Болаларни ривожланишидаги омиллари - Педагогиka - Дипломные работы

Болаларни ривожланишидаги омиллари

Загружено в:

29.06.2021

Скачано:

0

Размер:

407.5 KB

Болаларни ривожланишидаги омиллари 1

БОЛА ТАРБИЯСИДАГИ ВАЗИФАЛАР Ҳаётининг биринчи йилида болаларни тарбиялашнинг муҳим вазифалари : — боланинг ёшига ва жисмоний ҳолатига тўғри келадиган кун тартиби билан, ҳар бир уйғоқ ва уйқу вақтининг давомийлигини, уларнинг муайян кетма-кетлигини таъминлаш ; — талабга жавоб бера оладиган жисмоний ривожланишини таъминлаш, бор имкониятлардан фойдаланган ҳолда боланинг соғлиғини муҳовазалаш ва мустаҳкамлаш, уларнинг ҳаракатини ривожлантириш; — статистик ва локомотор функцияларини ўз вақтида пайдо бўлишига ундаш ва ривожлантириш — бошини тутиб туришни, ётган ҳолда тўнтарилишни, тизза ва кафтларни ерга қўйган ҳолда туришни, эмаклашни, ўтиришни, тик туришни, юришни, предметлар билан ҳаракатларни такомиллаштириш. Боланинг ҳаракат фаолиятини ривожлантириш, унда мустақил ҳаракатланишда ижобий эмоционал муносабатни тарбиялаш учун шарт шароит яратиш; — кўргазмали фаолиятни шакллантириш, фаолликни ривожлантириш, эътиборни товушга қаратиш, кўришга ва эшитишга йўналтириш; — мулоқотни ривожлантириш, болаларда жавобан эмоционал реакцияни юзага келтириш, сўзларни тушунишга ўргатиш, фаол сўзлашнинг тайёрлов босқичларини ривожлантириш; 2

— болаларнинг сенсор билимини кенгайтириш ; — болаларга, яқин инсонларга афзал бўлган ахлоқий хулқ атворни, яхши одатларни, эмоционал куйинчакликни, хайрихоҳона муносабатларни шакллантириш . Болаларни ҳар тарафлама тарбиялашдаги комплекс вазифаларни амалга ошира туриб, ҳар бир боланинг индивидуал ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш, эшитиш фаоллигини, турли нутқ товушларига, катталарнинг қўшиқларига, шақилдоқли ўйинчоқларнинг товушига қулоқ солиш кўникмаларини ривожлантиришни таъминлаш муҳимдир, болаларда жавобан эмоционал реакцияни юзага келтириш, ортиқ даражада оғирлик қиладиган вазифаларни юклаш мумкин эмас: ухламасликнинг, ўйин машғулотларининг, кучли товушли ва бошқа таъсирларнинг ҳаддан ташқари узоқ муддат давом этиши. Ҳаётининг биринчи йилида бола ривожланишида юқори темпни ҳисобга олиш муҳим, ўз вақтида ёш даврларига мувофиқ бўлган тарбиявий жараённинг дастурий талабларини амалга оширишга ўтиш. Бола ҳаётининг биринчи йили шартли тўрт ёш даврларига бўлинади: 1) туғилгандан 2,5—3 ойгача; 2) 2,5—3 ойдан 5—6 ойгача; 3) 5—6 ойдан 9—10 ойгача; 4) 9—10 ойдан 1 ёшгача. Боланинг ривожланишида ҳар бир ёш даврларида етакчи йўллар ажралади, яъни боланинг келгусидаги ривожланишига жиддий таъсир этувчи хусусан аҳамиятга эга бўлган қуйидаги маҳорат ва кўникмаларни ўз вақтида шакллантириш: 3

 туғилгандан 2,5 — 3 ойгача – тунда уйқуга, кундузи эса тетиклик ва овқатга тўйинганликни ҳисобга олган ҳолда уйқунинг кунлик ритмини, овқатлантириш ва уйғоқ бўлишни белгилаб олиш муҳим;  1,5—3 ойдан 5—б ойгача – кўриш ва эшитиш дифференциясини, товуш келаётган манбани излаб топиш кўникмаларини, катталар билан мулоқотда ёрқин ифода этилган турли эмоционал реакциялар келтиришни, ҳар хил холатда ва катталарнинг қўлидан ўйинчоқларни олиш кўникмасини, гувранишининг юзага келишини шакллантириш;  5—6 ойдан 9—10 ойгача – эмаклаш кўникмасини ривожлантириш, оддий ҳаракатларни ўхшатиш лаёқатининг юзага келиши, предметлар билан биринчи ҳаракатлари, гувранишнинг кейинги ривожланиши, товуш ва бўғинларнинг талаффуз қилишда ўхшатишнинг вужудга келиши, баъзи бир ўйинчоқларнинг номини тушуниши, оғзаки сўраш бўйича оддий ва ўйинчоқлар билан ҳаракатларни бажариши;  9—10 ойдан 1 ёшгача – мустақил равишда юришнинг юзага келиши, предметлар ва сюжетли ўйинчоқлар билан биринчи ҳаракатларнинг кейинги ривожланиши, янги бўғинларни ўхшатиш, оддий содда сўзларни биринчи маротаба гапириши, катталарнинг сўзларини тушунишини кейинги ривожланиши, катталарнинг нутқидан тушунган баъзи бир сўзларни биринчи маротаба умумлаштиришни шакллантиришнинг бошланиши. 4

Болаларни тарбиялаш ва ҳаётини ташкил қилиш Боланинг жисмоний ривожланишида ва соғлиғининг асосий шарт шароитлари талабга тўла жавоб бера оладиган даражада боқиш, сифатли овқатлантириш, ўз вақтида ва етарли даражадаги уйқу, тоза ҳаво, жуда яхши гигиеник парвариш ва турли хил фаол фаолиятдан иборат. Овқатлантириш, уйқу, бола билан сайр, барча гигиеник процедураларни бажариш ва соғломлаштириш тадбирлари вақтида қуйидаги тарбиявий вазифаларни бажариш керак: 1) тўғри овқатлантиришни таъминлаш, ўз вақтида етарли ва теран уйқу, тоза ҳаводан фойдаланиш, яхши гигеник парвариш; 2) болаларда барча кўрсатилган жараёнларга ижобий муносабатни яратиш; 3) ушбу жараёнлардан болаларни ривожлантириш мақсадида фойдаланиш (ҳаракатлар, нутқ, атрофдагиларга йўналтириш); 4) болаларнинг ёшига нисбатан имкониятларини инобатга олган ҳолда уларда турли кўникмаларни ривожлантириш, гигиена маданияти кўникмаларини сингдириш ҳамда маданий хулқ-атвор ва мустақилликни тарбиялаш. Барча тартибли жараёнларнинг ўтказилиши боланинг ёшига нисбатан имкониятларини инобатга олган ҳолда органик эҳтиёжлари билан тўғри келиши керак. Боланинг энг биринчи ойидан бошлаб катталарнинг барча ҳаракатлари қуйидаги сўзлар билан кузатилиши лозим: “Ҳозир овқатланамиз, ухлаймиз, сайрга чиқамиз”, “Ўйинчоқларингни йиғиштир сайрга чиқиш вақти бўлди” ва ҳ.зо. Катта одамнинг сўзлари уни кейинги ҳаракатларга чорлайди. 5

Боланинг туғилгандан 2,5 – 3 ойгача тарбиялашни вазифалари ва ташкил этиш Бола ҳаётининг биринчи кунидан тарбиялашни ташкил қила туриб, тарбиячилар боланинг ўзига хос психик асаб ва жисмоний хусусиятларини яхши билишлари зарур. 2,5–3 ойгача бўлган болани тарбиялашда қуйидагиларга амал қилинади: - ўз вақтида кун тартибини тўғри белгилаб олиш учун овқатлантириш, тетиклик ва уйқу маромини тузиб олиш; - боланнинг овқатлантириш ва гигиеник процедураларга ижобий муносабатини йўлга қўйиш; - сезги органлари биринчи навбатда кўриш ва эшитиш, ижобий туйғулар ва ҳаракатлар фаолиятини ривожлантириш; - зарарли одатларнинг пайдо бўлишини олдини олиш ; - фаол тетиклик, тез уйқуга кетиш ва қаттиқ уйқу учун шарт- шароит яратиш ; - овозли ўйинчоқ ҳаракатини кузатишга ундаш ; - қорин билан ётган холатида бошини ушлаб туриш ва кўтариш кўникмасини ривожлантириш ; - болага мурожаат қилганда унинг нигоҳини катталарга қаратилишига ундаш ; - тик ҳолатда бошни ушлаш кўникмасини мустаҳкамлаш, кўриш реакциясини ривожлантириш ; 6

