materillar bilan tanishish uchun uchta guruh tuzilgan. Turkiy va forsiy tillarining bilimdonlari ikki guruhni, voqialarni o’z ko’zi bilan ko’rganlar esa bir guruhni tashkil etgan. Dastlab Amir Temur haqidagi harbir hikoya to’qilgan, agar u vaqiani o’z ko’zi bilan ko’rgan kishini talqiniga to’g’ri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni toppish uchun turli shaharlarga choparlar yuborib maskur voqeani Amir Temurning boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki qo’Shimoliycha ma’lumotlar to’plagan. Boshqa guvohlarning hikoyalarini ham eshitgach,Ibrohim Sulton aytib turgan va dastlabki xomakisi yozib borilgan. Ana shu materiallar asosida esa Sharofuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan. Ibrohim Sultonning burug’ini asosan bu kitobni yozish vaqtida sanalar, joy nomlari,ular orasidagi masofa haqidagi barcha ma’lumotlar juda sinchiklab tekshirilishi shart bo’lgan. Sharofiddin Ali Yazdiy oldiga asarni jonli hamda tushunarli qilib yozish talabi qo’yilgan,shuningdek u hujjatlarga qattiy rioya qilishi, Ibrohim Sultonning bevosita nazorati ostida amalga oshirilgan dastlabki xomaki yozuvdan chetga chiqmasligi xamda narsani bo’yab ko’rsatmasligi kerak ekan SHunday qilib , SHarafuddin Ali Yazdiyning “ Zafarnoma”si Amir Temur xaqidagi yozma manbalar orasidagi aniq xujjattlarga asoslangan eng xaqqoniy va eng ishonchlisidir. Demak, bu asrdagi barcha kishilarnig , joylarning nomlari , voqealarning sanalari tarixiy xaqiqat bo’lib , barcha-xabarlar rost va xaqqoniydir. Tarixchi ba elshunos olim Shaxobiddin Abdullox ibn Lutfullox ibn Abdurashid al-Xavofiy (Xofizi Abro’) xam Amir Temur tarixnavisligining yana bir namoyondasi bo’lib maydonga keldi . Uning o’z so’zlariga qaraganda ,u Amir Temur saroyida xizmatda bo’lgan , muayyan darajada unga yaqin turgan . Xofizi Abro’ Amir Temurning xizmatida Sharqning bir qancha mamlakatlarida 10 bo’lgan , Amir Temurning vofotidan keyen uning o’g’li SHoxrux saroyida tarixnavis bo’lgan . Xofizi Abro’ 1431 yilda vafot etgan . Xofizi Abro’ Amir Temur va SHoxruxga yaqin odam bo’lgani uchun xam u keltirilgan ma’lumotlar o’ta muxim . Hofizu Abro’ bir necha muhim tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Ulardan biri “Majmu’ayi Hofizi Abro’” deb ataladi.Undan mashhur arabiynavis tarixchi Tabariy (839-923) ning “Kitobi rusul va-l-muluk va-l-xulafo” (“Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi”) kitobining Bal’amiy qilgan forscha taxriri, aniqrog’I xalifa Muqtadir zamoni (908-932) dan toxalifa al-Mustasim (1242- 1258) davrigacha bo’lgan tarix shuningdek, “Zayli majmua’ at-tavorixi Rashiduddin” Eronning 1306-1393 yillaridagi tarixi va “Zayli zafarnomai Shomiy” asari o’rin olgan. “Majmua’ayi Hofizi Abro’” dan ayrim parchalar matni Xonboba Bayoniy (1938) , Feliks Tauer va J.M. Maytra (1934) tomonidan nashr etilgan. 1 Hofizu Abro’ning ikkinchi asari “Zubdat ut-tavorixi Boysung’uriy” (“Boysung’ur Mirzoning saralangan tarixi”) nomi bilan mashhur va umumiy tarix tarzida yozilgan asardir. Unda Olamning “yaratilishi” dan to 1426-yilgacha bo’lib o’tgan voqealar qayd qilib o’tiladi. Asarning to’rtinchi qismida Amir Temur tarixi Shomiyning “Zafarnoma” si asosida qisqa tarzda va Shohrux Mirzo tarixi (1430-yilga qadar) batafsil bayon etiladi. “Zubdat ut-tavorixi Boysung’uriy” ning nusxalari kam, ular Angliya,Fransiya, Turkiya, Eron, Afg’oniston va Rossiya kutubxonalarida saqlanmoqda. Hofizu Abro’ asarida Amir Temur haqida bayon etilgan ayrim ma’lumotlar tadqiqotchilar e’tiborini tortdi. Masalan, Hofizu Abro’ning guvohlik berishicha, Amir Temur din va shariatni mustahkamlash borasida sidqidildan g’amxo’rlik qilgan. Amir Temur zamonida Samarqand yaqinidagi Angor tumanida va Murg’ob daryosi havzasining yuqori qismida ariq va zovurlar qazilganligi haqidagi ma’lumotlar ham shu asarda bayon etilgan. 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-16 11 Hofizu Abro’ o’z risolasi mazmuniga Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” sidan matnlarni qo’shib (5), shu tariqa ularni avlodlar uchun saqlab qoldi. Movaraunnahr va Xurosonning 1404-1409-yillardagi siyosiy tarini o’rganishda Xoja Tojiddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” kitobi katta ahamiyat kasb etadi. Asar “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma” ga qo’Shimoliycha) nomi bilan ham ma’lum. Asar muallifi haqida juda kam ma’lumotga egamiz. Faqat uning asli Isfaxondan ekanligi, mohir hattot va devoni insho (yozishmalar devoni) ning ko’zga ko’ringan xodimi sifatida ma’lumligi, muzafarriylar davrida 1397-yili Sherozdan Samarqandga kelganligi,1409-uni Shohrux Xurosonga olib ketganligi va uning topshirig’i bilan mazkur asarni yozishga kirishganligi ma’lum, xolos. Lekin u kitobni yozib tamomlay olmadi. Saroyda Faxriddinga qarshi fitnada ishtirok etgani uchun qamoqqa olindi. Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning so’ngni kunlari va Shoxrux tarixini yozishni mo’ljallagan edi. Faqat 5-6 yillik tarixini yozib ulgardi,xolos. Xullas, “Tarixnoma” da 1404-yilning kuzida Konigilda bo’lgan tantana va to’yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning Markaziy hokimiyatini tortib olishi (1405-yil mart oyining o’rtalarida ) va 1409-yil mart oyi oxirlarida uning Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarifidan asir olinishi tarixidan so’z yuritiladi. 1 “Tarixnoma” ning uchta nusxasi bizning davrimizgacha yetib kelgan. Ulardan biri qusurli va Angliyaning Britaniya muzeyida (tartib raqami OR 159), qolgan ikkitasi Turkiyada Sulaymon Fotih (tartib raqami 4305) va Lola Iola Ismoil afandi kutubxonasida (tartib raqami 304) saqlanmoqda. So’ngi nusxa to’laroq bo’lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus tiliga Z.M. Buniyotov tarjima qilgan. Amir Temur tarixi Eronlik tarixchi olim Mo’ ‘iniddin Natanziyning sharqshunoslar orasida “Muntaxab ut-tavirixi Mo’ ‘iniy ” (“ Mo’ ‘iniyning 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 . B-26 12 saylanma tarixi”) nomi bilan mashhur bo’lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar 1413-yili Sherozda Temuriy Iskandar Mirzo saroyida yozilgan. “Muntaxab ut-tavorixi Mo’ ‘iniy” ning ikkita taxriri mavjud: biri yuqorida nimi zikr etilgan Iskandar Mirzoga bag’ishlangan, ikkinchisi Shohruxga taqdim etilgan nusxa , Iskandar Mirzo Shohrux tomonidan tor-mor qilinganidan keyin (1414-yil 20-iyul) tahrirdan chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar bir muncha qisqartirilgan, uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlagan. Asarda eng qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (1405-yil 18- fevral ) bir qator o’lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qiqacha bayon qilingan. Ko’p hollarda muallif har bir sulola vakillariga alohida bob bag’ishlagan. Asarning so’ngi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Asarda Amir Temur yashagan hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy voqealar bir muncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan o’zi to’plagan materiallarasosida yozgan. Amir Temur zamonidagi voqea-hodisalar Natanziyga yaxshi ma’lum bo’lgan, shuningdek u saroy solnomalaridan foydalanish mashhur, tarixiy voqealarning hali hayot bo’lgan ishtirokchilaridan o’ziga kerakli ma’lumotlarni so’rab- surishtirib bilib olish imkoniyatiga ega bo’lgan. Ba’zi o’rinlarda muallif shohidlardan eshitib yozganiga ishora qiladi. “Muntaxab ut-tavorix” dagi ayrim xronolik chalkashliklar, nazarimizda, Natanziy og’zaki ma’lumotlardan ko’p foydalangani natijasidir. Asarda Amir Temurning vatanparvar lashkarboshi va tadbirkor davlat arbobi sifatida kamol topib borishi yorqin aks ettirilgan. Muallif mamlakatdagi tarqoqlikni tugatishda va mo’gul xonlarining Movoraunnahrga bosqinchilik tajovuzlariga chek qo’yishda Amir Temurning harbiy va siyosiy faoliyatig’oyat katta ro’l o’ynayotganini ta’kidlaydi. 1 Amir Temur hukmronligi davri tarixi ko’tarinki uslubda bayon etiladi. O’tga bir yarim asr davomida tanazuldan boshi chiqmagan Turonda ulkan ulkan o’zgarishlar yuz bera boshlaydi: “Andak fursatda Samarqand shu qadar go’zal va 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-25 13 obod bo’ldiki , Oliy jannatga ta’na qilib, yer yuzining behishtiga aylandi. Shaharning tevarak atrofida ham ko’rkam bog’lar va dilkash imoratlar bunyot ettirdi. Rub ‘I muskunnning hamma joylaridan bu muborak shaharga otlanib, hazrat Amir Sohibqironning adolatli va marhamatli soyasidan panoh topishdi. Hazrat barcha yo’llarda yomlar (maxsus bekatlar ) barpo etishni buyurdi va xalq o’tib kechadigan joylarni xarobalarni tuzatib obod qildirdi. Oily rabitlar va xonaqoxlar qurdirib, faqiru miskinlar uchun hayriya tarzida ularning eshiklarini ochib qo’ydi. Chunonchi Amir Sohibqiron ko’p muddatgacha zaminning bepoyon gilamida yashovchi haloyiqning shodu xurramligiga bois bo’lib, ulkan bir davlatni idora etdi ”. “Muntaxab ut-tavorix ” da Amir Temurning shaxsiy xislatlari qaysi ilmlarga qiziqqani haqida ham muhim ma’lumotlar bor. “Amir Sohibqiron ilmu hikmat ahli va fan arboblari bilan do’stlashgan edi. Tarix kitoblarini eshitish orqali ummatlar nasibi va sharhi hollarini turk, arab va ajam podsholarining turgan turgan joylari va qilgan ishlari va bu ilmning boshqa tarmoqlarini chuqur egallagan edi. Tib va nujum ilmlarining mashhur masalarida ham yetarli ma’lumotga ega edi. Tib va nujum ilmlarining mashhur masalalarida ham yetarli ma’lumoyga ega edi. O’zining aksar vaqtini sayyidlar, olimlar va mashoyihlar bilan suhbatlashishga sarf qilar edi” 1 . “Muntaxab ut-tavorix ” ning manba sifatida qimmatli jihatlaridan yana biri shuki, Amir Temurning harbiy dahosi va lashkarining jangovorligi haqida boshqa manbalarda uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy keltirgan turkey tildagi o’sha davrga oid bir qancha harbiy atamalarh hatto Nizomiddin Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” larida ham uchramaydi. Bu hol Natanziy asarining originalligi, muharrir o’z davriga oid harbiy atamalrni sinchiklab o’rganganligini tasdiqlaydi hamda, ehtimol, u Amir Temur lashkarida jang qilgan bazi yirik sarkardalardan ham o’z asari uchunmuhim ma’lumotlarni so’rab olganini taxmin etishga asos beradi. 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob B-13 14 “Muntaxab ut-tavorixi Mo’ ‘iniy ” ning nusxalari Buyuk Britaniya, Fransiya, Rossiya va Eron kutubxonalarida saqlanadi. Uning baz’zi nusxalarining ruscha tarjimasi “Oltin O’rda tarixiga oid materiallar” to’plamida nashr etilgan. Asarning to’la farnsuscha tarjimasini Jak Oben nqilgan. Hofizi Abro’ va Mo’ ‘iniddin Natanziydan keyin Kamoliddin Abdurazzoq ibn Mavlon Jamoliddin Ishoq as-Samarqandiyningnomi alohida ajralib turadi. U 1413-yilda shohruxsaroyiga yaqin bo’lganimom oilasida tug’ilgan. Abdurazzoq Samarqandiy, avvalgi sahifalarda takidlanganidek, Shohruxning diplomatiya sohasidagi topshiriqlarini bajargan. Shohrux vafotidan keyin boshqa temuriyzodalar huzurida xizmat qilgan,1463-yildan boshlab hirot madrasalaridan birida shayz bo’lgan va shu yerda taxminan 1483-yilda vafot etgan. G’oyat mashhur bo’lgan “Matlaai sa’dayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish va ikki dengizning qo’shilish joyi”) asari Abdurazzoq Samarqandiy qalamiga mansubdir. Bu asar XIV- XV asega iod voqealarni o’z ichiga oladi. Muallif qo’lyozmani 1470-yilda yozib tugatdi, keyinchalik unga ba’zi o’zgarish va qo’Shimoliychalar kiritdi. 1 Yuqorida tilga olganimizdek, Hofizi Abro’ning “Zubdat at-tavorix” asari Abdurazzoq Samarqandiy uchun asosiy manba bo’ldi. Tadqiqodchilar Abdurazzoq Samarqandiyni Nizomiddin Shamiy va Sharofuddin Ali Yazdiy qalamiga mansub “ Zafarnoma” lardan (8) va boshqa ba’zi mualiflarning asarlaridan ham bahramand bo’lganligi, ammo uning asarida mazkur asarlarda uchramaydigan bir qancha tavsilotlar ham borlini ta’kidlaydilar shu jihatdan Abdurazzoq Samarqandiy asari Amir Temur va uning davri tarixini o’rganishga oid muhim manbalardan hisoblanadi. Sahrofuddin Ali Yazdiyning “Zafarnomasi” bilan Abdurazzoq Samarqandiyning bu kitobida Amir Temur va Temuriyzodalar tarixi batafsil bayon qilingan, mazkur kitob Sharq va G’arbda ko’p martalab mnashr etilishining sababi ham shunda. 1 Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon B-15 15 Amir Temur zamondoshi—mashhur arab tarixchisi Abduraxmon Abu Zayd ibn Xaldunning (1332-1406) fikrlari diqqatga sazovor. Uning ko’p jildli asoisy tarixiy-ijtimoiy asari “Kitob al-ibor” (“Nasihatomuz misollar kitobi”) jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi ta’limotga hamda musulmon Sharqkari xalqlari va Mag’rib xalqlari tarixini o’rganishga qo’shilgan katta hissa deb tan olingan. Ibn XAldum Damashq shahrining Amir Temurga topshirilishi shartlari haqida muzokara olib borgan Damashq delegatsiyasi tarkibiga kirgan edi. Shu tariqa Ibn Xaldum Amir Temur bilan shaxsan suhbatlashishga musharraf bo’lgan. Ibn Xaldumning Amir Temur tashqi siyosiy faoliyatiga qanday munosabatda bo’lishidan va unga qanday nazar bilan qarashidan qat’iy nazar, u Amir Temurning betakror va yorqin shaxsiga xolis baho bermasdan iloji yo’q edi. Xaldum Amir Temurning harbiy tarix sohasidagi teran bilimidan hayratga tushdi. Ibn Xaldum o’sha paytda Amir Temur sehrgarlik va jodugarlik kuchiga ham ega degan tasavvurlarni qat’iyan rad qildi, uning nmunozara va bahslarini yaxshi ko’radigan o’tkir zakovatli va teran zehnli inson ekanligini ta’kidladi. Ibn Xaldumning dalolat berishicha Amir Temur undan “o’zingizning Mag’rib mamlakatingizni, uning manzu\illari va shaharlarini batafsilroq bayon etib beringiz” ,—deb iltimos qilgan 1 . Amir Temur o’z suhbatdoshining at-Tabariy (X asr boshlarida yashagan tarixchi) qarashlarini shaxsan qanday baholashini so’radi. Mana shularning hammasi Amir Temurning keng bilimli va sinchkov donishmand sifatidagi qiyofasini qimmatli jihatlar bilan to’ldiradi. Amir Temur zamondoshlaridan biri IBN Arabshoh (Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Ibrohim (1389-1450) asari Amir Temur haqidagi manbalar qatoridan alohida o’rin oldi. Ibn Arabshoh Damashqda tug’ilib o’sgan. Bu shahar Amir Temur qo’l ostiga o’tganida u 12 yoshda edi. U aka-ukalari hamda onasi bilan birag Samarqandga olib ketiladi, bu yerda 1401- yildan to 1408-yilgacha yashaydi. Ibn Arabshoh shu yerda ta’lim oladi, shaqr 1 www.ziyo.net 16 tillaridan bir nechtasini o’rganadi, har holda Amir Temurning o’z saroyida bo’lmasada, Temuriylardan birining saroyiga yaqinroq turganligi seziladi. 1408- yildan keyin Sharq mamlakatlari bo’ylab ko’plab sayohatlar qilgach, ona shahri Damashqqa qaytadi, so’ngra Qohirada yashaydi va shu yerda vafot topadi. Ibn Arabshox tarix,adabiyot grammatikagaiod bir qancha asarlar yozgan. Uning qalamiga mansub “Ajoyib ul-maqdur fi axbori at-Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari”) Amir Temurga va uning zamoniga bag’ishlangan salmoqli asardir. 