Овқатлантириш ва гигиеник парвариш 2,5 – 3 ойгача болалар учун болаларни хусусан кунига 7 марта овқатлантириш, олдинига бедорликнинг вақти 1 соат, 3 ойлик бўлганда эса 1,5 соат ва кундузги уйқуси 4 марта 1,5 – 2 соат, кечаси 11 дан 10 соат бўлган тўғри кун тартиби тузилади. Чўмилтириш — кичкина боланинг кечки уйқусини мустаҳкамловчи яхши восита . 5.00, 8.00, 11.00, 14.00, 17.00, 20.00, 23.00 соатларда овқатлантириш мумкин. Овқатлантиришнинг соат бўйича бундай тақсимланиши бола соат 5да овқатланганидан кейин соат 8гача ухлашни давом этишига имкон яратади. Кундузи бола 4 марта ухлайди – соат 9.00дан 11.00 гача, 12.00дан 14.00гача, 15.00дан 17.00гача, 18.00дан 20.00гача, кечки уйқу 21.00дан 8.00гача давом этади. 2,5 – 3 ойдан 5 – 6 ойгача бўлган боланинг характеристикаси 2,5–3 ойдан 5–6 ойгача бўлган ёшнинг етакчи вазифалари қуйидагилардан иборат : - эшитиш ва кўриш дифференциров каларини ривожлантириш ва товуш келаётган манбани излаб топишни ўргатиш ; - катталарнинг мулоқотига турли реакцияларни ривожлантириш ; - катталарнинг қўлидан ва турли ҳолатда ўйинчоқларни олиш кўникмаларини шакллантириш ; - товушлар чиқаришни ва гувранишни ўз вақтида ривожлантириш ; - атрофидаги катталарнинг нутқ инотонацияларини фарқлаш ; 7

- предметларни фарқига бориш кўникмасини ривожлантириш ; - предметлар билан ҳаракатлар бажариш кўникмаларини ривожлантириш : қўлини ўйинчоққа йўналтириш, уни икки қўллари ва бир қўли билан маҳкам ушлаш ҳамда ушлаб қолиш, ўйинчоқни ўйнаш, уни отиш ; - иккала қўлларига ўйинчоқларни олиб, бир вақтнинг ўзида уларни маҳкам ушлаб туриш кўнималарини ривожлантириш; - қидирув ҳаракатларини бажариш (« қаерда ?» саволига жавобан ) ; - мулоқот, қўшиқ ва мусиқа эшитиш жараёнида фаол ҳаракатлар ҳамда эмоционал реакцияларни намоён этиш ; - билакларига таянган ҳолда қорин билан ётиш, шу ҳолатда гавдасини бир оз кўтариш кўникмаларини ривожлантириш (3— 3,5 ой .); - тўғриланган қўллари ёрдамида қаддини кўтариш (5—5,5 ой .), чалқанчасига ётган холатдан ёнбошига (3,5—4 ой .), қоринга (5—5,5 ; 6 ой .), ағдарилиш ; - эмаклаш кўникмасини ривожлантириш : ўйинчоқлар, катталарга, чақмираётган бола ёнига эмаклаб келиш ; - чалқанча ётган холатда оёқларини буклаш ва тўғрилаш кўникмаларини ривожлантириш ; - боланинг ҳамма ҳаракатларини ривожлантириш; - мақсадга йўналтирилган қўлларнинг ҳаракатларини ривожлантириш развитие; - таъмни сезишни, сезувчанликни зеҳнини ривожлантириш ; 8

- қўлтиғидан ушлаб турган ҳолатда, оёқ тиззаларини ва тос суяги билан сон суягини туташтирган бўғинни тўғрилаб туриш кўникмаларини ривожлантириш; - унчалик қуюқ бўлмаган овқатни қошиқ билан ейишга ва қўллари билан ушлаб бутилкадан ичиш кўникмаларини ривожлантириш. Уйғоқ бўлиш ва уйқу Бу ёшдаги болалар доимий равишда кун тартибига риоя қилинса, ўз вақтида ухлашга ётқизилса, тез ухлаб қоладилар ва ўзлари овқатланиш вақтида уйғонадилар. 2,5 – 3 ойлик болаларагарда улар соғлом бўлишса, яхши овқатланиб ва етарлича ухлаб олишган бўлса, 1,5 соат атрофида фаол, тетик бўлишлари, 5—6 ойлик болаларнинг эса тетик ва фаол бўлишлари 2 соатга етиши мумкин. Кундузи болалар 7,5 — 6 соат, 2—1,5 соатгача, тунги уйқунинг давомийлиги 9,5 — 11 соат бўлиши лозим. Кунлик уйқу 17 — 16 соатга тенг бўлиши керак. 5-6 ойдан 9-10 ойгача бўлган болалар характеристикаси 5—6 ойдан 9—10 ойгача бўлган ёшнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат : - эмаклашни ривожлантириш; - атрофдагиларнинг оддий ҳаракатлари ва фаолиятларига тақлид қилишни ривожлантириш; 9

- предметлар ва ўйинчоқлар билан элементар ҳаракатларни ривожлантириш ; - предметларнинг хусусиятлари билан таништириш : резинали ўйинчоқларни сиқиш, шарчаларни ёки коптокни юмалатиш, кичик предметларни катталарига солиш ва ҳ.зо. ; - кўриш ва эшитишни идрок қилиш, тактиль сезувчанликни ривожлантириш ; - умумий ва кичик ҳаракатларни ривожлантириш ; - тинч ва қувноқ мусиқаларни фарқига бориш, эшитиш кўникмаларини ривожлантириш ҳамда мусиқага ҳаракатларни бажариш. Ҳ а р а к а т л а р н и р и в о ж л а н т и р и ш - фаол эмаклашни, тизза ва кафтларни ерга қўйган ҳолда туришни, баландликка эмаклаб чиқиш ва сирпаниб тушиш кўникмаларини ривожлантириш; - қўллари ёрдамида ўтириш, ётган холатидан мустақил равишда ўтириш ва ўтирган холатидан ётиш, ёрдамсиз ўтириш кўникмаларини ривожлантириш; - қўлтиғидан ушлаб қадам ташлашга ёрдам бериш, қўллари ёрдамида туриш, икки қўллари ёрдамида қадам ташлаш кўникмаларини ривожлантириш; - қўллари билан тиргакни ушлаб туриш, ўтириш ва юриш, бир қўли ёрдамида туриш кўникмаларини ривожлантириш; - мустақил равишда ўтириш, ўтирган ҳолатда ётиш кўникмаларини ривожлантириш; - деворни ушлаб туриш ва юриш кўникмаларини ривожлантириш; 10

- боланинг нутқини фаол ўзлаштиришда тайёрлов босқичларини ривожлантириш; - катталарнинг сўзларини тушунишни ривожлантириш; - товуш ва бўғинларни талаффуз қилишда тақлид қилишни ривожлантириш; - сўзларни эшитишни, яъни катталарнинг сўзларига қулоқ солишни ривожлантириш; - ҳаракатлар ва номланган предметларга диққат ҳамда эътибор қилиш кўникмаларини ривожлантириш; - сўз билан номини айтиш орқали предметни топиш кўникмаларини ривожлантириш ; - боланинг атроф муҳитга бўлган қизиқишини ривожлантириш ; - қошиқ билан унчалик қуюқ бўлмаган овқатни истеъмол қилиш, катталар ёрдамида пиёладан суюқ овқатни ичиш, бир бўлак нонни чайнаб ейиш кўникмаларини ривожлантириш ; - ҳожат чиқариш учун болани тувакда ўтиришга ўргатиш . Уйғоқ бўлиш ва уйқу 5—6 ойлик боланинг уйғоқ бўлиш ва тетикликнинг оптимал давом этиш вақти 2 соат, 9—10 ойлик даврида 2,5 соатга ошади. Кундузи болалар 1,5—2 соатдан 5,5—6 соатгача ухлашади. Кечки уйқунинг давомийлиги 10—11 соат, суткада уйқунинг вақти 15,5-16,5 бўлади. 11

Сенсор 1 ривожланиш 7—8 ойлик болалар энди хонада содир бўлаётган ҳаракатларни яхшироқ кўриши учун гавдасининг туришини ўзгартирадилар ва кўп ҳаракат қилишади. Бола сезги органларининг фаолиятини ривожлантиришда предметлар билан элементар ҳаракатлар ёрдам беради. Бола предметларнинг хусусиятлари билан танишади, кўриш ва эшитишни идрок этиш ривожлана боради, тактиль сезувчанлик, кинестетик сезги органлари, мия ва уни бириктирувчи асаблар фаолияти мураккаблашади. Маълум даражада нозик дифференцировкалар ривожланади. Эмоциялар . Боланинг эмоционал кўринишлари турли сабаблар бўйича пайдо бўлади ва маълум даражада равшан шаклланиб боради. Катталарни кўриши билан бола уни қўлларига олишлари учун товуш орқали “талаб қилиш”ни бошлайди. Агарда унинг хоҳиши қаноатлантирилмаса, у йиғлашни бошлайди, ўйнашганда эса баланд овозда кулади. Ҳаракатлар . Ушбу ёш даврида бола ўз ҳолатини ўзгартириш ёрдамида турли ҳаракатларни ўзлаштириб олиши мумкин. 5—6 ойлик даврида болалар қоринга ағдарилишни билишади, улар шундай холатда кўп вақт ёта оладилар. Агарда бу ёшда болалар қоринда кўп вақт ётишса, унда тезда эмаклашни, кейин эса ўтирган ҳолатда ётишни ҳамда қўзғалмайдиган тиргакдан фойдаланган ҳолда туришни бошлайдилар. Бола эмаклашни ўрганиб олгани сари, у кўп ҳаракат қилишни бошлайди, уни қизиқтираётган предметларга ўзи яқинлашади ва ўйинчоқни олади. Бола 8 ойлигида бир қўлига таянган ҳолда ўзи ўтиради. 1 Сенсор – ҳис қилиш, сезишга тегишли ; ҳис-туйғу ва сезги органлари билан боғлиқ 12