1 Ibn Arabshox Amir Temurga nisbatan dushmanlik ruhidagi mualliflarjumlasidan edi. Bu hol uning asarida to’la aks etdi. Shunday bo’lishi tabiiy edi, chunki jahon tarixidagi eng yirik arboblardan hech biri va hech adabiyotda bir xil, bir ma’noda baholangan emas. Ularning hayoti va faoliyati to’g’risidagi bilimlar jamlanishi jarayonida ularning tarafdorlari bilan g’animlari o’rtasida, tabiiy bahslar bo’lib turgan, ijobiy va salbiy yoki betaraf tarzdagi va shu kabi turli-tuman fikrlar aytib kelingan. Mana shunday muayyan holatda, Ibn Arabshoxning Temur davlati va unga chegaradosh mamlakatlar siyosiy xo’jalik va madaniy turmushini qo’Shimoliycha ravishda oydinlashtirib beruvchi ko’pdan-ko’p diqqatga sazovor misollarni bayon qilishi g’oyatmuhimdir. Dunyodagi ko’pgina sharqshunoslar,tarixchilar, san’atshunoslar Ibn Arabshoh asarining ana shu jihatiga zo’r e’tibor bilan qarab kelmoqdalar. Diqqatga molik yana bir jihati shundan iboratki, Ibn Xaldum kabi Ibn Arabshox ham Amir Temurga naqadar salbiy nazar bilan qaramasin, har holda uning shaxsini munosib baholadi: “Yetmish yoshli Temurning fikrlari hali ham qat’iy, jismoniy jihatdan kuchli va baquvvatdir… 2 — deb yozadi Ibn Arabshox.— U istehzo va soxtalikni yoqtirmaydi, baxtsiz hodisaro’y berganda g’amga botmaydi, doim sergak va mardona turadi, uning oldida hamma itoatgo’y bo’lib qoladi va hurmat bajo keltiradi. U mard va jasur adamlarni yoqtiradi… U masalaning mohiyatini 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-45 2 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. B-36 17 darhol payqab oladigan mohir bahschi edi… U farosati bilan haqgo’y— yolg’onchini darrov farqlar edi” 1 . Lekin shunday bo’lsada Ibn Arabshoxning faqat o’zi ko’rganlari haqida yozganlari ishonchga sazovor. Birovlardan eshitib yozganlariesa ko’pincha uydurma va hatto afsonadan iborat. Muallif asarni yozishda birorta ishonchli manbaga asoslangan. “Ajoyib ul-maqdur fi axbori at-Taymur” asarining qo’lyozma nusxasi Fransiya, Misr, Suriya , Turkiya va Rossiya kutubxonalarida saqlanmoqda. Mtni Leyden (Gollandiya), Qohira (Misr), Kalkutta (Hindiston)da chop etilgan undan ko’pgina parchalar lotin (S.N.Manger),fransuz (P.Vate), ingliz(I.I.Sanders), rus (A.E.Shmidt) tillarida nashr etilgan. O’zbek tilida ikkita jildan iborat kitobda (U.Uvatov) chop qilingan. Ibn Arabshox bayon etgan yana bir ma’lumot diqqatga sazovordir. Muallifning yozishicha, “Ajoyib ul-maqdur fi axbori at-Taymur” zamonida (albatta, ijtimoiy tuzum, diniy axloq va rasm-rusumlar doirasida) xalq ommasi Sohibqiron amri bilan o’tkazilgan barcha katta bayram va ziyofatlarda ishtirok etrdi. Temur shaharda bo’lmagan vaqtlarda uning saroylaridagi katta bog’larga Samarqandning aholisi bemalol kiraverardi. Ibn Arabshoxning dalolat berishicha, podshoh oilasidagi katta bayramlar sharafiga Samarqand xalqini har xil to’lovlaradn ozod qilish odati ham amal qilar edi. XV asrda yashagan arman tarixchisi Foma Metsopesining asari ham “Ajoyib ul-maqdur fi axbori at-Taymur”ga ashaddiy dushman o’rduga mansub manbalar qatoriga kiradi. Ammo undan ham ba’zi bir e’tiborga loyiq ma’lumotlar topsa bo’ladi . Amir Temur va uning sohibi toj farzandlari tarixi va yana bir yirik tarixshunos olim—Muhammad Ibn Xovandshoh ibn Muhammad (u ko’pincha Mirxond nomi bilan mashhur) tarafidan yozilgan. Mirxondning bu asari “Ravzat us-safofi siyrat al-anbiyo va-l-mulk va-l- xulafo” (“Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida janat bog’i ”) nomi bilan mashhur bo’lib,yetti jilddan iborat. Asarning yeetinchi jildi ( 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-121 18 to 1467-yilgacha bo’lgan voqealar), muallifning betobligi va zamonnning nosozligi tufayli, nihoyasiga yetmay qolib ketgan. O’ziga xos jo’g’rofiy bo’lgan jo’g’rofiy qo’shimcha bo’lgan asar xotimasi va yozilmasdan qolgan qismlar olimning nabirasi Xondamir tarafidan oxiriga yetkazilgan. Alisher Navoiyning topshirig’i bilan yozilgan bu asar umumiy tarix tarzidagi asardir. U dunyoning “yaratilishi” dan to 1523-yilga qadar Movoraunnahr, Eron, va Musulmon Sharqidagi boshqa mamlakatlarda kechgan voqealar haqida hikoya qiladi. Asarning I-V jildlari termadir, so’ngi ikkijildi, aniqrog’i VI jildi XV asrningikkinchi yarmi tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Unda Amir Temur va Temuriylar tarixi Sulton Boyqaro va uning avlodi zamonigacha , ya’ni 1523-yilgacha bayon etilgan. “Ravzat us-safo” ning qo’lyozma nusxalarini Angliya , Turkiya, Hindiston, Eron, Rossiya, Yugoslaviya, Misr, Fransiya, Tatariston, Armaniston, Tojikiston, Shvetsiya, Qudusi Sharif, Gollandiya va o’zbekiston kutubxonalarida uchratish mumkin. Asar matni Hindiston va Eronda chop etilgan. Undan ayrim parchalar fransuz,shved,lotin, nemis va boshqa tillarga tarjima qilinib 1 , chop etilgan. “Ravzat us-safo” ning usmonli turkcha va o’zbekcha tarjimalari ham bor. O’zbekcha tarjimasi Xivada Munis, Ogahiy va Muhammad Yusuf tarafidan amalga oshirilgan. “ описание тюркских рукописей Института народов Азии ” (Lelingrad, 1965) tuzuvchilarining so’zlariga qaraganda, asarning Fozil Mulla Kichik tarafidan 1737-yili qilingan uyg’urcha tarjimasiham bizgacha yetib kelgan. Davlatshox Samarqandiy (1435-1495) ning “Tazkirat ush-shuaro” (“Shoirlar zikrida”) asarida (1486-yili yozilgan) hatto maxsus tarixiy asarlarda uchramaydigan o’ta foydali ma’lumotlar mavjud. Bu asar muqaddima, xotima va yeti qismdan iborat. Temur va Temuriylar davrida o’tgan shoirlar (ularning orasida Temuriyzoda shoirlar ham bor), asarning VI-VII qismlarida va asar 1 www.archaelogy.ru 19 xotimasida qayd etilgan traixiy voqealar, Xuroson sarbadorlari haqida keltirilgan ma’lumotlar malumotlar bor. 1 Endi “Temur Tuzuklari” ning muallifi va uning original yoki original emasligi haqida. Bo’lmasa bu masala ko’pdan beri bahs-munazaralarga sabab bo’lmoqda. Masalan, ingliz sharqshunosi E.G.Braun bilan sharqshunos olimi V.V. Bartold “Temur Tuzuklari” Amir Temur tarafidan yozilganligini inkor qilibgina qolmay, balki asarning originalligiga ham shubha bildirganlar (29). Lekin asarni sinchiklab o’rganilganda va uni Amir Temurning hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga bag’ishlangan asarlarga, xususan Nizomiddin Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” kitoblari asariga solishtirganda, bu davoning asossiz ekanligi ma’lum bo’ldi. “Temur Tuzuklari” va uning jahon kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari haqida batafsil ma’lumot keltirgan ingliz sharqshunoz olimi Ch.A.Storinning mufassal katalogida “Temur Tuzuklari” Amir Temur tarafidan yozilganligi ishonarli isbotlangan. Asarning matni va inglizcha tarjimasini chop etgan mayor Devi va Uaytlar asarga yozgan so’z boshida “Temur Tuzuklari” Temurning o’z qo’li bilan yoki uning nazorati ostida yozilgan deb aytadilar. Mazkur so’z boshida yana mana bularni o’qiymiz: “Temurning o’zi yozgan tarixi faqat o’z avlodi uchun yozilgan. U qanday qilib hokimiyatni qo’lga kiritgani, siyosiy va harbiy faoliyati haqidagi sirlar, uning boshqarish san’ati kabilarni o’zi izohlab bergan.” 2 Shamsiddin Somiyning o’ta qimmatli qomusiy asarida ham “Temur Tuzuklari” Amir Temur qalamiga mansubligi aniq aytilgan bu asarda xususan bunday deyiladi: “ Temur “Tuzukot” nomli qonunlar majmuasini yozgan va unda o’z tarjimai holini bayon etgan. Chig’atoy tilida bitilgan bu asar fors va Yevropa tillarida tarjima qilingan”. Mualliflik xususida gapirganda shuni ham aytish kerakki Amir Temur asarida ma’lumotli kishi bo’lgan. Ibn Xaldun Xofizi Abro’, Ibn Arabshoh, Sharofuddin Ali Yazdiy singari zamondoshlarning guvohlik berishicha, 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob B-114 2 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. B-16 20 Sohibqiron keng ma’lumotli kishi bo’lib, tarix, fikx (musulmon qonunshunosligi) ni va falsafani yaxshi bilgan. Ibn xaldum yozadi: “ Aslida u o’ta aqlli, bilimdon, farosatli, ko’p bahslashadigan… kishi edi”. “Temur,—deb yozadi Arabshoh,—olimlarga mehribon bo’lib, Sayyidi Sariflarini o’ziga yaqin tutardi. Ulamo va kuzaloga to’la izzat ko’rsatib, ularni har qanday qismatdan tamom muqaddam ko’rardi… ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu, xishmat bo’lardi ” 1 . Xofizi Abro’ asarida quyidagilarni o’qiymiz : “Temur Turk va Eroniylarning tarixini chuqur bilgan va amaliy jihatdan foyda keltiradigan har qanday ilmni: Tibbiyot, ilmi, ujum, (astranomiya) va riyoziyot (matematika) ni qadrlar edi. Ammo memorlikka alohida e’tibor bergan… Eng murakkab qurilish ishlarini yaxshi tushunar va bu ish xususida ko’p foydali maslahatlar berar edi ”. Ilm—fanning qadriga yetgan, uning rivijiga sharoyit yaratgan, shu bilan birag o’zi ilmli bo’lgan shunday odamning biron muhim asar yoza olishiga shubha bo’lishi mumkin emas. U yoki bu asarning originalligini tanqidiy tahlil ya’ni o’sha asarni o’ziga o’xshash asarlarga solishtirish yo’li bilan aniqlash mumkin. Agar “Temur Tuzuklari”ni Nizomiddin Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiyning nomi yuqorida qayd etilgan asarini yoki Amir Temur haqidagi boshqa asarlarga solishtirib ko’rsak, aytarli darajada xato—kamchilik topmaymiz. Amir Temur ham farzandlari ham bo’lib o’tgan tarixni xususan, sulolalar tarixini yozishga alohida e’tibor berganlar. Biz yuqoridagi asarning forsiy tarjimasini Shohjahon o’zi sinchiklab tekshirib chiqqanligi, uning topshirig’i bilan Muhammad Ashrof Buxoriy tarjimani boshqa mo’tabar asarga solishtirib chiqib, tuzatganini aytgan edik. Bu —Amir Temurdan qolgan odat. Masalan, Amir Temur o’z tarixini ishonchli manbalarga suyaninb yozishlarini talab qilgan va uni ortyiqcha ta’rifu tavsiflardan holi qilishni buyurgan . 1 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. B-86 21 Sharofuddin ali Yazdiy yozadi: “ Baxshi va kotiblar mulki millat va arkoniy davlat ahvolida nimayiki bo’lsa, barchasini aniqlab, to’la—to’kis yozib borardilar. Har qanday voqea o’zgartirish kiritmay, oshirmay kamaytirmay, ya’ni aslida qanday kechgan bo’lsa, o’shanday ko’rsatib, berilsin, deb buyurilgan” 1 . Undan tashqari, yozilgan har bir asar musavvada(qoralama –muh .)ligida Sohibqironning o’ziga va uning saroyidagi olimlarga bir necha bor o’qib berilardi. Hammaning tasdig’idan o’tgandan keyingina asar k’ochirish uchun mahsus kotiblarning qo’liga topshirilardi. “emur tuziklari” ham shunday tekshirishlardan o’tgan, albatta. Yana bir fakt. “Temur tuziklari” jahonga mashhur asar uning qo’lyozma nusxalari dunyoning deyarli barcha mamalakatlari (Hindiston, Eron, Angliya, Daniya, Fransiya, Germaniya, Armaniston, O’zbekiston va h.k)ning kutubxonalarida mavjud. Mantni ko’p marta tosh bosma usulida chop etilgan . Ingiliz, fransuz, fopis, rus va o’zbek tillariga tarjima qilingan.”Temur Tuzuklari” Sohibquronning tarjimai holi, xayoti , davlati va qo’shinning tashkil topishini o’rganish uchun muxim manba bo’lib qolaverad. A.Temurning “Tuziklar ”muallifi ekanligiga shubhani V.V.Bartolidt 1918- yilda chop ertirgan “Ulug’bek va uning davri ” asarida bildirgan edi.U A.Temurning rasmiy istoriyogirafiyasi (tarix nafisligi)da Sohibqironning 1360- yilgacha bo’lgan hayotida ro’y bergan voqealar xususida hech nima deyilmasligi va “Qazog’onning hukumronligi to’g’risida hikoyalarida A.Temur ham, otasi Tarag’ay ham tilga olinmasligi ” to’g’risidagi o’z so’zlarini sharxlar ekan, jumladan, shunday yozadi:”A.Temurning mavhum tarjimai holi ma’lumki, Temurni ana o’sha hikoyalarining hammasiga kiritadi, shuning o’ziyoq maskur asar qalbakiligining eng yaxshi isbotlaridan biridir. Agar A.Temur chindanham Qazag’on janglarida qatnashdganida rasniy tarix bu haqda yozgan bo’lar edi”. 2 1 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. B-32 2 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-15 22 Lekin V.V.Bartolid A.Temur tarjimai holining “qalbakiligi ” to’g’risidagi o’z fikrini isbotlash uchun, yuqoridagi aytganlaridan bo’lak biron – bir dalil keltirmaydi. U shuning dek, Sharafuddin Ali Yazdiy A.Temur uchun tuzilgan turkey she’rlar salnomasi muallifi to’g’risida keltirgan ma’lumotlarni ham asoslamay shubha ostiga oladi. O’sha muallif, ko’p voqialar, ayniqsa faoliyatining ilk davridagi vaqealar,hodisalar A.Temurning o’z hohshiga ko’ra salnomaga kiritilmagan, chunki ularga kitob xonlar ishonmasdi, haqiqatdan uzoq bo’lib tuyilardi, deb yozadi. Temurning yoshligida bo’lib o’tgan voqea –hodisalarni qanday mulohozalar asosida salnomaga kiritishga rozilik bermaganligi to’g’risida biz hozir turli faraz va gumonlarga boriShimoliyiz mumkin. Lekin biz barcha e’tirof etirgan Sharofiddin Ali Yazdiyning aytganidek tarixchining aytganlariga ishonmasligimiz mumkin emas. Bundan tashqari, Bartolidt Osiyaning ikki daryo oralig’I va Afg’onistonning Shimoliyoliy yarmini o’z ichiga olgan shunday yirik davlat hukumdoriga qanday qilib bunchalar yaqin bo’lib qolganligi, 1355- yillarda hukumdor unga o’z nevarasini turmushga berganligi to’g’risida mutloqo o’ylab ko’rmaydi. Agar A.Temur Qazag’on hayotligida Movarounnahrning yirik harbiy –siyosiy arbobi bo’lgani bo’lsa,nega endi u 1366-yil yanvarida xon qarorgohiga uluz o’sha qismining hukumdori sifatida bir o’zi keldi. Bartolid bu savollarni o’ziga ongli ravishda, jo’rtaga bermaydi, chunki agar ularga javob bersa, A.Temurning 1355-1360-yillarda Movarounnahrning eng buyuk arboblaridan bo’lganligini, “Tuziklar”ning tarjimai holi qismida berilgan o’sha davrlarga oid voqealarning qalbaki emas balki haqiqiyligini, to’g’riligini o’z-o’zidan e’tirof etgan bo’lardi. Ana shundan keyin 1920-yilda ingliz sharq shunosi E.G.Braun,V.V.Bartolidning ro’kach qilib, “Tuziklarni ”qalbaki deb ataydi lekin afsuski, u ham hech bir dalil –isbot keltirmaydi. Keyin chalik V.V.Bartolid o’zining 1928 –yilda chop etilgan “Mir Alisher va Siyosiy hayot”nomli assarida anashu masalaga qaytib, Temur “Tuziklar ”I qalbaki bo’lib XVII asrda Hindistonda bitilgan va ular XV asrdagi Eron uchun mutloq 23 xos emas” , deb yozadi. Maskur asarda V.V,Bartolid Fransiya sharq shunosi L.Buveniy va rus sharq shunosi M.Nikitiskini ular Temur “Tuziklar”ini tarixiy manbalar ro’yxatiga kiritganlari uchun tanqid qiladi. Bartolid bu yerda ham o’z fikrini isbotlamaydi. 