Кейинчалик бола деворни ёки бирон бир тўсиқни ушлаб туришни ҳамда тўсиқ атрофида юришни бошлайди. 9 ойлигида у предметларни ушлаб, бир жойдан иккинчи жойга ўтади, у ерни айланиб чиқиши мумкин. Нутқнинг тайёрлов босқичи . Бу ёшда боланинг нутқи икки йўналишда ривожланади: 1) фаол сўзлашувни эгаллашида боланинг ўзида тайёрлов босқичининг кейинги ривожланиши бошланади; 2) биринчи марта катталарнинг нутқини тушуниши шаклланади . Нутқнинг тайёрлов босқичини ривожланишида боланинг фаоллиги ва ўйинчоқлар билан ҳаракатлари муҳим аҳамиятига эга. 5 ойлик болалар уйғоқ вақтларида манежда тез-тез оҳангдор ғувуллашади, унли ва ундош товушларни талаффуз қиладилар, кейин эса товушнинг турли оҳанглари билан гувранишни бошлайдилар. Бола 9—10 ойлик даврида илгари ўзи талаффуз қилмаган янги бўғинларни талаффуз ва тақлид қилиши мумкин, гоҳида эса унинг ўзи “мулоқотга” киришади. Болада сўзлашувни тушунишини ривожлантиришнинг дастлабки шарт шароитлари қуйидагилардан иборат: 1) катталарнинг нутқини диққат билан эшитиш кўникмаси — «сўзларга қулоқ солиш»; 2) айтилган предметлар ёки ҳаракатларга диққат эътиборни тўплай олиш маҳорати; 3) боланинг атрофдаги муҳитга қизиқиши. Бола 6—7 ойлигида доим бир жойда турадиган айтилган предметлар томонига бошини ўгириб қарайди. 7—8 ойлик 13

бўлганида ўша предметларни катталарнинг сўзи бўйича қидириб топишни бошлайди. 9—10 ойлик даврида болалар катталарнинг таклифига жавобан кўзлари билан таниш бўлган предметларни топишади ва баъзи ўрганган элементар ҳаракатларни бажаришади: қўлидаги ўйинчоқни беришади ва бошқ. Предметлар билан ҳаракатлар. 5—6 ойдан 9—10 ойгача бўлган даврда боланинг ўйинчоқлар билан ҳаракатлар характери ўзгаради. 6—8 ойлик болалар барча ўйинчоқлар билан деярли бир хилда ўйнашади: кўришади, ўйинчоқни ўйичоққа ва бошқа предметларга уриб тақиллатишади. 8—9 ойлик бўлганда болалар резинали ўйинчоқни сиқишади, шарча ёки коптокни думалатишади, катта предметлар ичидан кичигини чиқариб олишади ва ҳ.зо. Болалар ўртасидаги ўзаро муносабатлар . Бу ёшдаги болалар манеждаги ёки тўсиқ ташқарисидаги бошқа болаларга нисбатан ўз муносабатларини фаол билдирадилар. Улар тез тез бир бирларига қарашади, кулишади, бир бирларининг бажараётган ишларини ва ҳаракатларини кузатишади. Овқатлантириш, ухлашга ётқизиш ва гигиеник процедуралар вақтида боланинг хулқи 5—6 ойлик бўлган болада хулқнинг маълум бир стереотипи ва жараёнларга ижобий муносабати шаклланади, яъни ухлашга ётқизишдан олдин унда уйқуга кетиш аломати ҳосил бўлади. Овқатлантириш учун қўлга олинган бола уни овқатлантиришни бошлашлигини сабр билан кутади, гигиеник парвариш ва чўмилтиришга хотиржамлиги билан муносабат билдиради. 14

5—6 ойлик болалар унчалик қуюқ бўлмаган овқатни ўзлари қошиқ билан яхши ейишади ва овқатни кўришлари билан оғизларини очиб туришади. Бола 7—8 ойлик бўлганида суюқ овқатларни катталар ушлаб турган чашка ёки пиёладан ўзи ичади, 9 ойлигида эса чашкани ўзи қўли билан ушлаб ича олади. Бола 7—7,5 ойлик даврида милкларининг мустаҳкамлиги ва илк марта тишларининг ёриб чиқиши учун катта аҳамиятга эга бўлган нон бўлакларини ўзи чайнаши мумкин. 8—8,5 ойлигида ҳожат чиқариш учун болани тувакда ўтиришга ўргатиш мумкин. 5-6 ойдан 9-10 ойгача бўлган болаларни тарбиялашнинг вазифалари ва ташкил этиш Бу ёшдаги болаларни тарбиялашда қуйидаги вазифалар туради : - болани 5 марталик овқатлантириш ва 3 марталик кундузги уйқудан иборат кун тартибига ўргатиш ; - нон четини чайнашга ва чашкадан ичишга ўргатиш ; - эмаклашни, тик туришни, юришни ўргатиш ; - турли бўғин ва товушларга тақлид қилиш ҳамда гувранишини рағбатлантириш ; - болада машғулотлар жараёнида фойдаланиладиган предмет ва ўйинчоқларнинг номини тушунишини мустаҳкамлаш ; - болани катталарнинг оғзаки йўл йўриғи ва тушунтириши бўйича предметлар билан оддий ҳаракатларни бажаришга ўргатиш ; 15

- боланинг барча атрофдагиларига қизиқишини ва яхши эмоционал ижобий ҳолатини юзага келтириш ва қўллаб қувватлаш ; - исми билан чақирганда жавоб беришга ўргатиш ; - боланинг мустақил фаолиятига ва турли хил ҳаракатларининг ривожланишига шарт шароитлар яратиш ; - фаол эмаклашни, тизза ва кафтларни ерга қўйган ҳолда туришни, баландликка эмаклаб чиқиш ва сирпаниб тушиш кўникмаларини ривожлантириш; - қўллари ёрдамида ўтириш, ётган холатидан мустақил равишда ўтириш ва ўтирган холатидан ётиш, ёрдамсиз ўтириш; - қўллари ёрдамида туриш, қўлтиғидан ушлаб қадам ташлашга ёрдам бериш, икки қўллари ёрдамида қадам ташлаш; - қўллари билан тиргакни ушлаб туриш, ўтириш, бир қўли ёрдамида туриш, юриш; - предметларни солиш ва диққатни ошириш учун предметлар солинган товоқчадан, қўлга тақиш учун халқалардан, сиқиш учун овозли резинали, сюжетли ўйинчоқлардан фойдаланган ҳолда ҳаракатларни ривожлантириш. Кун тартиби . Бола тахминан 5—6 ойлик давридан фаол тетиклик, уйқусизлик 2—2,5 соатга тенг бўлган кун тартибига ўтказилади. Кундузи болалар энди 3 марта 2,5—2 соатча ухлашади. Тунги уйқунинг давомийлиги 10—11соат бўлиб, 5 марта овқатлантирилади. 5-6 ойдан 9-10 ойгача бўлган б олаларнинг кун тартибида овқатлантиришнинг, тетиклик ва ухлатишнинг илгариги кетма кетлиги сақлаб қолинади. 16

Тетикликнинг иккинчи ва учинчи оралиғида якка тартибда ва гуруҳли ўйин машғулотлар учун вақт ажратилиши зарур. 5-6 ойдан 9-10 ойгача бўлган б олалар учун намунали кун тартиби: Овқатлантириш вақти: 6.00, 10.00, 14.00, 18.00, 22.00 Уйқусизлик ва тетиклик вақти : 6.00—8.00, 10.00—12.00, 14.00-16.00,18.00—20.00 . Ухлаш вақти: 8.00—10.00, 12.00—14.00, 16.00—18.00 Тунги уйқу: 20.00—эрталабки 6.00 гача Чўмилтириш вақти: 20.00 (ухлашдан олдин) Болаларни кундузги уйқунинг оралиғидаги тартибга 9—10 ойлик давридан ўтказиш керак. Тетиклик вақтини ташкил қилиш Бу ёшдаги болаларда уйқусизликнинг характери сезиларли даражада ўзгаради, фаол тетикликнинг вақти 2 соатдан 2,5—3 соатгача кўпаяди. Шунинг учун болаларнинг ўйнаш вақтини узайтирувчи қуйидаги шарт шароитлар яратиш зарур: 1) ҳаракатлар учун майдон тақдим этиш ; 2) болаларнинг ёшига мос турли туман ўйинчоқлар бериш ; 3) ўйинчоқларнинг ўз вақтида алмаштириб турилишини таъминлаш. Биринчи навбатда турли ҳаракатларни ривожлантириш учун шароит яратиш керак. 7—8 ойгача бўлган болалар уйқусизлик, уйғоқ вақтларини манежда ўтказадилар. Эмаклашни ва тиргакни ушлаб мустақил равишда туришни бошлаганларида уйғоқ вақтларини полда 17

ташкил этиш, бунинг учун ҳаракатлари учун керакли бўлган майдонни ажратиб қўйиш лозим. Болалар муассасаларида тўсиқ орқасига болаларнинг ҳар хил ҳаракатларига имкон берувчи тепалик, комбинацияланган стол (қути ва тортма билан), пастгина диван, 15—20 см баландликдаги қути ва бошқа нарсаларни ўрнатиш керак. 9—10 ойгача бўлган болаларга думалатиш учун коптокча, шарчаларни, предметларни солиш ва диққатни ошириш учун предметлар солинган товоқчани, қўлга тақиш учун халқалар, сиқиш учун овозли резинали, болалар номини биладиган сюжетли ўйинчоқларни бериш керак. Агарда катта бўлмаган шарчалар ёки бошқа ўйинчоқларни ўйинчоқлар сақланадиган бирон бир идишга солинса, унда бола уларни у ердан чиқаришни бошлайди. Лекин болалар 9—10 ойлигида ушбу “ҳаракат”ларни тасодифан бажармасликлари, аксинча катталарга тақлид қилишлари кейин эса оғзаки кўрсатмалар бўйича бажаришлари учун улар билан махсус ўйинли машғулотлар ўтказиб туриш зарур. Бу ёшдаги болаларда тақлид қилиш махсус машғулотлар вақтида шаклланади. Катталар қандайдир бир ҳаракатга (шарчани чиқар, энди эса шарчани сол) тақлид қилишни ундай туриб, кўрсатишади, боланинг қўлини ушлаб туриб ҳаракатларни бажаришади ва буларнинг ҳаммасини оғзаки ишоралар билан кузатишади. 6—7 ойлик болаларда уларни тарбиялаётган катталарга қизиқиши ортади ва улар ўзига доимий эътиборни “талаб қилиш”ни бошлашади. Ўйинчоқларни тахлаш, болани ўйинга жалб этиш, уни ёнига бориб у билан гаплашиш, унда яхши эмоционал кайфиятни таъминлаш, жавобан товушларни чорлаш муҳим. 18

Сўзлашувнинг тайёрлов босқичини ривожлантириш учун болалар билан мулоқотнинг барча жиҳатларидан фойдаланиш керак. Болада сўзлашишга фаоллигини ривожлантириш учун у чиқараётган товушларга қулоқ тутиш, уни кетидан қайтариш ва тақлид қилишга ундаш лозим. Катталарнинг нутқини тушунишни ривожлантириш учун бола билан қисқа жумлалар ишлатиб гаплашиш, у билиб олиши керак бўлган сўзларни аниқ ифода этиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Болалар муассасаларида йил фаслининг илиқ кунларида болалар имконият даражада кўпроқ майдончада бўлишлари керак. Ўйинлар ва машғулотлар . Болалар муассасаларида болалар билан якка тартибда ва гуруҳли ўйинлар ҳамда машғулотлар ўтказилади. Якка тартибда ўйинлар ва машғулотлар намунаси 1. Болаларда катталар ўйинчоқлар билан таништираётганда ва улар билан ҳаракатларни бажараётганда уларга қулоқ солиш ҳамда диққат билан қараш кўникмаларини такомиллаштириш. Ҳаракатлар ва предметларнинг номларини тушунишини ривожлантириш. Катталарнинг “қаерда?” деган саволига жавобан маълум бир жойда кейин эса турли жойларда турган ўйинчоқни топишга ўргатиш. Катталарнинг деган саволига жавобан аввалига бир жойда кейин эса турли жойларда турган 2 та , сўнг 3 та предметни топишга ўргатиш, масалан, кучукчадан ташқари қўғирчоқни, кейин хўрозни ва ҳ.зо. Бекинмачоқ ўйнаш. Оддий ҳаракатларнинг номини, масалан, “қарсак чал”, “қўлчангни бер”, 19

“хайр” кабиларни тушунишни ривожлантириш. Ушбу ҳаракатларни аввалига кўрсатиб бериш ва оғзаки йўл йўриқ бўйича ҳамда тақлид қилишга ундаш, кейин эса сўз орқали бажариш кўникмаларини ривожлантириш. “Бер” сўзини тушунишга ўргатиш — боладан қўлидаги ўйинчоқни беришни сўраш. 2. Жавоб тариқасида товуш ва бўғинларни талаффуз қилиш: янги турли хил бўғинларни талаффуз қилишда катталарга тақлид қилиш. 3. Болани кўрсатиб бериш ва оғзаки йўл йўриқ орқали предметлар билан оддий ҳаракатларни бажаришга, кейин эса катталарнинг илтимосига кўра, масалан, шарчани думалатиш, предметлар солинадиган товоқчадан турли ўйинчоқларни солиш ва чиқаришга ва ҳ.золарга ўргатиш. 4. Ҳаракатларни ривожлантириш: болаларни эмаклашга ўргатиш; тўсиқни ушлаб туришга, тўсиқ бўйлаб қадам ташлашга ундаш. Ҳаракатларни ривожлантириш бўйича ўйин ва машғулотларни бола шартларга мувофиқ мустақил равишда катталарнинг ёрдамисиз ҳаракатларларни етарли даражада эгалламаган холда ўтказиш мумкин. 5. Кўнгил очар ўйинлар ўтказиш — болаларда хурсадликни, эмоционал товушларни келтириб чиқариш, жонли ҳаракатларни бажаришга ундаш (масалан, “тутиб оламан”, “сарак сарак”, бураладиган, мурватли ўйинчоқларни кўрсатиш ва ҳ.зо.). Предметлар билан мақсадли ҳаракатларни ва қўлларнинг майда моторикаларини ривожлантириш учун “бармоққа бармоқ”, “сарак сарак”, шарчаларни юмалатиш, халқаларни стерженга ўтказиш, матрешкаларни ажратиш ва йиғишни ўргатиш, кубикни кубикка жойлаш, халқаларни, шарчаларни улоқтириш ва йиғиш ўйинларини ўтказиш. 20

Болалар гуруҳи билан ўтказиладиган ўйин ва машғулотларнинг намунали рўйхати Пирилдоқни ишга тушириш. Кучукча, мушукчали бураладиган, мурватли ўйинчоқларни ҳаракатларини кўрсатиш, масалан, кучукчани вовуллашини, мушукнинг миёвлашини, югуриши, сакраши, болалар билан ўйнашини, қочишини ва бошқалар. Қўғирчоқни кўрсатиш (“чақалоқ ўйнаяпти”, “чақалоқ топ топ келяпти”, “чақалоқ кетяпти, хайр”). Газлама тагига болаларни, катталарни, ўйинчоқларни беркитиш. Болалар олдида коптокни отиш ва юмалатиш. 2. Мусиқали машғулотларни ўтказиш. Садо манбаини излаб топиш кўникмасини ривожлантириш, ўткир контраст мусиқага турли эмоционал жавобни уйғотиш (қўшиқ, товушли ва ҳаракатлантирувчи фаолиятга ундаш) Болалар гуруҳи билан ушбу машғулотларни болалар ўйинчоқларнинг номларини ва якка тартибдаги машғулотлар вақтидаги улар билан олиб борилган ҳаракатларни ўзлаштириб олганларидагина ўтказиш лозим. 9-10 ойдан 1 ёшгача бўлган болалар характеристикаси 9—10 ойдан 1 ёшгача бўлган ёшга хос бўлган қуйидаги таърифлар келтирилади: - катталарнинг нутқини тушунишнинг кейинги ривожланиши; - мулоқотга бўлган эҳтиёжнинг ривожланиши; - товушлар, сўзлар, мимика ва имо ишоралар ёрдамида катталарга илтимос билан мурожаат қилиш кўникмасини ривожлантириш; 21

- катталарнинг нутқидаги айрим сўзларни биринчи марта умумлаштиришни шакллантириш; - ҳаракатлар ва сўзларга тақлид қилишни кейинги ривожланиши; - биринчи оддий сўзларни юзага келиши, айрим одамлар ва предметларни сўзлар билан ифодалаш; - атрофидаги катталар ва болаларнинг исмини, бола алоқада ва муомалада бўлган ҳайвонларнинг номини фарқлаш; - предметлар ва ўйинчоқлар билан элементар ҳаракатларни ривожлантириш ; - мустақил равишда юришни ривожлантириш ; - ташқаридан ўткир контрастли кўринишдаги ўйинчоқларни фарқлаш ( тез тез фойдаланиладиган қўғирчоқни кучукдан, мушукни соатдан ва бошқ.) ; - ҳар хил темпдаги мусиқага таъсирланишни ривожлантириш ( қувноқ мусиқага жонли ҳаракатлар, осудасига сокин ҳаракатлар ) ; - қирғичдан ўтказилган овқатни чайнаш ва чашкадан мустақил равишда ичиш кўникмаларини ривожлантириш. Уйғоқ бўлиш ва уйқу 1 ёшда уйғоқ бўлишнинг давомийлиги 3—3,5 соатгача кўпаяди. Уйқу анча қаттиқ ва барқарор бўлади, бола кундузи 4,5—4 соат: 2,5-2соат ухлайди. Тунги уйқу 11 —10 соат давом этади. Суткада 15,5—14,5 соат ухлайди. 22

Сенсор ривожланиши, эмоциялар ва атрофдаги муҳитга йўналтириш 1 ёшнинг охирги даврида кўриш ва эшитиш дифференцировкалар анча нозик бўлиб қолади. Масалан, болалар тез тез фойдаланадиган ташқи кўринишдан ўткир контрастли ўйинчоқларни, қўғирчоқдан кучукчани, мушукдан соатни ва бошқаларни фарқлайдилар, ҳар хил темпли мусиқага турлича таъсирланадилар: шўх мусиқага жонли ҳаракатланадилар, сокинига эса қулоқ соладилар. Бу ёшдаги болаларда барча атрофдаги муҳитга янада кўпроқ қизиқиш уйғонади: катталарга, болаларга, ҳайвонларга, ўйинчоқларга ва бошқ. Айниқса уларни ҳаракатланаётган ва овозли нарсалар кўпроқ қизиқтиради. Худди кичик ёш давридагидек болалар атрофидаги катталарга юқори даражада қизиқишлари уйғониши билан бир қаторда уларга нисбатан танлов муносабати кучаяди. Болаларнинг эмоциялари анча хилма хил бўлади ва турли сабабларга кўра юзага келади. Бола бир неча уринишлардан кейин ўйинчоқни қўли билан ололганидан ёки бирон бир ҳайвонни ва қушни кўрганидан хурсанд бўлади. Салбий эмоцияларнинг юзага келиши мураккаблашади. Бола анча кичик ёш даврида эмоциялари ижобийдан салбийга тез ўзгарувчан бўлади ёки тескариси. Сўзлашувнинг тайёрлов босқичи . Бу ёшда боланинг сўзлашиш фаоллигининг ривожланиши ва катталарнинг нутқини тушуниши муҳим аҳамиятга эга бўлади. 9—10 ойлигида мустақил фаолият вақтида, шунингдек катталарнинг “бир бирини чақиришига” жавобан болалар атрофдагиларнинг турли товуш нутқларига тақлид қилишни ва гувранишни бошлайдилар, бунинг натижасида эса биринчи онгли сўзи вужудга келади. 23