1 Orada ancha vaqt o’tganidan keyin ingliz sharq shunosi K.A.Storiy, V.V.Bartolid va E.G.Braunning yuqorida tilga olingan ikki asarini dastak qilib, “Tuziklar tarjimai hol “ga ham qalbaki asarlar sifatida qarayapti ”, degan . Shunday qilib, ko’rinib turibdiki, ikki ingliz sharq shunosining Amir Temurning”Tuziklar” muallifi ekanligiga shubha bilan qarashi V.V.Bartolidning asossis fikirlariga asoslangan. Holbuki Yevropa olimlarining asosiy ko’pchiligi Amir Temur”Tuziklar”muallifi ekanniga mutloqa shubha qilmaydi V.V.Bartolidning markaziy Osiyoning xalqlarinig O’rta Osiyo tarixini o’rganish, tadqid etilishdagi katta xizmatlarini etirof qilfgan holda, shuni ham takidlash kerakki, uning ayrim cheklangan fikr –mulohozalari o’z davridagi hukumron siyosatga hamahang aytilganligi shubhasizdir. Bartold fikrlari yana shuning uchun ham shubha tug’diradiki, u Shoh Jahonda nega “Tuzuklar” ni o’zidan ikki yarim asr avval yashagan bobosi yozgan deb o’qtirishga ehtiyoj tug’ilganini isbotlashga urinib ham ko’rmaydi. Shoh Jahonni bunday deyishga nima majbur qilgan, bundan u nima manfaat ko’rdi? Shoh Jahon aslida Hindistondan bu qadar uzoqda bo’lgan tarixiy voqeani zamon va makon o’lchovida qanday qilib tiklay olgan? Mo’tabar manbashunos hisoblanmish Bartold “Tuzuklar” ni manbashunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilishga ehtiyoj ko’rmay, siyosiylashtirilgan fikr bildirishi achinarli holder. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instetutida saqlanayotgan “Tuzuklar” ning sakkiz qo’lyozmasi tahlili shuni ko’rsatadiki, matn forscha bo’lishiga qaramay, unda XVII asrga emas, balki XV asrning birinchi yarmiga xos turkey so’zlar ko’plab uchraydi. Bundan tashqari, harbiy tarixchilar (jumladan, M.M.Ivaninning)tadqiqotlari “Tuzuklar” Amir Temur davri uchun xosligini ko’rsatdi. 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 . B-50 24 Amir Temurning “Tuzuklar” muallifi ekanligi va asarning muhim ekanligini e’tirof etadigan olimlar ko’pchilikni tashkil etadi. Bular orasida “Temur tuzuklari” ning inglizcha tarjimonlari va noshirlari Devi va Uaytlar , mashhur turk qomusiy olimi Shamsuddin Somiy, qo’lyozmalarining yirik tadqiqotchisi N.D. Mikloxu-Maklaylar ham bor edi. Shamsuddin Somiy yozadiki: “Temur “Tuzukot” nomli qonunlar majmuasini yazgan va unda o’z tarjimayi holini bayon etgan… Chig’atoy tilida bitilgan bu asar fors va Yevropa tillariga tarjima qilingan”. Mashhur vengr sharqshunos olimi G.Vanberining mana bu so’zlari diqqatga sazovordir: “(Uning saroyida) turkey til hamma vaqt rasmiy maqomni egallab keldi. Temurning o’zi sof va jaydari turkey shevada yozar edi. “Tuzuklar” fikrimizning dalilidir”. “Temur tuzuklari” ni o’sha zamonlarda yozilgan boshqa tarixiy asarlar bilan, xususan Nizomiddin Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” si bilan solishtirib o’rganib chiqarilagn xulosa shuki, u Amir Temurning bevosita ishtirokida yozilgan asl va noyob asardir. 25 I.2. Amir Temur Movaraunnahir xukumdori. A m i r T e m u r n i n g o n a s i T a k i n a x o t u n b u x o r o l i k . O t a s i a m i r T a r a g ‘ o y e s a b a r l o s u r u g ‘ i n i n g o q s o q o l l a r i d a n h a m d a C h i g ‘ a t o y u l u s i n i e ’ t i b o r l i b e k l a r i d a n h i s o b l a n g a n . U n i n g a j d o d l a r i K e s h v i l o y a t i d a h o k i m l i k q i l i s h g a n . S h u b o i s A m i r T e m u r n i n g o t a s i a m i r T a r a g ‘ o y h a m y i l d a b i r m a r o t a b a I l i d a r y o s i b o ‘ y i d a x o n t o m o n i d a n c h a q i r i l a d i g a n e l - y u r t b e k l a r i n i n g q u r u l t o y i g a t a k l i f e t i l a r v a u b u n d a y y i g ‘ i n l a r d a m u t t a s i l q a t n a s h a r e d i . S h u b i l a n b i r g a u , S h a r a f u d d i n A p i Y a z d i y n i n g t a ’ k i d l a s h i g a k o ‘ r a , « u l a m o v a s u l a h o v a m u t t a q i y l a r g ‘ a m u s h f i q v a m e h r i b o n e r d i v a b u l a r n i n g m a j l i s i g a b o r u r e r d i . . . » . T a r a g ‘ o y b e k p i r i S h a m s u d d i n K u l o l n i a y n i q s a c h u q u r e h t i r o m q i l g a n . K e y i n c h a l i k s h a y x K u l o l A m i r T e m u r n i n g h a m p i r i b o ‘ l g a n . T a r a g ‘ o y b e k 1 3 6 0 y i l d a v a f o t e t g a n . 1 A m i r T e m u r n i n g y o s h l i g i K e s h d a k e c h d i . Y e t t i y o s h g a t o ‘ l g a c h , o t a s i u n i o ‘ q i s h g a b e r d i . A m i r T e m u r y o s h l i k c h o g ‘ l a r i d a n o q m a x s u s m u r a b b i y l a r n a z o r a t i o s t i d a c h a v a n d o z l i k , o v c h i l i k , k a m o n d a n n i s h o n g a o ‘ q u z i s h , b o s h q a t u r l i m a s h q v a h a r b i y o ‘ y i n l a r b i l a n m a s h g ‘ u l b o ‘ l g a n . S h u a s n o d a A m i r T e m u r t u l p o r l a r n i s a r a l a b a j r a t a o l a d i g a n m o h i r c h a v a n d o z v a d o v y u r a k b a h o d i r b o ‘ l i b v o y a g a y e t g a n . A m i r T e m u r t a b i a t a n o g ‘ i r , b o s i q , t e r a n f i k r l i v a i d r o k l i h a m d a n i h o y a t d a z i y r a k , k i s h i l a r d a g i q o b i l i y a t , f a z i l a t , a y n i q s a , s a m i m i y a t n i t e z d a f a h m l a b o l a d i g a n i n s o n b o ‘ l g a n . S h u t u f a y l i o ‘ s p i r i n l i k c h o g ‘ l a r i d a y o q a t r o f i g a t e n g q u r l a r i o r a s i d a n s a d o q a t l i d o ‘ s t l a r n i j a l b q i l a o l g a n . U n i n g a t r o f i g a b o l a l i k d a g i d o ‘ s t l a r i v a m a k t a b d o s h l a r i ( A b b o s b a h o d u r , J a h o n s h o h b e k , Q i m o r i i n o q , S u l a y m o n s h o h b e k , I d i k u T e m u r , S a y f u d d i n b e k , H i n d u s h o h , Q a r q a r a v a b o s h q a l a r ) t o ‘ p l a n i s h i b , b i r g a l i k d a m a s h q q i l a r , m u s o b a q a l a r d a i s h t i r o k e t i s h a r , 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-114 26 a s t a - s e k i n n a v k a r b o ‘ l i s h i b v a h a r b i y g u r u h g a b i r l a s h i b , h a r b i y b o ‘ l i n m a s i f a t i d a s h a k l l a n a b o r g a n . K e y i n c h a l i k u l a r A m i r T e m u r q o ‘ s h i n i d a l a s h k a r b o s h i l i k d a r a j a s i g a c h a k o ‘ t a r i l g a n l a r . A m i r T e m u r o ‘ z i n i n g i l k h a r b i y f a o l i y a t i n i q o ‘ l o s t i d a g i n a v k a r l a r i b i l a n a y r i m v i l o y a t a m i r l a r i g a x i z m a t q i l i s h d a n b o s h l a g a n ; u l a r n i n g o ‘ z a r o k u r a s h l a r i d a k a t - n a s h i b , j a s o r a t k o ‘ r s a t g a n , j a n g l a r d a c h i - n i q q a n , h a r b i y m a h o r a t i n i o s h i r g a n . D o n g ‘ i b u t u n K a s h k a d a r y o v o h a s i g a y o y i l - g a n . A m i r T e m u r n i n g a k l u z a k o v a t i , s h i j o a t i v a s h u h r a t i u n i M o v a r o u n n a x r n i n g n u f u z l i a m i r l a r i d a n a m i r X i z r Y a s o v u r i y v a a m i r Q a z a t n b i l a n y a k i n l a s h t i r d i . X o n d a - m i r t l n t y o z i s h i c h a , o t a s i a m i r T a r a g o y A m i r T e m u r n i a v v a l ( 1 3 5 5 ) a m i r J o k u b a r l o s n i n g q i z i N u r m u s h k o g ‘ o g a , s o ‘ n g r a o ‘ s h a y i l i ( 1 3 5 5 ) Q a z a g ‘ o n n i n g n a b i r a s i v a a m i r H u s a y n n i n g s i n g l i s i O ‘ l j o y T u r k o n o g o g a u y l a n t i r a d i . K e y i n g i n i k o h t u f a y l i A m i r T e m u r b i l a n B a l x h o k i m i a m i r H u s a y n o ‘ r t a s i d a i t t i f o q y u z a g a k e l i b , u l a r b i r g a l i k d a m o ‘ g ‘ u l l a r g a k a r s h i k u r a s h a d i l a r 1 . A m i r T e m u r n i n g M o v a r o u n n a h r n i b i r l a s h - t i r i s h y o ‘ l i d a g i h a r a k a t i X I V a s r n i n g 6 0 - y i l l a r i b o s h l a r i d a n b o s h l a n d i . X I V a s r n i n g 5 0 - y i l l a r i o x i r i d a M o v a r o u n n a h r d a a m i r l a r n i n g o ‘ z a r o k u r a s h i k u c h a y - i b , a m i r Q a z a g ‘ o n o ‘ d d i r i l d i . M a m l a k a t d a s i y o s i y p a r o k a n d a l i k a v j i g a c h i q i b , o g ‘ i r t a n g l i k s o d i r b o ‘ d d i . X o n d a m i r - n i n g « H a b i b u s - s i y a r » k i t o b i d a k e l t i - r i l g a n m a ’ l u m o t l a r g a q a r a g a n d a , u l u s o ‘ n g a y a q i n m u s t a q i l b e k l i k l a r g a b o ‘ l i - n i b k e t g a n . S a m a r k a n d v i l o y a t i d a a m i r B a y o n s u l d u z , K e s h d a a m i r H o j i b a r l o s , X o ‘ j a n d d a a m i r B o y a z i d j a l o i r , B a l x d a U l j o y B u g ‘ a s u l d u z , S h i b i r g ‘ o n d a M u h a m m a d I X o j a A p e r d i n a y m a n , K o ‘ h i s t o n d a B a d a x s h o n s h o h i a m i r S o t i l m i s h , X u t t a l o n d a K a y x u s r a v , H i s o r i S h o d m o n h u d u d i d a a m i r H u s a y n v a a m i r X i z r Y a s o v u r i y l a r o ‘ z l a r i n i h o k i - m i m u t l a q d e b e ’ l o n q i l a d i l a r . 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 2 -kitob B-100 27 B u d a v r d a C h i g ‘ a t o y u l u s i n i n g s h a r q i y q i s m i — Y e t t i s u v v a S h a r q i y T u r k i s t o n d a h u k m r o n l i k q i l a y o t g a n m o ‘ g ‘ u l x o n l a r i M o v a r o u n n a h r d a g i o g ‘ i r s i y o s i y v a - z i y a t d a n f o y d a l a n i b , b u y e r d a o ‘ z h o k i m i y a t i n i o ‘ r n a t i s h g a h a r a k a t k i l a d i l a r . J e t a x o n l a r i d a n T u g ‘ l u q T e m u r v a u n i n g v o r i s i I l y o s x o j a 1 3 6 0 — 6 1 v a 1 3 6 5 y i l l a r d a M o v a r o u n n a h r g a b i r n e c h a b o r b o - s t i r i b k i r a d i l a r . M o ‘ g ‘ u l x o n l a r i n i n g b o s k i n c h i l i k y u r i s h l a r i v a z u l m i g a k a r - s h i x a l q h a r a k a t i b o s h l a n a d i . B i r o q , M o v a r o u n n a h r a m i r l a r i x a l q q a b o s h b o ‘ l i b , m o ‘ g ‘ u l b o s q i n c h i l a r i g a q a r s h i k u r a s h g a j u r ’ a t e t a o l m a y d i l a r . U l a r n i n g b i r q i s m i d u s h m a n t a r a f i g a o ‘ t a - d i , i k k i n c h i q i s m i e s a e l - y u r t n i t a r k e t i b , o ‘ z g a m a m l a k a t l a r d a n b o s h p a n a i z - l a y d i l a r . A m i r T e m u r n i n g a m a k i s i , K e s h v i l o y a t i n i n g h u k m d o r i a m i r H o j i b a r l o s X u r o s o n g a q o c h a d i . M a n a s h u n d a y o g ‘ i r p a l l a d a s i y o s a t m a y d o n i g a A m i r T e m u r k i r a d i . M o ‘ g ‘ u l l a r g a q a r s h i t u r i s h u c h u n k u c h l a r n i s b a t i t e n g e m a s l i g i n i h i s o b g a o l g a n 2 4 y o s h l i A m i r T e m u r 1 3 6 0 y i l n i n g b o s h i d a T u g ‘ l u q T e m u r t o m o n i d a n K e s h g a y u b o r i l g a n b e k - l a r b i l a n k e l i s h a d i . S h a r o i t t a q o z o s i b i l a n x o n x i z m a t i g a o ‘ t i b , u n i n g y o r l i g ‘ i b i l a n o ‘ z v i l o y a t i n i n g d o r u g ‘ a s n e t i b t a y i n q i l i n a d i . S h u b h a s i z , b u n o i l o j l i q d a n q o ‘ y i l g a n s i y o s i y h a m d a s t r a t e g i k q a d a m b o ‘ l i b , b u b i l a n A m i r T e m u r m o ‘ g ‘ u l l a r n i n g n a v b a t d a g i t a l o n - t a r o j i n i n g o d d i n i o l g a n , m a m l a k a t v a x a l q n i f a l o k a t d a n q u t q a r - g a n e d i . B i r o q , M o v a r o u n n a x r n i n g h u k m - d o r i e t i b t a y i n q i l i n g a n I l y o s x o j a v a u n i n g l a s h k a r b o s h i s i a m i r B e k k i - c h i k b i l a n A m i r T e m u r n i n g m u r o s a s i k e l i s h m a y q o l a d i . S h u s a b a b d a n 1 3 6 1 y i l n i n g o x i r i d a u m a m l a k a t n i t a r k e t i s h g a m a j b u r b o ‘ l a d i 1 . X i v a n i n g j a n . d a , U r g a n j i y d a s h t i d a A m i r T e m u r T u g ‘ l u q T e m u r n i n g y a n a b i r r a q i b i — q a y n o g ‘ a s i a m i r H u s a y n b i l a n u c h - r a s h a d i . A m i r T e m u r m o ‘ g ‘ u l l a r b i l a n k u r a s h i s h m a q - s a d i d a u b i l a n b i r l a s h i b , i k k o v l o n k u c h t o ‘ p l a s h g a k i r i s h a d i . D a s t l a b u l a r T u g ‘ l u q 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-25 28 T e m u r x o n n i n g f a r m o n i g a b i n o a n A m i r T e m u r n i t a ’ q i b q i l i s h g a k i r i s h g a n X i v a d o r u g ‘ a s i T o ‘ q o l ( T a v a k k a l ) b i l a n j a n g q i l a d i l a r . S o ‘ n g r a 1 3 6 2 y i l n i n g k u z i d a S e i s t o n d a v i l o y a t h u k m d o r i M a l i k Q u t - b i d d i n n i n g t a r a f i d a t u r i b m e k r o n i y - l a r b i l a n b o ‘ l g a n t o ‘ q n a s h u v d a A m i r T e m u r o ‘ n g k i f - t i v a o ‘ n g o y o g ‘ i d a n j a r o h a t l a n d i . A m i r T e m u r v a a m i r H u s a y n k e y i n g i i k k i y i l d a v o m i d a I l y o s x o j a b o s h l i q J e t a l a s h k a r i b i l a n b i r n e c h a m a r t a j a n g q i l a d i l a r . N i h o y a t , 1 3 6 4 y i l o x i r i d a u l a r m o ‘ g ‘ u l q o ‘ s h i n l a r i n i M o v a r o u n n a h r q u d u d i d a n q u v i b c h i q a r i s h g a m u v a f f a q b o ‘ l a d i l a r . M o v a r o u n n a h r n i q o ‘ l d a n c h i q a r i s h n i i s t a m a g a n I l y o s x o j a 1 3 6 5 y i l n i n g b a h o r i d a y a n a T u r k i s t o n u s t i g a q o ‘ s h i n t o r t a d i . T o s h k e n t b i l a n C h i n o z o r a l i g ‘ i d a i k k i o ‘ r t a d a s o d i r b o ‘ l g a n j a n g t a r i x d a « L o y j a n g i » n o m i b i l a n s h u h r a t t o p a d i . J a n g d a a m i r H u s a y n n i n g x i y o n a t i o q i b a t i d a m a g ‘ l u b i y a t g a u c h r a y d i l a r v a o ‘ z q o ‘ s h i n l a r i b i l a n A m u - d a r y o b o ‘ y l a r i g a c h e k i n i b , B a l x v i l o y a t i d a o ‘ r n a s h d i l a r . I l y o s x o j a e s a h e c h q a n d a y q a r s h i l i k k a u c h r a m a y X o ‘ j a n d , J i z z a x v a b o s h q a l a r b i r q a n c h a s h a h a r h a m d a q i s h l o k l a r n i e g a l l a b , S a m a r q a n d u s t i g a y u r a d i . S a m a r q a n d o ‘ s h a p a y t l a r d a k a t t a q o ‘ s h i n g a q a r s h i l i k k o ‘ r s a t a o l m a s d i . S h a h a r n i n g n a d e v o r i v a n a m u s t a h k a m i s t e h k o m l a r i , n a q u r o l l a n g a n s i p o h i y s i b o r e d i . B e k v a a m i r l a r s h a h a r n i t a r k e t g a n e d i , l e k i n m o ‘ g ‘ u l l a r g a q a r s h i x a l q k o ‘ t a - r i d d i , s a r b a d o r l a r s h a h a r m u d o f a a s i n i o ‘ z q o ‘ l l a r i g a o d d i l a r . S h a h a r m u d o f a a c h i l a r i g a M a d r a s a t o l i b i i l m l a r i d a n M a v l o n o z o d a S a m a r q a n d i y , j u n ( p a x t a ) t i t u v c h i l a r m a h a l l a s i n i n g o q s o q o l i A b u B a k r K u l u y i ( K a l a v i y ) N a d d o f v a m e r g a n m a v l o n o X u r d a k i B u x o r i y l a r b o s h c h i l i k q i l a d i l a r . S a r b a d o r l a r S a m a r k a n d s h a x r i d a m o ‘ g ‘ u l l a r g a q a q s h a t q i c h z a r b a b e r a d i l a r 1 . I l y o s x o j a d a s t l a b S a m a r q a n d n i , s o ‘ n g r a b u t u n M o v a r o u n n a h r n i t a s h l a b c h i q i b k e t i s h g a m a j b u r b o ‘ l a d i . S a r b a d o r l a r n i n g m o ‘ g ‘ u l l a r u s t i d a n q o z o n g a n g ‘ a l a b a s i h a q i d a g i 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-36 29 x a b a r a m i r H u s a y n b i l a n A m i r T e m u r g a h a m b o r i b y e t g a n . A m i r T e m u r q i s h n i Q a r s h i d a , H u s a y n e s a A m u d a r y o b o ‘ y i d a o ‘ t k a z i b , 1 3 6 6 y i l b a h o r i d a S a m a r q a n d g a y o ‘ l o l d i - l a r . U l a r K o n i g i t a t o ‘ x t a b s a r b a d o r l a r n i n g d u s h m a n u s t i d a n q o z o n g a n g ‘ a l a b a l a - r i d a n m a m n u n b o ‘ l g a n l i k l a r i n i v a u l a r b i l a n u c h r a s h m o q c h i e k a n l i k l a r i n i b i l d i - r a d i l a r . B i r o q , s a r b a d o r l a r n i n g b o s h l i q l a r i a m i r l a r h u z u r i g a k e l g a n l a r i d a a m i r H u s a y n b u y r u g ‘ i b i l a n A b u B a k r K u l u y i ( K a l a v i y ) N a d d o f b i l a n m a v l o n o X u r d a k B u x o r i y l a r d o r g a t o r t i l a d i . M a v l o n o z o d a - n i e s a A m i r T e m u r o ‘ z h i m o y a s i g a o l i b k u t q a r i b q o l a d i . S h u t a r i q a s a r b a d o r l a r b o s h l i q s i z q o l d i r i l i b , M o v a r o u n n a h r d a a m i r H u s a y n n i n g h u k m r o n l i g i o ‘ r n a - t i l a d i , a m m o k o ‘ p v a q t o ‘ t m a y H u s a y n b i l a n A m i r T e m u r o ‘ r t a s i d a g i m u n o s a b a t k e s k i n l a s h i b , o c h i q d a n - o c h i q n i z o g a a y l a n a d i . A m i r T e m u r n i n g n u f u z i o r t i b b o r a y o t g a n - l i g i d a n x a v f s i r a g a n a m i r H u s a y n B a l x g a q a y t i b , u n i n g q a l ’ a d e v o r l a - r i v a i s t e h k o m l a r i n i m u s t a h k a m l a s h - g a k i r i s h a d i . B a l x , Q u n d u z v a B a d a x s h o n d a n k o ‘ p s o n l i l a s h k a r h a m t o ‘ p l a y d i . K e s h v a Q a r s h i v i l o y a t l a r i g a b o s h b o ‘ l g a n A m i r T e m u r h a m a m i r H u s a y n g a q a r s h i h a l q i l u v c h i j a n g g a h o z i r l i k k o ‘ r a d i . 1 3 6 6 — 7 0 y i l l a r o ‘ r t a s i d a b i r n e c h a b o r t o ‘ q n a s h u v l a r b o ‘ l i b o ‘ t a d i . 1 X I V a s r n i n g 6 0 - y i l l a r i d a M o v a r o u n n a h r d a h u k m s u r g a n n i h o y a t d a o g ‘ i r s i y o s i y v a i q t i s o d i y v a z i y a t m a m l a k a t n i b i r - l a s h t i r i b , k u c h l i b i r d a v l a t t a s h k i l e t i s h n i t a q o z o q i l m o k d a e d i . A m i r H u s a y n d a n k o ‘ r a A m i r T e m u r z a m o n i n i n g b u n d a y t a l a b i n i y a x s h i r o q t u s h u n a r d i . S h u n i n g u c h u n h a m o ‘ z f a o l i y a t i n i n g d a s t l a b k i b o s q i c h i d a b a r c h a h a r a k a t n i M o v a r o u n n a x r d a m a r k a z l a s h g a n d a v l a t t u z i s h g a q a r a t a d i . B u n d a y m a q s a d n i a m a l g a o s h i r i s h d a u r u h o n i y l a r , h a r b i y l a r , s a v d o g a r l a r v a s h a h a r h u n a r m a n d l a r i t a b a q a l a r i g a s u y a n a d i . A m i r T e m u r t a r q o q m a m l a k a t n i b i r l a s h t i r i s h g a k i r i s h a r e k a n , k u r a s h n i a v v a l o i c h k i g ‘ a n i m l a r i - d a n b o s h l a y d i . 1 3 7 0 y i l 1 Xerman Vamberi . Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. T. 1992. B-40 30 b a h o r i d a A m i r T e m u r a m i r H u s a y n g a q a r s h i y o ‘ l g a c h i q a d i . Q o ‘ s h i n T e r m i z y a q i n i d a g i B i y o q i s h l o g ‘ i g a y e t g a n d a m a k k a l i k s h a r i f l a r d a n S a y y i d B a r a k a A m i r T e m u r f a o l i y a t i n i q o ‘ l l a b - q u v v a t l a b , u n g a o l i y h o k i m i y a t r a m z i k a t t a n o g ‘ o r a — t a b l b i l a n y a l o v — b a y r o q t o r t i q q i l a d i . S h u b h a s i z b u v o q e a k a t t a s i y o s i y a h a m i y a t g a e g a e d i . C h u n k i u s a l t a n a t l i k r a m z i e d i . A m i r T e m u r b u n i y a x s h i t u s h u n a r d i . S h u n i n g u c h u n h a m B a l x g a y e t m a s d a n O ‘ r p u z m a v z e i d a u a m i r v a n o ‘ y o n l a r i b i l a n k e n g a s h o ‘ t k a z a d i . K o ‘ p c h i l i k n i n g x o h i s h v a i x t i y o r i b i l a n , o ‘ s h a d a v r q o n u n - q o i d a l a r i g a k o ‘ r a , c h i n g i z i y l a r a v l o d i d a n b o ‘ l g a n S u y u r g ‘ a t m i s h o ‘ g ‘ l o n M o v a r o u n n a h r p o d s h o l i g i t a x t i g a o ‘ t q a z i l d i . A m i r T e m u r q o ‘ s h i n i t o B a l x g a y e t i b b o r g u n i c h a , u n g a y o ‘ l - y o ‘ l a k a y y a n g i - y a n g i k u c h l a r k e l i b q o ‘ s h i l d i . S h u a s n o d a a m i r H u s a y n n i k o ‘ p c h i l i k a m i r l a r i t a r k e t d i l a r . J a n g d a a m i r H u s a y n q o ‘ s h i n l a r i y e n g i l d i , i k k i k u n l i k q a m a l d a n s o ‘ n g , 1 3 7 0 y i l n i n g 1 0 a p r e l d a B a l x s h a x r i A m i r T e m u r g a t a s l i m b o ‘ l d i . A m i r H u s a y n a s i r o l i n i b , q a t l e t i l d i . B u g ‘ a l a b a d a n s o ‘ n g A m i r T e m u r M o v a r o u n n a h r n i n g c h i n g i z i y l a r d a n b o ‘ l g a n h u k m d o r i Q o z o n x o n n p s h q i z i S a r o y m u l k x o n i m n n o ‘ z n i k o h i g a o l a - d i . X o n q i z i g a u y l a n g a n l i g i m u n o s a b a t i b i l a n A m i r T e m u r « k o ‘ r a g o n » , y a ’ n i « x o n - n i n g k u y o v i » u n v o n i n i o l d i . 1 1 3 7 0 y i l n i n g 1 1 a p r . d a C h i g ‘ a t o y u l u s i n i n g b a r c h a b e k l a r i , a m i r l a r i , v i l o y a t v a t u m a n l a r n i n g d o r u g ‘ a l a r i h a m d a T e r m i z n i n g s a y y i d l a r i ( x u d o - v a n d z o d a l a r i ) , s h u n i n g d e k A m i r T e m u r n i n g y o s h l i k d a n b i r g a b o ‘ l g a n q u r o l d o s h d o ‘ s t l a r i v a p i r i S a y y i d B a r a k a n i n g i s h t i r o k i d a o ‘ t k a z i l g a n q u r u l t o y d a a n ’ a n a g a k o ‘ r a c h i n g i z i y l a r d a n S u y u r - g ‘ a t m i s h x o n m a m l a k a t h u k m d o r i d e b e ’ l o n q i l i n g a n b o ‘ l s a d a , a m a l d a m a r k a z i y h o k i m i y a t n i A m i r T e m u r o ‘ z i b o s h q a r d i , v i l o y a t l a r d a g i h o k i m i y a t n i o ‘ g ‘ i l l a r i , n a b i r a l a r i v a y a q i n a m i r l a r i o r q a l i i d o r a q i l d i . S a m a r q a n d A m i r T e m u r d a v l a t i n i n g 1 Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon B-29 31 p o y t a x t i g a a y l a n t i r i l i b , o ‘ s h a y i l n i n g y o z i d a s h a h a r d e v o r i v a q a l ’ a s i t i k l a n d i , s a r o y v a q a s r l a r b i n o q i l i n d i . M a m l a k a t n i n g s i y o s i y v a i q t i s o d i y m a v q e i n i m u s t a h k a m l a b , k o ‘ p d a n d a v o m e t i b k e l a y o t g a n i c h k i t a r q o q l i k k a b a r h a m b e r i s h , t i n c h l i k v a o s o y i s h t a l i k n i q a r o r t o p t i r i s h m a q s a d i d a A m i r T e m u r ( 1 3 7 0 y i l i y u n i d a ) S a m a r q a n d d a k a t t a q u r u l t o y c h a q i r d i . U n d a m a r k a z i y d a v l a t t i z i m i n i s h a k l l a n t i r i s h v a q o ‘ s h i n t u z i s h m a s a l a l a r i m u h o k a m a e t i l d i . 1 E l - y u r t n i b o s h q a r i s h d a h a r b i y k u c h n i n g a h a m i y a t i n i y a x s h i t u s h u n g a n A m i r T e m u r q o ‘ s h i n n i n g t u z i l i s h i g a k a t t a a h a m i y a t b e r d i . U « a m i r » v a « a m i r u l - u m a r o » k a b i y u q o r i d a r a j a l i h a r b i y u n v o n l a r j o - r i y q i l d i . Q o ‘ s h i n n i h a r b i y j i h a t d a n i s l o h q i l a r e k a n , u a y n i q s a l a s h k a r - b o s h i l a r n i t a n l a s h v a u l a r n i t a r b i y a l a s h , h a r b i y q i s m l a r v a u l a r n i n g j o y l a s h i s h t a r t i b i , n a v k a r v a s a r b o z l a r n i n g q u r o l l a n i s h i h a m d a i n t i z o m m a s a l a l a r i g a n i h o y a t d a e ’ t i b o r b e r a d i . A m i r T e m u r h o k i m i y a t t e p a s i g a k e l g a c h , d a s t l a b k i v a q t l a r d a y o q m a m l a k a t d a r o ‘ y b e r - g a n o g ‘ i r i q t i s o d i y t a n g l i k n i b a r t a r a f q i l i s h u c h u n e n g a v v a l o s o l i q t i z i m i n i t a r t i b g a s o d d i . D a v l a t s o l i q p a r i n i y i - g ‘ i s h d a a m i n l a r , k a l o n t a r l a r v a s o l i q y i g ‘ u v c h i l a r n i r a ’ i y a t g a n i s b a t a n i n s o f v a a d o l a t l i b o ‘ l i s h g a , q o n u n g a x i l o f i s h t u t m a s l i k k a c h a q i r d i , c h u n k i s a l t a n a t n i n g b a r q a r o r l i g i k o ‘ p j i h a t d a n r a ’ i y a t n i n g h o l - a h v o l i , u n i n g d a v l a t v a d a v l a t b o s h l i g ‘ i g a b o ‘ l g a n s a d o q a t i g a b o g ‘ l i q . R a ’ i y a t n i h i m o y a q i l i s h q o n u n b i l a n m u s t a h k a m l a n g a n , q o n u n b a r c h a g a b a r o b a r b o ‘ l g a n . A m i r T e m u r n a f a q a t o ‘ z x a l q i n i , b a l k i z a b t e t i l g a n m a m l a k a t l a r n i n g a h o l i s i n i h a m i m k o n i b o r i c h a q o n u n h i m o y a s i g a o l g a n . U l a r n i a s i r l i k v a t a l o n t a r o j l a r d a n s a q l a g a n . A m i r T e m u r M o v a r o u n n a h r n i m o ‘ g u l l a r h u k m r o n l i g i d a n o z o d e t i b , b u q a d . m a m l a k a t d a m u s t a q i l d a v l a t b a r p o e t g a n b o ‘ l s a d a , h a l i m a m l a k a t d a b a r q a r o r t i n c h l i k o ‘ r n a t i l g a n e m a s e d i . B i r t o m o n d a n 1 www.ziyo.net 32 a y r i m v i l o y a t h o k i m l a r i A m i r T e m u r h a k i m i y a t i n i t a n o l i s h d a n b o s h t o r t i b t u r g a n b o ‘ l s a l a r , i k k i n c h i t o m o n d a n m a m l a k a t n i n g s h a r q i y v a S h i m o l i y . H u d u d l a r i n o t i n c h e d i . M o ‘ g ‘ u l i s t o n b i l a n O q O ‘ r d a h u k m d o r l a r i F a r g ‘ o n a v o d i y s i n i n g s h a r q i , O ‘ t r o r , Y a s s i ( T u r k i s t o n ) v a S a y r a m s h a x r i l a r i g a x a v f s o l i b , b u h u d u d l a r g a t e z - t e z h u j u m q i l a r v a a h o l i n i t a l o n - t a r o j q i l a r d i . S h u n i n g u c h u n h a m A m i r T e m u r d a s t l a b k i y i l l a r d a m a m l a k a t s a r h a d l a r i x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h g a k a t t a a h a m i y a t b e r d i . I s y o n c h i a m i r l a r g a q a r s h i s h a f q a t s i z k u r a s h o l i b b o r d i . 1 3 7 0 y i l k u z i v a 1 3 7 1 y i l b a h o r i d a a m i r Z i n d a C h a s h m g a z a r b a b e r i b , S h i b i r g ‘ o n v i l o y a t i b o ‘ i s u n d i r i l d i . B a l x v a T o s h k e n t v i l o y a t l a r i h a m A m i r T e m u r h o k i m i y a t i n i t a n o l d i l a r . A m m o X o r a z m O q O ‘ r d a h u k m d o r l a r i g a s u y a n i b , h a n u z b o ‘ y s u n i s h d a n b o s h t o r t i b k e l a r d i . X o r a z m n i A m i r T e m u r C h i g ‘ a t o y u l u s i n i n g a j r a l m a s q i s m i d e b h i s o b l a b , u n i o ‘ z d a v l a t i g a k o ‘ s h i b o l i s h s i y o s a t i n i t u t d i . A m m o b u m a s a l a e l c h i l a r v o s i t a s i d a t i n c h y o ‘ l b i l a n h a l e t i l m a - g a c h , A m i r T e m u r X o r a z m h u d u d i g a b e s h m a r o t a b a y u r i s h q i d d i . B i r i n c h i y u r i s h i 1 3 7 1 y i l y o z ( i y u l ) i d a K o t s h a x r i n i e g a l l a s h b i l a n y a k u n - l a n d i 1 . A m i r T e m u r n i n g 1 3 7 3 y i l b a h o r i v a 1 3 7 5 y i l y o z i d a X o r a z m t o m o n g a q i l g a n i k k i y u r i s h i n a t i j a s i z t u g a d i . B u a s n o d a O l t i n O ‘ r d a x o n i T o ‘ x t a m i s h b i l a n i t t i f o q t u z i b o l g a n X o r a z m h u k m d o r i Y u s u f s o ‘ f i , u n i n g y o r d a m i d a A m i r T e m u r d a v l a t i h u d u d l a r i g a b i r n e c h a b o r y u r i s h q i l i b , Q o r a k o ‘ l v i l o y a t i v a B u x o r o t u m a n l a r i n i t a l o n - t a r o j e t d i . B u n d a y v a z i y a t s h u b h a s i z , 1 3 7 9 y i l d a A m i r T e m u r n i t o ‘ r t i n c h i m a r o t a b a X o r a z m g a q o ‘ s h i n t o r t i s h g a m a j b u r e t d i . P e k i n , b u y u r i s h h a m a v v a l g i l a r i k a b i s u l h t u z i s h b i l a n t u g a d i . B i r o q s h u n g a q a r a m a y , Y u s u f s o ‘ f i i l g a r i X o r a z m n i n g C h i g ‘ a t o y u l u - s i g a t e g i s h l i b o ‘ l g a n j a n y b i y s h a r q i y ( K o t v a X i v a s h a x r i l a r i b i r g a ) q i s m i n i y a n a q a y - t a d a n b o s i b o l d i . A m i r T e m u r d a v l a t i g a n i s b a t a n Y u s u f s o ‘ f i n i n g t u t g a n b u n d a y t a j o v u z k o r o n a s i y o s a t i X o r a z m u s t i g a A m i r T e m u r n i n g 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-16 33 b e s h i n c h i m a r t a y u r i s h q i l i s h i g a s a b a b b o ‘ l d i . 1 3 8 8 y i l d a X o r a z m n i n g p o y t a x t i v a y r o n e t i l i b , u n i n g h u d u d l a r i A m i r T e m u r d a v l a t i g a b o ‘ y s u n d i r i d d i . B u o r a d a A m i r T e m u r M o ‘ g ‘ u l i s t o n h o k i m i Q a m a r i d d i n b i l a n h a m t o ‘ q n a s h i b q o l d i , c h u n k i b u d a v r d a u n i n g M o v a r o u n n a h r g a b o ‘ l g a n t a l o n c h i l i k x u r u j l a r i k u c h a y i b k e t g a n d i . 1 3 7 0 — 7 1 y i l l a r d a u T o s h k e n t v a A n d i j o n u s t i g a b i r n e c h a b o r b o s q i n q i l i b , t a l a b q a y t g a n d i . 