1 ёшга даврига келиб бола 10та оддий сўзларни, масалан, “ойи”, “ада”, “опа”, “ака”, “буви”, “бер”, “ма”, “ол” ва бошқ. айта олади. 9—10 ойдан 1 ёш даврида катталарнинг нутқини тушунишининг кейинги ривожланиши содир бўлади. Агарда бола билан мулоқот вақтида турли хил предметларни ва ҳаракатларни кўрсатиб ҳамда номлари айтилса, у тушунадиган сўзларнинг сони кўпаяди. Бола 1 ёш даврининг охирида унга яқин ва муомалада бўлган атрофидаги катталар ва болаларнинг исмларини, ҳайвонлар, предметлар ва ўйинчоқларнинг номларини ўзлаштириб олиши мумкин. 9—10 ойлик бола катталарнинг илтимосига кўра агарда ўйинчоқлар унинг кўриш майдонида бўлса уларни олиб келади. 10-11 ойлик бола катталарнинг таклифига кўра тез тез муомалада бўлиб турадиган таниш ўйинчоғини олиб келиши мумкин. Бола унга мурожаат этилган сўзга аниқ жавоб қайтаради ва ўзи турли хил товушлар орқали катталарга мурожаат қилади. Ҳаракатлар. 9—10 ойлик ёш давридан 1 ёшгача илгари ўзлаштирилган ҳаракатлар такомиллашади ва бола мустақил юришни ўрганиб олади. Ўйинчоқни олиш, катталарга яқинлашиш, қандайдир янги ва қизиқарли нарсага қараш учун бола бир тиргакдан бошқасига ўтади, эмаклайди, унча катта бўлмаган тўсиқларни енгиб ўтади, унчалик баланд бўлмаган тепаликка (зинапоя, қути ва бошқ.) чиқади ва у ердан тушади. 11—12 ойга келиб болалар одатда мустақил юришни бошлайди. Ўйинчоқлар билан ҳаракатлар . Бу ёшдаги болалар ўйинчоқлар билан илгари ўзлаштириб олган ҳаракатлардан 24

мустақил фойдаланадилар: чиқариб олиш — солиш, очиш — ёпиш, думалатиш, тақиллатиш ва ҳ.зо. 10—11 ойлигида болалар катталарнинг кўрсатиб бериши ва оғзаки мурожаатига кўра кўпроқ қўл ҳаракатларининг ўзаро мослгини талаб қилувчи анча қийин ҳаракатларни бажариши мумкин. Бола энди катта тешикли халқаларни стержаенга киргизади ва чиқара олади, 2—3 та кубикни бирини иккинчисининг устига қўя олади. 10—11 ойлик даврида болани сюжетли ўйинчоқлар билан унчалик қийин бўлмаган ҳаракатларни бажаришга ўргатиш мумкин: “мушукчани овқатлантир”, “чақалоқни аллала” ва ҳ.зо. Болалар билан ўзаро муносабати. Болалар муассасаларида тарбияланаётган 9—10 ойлик бола бошқа болалар нима билан шуғулланаётганлари билан қизиқадилар, гоҳида улар бир бирини чақиришни бошлайдилар. 1 ёш даврининг охирида болаларда биринчи марта биргаликдаги ўйин фаолияти вужудга келади: стержен ёнида туриб унга галма галдан халқаларни киргизадилар, кейин эса чиқарадилар, шарчаларни бир жойга йиғадилар ва бошқ. Овқатлантириш ва гигиеник процедуралар вақтида боланинг хулқи Бола 9—10 ойлик вақтида қошиқда овқатни яхши ейди, нонни четини чайнайди, чашка (пиёла)дан ичади. Бу ёш даврида бола юмшатилган ва мясорубкадан ўтказилган овқатларни (котлет, қирғичдан чиқарилган сабзавот ва мевалар ва бошқ.) чайнайди, катталарнинг кузатуви остида столдан чашка (пиёла)ни олади, уни ўзи ушлайди ва мустақил равишда суюқликни ичади. 25

Катталарнинг бола хулқига мунтазам эътиборли муносабатда бўлишлари ва покизалик кўникмаларини тўғри методикалар билан тарбиялашда бу ёшдаги бола ўзининг ҳожат чиқариш эҳтиёжини товуш чиқариш орқали сигнал беришни бошлайди. 9-10 ойдан 1 ёшгача бўлган болаларни тарбиялаш вазифалари ва ташкил этиш Бу ёшда асосий эътибор етакчи соҳаларни ривожлантиришга қаратилган бўлиши керак, яъни болаларда нутқни тушунишини ривожлантириш, катталарнинг нутқидаги таниш сўзларни “бирламчи умумлаштириш”ни шакллантириш. Ўйинчоқлар билан оддий ҳаракатларни ва бўғинларни қайтариш лаёқатини ривожлантиришни давом эттириш. Биринчи тушунган сўзларни шакллантириш. Мустақил ҳаракатларни мураккаблаштириш — ўйинчоқлар билан янги ҳаракатларга ўргатиш ва мустақил фаолиятда ҳаракатларни эгаллаш ҳамда мустаҳкамлашга шарт шароитлар яратиш. Мустақил равишда юришни ривожлантириш. Болани кундузги уйқунинг икки қисмли тартибига ўтказиш ҳамда овқатланиш жараёнида фаолликни таъминлаш, бунинг учун болаларни қирғичдан ўтказилган овқатни чайнашни ва мустақил равишда чашкадан ичишни ўргатиш. Кун тартиби . Бу ёшдаги болаларни кундузги уйқунинг икки марталик кун тартибига ўтказадилар. Ушбу кун тартибида ухламаслик вақтининг давомийлик оралиғи 2,5 соатдан 3,5 соатгача ўзгариб туради. Кундузги уйқунинг биринчи оралиғи 2,5 соатгача давом этади, иккинчи марта болалар 2— 1,5 соат ухлашади. Тунги уйқу 11 соат давом этади. Болалар суткада 4—5 марта овқатлантирилади. Агарда бола тунда ўзи уйғонмаса, унда уни овқатлантириш учун уйғотиш шарт эмас, чунки бу билан 26

унинг тунги уйқуси бузилади, бу эса унинг соғлиғига таъсир этади. Болалар муассасаларида ўйинлар ва машғулотлар уйғоқ вақтининг барча оралиқларида ўтказилади. Болани бу тартибга ўтказишдан аввал бир неча кун давомида унинг уйғоқ ва ухлаш вақтидаги ҳар бир оралиқнинг давомийлиги ва характерини текшириш зарур. Овқатлантириш , ухлашга ётқизиш ва гигиеник парвариш 9—10 ойлик давригача бола барча асосий овқатланиш кўникмаларини ўзлаштиради, бу ёшда уларни овқатлантириш жараёни вақтида яхши хулққа амал қилишни мустаҳкамлаш керак. 10—11 ойлигида бола столда чашкани ўзи олиши, уни ушлаши ва мустақил равишда ичиши, нонни тишлаши, уни галма галдан суюқ овқат билан чайнаши керак. Болалар муассасаларида 1 ёшгача бўлган болаларни бир столда тарбиячи икки нафар болаларни, бошқасини энага овқатлантиради. Чўмилтириш вақтида болада ижобий муносабатни мустаҳкамлаш ва нохуш туйғулардан чалғитиш учун гигиеник ўйинчоқларни ўйнашга бериш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Боланинг хулқини диққат билан кузатиш ва покизалик кўникмаларини мустаҳкамлаш. Овқатлантириш, кийинтириш ва ювинтириш вақтида «бер», «кўтар» (бошни, оёқ қўлни), «ич», «ёт», «ухла», «ўтир», «нонни тишла» каби сўзларга жавобан болани ҳаракат қилишга ундаш: бошни кўтариш, кийинтираётганда қўлларини, оёқларини узатиш, ювинтираётганда қўлларни сувга олиб бориш, ўтириш, ётиш, туриш ва ҳ.зо. 27

Уйғоқ вақтини ташкил этиш Бу ёшдаги болалар уйғоқлик вақтларини предметлар билан ҳаракатлар ва боланинг фаолиятини ривожлантириш учун мослаштирилган хонанинг белгиланган қисмида полда ўтказишади. Ёш даврнинг охирларида бола мустақил равишда юришни ўрганиб олганида бир қанча вақтга уни хона бўйлаб юришига қўйиб юбориш мақсадга мувофиқ бўлади. Бола уйғонишига ўйинчоқларни шундай жойлаштириш керакки, улар ташқи кўриниши билан болани турли ҳаракатларга ундасин. Ўйинчоқлар келгусидаги сенсор ривожланишга, предметлар билан элементар ҳаракатларни юзага келтиришга ёрдам бериши керак. Ушбу мақсадларга гигиеник талабларга жавоб берувчи турли шаклдаги, катталикдаги, ранг ва материаллардаги сюжетли ўйинчоқлар хизмат қилади. 9 ойдан катта болаларга юқорида айтиб ўтилган ўйинчоқлардан ташқари катталар ўргатган ҳаракатларни бажара олишларига мўлжалланган очиш ва ёпиш учун қопқоқли қутича, киргизиш ва чиқариш учун халқалар осон киргизиладиган стержен, чашкалар, кийим-кечакли қўғирчоқлар, машина, кучук, мушук, йирик ичи бўш кубиклар ва бошқа ўйинчоқларни қўшиб қўйиш керак. Умумлаштириш учун бир хил номли, лекин ташқи кўриниши бўйича ҳар хил, турли катталикдаги, рагли ва материалдан 2— 3та ўйинчоқлар, масалан, 2—3та қўғирчоқлар, 2та мушук, 2— 3та хўроз бериш. Бу ёшда болаларнинг предметлар билан фаолиятини, ҳаракатларини мураккаблаштириш керак. Болани кўпроқ қўлларнинг координациясини талаб қилувчи, сўзлашга оид йўл- йўриқ ва ҳаракатларни кўрсатиб бериш бўйича бажаришга 28