1 3 7 6 y i l d a e s a Q a m a r i d d i n h a t t o F a r g ‘ o n a v o d i y s i n i n g t a l a y g i n a q i s m i n i b o s i b o l d i . A m i r T e m u r m a m l a k a t n i n g S h i m o l i y - s h a r q i y h u d u d l a r i g a n i s b a t a n b o ‘ l a y o t g a n m u t t a s i l t a x d i d n i b a r t a r a f q i l i s h u c h u n Q a m a r i d d i n g a j i d d i y z a r b a b e r i s h g a k i r i s h a d i . Y i g i r m a y i l ( 1 3 7 1 — 9 0 ) m o b a y n i d a S o h i b q i r o n M o ‘ g ‘ u l i s t o n g a y e t t i m a r t a y u r i s h q i l i b , m o ‘ g ‘ u l h u k m d o r l a r i A n q o t o ‘ r a v a K a m a r i d d i n u s t i d a n g ‘ a l a b a q o z o n d i . S h u z a y l d a A m i r T e m u r M o v a r o u n n a h r v a X o r a z m d a i c h k i t a r q o q l i k , o ‘ z a r o n i z o l a r , s h u n i n g d e k M o ‘ g ‘ u l i s t o n t o m o n i d a n b o ‘ l i b t u r g a n t a z y i q q a c h e k q o ‘ y i b , u s h b u h u d u d d a y a s h o v c h i e l u e l a t v a x a l q l a r n i y a g o n a d a v l a t g a b i r l a s h t i r d i . B u s h u b h a s i z , M o v a r o u n n a h r a h o l i s i t a q d i r i d a i j o - b i y a h a m i y a t k a s b e t d i . A m m o , A m i r T e m u r b u b i l a n q a n o a t l a n m a d i . T e z o r a d a u q o ‘ s h n i d a v l a t l a r v a x a l q l a r u s t i g a y u r i s h q i l i b , u l a r n i o ‘ z i g a b o ‘ y s u n d i r i s h v a m a r k a z l a s h g a n b u y u k s a l t a n a t b a r p o e t i s h n i o ‘ z o l d i g a m a q s a d q i l i b q o ‘ y d i . B u d a v r d a O l t i n O ‘ r d a , X u r o s o n v a E r o n d a g i i j t i m o i y - s i y o s i y v a z i y a t u n i n g u c h u n j u d a q o ‘ l k e l d i . A m i r T e m u r h a r b i y y u r i s h n i X u r o s o n d a n b o s h l a d i . 1 3 8 1 y i l u H i r o t n i e g a l l a d i . S a r a x s , J o m v a Q a v s i y a s h a x r i l a r i j a n g s i z t a s l i m b o ‘ l d i . X u r o s o n , x u s u s a n u n i n g p o y t a x t i H i r o t s t r a t e - g i k j i h a t d a n m u h i m a h a m i y a t g a e g a b o ‘ l i b , E r o n , I r o q , S h o m v a b o s h q a l a r m a m l a - k a t l a r g a o ‘ t i s h d a k o ‘ p r i k v a z i f a s i n i o ‘ t a r d i . 1 3 8 1 — 8 4 y i l l a r d a v o m i d a A m i r T e m u r E r o n n i n g k a t t a q i s m i n i e g a l l a d i . A v v a l ( 1 3 8 1 ) K a l o t , T u r s h i z v a S a b z a v o r , k e y i n ( 1 3 8 3 ) S e i s t o n n i n g Z i r e h , Z o v a , 34 F a r a h v a B u s t q a l ’ a l a r i , 1 3 8 4 y i l d a e s a A s t r o b o d v i l o y a t i v a O z a r b a y j o n n i n g O m u l , S o r i , S u l t o n i y a v a T a b r i z s h a x r i l a r i b o ‘ y s u n d i r a d i . 1 A m i r T e m u r E r o n , O z a r b a y j o n , I r o q v a S h o m ( S u r i y a ) u s t i g a u c h m a r t a l a s h k a r t o r t d i . B u y u r i s h l a r t a r i x d a « u c h y i l - l i k » , « b e s h y i l l i k » v a « y e t t i y i l l i k » u r u s h l a r n o m i b i l a n m a s h h u r . U c h y i l l i k ( 1 3 8 6 — 1 3 8 8 ) h a r b i y y u r i s h l a r o q i b a t i d a J a n u b i y O z a r b a y j o n , I r o q n i n g S h i m o l i y . q i s m i , G u r j i s t o n v a V a n k o ‘ l i a t r o f i d a g i y e r l a r e g a l l a n d i . A m i r T e m u r s h u b i l a n b i r g a S h i m o l i y . - g ‘ a r b d a n , y a ’ n i O l t i n O ‘ r d a t o m o n i d a n b o ‘ l a y o t g a n t a z y i q q a b a r h a m b e r i s h m a q s a d i d a T o ‘ x t a m i s h g a q a r s h i u c h m a r t a q o ‘ s h i n t o r t i s h g a m a j b u r b o ‘ l d i . U 1 3 8 9 y i l d a D i z a q ( J i z z a x ) n i n g A c h c h i q m a v z e i d a , 1 3 9 1 y i l n i n g 1 8 i y u n i d a ( h o z i r g i S a m a r a b i l a n C h i s t o p o l s h a x r i l a r i o r a l i g ‘ i d a j o y l a s h g a n Q u n d u z c h a ( K o n d u r c h a ) d a r y o s i v o d i y s i d a ( K u n d u z c h a j a n g i ) v a n i h o y a t , 1 3 9 5 y i l d a S h i m o l i y K a v k a z d a T e r e k d a r y o s i b o ‘ i i d a T o ‘ x t a m i s h q o ‘ s h i n i g a k a k s h a t q i c h z a r b a b e r a d i . A m i r T e m u r h a r b i y y u r i s h l a r i o q i b a t i d a Q u y i I d i l ( V o l g a ) v i l o y a t l a r i , S a r o y B e r k a , S a r o y c h i k v a H o j i t a r x o n ( A s t r a x o n ) k a b i s h a h a r l a r g ‘ o r a t q i l i n d i . A m i r T e m u r T o ‘ x t a m i s h n i q u v i b R y a z a n v i l o y a t i g a - c h a b o r d i v a Y e l e t s s h a x r i n i i s h g ‘ o l q i l d i . S h a r a f u d d i n A l i Y a z d i y A m i r T e m u r n i n g M o s k v a y u r i s h i n i s h u n d a y t a ’ r i f l a y d i : « S o h i b q i r o n M a s k a v g a s o r i k i m , R u s n i n g s h a h a r l a r i d a n e r d i , t a v a j j u q q i l d i . A n d a y e t k o n d a n u s r a t s h i ’ o r c h e r i k i u l v i l o y a t n i ( s h a h a r v a a t r o f i n i ) c h o b t i l a r v a a n d a g ‘ i h o k i m l a r n i t o b e ’ q i l d i . V a c h e r i k n i n g e l i k l a r i g a s o n s i z m o l t u s h t i . . . » 2 . B u u r u s h d a A z a q ( A z o v ) , K u b a n v a C h e r k a s y e r l a r i x a m k u c h l i a z i y a t c h e k d i . Q i z i g ‘ i s h u n d a k i , A m i r T e m u r I d i l n i n g T u r o - t u r k e c h u v i b o ‘ y i d a O ‘ r u s x o n n i n g o ‘ g ‘ l i Q u y - r i c h o q o ‘ g ‘ l o n n i c h a q i r t i r i b , u n g a q o ‘ l g a k i r i t i l g a n s o b i q J o ‘ c h i u l u s i n i 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob 2 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. 35 i n ’ o m e t d i . R o s s i y a t a r i x c h i l a r i D . G r e k o v v a A . Y . Y a k u b o v s k i y y o z i s h l a r i c h a , A m i r T e m u r n i n g T o ‘ x t a m i s h u s t i d a n q o z o n g a n g ‘ a l a b a s i , f a q a t M a r k a z i y O s i y o u c h u n e m a s , b a l k i b u t u n S h a r q i y Y e v r o p a , s h u n i n g d e k t a r q o q R u s k n y a z l i k l a r i n i n g b i r l a s h i s h i u c h u n h a m b u y u k a h a m i y a t k a s b e t g a n . 1 S h u n d a n s o ‘ n g A m i r T e m u r b u t u n e ’ t i b o r i n i E r o n , I r o q , S u r i y a , K i c h i k O s i y o v a H i n d i s t o n y e r l a r i n i u z i l - k e s i l z a b t e t i s h g a q a r a t d i . U b e s h y i l l i k ( 1 3 9 2 — 9 6 ) u r u s h d a v o m i d a G ‘ a r b i y E r o n , I r o q i A j a m v a K a v k a z n i e g a l l a d i , n a t i j a d a m u z a f f a r i y l a r v a j a l o i r i y l a r s u l o l a s i n i n g h u k m r o n l i g i b a r h a m t o p d i . A m i r T e m u r n i n g H i n d i s t o n u s t i g a q i l g a n u r u s h i ( 1 3 9 8 y i l m a y — 1 3 9 9 y i l m a r t ) q a r i y b o ‘ n b i r o y d a v o m e t d i . A m i r T e m u r H i n d i s t o n d a n k a t t a o ‘ l j a , s h u j u m l a d a n 1 2 0 j a n g o v a r f i l b i l a n q a y t d i . O ‘ l j a - l a r n i n g b i r q i s m i q o ‘ s h i n g a t a q s i m l a b b e r i l d i , q o l g a n i S a m a r q a n d v a K e s h s h a x r i l a r i d a o l i b b o r i l a y o t g a n q u r i l i s h l a r g a s a r f l a n d i . A m i r T e m u r n i n g 1 3 9 9 — 1 4 0 4 y i l l a r d a o l i b b o r g a n h a r b i y y u r i s h l a r i n a t i j a s i d a S h o m n i n g H a l a b ( A l e p p o ) , X u m s , B a - a l b e k ( B a ’ a l b a k ) , D i m i s h q ( D a m a s h q ) k a b i y i r i k s h a h a r l a r i v a I r o q i A r a b i l a n i n g U b u l i s t o n o ‘ l k a s i ( q a d . K a p p a d o k i y a ) b i l a n B a g ‘ d o d , s h u n i n g d e k T u r k i y a n i n g k a t t a q i s m i z a b t e t i l a d i . A n q a r a j a n g i a a A m i r T e m u r j a h o n n i n g b u k j s a r k a r d a l a r i d a n b i r i B o y a z i d Y i l d i r i m u s - t i d a n g ‘ a l a b a q o z o n d i . T u r k i y a s u l t o n i a s i r g a o l i n d i . U b i l a n b i r g a x o t i n i s e r b m a l i k a s i O l i v e r a , o ‘ g ‘ i l l a r i M u s o v a I s o C h a l a b i y l a r h a m a s i r g a t u s h d i l a r . S o ‘ n g , A m i r T e m u r A n a d o l u n i e g a l l a b , O ‘ r t a d e n g i z n i n g s h a r q i y s o h i l i d a j o y l a s h g a n I z m i r s h a x r i n i z a b t e t d i v a s a l i b c h i l a r n c h n t Y a q i n S h a r q s a g i o x i r g i q a r o r g o h i g a b a r h a m b e r d i . S o ‘ n g r a , E g e y d e n g i z i d a j o y l a s h g a n X i o s v a L e s b o s o r o l l a r i d a g i G e n u y a m u l k l a r i n i n g h u k m d o r l a r i u n g a t a s l i m b o ‘ l d i l a r , M i s r h a m 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-10 36 o ‘ z i t o a t k o r l i g i n i i z h o r e t d i . A m i r T e m u r A n q a r a , N i k e y a , B u r s a v a I z m i r s h a x r i l a r i n i e g a l l a b , V i z a n t i y a v a b u t u n n a s o r o o l a m i n i n g B o y a z i d g a y i g ‘ i b b e r g a n b o j l a r i d a n i b o r a t k a t t a b o y l i k n i q o ‘ l g a k i r i t d i . B i r g i n a B u r s a s h a x r i d a n o l i n g a n o l t i n v a j a v o h i r l a r n i n g o ‘ z i k a t t a g i n a k a r v o n g a y u k b o ‘ l g a n . B a n d i q i l i n g a n B o y a z i d o ‘ r d u g o h g a o l i b k e l i n g a c h , A m i r T e m u r u n g a x u r m a t v a e x t i r o m k o ‘ r s a t d i . U n i n g v a f o t i d a n s o ‘ n g ( 1 4 0 3 y i l 9 m a r t ) e s a v o r i s l a r i g a h i m - m a t k o ‘ z i b i l a n b o q i b , u l a r g a b e q i y o s m u r u v v a t l a r q i l d i . C h u n o n c h i B o y a z i d n i n g t o ‘ n g ‘ i c h o ‘ g ‘ l i S u l a y m o n C h a l a b i y n i t u r k l a r n i n g Y e v r o p a d a g i v i l o y a t l a r i g a h o k i m e t i b t a y i n l a d i . E d i r n e ( A d r i a n o p o l ) s h a x r i u n i n g p o y t a x t i q i l i b b e l g i l a n d i . A n a d o l u n i n g S h i m o l i y - g a r b i y q i s m i s u y u r g ‘ o l s i f a t i d a I s o C h a l a b i y g a i n ’ o m q i l i n i b , B u r s a s h a x r i u n i n g p o y - t a x t i g a a y l a n t i r i l d i . U s m o n l i t u r k l a r d a v l a t i n i n g m a r k a z i y q i s m i n i b o s h q a r i s h n i M u s o C h a l a b i y g a t o p s h i r d i . A m i r T e m u r U s m o n l i t u r k l a r d a v l a t i n i b u t u n l a y b o s i b o l i s h n i y a t i d a b o ‘ l m a g a n , c h u n k i u Y e v r o p a d a v l a t l a r i n i n g Y a q i n S h a r q m a m l a k a t l a r i g a n i s b a t a n t a j o v u z k o r o n a n i y a t d a e k a n l i g i n i y a x s h i t u s h u n a r e d i . S h u n i n g u c h u n h a m A m i r T e m u r U s m o n l i t u r k l a r d a v l a t i n i s a q l a b q o l d i v a B o y a z i d n i n g v o r i s l a r i g a m u r u v v a t q o ‘ l i n i c h o ‘ z d i . S h u n d a y b o ‘ l s a d a , B o y a z i d u s t i d a n q o z o n i l g a n b u g a l a b a b i l a n A m i r T e m u r n i F r a n s i y a q i r o l i K a r l V I ( 1 3 8 0 — 1 4 2 2 ) , A n g l i y a q i r o l i G e n r i x I V ( 1 3 9 9 — 1 4 0 7 ) t a b r i k l a b , u n g a m a x - s u s m a k t u b y u b o r d i l a r . 1 C h u n k i A m i r T e m u r e n d i g i n a u y g o n a y o t g a n Y e v r o p a g a u l k a n x a v f s o l i b t u r g a n U s m o n l i t u r k l a r d a v l a t i g a z a r b a b e r i b , b u t u n Y e v r o p a n i n g x a l o s k o r i g a a y l a n g a n e d i . A m i r T e m u r K i c h i k O s i y o d a n S a m a r q a n d g a q a y t g a c h , 1 4 0 4 y i l 2 7 n o y a b o s h q a l a r d a 2 0 0 m i n g q o ‘ s h i n b i l a n S a m a r q a n d d a n X i t o y s a - f a r i g a c h i k d i . B i r o q X i t o y u s t i g a y u r i s h A m i r T e m u r n i n g O ‘ t r o r d a v a f o t i ( 1 4 0 5 y i l 1 8 f e v . ) t u f a y l i a m a l g a o s h m a y k o l l i . A m i r T e m u r 1 www.ziyo.net 37 n i n g v a f o t i h a q i d a g i x a b a r g a r c h i a v v a l d a s i r t u t i l s a - d a , a m m o k o ‘ p v a q t o ‘ t m a y b u n o x u s h x a b a r m a m l a k a t b o ‘ y l a b t a r q a l i b k e t a d i . A m i r T e m u r n i n g j a s a d i S a m a r q a n d g a o l i b k e l i n i b d a f n q i l i n a d i . A m i r T e m u r H i n d i s t o n h a m d a X i t o y d a n Q o r a d e n g i z g a q a d a r , S i r d a r y o v a O r o l d e n g i z i d a n F o r s q o ‘ l t i g ‘ i g a q a d a r g ‘ o y a t k a t t a h u d u d - n i q a m r a b o l g a n m a r k a z l a s h g a n u l k a n s a l t a n a t g a a s o s s o l d i . B u n d a n t a s h q a r i A m i r T e m u r d a v l a t i g a K i c h i k O s i y o , S u r i y a , M i s r v a S h i m o l i y g ‘ a r b d a Q u y i V o l g a , D o n b u y l a r i ; S h i m o l i y . - s h a r k d a B a l x a s h k u l i v a I l i d a r y o s i g a c h a ; j a n u b i - s h a r q d a e s a S h i m o l i y H i n d i s t o n g a c h a b u l g a n m a m l a k a t l a r b u y s u n d i r i d d i . A m i r T e m u r d a v l a t n i a q l - z a k o v o t v a h u q u q i y a s o s b i l a n i d o r a e t g a n . U n i n g « . . . d a v l a t i s h l a r i n i n g t o ‘ q q i z u l u s h i n i k e n g a s h , t a d b i r v a m a s h v a r a t , q o l g a n b i r u l u s h i n i q i l i c h b i l a n a m a l g a o s h i r d i m » 1 , d e g a n s o ‘ z l a r i b u n i n g y o r q i n d a l i l i d i r . S o h i b q i r o n n i n g b u n y o d k o r l i k s o h a s i d a g i t a r i x i y x i z m a t l a r i b e q i y o s d i r . T a r i x b u q o ‘ h n a d u n y o d a u t g a n k u p j a h o n g i r l a r n i b i l a d i . U l a r n i n g a k s a r i y a t i f a q a t b u z g a n . A m i r T e m u r n i n g u l a r d a n f a r q i s h u n d a k i , u u m r b u y i b u n y o d k o r l i k b i l a n m a s h g ‘ u l b u l g a n . U n i n g « Q a y b i r j o y d a n b i r g i s h t o l s a m , u r n i g a u n g ‘ i s h t q o ‘ y d i r d i m , b i r d a r a x t k e s t i r s a m , u r n i g a u n t a k u c h a t e k t i r d i m » 2 d e g a n s u z l a r i b u n i n g y o r q i n i s b o t i d i r . A m i r T e m u r g a h a r b i r z a f a r l i v o q e a v a s e v i n c h l i h o d i s a n i m u h t a s h a m m e ’ m o r l i k o b i d a s i b a r p o e t i s h b i l a n n i s h o n l a s h o d a t b o ‘ l g a n . S h u m a q s a d d a H i n d i s t o n , S h e r o z , I s f a h o n v a D a m a s h q n i n g m a s h h u r u s t a - h u n a r m a n d l a r i m a m l a k a t d a h a s h a m - d o r i m o r a t u i n s h o o t l a r b i n o q i l g a n l a r . A m i r T e m u r z a b t e t g a n m a m l a k a t l a r n i n g b i r q a t o r s h a h a r l a r i ( B a g ‘ d o d , D a r b a n d , B a y l a q o n ) n i q a y t a t i k l a d i . A m i r T e m u r T a b r i z d a m a s j i d , S H e r o z d a s a r o y , B a g ‘ d o d d a M a d r a s a , T u r k i s t o n d a m a s h h u r s h a y x A h m a d 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob B-31 2 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-19 38 Y a s s a v i y q a b r i u s t i g a m a q b a r a q u r d i r g a n b o ‘ l s a - d a , l e k i n a s o s i y e ’ t i - b o r i n i o n a s h a h r i K e s h v a p o y t a x t i S a m a r q a n d g a q a r a t d i . K e s h d a o t a s i n i n g q a b r i u s t i g a m a q b a r a , o ‘ g l i J a h o n g i r g a m a q b a r a b i l a n m a s j i d q u r d i r d i . A m i r T e m u r h u k m r o n l i g i n i n g i l k d a v r i d a K e s h s h a x r i n i p o y t a x t g a a y l a n t i r i s h n i y a t i d a b o ‘ l i b , u n i n g o b o d o n c h i l i g i g a k a t t a a h a m i y a t b e r d i , b u y e r d a m a s h h u r O q s a r o y q a d k o ‘ t a r d i . A m i r T e m u r K e s h n i M o v a r o u n n a h r n i n g m a d a n i y m a r k a z i g a a y l a n t i r i s h g a h a r a - k a t q i l d i . S h u b o i s d a n b u s h a h a r « Q u b b a t u l - i l m v a l - a d a b » u n v o n i g a e g a b o ‘ d d i . S a l t a n a t p o y t a x t i S a m a r k a n d A m i r T e m u r d a v r i d a a y n i q s a g u l l a b y a s h n a d i . S h a h a r d a I s f a h o n , S h e r o z , H a l a b , X o r a z m , B u x o r o , Q a r s h i v a K e s h s h a x r i l a r i n i n g m e ’ m o r u b i n o k o r l a r i q o ‘ l i b i l a n s a r o y l a r , m a s j i d l a r , m a d r a s a l a r , m a q b a r a l a r q u r i l a d i . S h a h a r t a s h q a r i s i d a e s a b o g ‘ r o g ‘ l a r v a b o ‘ s t o n l a r b a r p o e t i l a d i . X u s u s a n S h o h i z i n d a m e ’ m o r i y m a j m u a s i g a m a n s u b S h o d i m u l k o g ‘ o m a q b a r a s i , S h i r i n b e k a o g ‘ o m a q - b a r a s i v a b o s h q a l a r q u r i l a d i . S h a h a r d a B i b i x o n i m j o m e m a s j i d i , A m i r T e m u r n i n g q a r o r g o h i K o ‘ k s a r o y v a B o ‘ s t o n s a r o y l a r q a d k o ‘ t a r a d i . U m u m a n o l g a n d a S a m a r k a n d s h a x r i A m i r T e m u r d a v r i d a o ‘ z i n i n g q a d . o ‘ r n i A f r o s i y o b y a a n b i r m u n c h a j a n . r o q d a b u t u n l a y y a n g i t d a n q u r i l d i . S h a h a r t e v a r a g i m u s t a h k a m q a l ’ a d e v o r i b i l a n o ‘ r a l i b , O h a n i n , S h a y x z o d a , C h o r s u , K o r i z g o h , S o ‘ z a n g a r o n v a F e r u z a k a b i n o m l a r b i l a n a t a l u v c h i 6 t a d a r v o z a o ‘ r n a t i l d i . M o v a r o u n n a h r n i n g d e h q o n c h i l i k v o h a l a r i d a , x u s u s a n Z a r a f s h o n v o d i y s i d a o ‘ n l a b s u g ‘ o r i s h t a r m o q l a r i c h i q a r i l i b , d e h q o n c h i l i k m a y d o n l a r i k e n g a y t i r i l d i . Y a n g i q i s h l o q l a r b a r p o e t i l d i . I b n A r a b s h o h n i n g y o z i s h i c h a , A m i r T e m u r S a m a r q a n d a t r o f i d a q a d k o ‘ t a r g a n b i r q a n c h a y a n g i q i s h l o q l a r n i S h a r q n i n g m a s h x u r s h a h a r l a r i D i m i s h q ( D a m a s h q ) , M i s r , B a g ‘ d o d , S u l t o n i y a v a S h e r o z n o m l a r i b i l a n a t a d i . A m i r T e m u r n i n g f i k r i c h a , S a m a r k a n d k a t t a l i g i , g o ‘ z a l l i g i h a m d a t e - v a r a k - a t r o f i n i n g o b o d e t i l g a n l i g i j i h a t i d a n d u n y o d a g i e n g y i r i k 39 s h a h a r l a r - d a n h a m u s t u n r o q t u r m o g ‘ i l o z i m e d i . H o f i z i A b r u n i n g y o z i s h t a , A m i r T e m u r t u r k , a r a b v a e r o n l i k l a r t a r i x i n i c h u q u r b i l g a n . U d a v l a t a h a m i y a t i g a e g a b o ‘ l g a n h a r b i r m a s a l a n i h a l e t i s h d a , s h u s o h a n i n g b i l i m - d o n l a r i v a u l a m o l a r i b i l a n m a s l a h a t l a s h a r d i . O d a t d a u t i b b i y o t , r i y o z i y o t , f a l a k i y o t , t a r i x , a d a b i y o t , t i l s h u n o s l i k i l m i n a m o y a n d a l a r i , s h u n i n g d e k i l o h i y o t v a d i n s o h a s i d a g i m a s h h u r u l a m o l a r b i l a n s u h b a t l a r o ‘ t k a z a r d i . A m i r T e m u r s a r o y i d a u l a - m o l a r d a n m a v l o n o A b d u j a b b o r X o r a z m i y , m a v l o n o S h a m s u d d i n M u n s h i , m a v l o n o A b d u l l o L i s o n , m a v l o n o B a h r u d d i n A h m a d , m a v l o n o N u ’ m o n u d d i n X o - r a z m i y , X o ‘ j a A f z a l , m a v l o n o A l o u d d i n K o s h i y , J a l o l X o k i y v a b o s h q a l a r x i z m a t k i l a r d i . A l i s h e r N a v o i y g a A m i r T e m u r n i n g i l m v a m a ’ n a v i y a t a q l i g a k o ‘ r s a t g a n g ‘ a m x o ‘ r l i g i j u d a y o q a r e d i . B u h a q d a N a v o i y s h u n d a y d e g a n d i : « A g a r T e m u r q a y e r d a f a n u c h r a t s a , u l a r n i o ‘ z h o m i y l i g i g a o l a r , u l a r g a i z z a t - i k r o m k o ‘ r s a t a r , u l a r n i n g t a r b i y a s i g a a h a m i y a t b e r a r h a m d a b u z o t l a r d a n o ‘ z o l i y m a j l i s i d a n a d i m ( m a s l a h a t c h i ) s i f a t i d a v a b o s h q a l a r l a v o z i m l a r d a f o y d a l a n a r d i » 1 . A m i r T e m u r d a v r i d a s a v d o v a h u n a r m a n d c h i l i k g ‘ o y a t d a r i v o j l a n a d i . Y a n g i b o z o r l a r , s a v d o r a s t a l a r i b a r p o q i l i n a d i . K l a v i x o S a m a r k a n d b o z o r l a r i d a b u g ‘ d o y v a g u r u c h n i n g m o ‘ l l i g i v a a r z o n l i g i h a q i d a g a p i r i b , s h a h a r h u n a r - m a n d c h i l i g i m a h s u l o t l a r i n i — a t l a s , k i m x o b , h a r x i l i p v a j u n t o ‘ q i m a m o l l a r , m o ‘ y n a l i v a i p a k l i p o ‘ s t i n l i k l a r , a t t o r l i k m o l l a r i , z i r a v o r v a d o r i v o r l a r , z a r h a l v a l o j u v a r d l a r h a m d a b o s h q a m o l l a r n i n g s e r o b l i g i n i h a m t a ’ k i d l a y d i l a r . B u d a v r d a A m i r T e m u r v a u n i n g j o y l a r d a g i n o i b l a r i X i t o y v a H i n d i s t o n d a n O ‘ r t a O s i y o o r q a l i Y a q i n S h a r q v a Y e v r o p a m a m l a k a t l a r i g a y o ‘ n a l g a n a s o s i y x a l q a r o s a v d o y o ‘ l i — « Y e u y u k i p a k y o ‘ l i » n i n a z o r a t q i l i b , s a v d o k a r v o n l a r i q a t - n o v i x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h d a , r a b o t l a r , q a l ’ a l a r , k o ‘ p r i k l a r q u r i s h y o ‘ l i d a m u h i m c h o r a - t a d b i r l a r k o ‘ r d i l a r v a S h a r q b i l a n G ‘ a r b 1 www.ziyo.net 40 o ‘ r t a s i d a s a v d o - s o t i q v a e l c h i l i k a l o q a l a r i n i h a r t o m o n l a m a r i v o j l a n t i r i s h g a g ‘ o y a t k a t t a e ’ t i b o r b e r d i l a r . A m i r T e m u r e n g m u h i m i , E r o n , O z a r b a y j o n v a I r o q d a g i m a y d a h u k m d o r l a r o ‘ r t a s i d a g i t a r q o k l i k v a b o s h b o s h d o q l i k k a b a r h a m b e r i b , b u b i l a n n a f a q a t M o v a r o u n n a x r , b a l k i U z o q v a Y a q i n S h a r q m a m l a k a t l a r i n i n g i k t i s o d i y v a m a d a n i y t a r a q q i y o t i g a , x a l q g a r v a m a m l a k a t l a r n i b i r - b i r i b i l a n y a q i n l a s h t i r i s h g a u l k a n h i s s a q o ‘ s h d i . A m i r T e m u r Y e v r o p a n i n g F r a n s i y a , A n g l i y a v a K a s t i l i y a k a b i y i r i k k i r o l l i k l a r i b i l a n b e v o s i t a s a v d o v a d i p l o m a t i k a l o k a l a r o ‘ r n a t d i . 1 A m i r T e m u r n i n g h a r b i y y u r i s h l a r i , j a n g u j a d a l l a r i n i n g o q i b a t l a r i g a b a h o b e r i l a r e k a n , s h u n i a l o h i d a t a ’ k i d l a s h k e r a k k i , u n i n g f a o l i y a t i q o ‘ y i l g a n m a q s a d v a r e j a l a r i j i h a t i d a n i k k i b o s q i c h g a b o ‘ l i n a d i . B i r i n c h i b o s q i c h ( 1 3 6 0 — 1 3 8 6 ) d a A m i r T e m u r M o v a r o u n n a h r d a m a r k a z l a s h g a n d a v l a t t u z i s h y o ‘ l i d a k u r a s h d i , M o v a r o u n n a h r n i b i r l a s h t i r i s h d a n m a n f a a t d o r b o ‘ l g a n m a h a l l i y z o d a g o n l a r d a n i b o r a t i j t i m o i y k u c h l a r ( m u l k d o r d e h q o n l a r , h a r b i y l a r , h u n a r m a n d l a r , s a v d o g a r l a r v a r u h o n i y l a r ) y o r d a m i d a t a r q o q m u l k l a r n i b i r l a s h t i r i s h u c h u n k u r a s h o l i b b o r d i . A m i r T e m u r n i n g b u d a v r d a g i f a o l i y a t i O ‘ r t a O s i y o x a l k l a r i n i n g i j t i m o i y - i q t i s o d i y v a m a d a n i y h a y o t i t a r a q q i y o t i y o ‘ l i d a s h u b h a s i z u l k a n i j o b i y a h a m i y a t k a s b e t a d i . M a m l a k a t d a t a r q o q p i k t u g a t i l i b , m a r k a z l a s h g a n d a v l a t n i n g t a s h k i l t o p i s h i i j o b i y o q i b a t l a r g a o l i b k e l d i . M a m l a k a t k u c h l a r i n i v a m o ‘ g ‘ u l l a r n i n g b i r y a r i m a s r l i k h u k m r o n l i g i n a t i j a s i d a b o ‘ h r o n g a u c h r a g a n i q t i s o d n i t i k l a s h u c h u n q u l a y r o q s h a r o i t v u j u d g a k e l d i . A y n i v a q g d a x o ‘ j a l i k n i n g a s o s i b o ‘ l g a n d e h q o n c h i l i k d a m u a y y a n s i l j i s h l a r r o ‘ y b e r d i . Y a n g i - y a n g i a r i q ( k a n a l ) l a r q a z i l i b , d e h q o n c h i l i k m a y d o n l a r i k e n g a y d i . H u n a r m a n d c h i l i k , i c h k i v a t a s h q i s a v d o r i v o j l a n d i , f a n v a m a d a n i y a t r a v n a q t o p i b , s h a h a r l a r o b o d l a s h d i v a g a v j u m l a s h d i . A m i r T e m u r b i r o r m a m l a k a t n i t a s a r r u - 1 Xerman Vamberi . Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 B-11 41 f i g a o l i s h d a n a v v a l a l b a t t a o ‘ s h a j o y a h o l i s i g a t i n c h l i k y o ‘ l i n i t a k l i f e t - g a n , b u y o ‘ l i n k o r e t i l g a n h o l d a g i n a h a r b i y k u c h i s h l a t g a n . A m i r T e m u r h a y o t l i g i c h o g ‘ i d a y o q s a l t a n a t n i a s o s a n t o ‘ r t q i s m ( u l u s ) g a b o ‘ l i b , o ‘ g ‘ i l , n a b i r a l a r i g a t a q s i m l a b b e r g a n : X u r o s o n , J u r j o n , M o z a n d a r o n v a S e y i s t o n ( m a r k a z i H i r o t ) S h o h r u x t a , G ‘ a r b i y E r o n , O z a r b a y j o n , I r o q v a A r m a n i s t o n ( m a r k a z i T a b r i z ) M i r o n - s h o h t a , F o r s , y a ’ n i E r o n n i n g j a n u b i y q i s m i ( m a r k a z i S H e r o z ) U m a r s h a y x g a , A f g o n i s t o n v a S h i m o l i y . H i n d i s t o n ( m a r k a z i G ‘ a z n a , k e y i n c h a l i k B a l x ) P i r m u h a m m a d t a s u y u r g ‘ o l q i l i b b e r i l g a n . A m i r T e m u r d a v l a t i o ‘ z i g a x o s t a r t i b - q o i d a l a r g a a s o s l a n g a n h o l d a i d o r a e t i l g a n . A m i r T e m u r a s o s s o l g a n b u d a v l a t X u r o s o n v a M o v a r o u n n a h r d a X V I - a s r b o s h i g a c h a m a v j u d b o ‘ l i b , S h a y b o n i y x o n t o m o n i d a n t u g a t i l g a n . S h o ‘ r o l a r t u z u m i d a v r i d a A m i r T e m u r s h a x s i v a f a o l i y a t i g a a d o l a t s i z l i k b i l a n y o n d o s h i l i b , b i r y o q l a m a b a h o b e r i l i b k e l i n d i . O ‘ z b e k i s t o n m u s t a q i l l i k k a e r i s h g a n i d a n s o ‘ n g b u n d a y q a r a s h l a r g a b a r h a m b e r i l d i . O ‘ z b e k i s t o n n i n g b i r i n c h i p r e z i d e n t i I s l o m K a r i m o v s a ’ y - h a r a k a t i b i l a n A m i r T e m u r n i n g j a h o n t a r i x i d a t u t g a n o ‘ r n i o ‘ z j o y i g a q o ‘ y i l a b o s h l a n d i . O ‘ z b e k i s t o n d a u n i n g f a o l i y a t i n i o ‘ r g a n i s h g a v a u n i o m m a l a s h - t i r i s h g a k e n g y o ‘ l o c h i l d i . « S o h i b q i r o n A m i r T e m u r s h a x s i u n i n g a j d o d l a r i b o ‘ l m i s h f a q a t b i z n i n g e m a s , b a l k i m i n t a q a m i z d a g i b a r c h a x a l k l a r n i n g , b u t u n m a ’ r i f i y i n s o n i y a t n i n g b o y l i g i » 1 g a a y l a n d i . U n i n g n o m i O ‘ z b e k i s t o n d a a b a d i y l a s h t i r i l . q i s h l o q l a r d a g i s h o h k o ‘ c h a l a r , m a y d o n l a r , j a m o a x o ‘ j a l i k l a r i , m a k t a b l a r , k i n o t e a t r l a r v a b o s h q a l a r u n i n g n o m i b i l a n a t a l d i . 2 1 Karimov I.A. Amir Temur − faxrimiz, g‘ururimiz. T.: “O‘zbekiston”, 1991. B-22 2 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” 42 II. Bob. Jahon tarixida Soxibqiron Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan urni. 2.1 Amir Temur va Temuriylar davlatining jahon tarixida tutgan urni 43 Sohibqiron Amir Temur o’zining faoliyati davomida ko’plab xarbiy yurishlarga qaramasdan, bunyodkorlik ishlariga xam katta e’tibor bergan. Sohibqiron Movarounnaxrni boshkarish, xarbiy yurishlar bilan doimo band bulishi bilan bir katorda, bu buyuk shaxsning dunyo axlini lol koldirgan mashxur imoratlar, bogu bustonlar yaratishga, chullarni obod kilishga, kanallar kazdirishga, shaxar va kishloklarni obod kilishga, xunarmandchilik va savdo— sotikni rivojlantirishga, yullar va kupriklar kurishga, ma’rifat va madaniyat obidalari, shifo maskanlarni barpo etishi bugungi kunda xar bir kishini xayratga soladi. Amir Temur bunyodkorlik ishlarini amalga oshirish uchun azaddan mavjud bulgan imkoniyatlarni va uz tasarrufida bulgan mamlakatlarning kuli gul ustalari, me’morlari saloxiyatidan umumli foydalana bilgan. 1 Tarixdan ma’lumki, jaxonda kuplab dunyo fotixlari uzlaridan sung avlodlariga xavas qilsa arziydigan darajada meros koldirmaganlar. Sohibqiron Amir Temur jaxon axli xavas qilsa arziydigan me’moriy — madaniy yodgorliklar, turli xil inshootlarni o’z avlodlariga me’ros kilib koldirdi. Amir Temur davrida bunyod etilgan tarixiy yodgorliklardan bizgacha saklanib dolgan Samarkanddagi Bibixonim Jome Masjidi, SHoxizinda me’moriy yodgorligi, Guri Amir makbarasi, Shaxrisabzdagi Oksaroy, Dorussaodat va Doruttilovat kabi monumental inshootlar bugungi kunda xam uzining maxobati va guzalligi bilan usha davrdagi me’morlar va ustalarning yuksak dididan darak berib turibdi. Amir Temur nafaqat Movarounnaxrda balki undan tashkarida xam bunyodkorlik faoliyatini olib borgan. Bu tutrisida tarixiy manbalar va adabiyotlarda kuplab ma’lumotlar keltirilgan. Amir Temur 1393 yilda Ozorbayjonga yurish kilib, Sultoniya va Tabrizni egallaydi. Kuzda Temur Naxichevon va Kare, Gruziyani zabt etib, korabokka kishlash uchun keladi. Amir Temur bu yerda Derbent ximoya inshootlarini ta’mirlatadi va uni mustaxkamlaydi. Ma’lumki, 1399 yil Amir Temur Xqindiston yurishidan sung, oradan turt oy utmasdan, yana Eron va 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. B-16 44 Ozorbayjonga yul oladi. Temur oldin Tabrizga, sung Naxichevon va Olinja kal’asiga keladi. korabogda kishlab, Shamxur orkali Kichik Osiyoga yurish kilib, u yerlarni uziga buysundiradi va yana qorabog`ga kaytadi. Sohibqiron bu yerda obodonlashtirish ishlarini olib boradi. 