ўргатиш мумкин: стерженга халқаларни киргизиш ёки кубик устига кубикни қўйиш. 10—11ойлик болани сюжетли ўйинчоқлар билан унчалик қийин бўлмаган ҳаракатларни ҳам ўргатиш мумкин, масалан, “мушукни овқатлантир”, “қўғирчоқни аллала” ва ҳ.зо. 1 ёш даврининг охирларида болаларда мустақил фаолият вақтида катталар томонидан ўргатилган ҳаракатларни такрорлайдиган мушук ёки кучукчани овқатлантириш, қўғирчоқни “аллалаш” каби ўйинлар вужудга келади. Боланинг мустақил фаолияти ва катталар билан мулоқотни навбатма-навбат бўлишига, алмашланиб туришига шароит яратиб бериш керак. Мулоқотнинг ҳар бир лаҳзалари боланинг нутқини ривожлантириш, эмоционал алоқани, фаолияти ва ҳаракатларини ривожлантириш мақсадида фойдаланилиши зарур. Бола билан қийин бўлмаган жумлалар ишлатиб гаплашаётганда энг маъноли сўзларга диққатни тортиш, уларни қайтариш, бола унга айтилганларни бажариши учун, агарда у тушунмаётган бўлса, имо-ишоралар билан “айтиш” мақсадида тўхтаб олиш (пауза), ундан кейин бола тушунмаганини бажариш. 10—11ойлигида катталарнинг нутқидаги баъзи бир сўзларни “дастлабки” умумлаштиришни шаклантиришни бошлаш керак. Масалан, қўғирчоқни кўрсатиш: резинали, целлулоид, катта, кичик, номини айтиш ва олиб келишни сўраш. Боладан (тахминан 11 ойлик) “қўғирчоқнинг кўзи қаерда”, “Лола холанинг кўзлари қаерда”лигини сўраш. Талаффузга оид органларни ривожлантиришга имкон туғдириш ва тақлид қилишни енгиллаштириш учун бола билан мулоқот вақтида у осон такрорлай оладиган содда сўзлардан фойдаланган маъқул. Масалан, машинани кўрсата туриб, қуйидагилар гапириш керак: фақат оддийгина “би-биб” эмас “би-биб машина” ёки “вов- вов” эмас “вов-вов кучукча”. 29

Болалар муассасаларида болаларнинг нутқини ривожлантиришда ҳар кунгидан ташқари мунтазам равишда машғулотлар ўтказилиб турилиши лозим. Бу ёшдаги болани тарбиялашда тушунишни ва нутқни ривожлантириш бўйича машғулотлар муҳим ўрин эгаллайди. Бу ёшдаги болалар кўпгина ҳаракатларни мустақил фаолият вақтида ўзлаштирадилар. Бунинг учун болалар муассасаларида мустақил ва турли ҳаракатлар учун шарт-шароитлар яратилган бўлиши зарур. Бироқ, боларнинг ўз вақтида ривожланиши ва ривожланиш кетма кетлигининг тўғри бўлиши учун болалар муассасаларида болалар билан махсус ўйин ва машғулотлар ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Болани мустақил равишда юришга ўргатиш лозим. 10—11 ойлик бўлишидан бошлаб иккита қўлидан ушлаб юргизиш, кейин турғизиб узоқ бўлмаган масофага нари кетиб уни мулойим сўзлар билан ёнига чақириш ёки қизиқарли ўйинчоқни кўрсатиш. Болалар муассасаларида болалар уйғоқ вақтининг ҳар бир оралиғида, мулоқотдан ташқари, ҳар бир бола билан турли якка тартибдаги ҳар хил ўйин ва машғулотлар ўтказилади. 9—10 ойдан 1 ёшгача бўлган болалар билан якка тартибдаги намунали ўйин ва машғулотлар рўйхати 1. Катталар нутқини тушунишини ривожлантириш. Предметларнинг, ўйинчоқлар, атрофидаги одамлар ва предметлар билан ҳаракатларининг номланиш сонини кўпайтириш; бола биладиган 3—4та ўйинчоқлардан айтилган ўйинчоқни топишни ўргатиш, масалан, қўғирчоқни, мушукни, кучукчани, машинани, отни ва бошқ.; турли хил предметлар билан бир хил ҳаракатларни бажаришни ўргатиш, масалан, кучукчани, мушукчани овқатлантириш, қўғирчоқни, айиқчани юргизиш, машина, аравани тортиш ва ҳ.зо. Катталарнинг оғзаки йўл-йўриғи орқали 30

таниш бўлган предметларни излаш ва топиш (қўғирчоқни, коптокни, машина, челакни ва бошқ.), уларни бошқа болага ва катталарга бериш. 2. Предметларнинг биринчи номларини “умумлаштириш” – катталарнинг илтимосига кўра, ташқи кўринишдан фарқланувчи ўйинчоққа битта ном бериш, масалан, юмшоқ бахмалли, пластмассали, резинали кучукча ва бошқ. 3. Тақлидий сўзлашга ундаш ва биринчи сўзларни гапиришга ўргатиш (ҳа, ма, ойи, буви, бах, би-биб, опа, га-га ва ҳ.зо.). 4. Оғзаки йўл йўриқ ва кўрсатиб бериш орқали предметлар билан янги ҳаракатларга ўргатиш, кейин эса фақатгина катталарнинг сўзи бўйича, масалан, қўғирчоқни ухлатишга ётқизиш, қўғирчоқ ўйнаяати, мушукни овқатлантириш, стерженга халқаларни киргизиш ва ечиб олиш, матрешкани ёйиш ва йиғиш, қўзиқоринни, кеглини, таёқчани тешикка киргизиш ва чиқариш ва ҳ.зо. 5. Юриш кўникмаларини ривожлантириш. Аввал икки қўли ёрдамида кейин эса ёрдамсиз юришга ўргатиш. Болалар гуруҳи билан ўйин ва машғулотлар ҳафта кунлари бўйича бўлинади. Улар уйғоқ вақтининг 1,2 ва 3-оралиғида ҳафтада 2-3 марта ўтказилади. 9—10 ойдан 1 ёшгача бўлган болалар гуруҳи билан намунали ўйин ва машғулотлар рўйхати 1. Нутқни тушунишни ривожлантириш ва атрофидагилар билан танишиш мақсадида кўрсатиб бериш, масалан, сузаётган ўйинчоқларни, турли ерларда жойлашган сюжетли ўйинчоқларни (“қаерда?” деган саволга таниш бўлган ўйинчоқларни излаб топиш); тирик ҳайвонларни кўрсатиш, масалан, мушук, кучукчани, қуённи овқатлантириш ва бошқ. 31

2. Нутқни тушуниш, товуш ва ҳаракатларга тақлид қилиш мақсадида кўрсатиш. 3. Ҳаракатларни ривожлантириш бўйича ўйин ва машғулотлар: копток билан ўйнаш, шарчаларни отиш. 4. Мусиқали машғулотларни ўтказиш. Эшитишнинг барақарорлигини ривожлантириш; эшитилганни тақлид қилишга ундаш; болага катталарнинг кўрсатмасига кўра ва қўшиққа фаолият ҳамда элементар ҳаракатларни бажаришни таклиф қилиш. 5. Кўнгил очар ўйинлар. Шундай қилиб, агар болаларни тарбиялаш тўғри ташкил қилинган бўлса, унда улар меъёрида ривожланадилар, хотиржам ва фаол бўладилар. Болалар 1 ёшга келиб, асосий муҳим ҳаракатларни ўзлаштириб оладилар. Кўп ҳаракат қилишади, юрадилар, баланд бўлмаган диванга чиқадилар ва турли предметлар тагига эмаклаб кириб кетадилар. Болаларда барча атрофидагиларга қизиқишлари ортиб боради. Уларни янги ўйинчоқлар, катталарнинг ва бошқа болаларнинг ҳаракатлари қизиқтиради. Уларга мурожаат қилинган элементар нутқни тушунадилар; оғзаки йўл-йўриқ бўйича улар билан ўрганилган ҳаракатларни ҳамда ўйинчоқлар билан оддий ҳаракатларни бажарадилар, тез-тез ўйнайдиган ўйинчоқ ва предметларнинг номларини билишади, уларни чақирганда ўгирилиб қарашади, ҳамда атрофидаги катталар ва болаларнинг бир нечтасини исмини билишади. Болалар товушнинг ва мусиқа оҳангининг интонациясини анча яхши фарқлашни бошлайдилар ҳамда уларга турлича таъсирланадилар. Катталарнинг мурожаатига жавобан ва мустақил фаолият вақтида ғулдираб гапирадилар, катталарнинг турли товушларини қайтарадилар, 10тага яқин содда сўзларни талаффуз қиладилар. 32