1401 yilda Boylakonda kazilgan surorish kanali bu joylarda dexkonchilik, bordorchilikni rivojlantirishga katta xissa kushgan. Ushbu kanal Arape daryosidan boshlanib Boylakon yakinidagi Sarjabil degan joyda tugagan. 1 Uning uzunligi ma’lumotlarga kura 60 — 70 km bulib, Temur uni «Barlos naxri» deb atashga kursatma bergan. Bu turrisida Nizomidddin SHomiy shunday yozadi: «Obodonchilik boislaridan biri, balki oltita zaruriyatlardan biri — suvdir. Insonnning tirikligining turrunligi suv bilan boglikdir (Shular bois Sohibqiron xazratning) xisravona ximmati va podshoxona irodasi u joyda yashovchilar va xosu omning farovonligi uchun bir naxr kazimokka jazm kildi: jaxon itoat etuvchi farmon sodir buldiki, Aras naxri kanorasida bir arik chikarsinlar, u Baylakondan utsin, shu joyda yashovchi odamlar, ekinzorlar va kishloklar iste’molidan ortigi Kur naxriga borib kuysin, uzunligi olti farsax, kengligi taxminan un gaz bulsin» 2 Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» sida yozilishicha Amir Temur Sayramga borib, Xazrat Xoja Axmad YAssaviyning otasi Ibroxim SHayx, onalari korasoch ona, mashxur shaxslar koziy Bayzoviy, Lutfullo Saryomiy, Ok ota, kirk Chilton bobo, kutoidddin alloma kabilarning kabrlarini ziyorat kilganlar. Ziyoratdan sung Amir Temur maxalliy xokimlarga Sayramda Balogardon bobo, Bibi Chiyos ona va boshka buzruklarga makbara tiklashni buyurgan. Amir Temurning Turkistonda Axmad Yassaviy maqbarasining qurdirishi uning buyuk kishilarga bulgan extiromini kursatadi va bu maqbara olti asrki jahon ahlini qoyil qilib turibdi 3 . Amir Temur nafakat uz yurtida, balki boshka yurtlarda xam me’morchilik, obodonchilik ishlarini olib bordi. Amir Temur tarixda nafakat dunyo fotixi sifatida, balki uzining donishmandligi, adolatparvarligi, xalk dardi bilan 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 2 Nizomiddin SHomiy «Zafarnoma», T., 1996, 377 — bet. 3 Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon 45 yashaydigan, yurt obodonchiligi va farovonligi uchun qayg`uradigan buyuk siymo sifatida qoldi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov sohibqiron Amir Temur tuvalludiga bag’ishlangan xalqaro ilmiy konferensiyada ma’ruza qilib, Amir Temurdek tarixiy shaxslarni, sarkarda va sohibqironlarni tarix taqozosi, shu zamon talablari, kerak bo’lsa, zamon ehtiyoji hayotga olib keladi va ul zotlarning fazilat-xususiyatlarini namoyon qilishga zamin yaratadi... Kimki Amir Temur qadimiy Turkiston zaminida tasodifan paydo bo’lgan desa, xato qiladi. Nega deganda hech narsa to’satdan paydo bo’lmaydi”, 1 deb takidlagan edi. Haqiqatda ham ma’lum bir murakkab siyosiy vaziyatlarda xalqda o’z sarboniga, yetakchi dono rahbarga ehtiyoj paydo bo’ladi. Chunki XIV asrning 50-60 yillarda Movarounnahr o’z boshidan alg’ov-dalg’ovli, qattol, siyosiy parokandalik, o’zaro kurash davrini kechirayotgan edi. SHunday murakkab vaziyatda Amir Temur o’z hayoti uchun o’ta xafli, Vatani, millati uchun sharafli yo’lni tanladi. Bu –purhikmat, Olloh inoyat qilgan mustaqillik, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyot, xalqaro nufuz yo’li edi. Zero Amir Temur dunyoga kelgan zamin qadimdan iqtisodiy, madaniy taraqqiy etgan, jahonga yuzlab ulug’ aql-zakovat sohiblarini bergan ulkan ma’naviy imkoniyatlarga ega bo’lgan makon edi. SHuningdek, murakkab siyosiy vaziyatlar, ijtimoiy inqorozlar holatida millatning alp o’g’lonlari, ulug’ siyosatdonlar, sarkardalar Vatan farzandlari sifatida milliy g’urur va salobat bilan kurash maydoniga chiqishlari muqarrarligi qonuniyatini ham mushohada doirasida tutishimoliyiz zarur 2.2 Amir Temur va Temuriylarning tashqi savdo va elchilik aloqalari XIII asrning o‘rtalaridan boshlab Markaziy Osiyoda murakkab siyosiy vaziyat yuzaga keldi. Xususan, Xitoyda tashkil topgan Yuan sulolasining xoqoni Xubilay o‘zini Chingizxon taxtining vorisi deb hisoblab, ushbu mintaqa hukmdorlarni o‘ziga itoat qilishini talab qiladi. Ammo u o‘z talabiga rad javob olgandan so‘ng kuch ishlatishga urinib ko‘radi. Lekin uning qilgan harbiy 1 I. Karimov. YAngicha fikrlash va ishlash-davr talabi. 5-jild, T., “O’zbekiston”; 1997, 181- 182 betlar 46 harakatlari natija bermadi. Xubilayga qarshi chiqishda O‘qtoyning nabirasi Xaydu (1235-1301) faol harakat qiladi. 1294 yilda Xubilay vafotidan so‘ng nabirasi Temur Chengzung nomi bilan taxtga o‘tirib (1295-1308) buvasining yo‘lidan boradi. Lekin uning harakatlari zoye ketgan. Natijada Xitoy bilan G‘arb o‘rtasi Buyuk ipak yo‘li orqali bo‘ladigan savdo yo‘llari qiyin bo‘lib qolgan. 1 XIV asrda bir tomondan Chig‘atoy avlodlari o‘rtasidagi nizolar kuchaysa, ikkinchi tomondan ular bilan Mo‘g‘iliston xonlari o‘rtasidagi ziddiyatlar avj oldi. Buning ustiga, Markaziy Osiyo xalqlari orasida mo‘g‘ul hukmdorlariga qarshi harakatlar boshlanib ketadi. Xitoyda ham mo‘g‘ullar mahalliy xalq qarshiligiga uchradi. 1368 yilda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalangan xitoy amaldorlari va yer egalari Yuan sulolasini ag‘darib, Min deb ataladigan xonlikni (1368-1644) tashkil qildilar. Mazkur voqealar Buyuk ipak yo‘lidagi osoyishtalikni buzib, Turkiston orqali amalga oshiriladigan xalqaro savdo aloqalarni nihoyatda susaytirib qo‘ydi. Shu bois Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati keskin pasayib ketdi. 1370 yilda Movaraunnahrda Samarqand shahrini markaz qilgan sohibqiron Amir Temur (1336-1405) davlati tashkil topdi. 35 yilga yaqin davr ichida mazkur davlat doirasi nihoyatda katta hududni o‘z nazorati ostiga olganligi hamda Buyuk ipak yo‘lining xavfsizligi ta’minlanganligi natijasida bu yo‘lda xalqaro savdo aloqalarining qaytadan rivojlanishiga zamin yaratildi. Amir Temurning o‘zi ham bu yo‘lning rivojlanishiga katta e’tibor berdi. U nafaqat o‘z davlati doirasidagi ichki savdo ishlarini, balki xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun zarur ekanini yaxshi anglagan edi. Shu bois u hokimiyatga kelgan zahoti ichki va tashqi savdo ishlariga katta e’tibor bera boshladi. Avvalo karvon yo‘lining xavfsizligini ta’minlab, ularda karvonsaroylar barpo etish ishlariga alohida e’tibor berdi. 2 Amir Temurning xitoy xoqoni Taytszuga yo‘llagan maktubida «Karvonsaroylararo yo‘llar ochildi, yo‘llardagi qaroqchilar yo‘q qilindi, uzoq 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 B-17 2 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” 47 yurtlarga boruvchilar o‘zlarini xotirjam his etadigan bo‘ldi», deb ta’kidlab o‘tilgan. Shu bilan birga Amir Temur Vizantiya, Venetsiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya kabi Yevropa mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatdi. Xitoy olimlarining tadqiqotlariga ko‘ra, Amir Temur Min xonligining poytaxti Pekin (Xonbaliq) shahriga 8 marta elchilar yuborib, Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalarini rivojlantirgan. Chunonchi, 1387 va 1389 yillari kuzda Mavlono Hofiziy, 1388 yilda Toj ad-Din (Tamuding), 1391 yilda Shoxalil (Shaxali), 1392 yilda Nig‘mat ad-Din (Nimaopuding), 1394 va 1395 yillarda Darvish (Dielibeyshi), 1396 yilda Alomat ad-Din (Alamadan) boshchiligida Pekinga Amir Temur nomidan elchilar kelgan. Mazkur elchilar orqali sohibqiron Xitoy xoniga ot, tuya va boshqa narsalar yuborgan. Xitoy xoni esa bular evaziga kumush pul, ipak matolar qaytargan. 1396 yil Amir Temur Alomat ad-Din orqali Xitoy xoniga maktub ham yo‘llab, uning yuborgan narsalaridan mamnun bo‘lganligini ta’kidlagan. Shu davrda Samarqanddan Pekinga 6 oyda yetib borilgan. Kuzda yo‘lga chiqqan karvon keyingi yil bahorning oxirida yoki yozning boshida manzilga yetib olgan. Amir Temur vafotidan keyingi 100 yilga yaqin davr davomida Turkistondan Xitoyga 107 marta, shu jumladan 1415-1440 yillari Ulug‘bek Mirzo nomidan 22 marta elchilar guruhi kelgan. 1 Xitoy manbalaridan ma’lum bo‘lishicha, o‘sha zamonda Xitoyning boshqa shaharlariga ham samarqandlik savdogarlar kelib, bozorlarda ot sotishgan. Chunonchi, 1390 yilda erta bahorda Samarqandlik Sho Jo‘raali (Shachiyeer Aliyi) Lyangchjou shahrida 670 ta ot sotgan. Mahalliy hokim bu haqda Taytszuga hisobot berib, mazkur savdogarni Pekinga yuborishni so‘ragan. Samarqanddan Xitoyga yuborilgan elchilar bilan birgalikda katta savdogarlar guruhlari ham qo‘shilib borgan. Taytszuning Amir Temurga yo‘llagan bir maktubida bayon etilishicha, ayrim Samarqandlik savdogarlar Xitoyga kelganidan so‘ng vataniga qaytmasdan savdo ishlari bilan shug‘ullangan va ayrimlari uy-joy sotib olib bola-chaqali bo‘lib qolgan. Min 1 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. 48 sulolasi qo‘shinlari Xitoyning Shimoliyolida yashayotgan tatarlarga qarshi yurishi chog‘ida asirga tushib qolganlar orasida bir necha yuz nafar samarqandlik savdogarlar bo‘lganligi aniqlangan. Ushbu misollar Amir Temur savdogarlari faqatgina Xitoy hududida emas, balki uning Shimoliyolidagi yaylovlarda ham savdo ishlari bilan shug‘ullanganligidan dalolat beradi. Min sulolasi ham Samarqandga bir necha marta elchilar va savdogarlar yuborgan. Masalan, 1395 yilda Samarqandga Pekindan Bo An boshchiligida 1500 kishidan iborat bo‘lgan elchi va savdogarlar guruhi, 1397 yilda Chen Deven boshchiligidagi Xitoy elchilari va savdogarlar kelgan. Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Amir Temur davrida anchadan beri to‘xtab qolgan Turkiston – Xitoy diplomatik va savdo aloqalari tiklanib, Buyuk ipak yo‘li qayta ochiladi. Ammo tomonlarning amalga oshirilgan aloqalari ko‘z qarashlari bir xil bo‘lmaganligi tufayli Amir Temur davlati bilan Min xonligi o‘rtasida yangi g‘oyaviy muammo paydo bo‘lgan. Ma’lumki, Xitoy hukmdorlarining an’anaviy tushunchalariga ko‘ra, xaqon «xuandi» (imperator) deb atalib, u tangrining kurrai zaminidagi o‘g‘loni («tyanzi») hisoblangan. Unga barcha mamlakatlar va xonlar itoatkor bo‘lishi lozim edi. Shu bois Amir Temur elchilari Min sulolasi tomonidan «gungshi», ular olib borgan sovg‘alar esa «gungfu», ya’ni fuqarolar hukmdorga to‘laydigan soliq, deb qabul qilindi. Shu joyda izoh berib o‘tmoq lozimki, xitoy tili lo‘g‘atlarida, jumladan «Xitoy tili yozuvi lo‘g‘ati»da sharhlanishicha «gung» deb qadimda Tangri farzandiga (Tyanzi), ya’ni imperatorga uning itoatida bo‘lganlar tomonidan taqdim etiladigan narsalar va dehqonlar tomonidan hosillarning hukumatga topshiradigan qismi aytilgan. «So‘zlar dengizi» («Sixay») va «So‘zlarning kelib chiqishi» («Siyuan») lo‘g‘atida yozilishicha, «gunfu» so‘zi hukmdor tomonidan fuqarolar zimmasiga ortilgan soliq nomi hisoblanadi. 1 Xitoy imperatorlari o‘zlarini yer yuzining egasi deb hisoblashlari an’anasining ta’siri xitoy olimlari asarlarida ham o‘z aksini topgan. Masalan, 1 Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob 49 Vang Chjilay o‘z asarida «Atrofga qilgan harbiy yurishlar g‘alaba bilan yakunlangandan so‘ng, Temur kuchayib ketdi. Shundan keyin u Min sulolasiga itoat qilishdan va Xitoyga (Chjunguoga) soliq to‘lashdan (gunfu) bosh tordi, shu bilan birga Xitoy elchilarini olib olib qolib, qaytishga ruxsat bermadi», deb aytadi. Ikkinchi bir joyda tarixchi yozadi: «Yuqorida aytib o‘tilganidek, Temur ko‘p marta Min saroyiga soliq to‘lovchi elchilar (gunshi) yubordi. Ularning ayrimlari soliq olib kelish va savdo qilish bilan cheklandi, ayrimlari [Xitoydagi] vaziyatni o‘rganish va ma’lumot to‘plash bilan shug‘ullandi» 1 . Albatta, Amir Temurga nisbatan qo‘yilgan bunday ayblar asossiz edi. Min xonodonining mustaqil holda tashkil topgan va Turkistonni birlashtirishda kata xizmat qilgan davlat hukmdorini o‘zining itoatkori deb bilishi kattalik va o‘zgalarni mensimaslikdan boshqa narsa emas edi. Masalaga bunday yondashuv haqli ravishda Amir Temurni qattiq ranjitgan edi. Xitoyda mo‘g‘ullar hukmronligini ag‘darib, xitoylar hokimiyatini Chju Yuanjang (1368-1398 yillari Tayzu nomi bilan taxtda o‘tirgan) ilgarigi xonlarning an’anaviy falsafasi bilan qurollanib, o‘zini kurrai zamindagi barcha mamlakatlar ustidan nazorat qiluvchi oliy hukmdor deb hisoblashi o‘zga xalqlar, davlatlar va xonlar uchun tushunarsiz bir hol va ular manfaatlariga zid kelardi. Amir Temurdan Xitoyga birinchi marta (1387 yilda) elchi bo‘lib Mavlono Hofiz kelganda, Tayzu mazkur tushuncha asosida uning yuborgan sovg‘alarini o‘ziga bo‘lgan tobelik belgisi deb qabul qildi. Uning bunday munosabati Amir Temurdan keyingi yillarda yuborilgan elchilarga va sovg‘alarga nisbatan ham saqlanib qolgan. Xitoy xoqoni o‘zining Amir Temurga javoban berib yuborgan sovg‘alarini esa, uning «tobeligini qabul qilganligi» uchun ko‘rsatilgan xizmat belgisi deb hisoblanadi. Shu asosda Tayzu Amir Temurga yo‘llagan maktubida uni Xitoy xoniga itoatkor xon sifatida ifodalagan. Xitoy xoni sohibqironning mavqei Bilan hisoblashmagan uning maktubi Bilan tanishgandan so‘ng, Amir Temur qattiq ranjib, Samarqandga 1395 va 1397 yillarda kelgan Bo An, Chin Deven boshchiligidagi xitoy elchilarini ushlab qolgan. Ular vataniga Amir 1 Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. 50 Temur vafotidan keyin qaytganlar. Elchilarni Samarqandda ushlab qolishning bundan tashqari yana ikki sababi bo‘lgan. Bularning birinchisi, Bo An 1500 kishi hamrohligida Hirotga bormoqchi bo‘lganligi Amir Temurda shubha uyg‘otganligida, ikkinchisi Min xoqoni 100 ming musulmonni qatl etish to‘g‘risida farmon bergan, degan xabarning Amir Temurga yetib kelganligidadir. Xitoyda qatl etilgan musulmonlarning 100 ming bo‘lmasligi ehtimoldan holi emas, ammo mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Turkistonlik musulmonlarning jamiyatdagi mavqei baland bo‘lganligi va ular vakillarining yuqori darajali davlat xizmatiga jalb etilganligi uchun, Min sulolasi ularning ko‘p qismini jazolaganligi tarixiy haqiqatdir. 1 Afsuski, xitoy manbalarida ushbu tarixiy voqealar to‘g‘ri bayon etilmagan. Min sulolasi nazorati ostidagi saroy tarixchilari masalaga amaliy jihatdan emas, balki xitoy hukmdorlarining an’anaviy falsafasi asosida yondoshib ish ko‘rganlar. Aslida esa, Amir Temur Xitoy xoniga elchilar orqali sovg‘alar jo‘natib, evaziga Xitoy mollarini olib kelinishi orqali ikki davlat o‘rtasidagi teng huquqli savdo aloqalarining tiklanishi ko‘zda tutgan edi. Bu haqda mahalliy manbalarda ko‘p ma’lumotlar uchraydi. Afsuski, Markaziy Osiyo manbalari bilan xitoy manbalarini solishtirish asosida ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoniyatiga ega bo‘lgan ayrim tarixchilar, jumladan xitoy tarixchilari Amir Temurning bu istagini to‘g‘ri bayon etolmaganlar. Ular xitoy xonlari yorlig‘i va saroy tarixchilari tomonidan bitilgan manbyualardagi amaliyotga zid ko‘rsatmalarni «haqiqat» deb qabul qilganlar. Buning ustiga turkistonlik savdogarlarga Xitoyda erkin savdo qilishga yo‘l qo‘yilmaganligi va turonlik musulmonlarning qatl etilishi Amir Temurning g‘azabini keltirgan. Mavjud adabiyotlarda, jumladan xitoy tarixchilarining asarlarida zikr etilishicha, Min sulolasi xonining munosabatidan ranjigan Amir Temur unga qarshi harbiy yurish qilmoqchi bo‘lgan, bundan xabar topgan Min sulolasi esa tashvishga tushib, urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan. Ammo 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 51 Amir Temurning 1405 yilda O‘tror shahrida olamdan o‘tishi bilan uning istagi amalga oshmay qolgan. 1 Mazkur tarixiy voqealardan ko‘rinib turibdiki, Turkiston bilan Xitoy o‘rtasidagi xalqaro munosabatlarning asos va huquhlarini tushunishga xamda savdo aloqalarini muntazam ravishta rivojlanishiga Amir Temur Bilan Xitoy xonlari o‘srtasidagi munosabatda nomutanosiblik yo‘l bermagan. Amir Temur vafotidan so‘ng uning farzandlari taxt uchun kurashayotganda, sohibqironning qudasi bo‘lmish mo‘g‘iliston xoni Xizrxo‘ja Buyuk ipak yo‘lining Turkiston – Xitoy qismidagi muxim nuqtalaridan biri bo‘lgan Qumul (Xami) shaxrini qo‘lga kiritadi. Natijada min sulolasining Qumul uchun ko‘p yillar davomida olib borgan kurashi vaqtincha barxam topadi. Ushbu voqea Buyuk ipak yo‘lida tinchlik o‘rnatilishiga ijobiy tasir ko‘rsatadi. Amir Temur avlodlari ham Buyuk ipak yo‘lini rivojlantirish maqsadida jiddiy harakatlar qilganlar. Ular Xitoy bilan tinchlik bitimlarini ham tuzishgan. Masalan, 1388-1500 yillar davomida Toshkent, Samarqand, Xuroson, SHeroz, Hirot, Isfaxon kabi shaharlardan 120 dan ortiq elchi guruhlari Xirotga borgan. Ularning ko‘pchiligi o‘rta hisobda 8-10 kishidan iborat bo‘lgan. Ayrim elchilar guruhiga 200 kishi atrofida savdogarlar qo‘shilib borgan. Savdogarlar Xitoyga ot, tuya, eshak kabi chorva mollari, qimmatbaxo toshlar va ulardanyasalgan buyumlar, dorivorlar va xar xil maxalliy xunarmandchilik m,ahsulotlarini olib borishgan. Xitoydan esa, asosan, ipak mato, chinni idishlar, choy, ravoch va dorivorlar olib kelingan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, shu zamonda Min sulolasi Xitoydan olib kelinadigan mollar ko‘lamini cheklab qo‘ygan. Ayrim maxsulotlarni, jumladan metalldan yasalgan qurollarni maxsus ruxsatsiz Xitoydan olib ketish man etilgan. Amir Temur 1389 yilda Mo‘g‘uliston bo‘ysundirib, Movarounnahrga Mo‘g‘uliston tomonidan bo‘ladigan xavfni bartaraf qilgach, Mo‘g‘uliston va Sharqiy Turkiston orqali o‘tuvchi karvon yo‘li xavfsizligini ta’minlash, Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalarini tiklash 1 Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon 52 imkoniyati paydo bo‘ldi. Xususan, 1389–1398 yillarda Amir Temur nomidan Xitoyga 9 marta elchilar borganligi, Xitoydan ham 1395 yilda Fu An boshchiligida Samarqandga elchilar yuborilganligi ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalar davom etganini ko‘rsatadi. Shohrux Mirzo hukmronligi davrida ham Xitoy bilan aloqalar davom etdi. Bu davr yozma manbalarida 1409 va 1420 yillarda Hirotga Xitoy elchilari kelganligi, o‘z navbatida, temuriy hukmdorlar ham Xitoyga bir necha marta o‘z elchilarini yuborganliklari ma’lum. O‘rta Osiyoni Xitoy bilan bog‘lovchi Buyuk ipak yo‘lining muhim tarmog‘i bo‘lgan savdo yo‘llari, asosan, Movarounnahrning markazidan Farg‘ona va Yettisuv orqali Sharqiy Turkistonga, bu yerdagi savdo shaharlari orqali Xitoy poytaxti Pekinga olib borgan. Bu muhim savdo yo‘li yo‘nalishlari 1419-1422 yillarda Shohrux Mirzoning Shodixo‘ja boshchiligida Xitoyga yuborgan elchilik missiyasi a’zosi G‘iyosiddin Naqqosh yozib qoldirgan kundaliqda batafsil ta’riflangan. 1 Bu asarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra elchilar Hirotni O‘rta Osiyo orqali Xitoy bilan bog‘lovchi karvon yo‘li quyidagi yo‘nalishda harakat qilganlar: Hirot – Balx – Kelif kechuvi – Samarqand – Sayram - Ashpara (bu shahar qo‘rg‘oni Amir Temur tomonidan barpo etilgan) – Mo‘g‘ul eli (Bilg‘utu – Qo‘ng‘ir suvi – Yulduz yaylovi) – Turfon – Qoraxoja – Sufi Ato qishlog‘i – Qumul – Qorovul – Sukju – Qamju – Pinlon –Xonbaliq (Pekin). 2 O‘rta Osiyoni Xitoy bilan bog‘lovchi yo‘llar ichida Shosh vohasi ham muhim o‘rin tutib, Shoshdan Turfongacha bo‘lgan masofani karvonlar 3 oyda bosib o‘tishgan. Amir Temur va temuriylar davrida Yevropa mamlakatlari – Fransiya, Angliya, Ispaniya va boshqa mamlakatlar bilan ham diplomatik aloqalar o‘rnatilganligi ma’lum. Bu aloqalar Xususan, O‘rta Yer dengizidan Iroq – Eron – Xuroson orqali 1402-1404 yillarda Samarqandga tashrif buyurgan Ispan elchisi Rui Gansalis de Klavixoning yuqorida keltirilgan rasmiy tashrifi yo‘nalishiga nazar tashlab, Xurosondan Termiz – Darband – Temir Darvoza – Oqrobot – Kesh orqali Samarqandga kelgan savdo yo‘llari faoliyati haqida ma’lumot olish mumkin. Amir Temur va temuriylar davrida Oltin O‘rda shaharlari bilan aloqalar mavjud bo‘lib, ular ikki yo‘nalishda; Xorazm vohasi yoki Janubiy Qozog‘istondagi shaharlar 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” 2 “Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. 53 (Turkiston, Sayram) orqali amalga oshirilgan. Bu bilan O‘rta Osiyo xalqlarining Sharqiy Yevropa xalqlari bilan bo‘lgan qadimiy aloqalari yana jonlandi. XIV asrga oid rus yilnomalarida Quyi Novgorod shahrida yashovchi buxorolik va xorazmlik savdogarlar haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lib, bu ikki o‘rtadagi savdo-madaniy aloqalardan dalolat beradi. XV asrdan boshlab, Moskva knyazligining mavqei kuchaya boshlagach, Rus knyazlari temuriylar bilan elchilik munosabatlari o‘rnatishga intila boshlaganliklarini ko‘ramiz. Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy (XV asr) Hirot hukmdori Abusaid Mirzo huzuriga 1464 yilda rus podshosi Ivan III elchilari kelganligi to‘g‘risida yozib koldirgan bo‘lsa, 1490 yilda Moskvaga Sulton Husayn Boyqaro elchilari borganligi ma’lum. Shu tariqa, rivojlangan o‘rta asrlar, ayniqsa Amir Temur va temuriylar davri Buyuk ipak yo‘li faoliyatining so‘nggi va yuksalgan davri hisoblanadi. Bu davrda Movarounnahr va Xuroson shaharlari Buyuk ipak yo‘lining markaziy yo‘nalishlari bo‘ylab xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalarda katta rol o‘ynaganlar. O‘zbekiston F.A Sharqshunoslik instituti xodimi Maxmud Qutluqovning xitoy, arab, forsiy va boshqa manbalarni solishtirish asosida chiqargan xulosasiga ko‘ra, ipak yo‘kida o‘z mavqeini o‘stirish uchun Xitoy xoqonlari ko‘p marta g‘arb tomonga xarbiy yurishlar qilgan. Ammo ularning hammasi natijasiz tugaganligi tufayli Qumul uchun bo‘lgan kurash jiddiy tus olgan. Ushbu shahar yuz yildan ortiq davr davomida gox xitoy, gox mug‘ul xukmdorlari qo‘liga o‘tib turgan. Albatta, bu kurashlar Buyuk ipak yo‘lidagi savdo munosabatlariga salbiy tasir ko‘rsatgan. 1 1499 yilda Qumul shahri vaqtincha Min sulolasi qo‘liga o‘tib qolganda, savdo aloqalaridan manfaatdor bo‘lgan turkistonlik savdogarlar Mo‘g‘iliston xoni Axmadxondan asir tushgan xitoy amaldorlarini vataniga qaytarib berib, Min xonadoni bilan bitim tuzishni talab qilishgan. Bu borada Toshkent xokimi Maxmudxonnimg Xitoy xoniga yozgan maktubi muxim ro‘l o‘ynab, ma’lum muddatgacha Turkiston – Xitoy o‘rtasidagi savdo aloqalarining yaxshilanishiga ijobiy tasir ko‘rsatdi. 1 Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 B-112 54 Xalqaro savdo aloqalarga bo‘lgan ehtiyoj va Buyuk ipak yo‘lidagi siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, Min sulolasi dengiz yo‘li orqali xarakat qilishga jiddiy urinadi. Dengiz yo‘lini Xitoy uchun ochish vazifasini Maxmud (Chjeng Xe)ga topshiradi. Maxmud esa mo‘g‘illar davrida Xitoyga borib qolgan O‘zbekistonliklar avlodiga mansub bo‘lgan (Bu haqta quyida batafsilroq boyon etiladi). Shundan ko‘rinib turibdiki, Xitоy bilan G‘arb o‘rtasdidagi savdo aloqalari dengiz yo‘llari orqali rivojlaniushiga Buyuk ipak yo‘lidagi siyosiy vaziyat turtki bo‘lgan. Dengiz yo‘lining rivojlanishi, albatta ushbu davrda jahon miqyosida kemasozlikning rivojlanishi bilan ham bog‘liq edi. O‘z navbatida, dengiz yo‘li orqali xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi Buyuuk ipak yo‘li axamiyatining pasayishiga olib keldi. X U L O S A Prezidentimiz Islom Karimov Toshkent shahrida temuriylar davlati tarixiy muzeyining ochilish marosimida so‘zlagan nutqida xalqimiz tarixida insoniy kamoloti va ijtimoiy faoliyati bilan dovruq qozongan, millatimiz faxri bo‘lmish ulug‘ zotlar benihoya ko‘p. Ammo ular qatorida yulduzlar aro quyoshdek charaqlab turgan bir buyuk zot borki, u Vatanimiz kechmishi, butuni va ertasida behad yuksak o‘rin tutadi. Ul muhtaram inson Sohibqiron Amir Temur hazratlaridir. Mamlakatimiz istiqlolga erishgach Amir Temur shaxsi yana Vatan va millat timsoliga aylandi. Istiqlolimizning har bir tadbirida, mustaqil 55 davlatimizni har bir qadamida ul buyuk zot ruhi bizga hamrohu hamnafas bo‘lib bormoqda. 1 XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr tarixiy voqealarga nihoyatda boy tarixiy saboq davri hisoblanadi. Chunki bu davrda mo‘g‘ullar hukmronligi va feodal tarqoqlik tugatilib, bosqinchilarning vayronargarchiligi va bir yarim asrlik zulmlari oqibatida iqtisodiy, madaniy ma’rifiy turg‘unlik holatiga tushib qolgan davlatimiz o‘z mustaqilligini qayta tiklashga kirishdi. Bu diyorda Amir Temur boshchiligida yagona tug‘ ostida markazlashgan, kuchli va mustaqil davlat tashkil topdi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan bu tarixiy voqeada, Amir Temurning xizmati g‘oyat buyukdir. O‘z davlatining kuch-qudratini oshirib, uni mustahkamlash uchun avvalo, u harbiy va iqtisodiy islohot o‘tkazdi. Yaxshi qurollangan muntazam qo‘shin tuzdi. Davlat boshqaruvi tizimlarini ishlab chiqdi va sinovlardan o‘tkazdi. Shulardan kelib chiqqan holda quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, Amir Temur Movarounnahr va Xorazmga muttasil tazyiq o‘tkazib turgan Oltin O‘rda xoni To‘xtamishga qarshi bir necha bor qo‘shin tortdi. Uralda, Qunduzga, Kavkazda Terek daryosi bo‘yida, o‘tgan ikki shiddatli jangda Temur g‘alaba qozonib, Oltin O‘rdaga qattiq zarba berdi. Uning bu g‘alabasi tufayli Oltin O‘rda tazyiqida Rossiya qaddini rostlash imkoniga ega bo‘ldi va uning istiqboli uchun katta yo‘l ochdi. Ikkinchidan, Buyuk jahongir o‘rta asrlarning udum an’analariga asosan o‘z davlat chegaralarini kengaytirishga harakat qildi. U Hindiston, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. Anqara jangida Turk Sultoni Yildirim Boyazidni qo‘shinlari ustidan g‘alaba qozonib, butun Yevropani hayratga soldi. Shundan sung Yevropa davlatlari Temur va uning vorislari bilan bevosita aloqa o‘rnatishga shoshilganligi aniqlandi.. Uchinchidan, Buyuk sarkardaning Xorazm va Oltin O‘rdaga qarshi kurashib, ularni yengishi, Eron, Ozarbayjon, Iroq, Hindiston, Suriya va Turkiyaga qilgan yurishlari Temur davlati qudratini oshirdi. Amir Temur 27 1 Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” B-46 56 mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirib, o‘z davlatini jahonning yirik davlatlari qatoriga ko‘tardi. Uning hukmronligi davrida Movarounnahr dunyo taraqqiyoti bilan bevosita bog‘lanib, jahonning ilg‘or mamlakatlaridan biriga aylandi. Buyuk Ipak yo‘lining katta qismi Amir Temur davlati nazoratiga o‘tgan. To`rtinchidan, Amir Temur Movarounnahrda markazlashgan davlat barpo etib, o‘z mamlakati hududini mustahkamlab, aholining ijtimoiy iqtisodiy ahvoli yaxshilanib, savdo-sotiq ishlarini rivojlantirib yubordi. Amir Temur davlati tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun dunyo mamlakatlari bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatdi. Beshinchidan, Amir Temur umr bo‘yi bunyodkorlik bilan shug‘ullangan. Hozirgi kunga qadar u bunyod etgan ko‘plab inshootlar jahon svilizatsiyasi tizimida alohida ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib shuni ta’kidlamog‘imiz mumkinki, bizning tariximizda Amir Temurdek ulug siymo bor ekan, uning qoldirgan vasiyati va merosi, pandu nasihatlari bugungi hayotimizda hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muammolarni yechishda bizga qo‘l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o‘rganmaslikka, ta’riflamaslikka, targ‘ibot qilmaslikka haqqimiz yo‘q. 57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T.: “Sharq”, 1998. 2. Karimov I.A. Amir Temur − faxrimiz, g‘ururimiz. T.: “O‘zbekiston”, 1991. 3. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. T.: “O‘zbekiston”, 2008. 4. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.,2010. 5. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.: “O‘zbekiston”, 2010 yil 6. Xerman Vamberi Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi T. 1992 7. Sh.Karimov, R.Shamsiddinov “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, Andijon 1995 y. 8. “Sarbadorlar” “Sharq yulduzi” 1990 y. № 10 9.“Temur tuzuklari” T. G‘afur G‘ulom nashriyoti, 1991 y. 10. “Zafarnoma” “Sharq yulduzi” 1992 y. № 7. 11. “Zafarnoma” “Sharq yulduzi” 1993 № 1. 12. Sh.Karimov, R.Shamsitdinov, Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati 1995, Andijon 13. “Temur va To‘xtamish” “Sharq yulduzi” 1991 № 11. 14. Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob. 15. Fransua Bernye. Istoriya poslednmx politecheskix perevorotov v gospodete Velikogo Mon Mongolo, M. 1933 g. 16. Amir Temur o‘gitlari, T. “Navro‘z” 1992 y. 17. “Muloqot” 1991, №8. 18. “Xalq so‘zi” 1992 y, 9 aprel. 19. “Temur tuzuklari”. 20. I. Mo‘minov Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. T., “Fan” nashriyoti. 58 21. I.Mo‘minov, “Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. T., “Fan” nashriyoti, 1968 yil. 22. Samon yo‘li. Amir Temur hayotiga bag‘ishlanadi.T., “Kamalak” 1992 y. 23. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov, “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati”, 1995 y. Andijon 24. A.Berdimurodov “Amir Temurni Samarqanddagi bog‘lari” “Turkiston”, 1992 yil 17 noyabr. 25. Ibn Arabshoh, Amir Temur tarixi Q-2 “Mehnat”, 1992 y. 26. “Turkiston” 1992 yil 10 yanvar. 27. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov “Soxibqiron Amir Temur va uning saltanati” 1995 y. Andijon. 28. Uloj yeniye Temura, Iz-vo N.Ostraumova. Kazan Tipografiya Imperatorskogo universiteti 1894 29. I.I.Umilkov. Iz istorii mejdunarodngx otnosheniy Srednoy Azii v zapodnoy Yevropoi v nachale XV veka. M., 1966 30. Ibrohim Mo‘minov “Amir Temurning- O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 1968, T. “Fan” 31. www.ziyo.net 32. www.history.ru 33. www.natura.com 34. www.archaelogy.ru 35. www.archaelogy.com 59 Amir Temur 60 Mirzo Ulug`bek 61 Amir Temur muhri 62

Похожие

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi
Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi
Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi
O‘zbekiston tarixi darslarida Shayboniylar davrida Movoraunnahr tarixini o‘rganish
Jahon xalqlari etnomadaniyatida Osiyo qit’asining tutgan o’rni