Улар товушлар орқали ўзларига эътиборни жалб этадилар. Мустақил фаолият вақтида болалар предметлар билан мақсадга йўналтирилган баъзи бир ўргатилган ҳаракатларларни бажаришади: чиқаришади ва солишади, ечишади ва киргизишади (бемалол ечиладиган халқаларни), қўғирчоқни аллалайдилар, ўйинчоқли кучукчани, мушукни “овқатлантиршади” ва ҳ.зо. Бирмунча вақт мустақил ўйнашлари мумкин. 1 ёшдан 1 ёш 5-6 ойлик бола ривожланишининг характеристикаси 2 ёш мобайнида боланинг ҳаётида жуда муҳим жисмоний, айниқса психик асабий ўзгаришлар рўй беради. Боланинг бу ёш даври 2 босқичга бўлинади: биринчиси 1 ёшдан 1 ёш 5-6 ойлик иккинчи 1 ёш 5-6 ойликдан 2 ёшгача, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга. Бу ёшдаги боланинг хулқидаги ўзига хос хусусиятлари юқори даражада ҳаракат фаоллиги, эмоционаллик, атрофидагиларига қизиқишнинг катталиги, катталар билан мулоқот қилиш ва маълумот олиш эҳтиёжининг юқорилиги билан намоён бўлади. 2 ёшнинг биринчи ярим йиллигида интенсив равишда жисмоний ривожланиш давом этади. Нерв системаларининг иш лаёқати ошади, бунинг оқибатида 1 ёш 6 ойлик даврига келиб ўйғоқлик вақти 4—4,5 соат давом этади. Шартли рефлекслар сезиларли даражада тез шаклланади, лекин хали узоқ вақт беқарор бўлиб қолади. 1 ёшда юришни ўрганиб олиб, бола 1 ёш — 1 ёш 3 ойлик даврида деярли ҳар доим юради. Ҳаракатлар унинг ўйғоқлик 33

вақтининг деярли ҳаммасини банд қилади, бунинг оқибатида унинг предметлар билан ҳаркатлари вақтинчалик турғунликдан қийналади. Атрофидагиларга қизиқиш. Ҳамма, айниқса, ёрқин, ҳаракатланувчи, товушли нарсаларга қизиқиши яққол ифодаланади. У тўхтаб-тўхтаб ҳаракатланади, бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга тез ўтиб кетади, кейин яна олддингисига қайтади. Эмоци ялар . Бу ёшдаги бола жуда эмоционал бўлади. Агарду у соғлом, қорни тўқ бўлса, агарда катталар у билан тез-тез ва мулойим мулоқот қилишса, агарда у турли хил ҳаракатларни бажара оладиган предметлар бўлса, унда бола қувноқ, тетик, фаол ва ҳамма вақт банд бўлади. Бироқ болада қисқа муддатли салбий ҳолатлар ҳам юзага келиши мумкин. Мулоқотга бўлган эҳтиёж. Болада тез-тез мулоқот қилиб туришга эҳтиёжи юқори бўлади. Кўпинча ўз фаолиятини тўхтатиб, онаси ёки тарбиячининг ёнига яқинлашиб бироз кутиб тургач, унинг тиззасини қучоқлайди ва ундан ёқимли сўзни эштиши ёки хатто силаб қўйганига ҳам қаноатланиб бола янада тетиклашиб ўйинчоқлари ёнига югуриб кетади. Катталар билан мулоқот нафақат фаол бўлишга кўмаклашади, балки бу унинг ривожланишига жуда кўп имконият беради. Тақлид қила олиши натижасида ушбу ёшдаги болаларнинг асосий фаолият турларига кирувчи боланинг кўргазмали фаолиятини ривожлантирилишига йўналтирилган катталар томонидан кўрсатиб берилган предметлар билан ҳаракатларни осон ўзлаштиради. Болада мустақиллик эрта пайдо бўлади – у ўзи овқатланиши учун қошиқ беришларини талаб қила туриб онанинг қўлларини итариб юборади, “ўзим” деб оёқ кийимини ўзи кийишга ҳаракат қилади ва ҳ.зо. 34

Нутқни ривожлантириш. Айниқса нутқнинг ривожланишида, яъни нутқни тушунишида катта ютуқлар эришилади. Тушунадиган сўзлар бойлиги тез кўпайиб боради ва 1 ёш 6 ойлик даврига келиб болалар тез-тез такроорланиб турувчи ҳодиса ва воқеалар тўғрисидаги бир бутун гаплар маъносини тушунадиган бўладилар. Катталарнинг сўзларини тақлид қилиш қобилияти яхшиланади – бола аввалига осон сўзларни ўхшатишни ўрганади, кейин мураккаб хатто қисқа жумлаларни қайтаришни бошлайди. Сўз бойлиги ҳам кўпайиб боради – 1 ёш 6 ойлик ёш даврида сўз луғатининг ҳажми 30-40та сўзларга тенг бўлади, бола гап туза оладиган бўлади. 1 ёш 3-4 ойгача гаплари имо-ишора билан тўлдирилган ва мимикаларга мувофиқ бир сўзда ифода этилади. 1 ёш 6 ойлигида икки сўзлардан иборат гап пайдо бўлади, осон сўзлар мураккаб тўғри сўзларга алмашинади. Бироқ 30-40 та сўзларни айтиш қобилияти бўлишига қарамай, бола асосан ноаниқ гапи – гувранишдан фойдаланади ва сўзларни жуда манффатдор бўлсагина, предметларнинг тўсатдан пайдо бўлиши ҳамда йўқолиб қолганида ёки ҳайратланганда ва албатта яқин инсонлари билан мулоқотда ишлатади. Амалий кўргазмали тафаккурни шакллантириш. Нутқнинг ривожланиши асосида амалий кўргазмали тафаккур шаклланади. Болада турли хил предметлар билан фаолиятда, катталардан предметларнинг номини эшитишида, уларнинг хусусиятларини аниқлашда тафаккур шаклланади – фарқлаш, таққослаш, предметларнинг ўхшашлик белгиларини аниқлаш. Сенсор (ҳис қилувчи органлар) ривожланиш Кўргазмали фаолиятда сенсор ривожланиш тез содир бўлади. Энг нозиги кўриш, эшитиш ва сезишни идрок қилиш тактиль 35

ўрнига шаклланади. Бола 1 ёш 6 ойлигида шакллари ва ўлчами кескин фарқ қиладиган предметларни ажратади (шар ва куб). Ўйинлар характери. Болалар ўйинларининг харакатери ҳам ўзгаради. 3-4 ойлик бола биринчи марта фақатгина катталар унга бир неча маротаба кўрсатган ҳаракатларни қайтаради, лекин кейин бола унга атайин кўрсатишмаган атрофидагилардан кўп маротаба кўрган катталарнинг ҳаракатларини акс эттиради. Бола одатда якка тартибда ўйнайди, лекин у бошқа болаларнинг фаолияти билан қизиқади, тез-тез уларга тақлид қилади, улар билан эмоционал алоқада бўлади. Бола 1 ёш 6 ойлигида нафақат қуюқ, балка ҳар хил овқатларни мустақил равишда истеъмол қила олади, ечинтиришаётганда иштончасини, носкисини, оёқ кийимини ва бошқаларни ўзи мустақил ечади. 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача бўлган боланинг х арактеристика си Бола 1,5 ёшдан кейин жисмонан анча бардошли бўлади, бу ёшдаги болалар ўртасидаги касалланиш сезиларли даражада кам. Нерв системасининг иш қобилияти кескин ошади. Бола 2 ёшга келиб 5 соат атрофида ухламасдан тетик юриши, чарчамаслиги мумкин. У янги шароитларга осонгина мослашади. Боланинг ўйинлари ва бошқа фаолияти анча узоқ ва диққат билан бир нарсага қаратилган бўлиб қолади, диққатнинг барқарорлиги ортади. Н ут қни ривожлантириш ва амалий кўргазмали тафаккурни шакллантириш. Амалий кўргазмали тафаккурни шаклланишида, нутқнинг ривожланишида кескин сезиларли ўзгаришлар рўй беради. Боланинг сўз бойлиги 10мартага кўпаяди ва 2 ёшга келиб у 300—400тага яқин сўзларни талаффуз қилади. Нутқни тушуниши яхшиланади – бола унчалик катта бўлмаган ҳикояларни намойиш қилинмаса ҳам тушунадиган бўлади, бу эса 36

ўз навбатида боланинг хотирасини ривожаланишидан ва ҳаракатларни, предметларни билиши билан сўзларни анча пухта боғлашидан далолат беради. Боланинг сўзлашга оид фаоллиги анча ошади. Бола ўз илтимосларини сўзлар билан ифода этишни бошлайди, шу билан бирга енгиллаштирилган сўзлар секин-аста тўғри сўзларга алмаштирилади, яъни бола сўзларни тўғри талаффуз қилишни бошлайди. Унинг луғатида сифат, олмош пайдо булади. Бола 3-4та сўзлардан иборат гапларни гапиради. Катталар билан мулоқот. Боланинг атрофидагилар билан мулоқот характери ўзгаради – у сўзлашувдан ташкил топади. Болани қизиқтираётган кўринишлар, воқеалар, ҳаракатлар катталарга савол беришга ундайди, бу эса билишга йўналтирилган фаолиятнинг ривожланишидан далолат беради. У ҳикоялар эшитишни яхши кўради, кўпинча китобни кўрсатиб ўқиб беришни сўрайди. Ўйинлар характери. Болалар ўйинларининг характери анча ўзгаради. Болалар тобора ўз ўйинларида озгина бир бирига боғлиқ бўлган ҳаракатларни кўпроқ турли туман акс эттиришни бошлайдилар. Энди ўйинида аниқ сюжет пайдо бўлади. Бола дидактик ўйинларда анча мураккаб шаклларга йўналишни, катта- кичикнинг фарқини ва аввал иккита, кейин 2 ёшга келиб эса тўртта рангни аниқлаб ажратишни бошлайди. Болалар билан ўзаро муносабати. Болалар билан бўлган ўзаро муносабати ҳам ўзгаради, болалар биргаликда ўйнашни бошлайдилар, улар ўртасида кўпинча ўйинга оид ҳазиллашиш, бир бирининг фаолиятларига қизиқиш, ҳамдардлик каби эмоционал муносабатлар вужудга келади. Ахлоқ қоидалари. Етарли даражада мустаҳкам ахлоқ қоидалари шаклланади. 37

2 ёш даври мобайнида ўз вақтида мукаммал ривожланиши учун болаларнинг ушбу ёш даврининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда, жисмоний, ақлий, маънавий ва эстетик тарбияни таъминлаш зарур. ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ Болаларнинг 2 ёш давридаги жисмоний тарбиясида қуйидаги вазифалар белгиланган: 1) касалланишдан эҳтиёт қилиш; 2) соғлиғини тиклаш, мукаммал жисмоний ривожланишини таъминлаш; 3) ижобий эмоционал ҳолатни таъминлаш; 4) вазмин фаол ахлоқни қўллаб-қувватлаш; 5) бир қатор гигиена маданияти кўникмаларини тарбиялаш . Кун тартиби . 2 ёш даври мобайнида боланинг уйғоқ вақти оралиғи давомийлиги кескин ўзгариши муносабати билан (биринчи ярим йилликда 1,5—2 соатга иккинчи ярим йилликдан камроқ), ушбу ёшда иккита ҳар хил кун тартиби ўрнатилиши керак. 1 ёш 6—7 ойлик боланинг уйғоқ вақти оралиғи давомийлиги 4,5 соатдан ошмаслиги керак, бу ёшдаги болалар кундузи 2 марта ухлашлари лозим. 1 ёш 6—7 ойликдан кейин соғлом болалар 5,5 соат ухламасдан тетик юришлари мумкин, шунинг учун уларни кундузи бир марталик ухлаш тартибига ўтказишади. Кундузи овқатлантириш вақтининг оралиғи 3,5 дан 4,5 соатгача ўзгариб туради. Агарда овқатлантириш оралиғида бола нафақат уйғоқ, балки ухлаётган бўлса, оралиқ 4,5 соатгача узайтирилади, агарда фақат уйғоқ бўлса 3,5 соатгача камайтирилади. 38

Биринчи эрталабки нонушта уйқудан уйғонганидан 1 соатдан кейин кечиктирилмай бошланиши лозим, чунки болалар эрталаб овқатсиз кўп чидаб туролмайдилар (охирги кечқурунги овқатланиш вақтидан эрталабгача 12—13 соат ўтади). Охирги овқатлантириш ухлашга ётқизишдан 1 соат олдин кечиктирилмай берилади, бу ўз навбатида боланинг тинч ухлашини таъминлайди. 1 ёшдан 1 ёш 6-7 ой ёш давридаги болалар учун намунали кун тартиби: Уйғоқ бўлиш, тетиклик вақти: 6.30—9.30, 12.00—15.30, 17.00 —20.30 Овқатлантириш: 7.30, 12.00, 17.00, 20.00 Ухлаш вақти: 9.30, 12.00, 15.30-17.00 Кечки уйқу: 20.30—6.30 Чўмилтириш вақти: 19.00, 19.30 Болалар муассасаларида кундузги гуруҳларда машғулотлар 8.45, 13.00, 14.00 соатларда ўтказилади. Чайиниш биринчи кундузги уйқунинг оралиғида ўтказилади. Болалар муассасаларида тарбияланувчи 1 ёш 6-7 ойлик болалар учун очиқ ҳаводаги уйқу муҳим аҳамиятга эга. 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача бўлган болаларнинг кун тартиби: Уйғоқ, тетиклик вақти: 6.30—12.00, 15.00—20 (20.30) Овқатлантириш: 7.30, 11.30, 15.30, 19.00 Кундузги уйқу — 12.00—15.00; тунги уйқу: 20.00—6.30 Сайр вақти: 9.30—11.00. 16.30—18.00 Чўмилтириш: 18.30 Болалар муассасаларида машғулотлар 9.30, 16.15 соатларда ва битта машғулот сайр вақтида ўтказилади. Кундузги уйқудан кейин чайинтирилади. Болани бир марталик кундузги уйқуга 39

ўтказиш учун нафақат унинг ёши, балки боланинг ҳолати ҳам кўрсатилиб инобатга олинади. Овқатлантириш , ухлашга ётқизиш ва гигиеник парвариш методикаси ва ташкил қилиш Овқатлантириш, ухлашга ётқизиш, кийинтириш, чўмилтириш ва бошқалар вақтида ижобий муносабатларни ва овқатлантириш, ухлашга ётқизиш, кийинтириш, чўмилтириш вақтида хотиржам, вазмин ахлоқни мустаҳкамлаш, болаларда тозалик, озодалик кўникмаларини ривожлантириш, мустақилликни ва қатор гигиена маданияти кўникмаларини тарбиялаш зарур. Кўникмаларни тарбиялаш 1 ёшдан 1 ёш 6 ойликгача бўлган болаларда қуйидаги билим ва гигиена маданияти кўникмаларини тарбиялаш керак: 1) овқатлантириш вақтида: - ҳар доим овқатланишдан олдин қўлни ювиш; - 1 ёшдан 1ёш 3 ойлик бўлган болаларни қуюқ овқатни қошиқда, 1 ёш 5 ойлигида эса ҳар қандай овқатларни мустақил ейишга ўргатиш; - нонни шўрва билан бир вақтнинг ўзида ейиш ; - фақат ўзининг тарелкасидаги овқатни ейиш ; - катталар томонидан столга суриб қўйиладиган болалар стулига мустақил ўтириш, овқатланиб бўлгандан сўнг катталарнинг оғзаки кўрсатмаси бўйича ўзининг стулини жойига итариб қўйиш ; 40

2) хожат вақтида боланинг мустақил ҳаракатларини рағбатлантириш : - ювинаётганда қўлини оқиб турган сув тагига олиб бориш; - кийинаётган ва ечинаётганда носкиларини, колготкасини, боғичи ечилган оёқ кийимини ечиш; 3) ҳожатга чиқишни сўрашга ва ижобий натижа бўлмагунча тинч тувакда ўтиришга ўргатиш; 4) барча ифлосликларга, иркитликка салбий муносабатни тарбиялаш: юзи, қўли, бурни кирлигини фаҳмлашга, ювишни, артишни, хўл иштонини ечишни сўрашга ўргатиш. 1 ёш 3—4 ойлик даврида бола билан биргаликдаги ҳаракатлар йўли орқали янги билим ва кўникмаларга ўргатиш керак, масалан, боланинг қўлига биринчи марта қошиқ бериб, уни кашага ботириб олиш ва оғзига олиб боришни; болани қўлларини ушлаб юваётганда кафтини кафтига ишқалашни ва ҳ.зо. 1 ёш 2—3ойлик бўлганидан кейин бола баъзи бир дастлабки элементар билим ва кўникмаларни ўзлаштириб олганида бола билан биргаликдаги ҳаракатлардан кўрсатмаларга ўтиш керак. 1 ёш 6 ойлигидан 2 ёшгача бўлган даврида малака ва кўникмалар мазмуни мураккаблашади: 1) овқатланиш вақтида: - стол атрофига фақат қўлларини ювганидан сўнг ўтириш; - стулга ўзи ўтириши ва ундан туриши ; - овқатни тўмасдан, юатартиб ейиш, овқатланиб бўлгач қўл сочиғидан фойдаланиш ( асосан огоҳлантириш, эслатиш пайтида ); 2) ювиниш вақтида : 41

- фаол ҳаракат қилиш — қўлини ўзи ювиш ва юз қисмини кафтлари билан ювиш ; - катталарнинг ёрдамида юзи ва қўлини сочиққа артиш ; 3) кийинтириш, ечинтириш вақтида : - шапкасини, тугмачалари ечилган кўйлакни, иштончасини, оёқ кийимини ечиш ; - колготка, носкисини тортиб кийиш, оёқ кийими, шапкасини кийиш ; 4) озодалик кўникмалари: - болада ҳожатга чиқишни сўраш кўникмаларини мустаҳкамлаш; - ўзининг туваги турадиган жойини билиш, фақат ўзининг тувагига ўтириш; - эслатиш орқали кир бурнини дастрўмолга артиш, дастрўмолни чўнтагидан ўзи олиши ва чўнтагига солиши. Тартиб жараёнларини ташкил этиш 1 ёш 5 ойлик — 1 ёш 6 ойликгача, яъни болалар вақтинчалик мустақил равишда бемалол овқатлана олмайдилар, болалар муассасаларида бир вақтнинг ўзида ҳаммани эмас, катта бўлмаган гуруҳ болаларга хизмат кўрсатиш лозим. Болаларни уйғонишига қараб биттадан турғизиш, ҳамда ҳамма болалар уйғонишини кутиб ўтирмай стол атрофида 3-4тадан кам бўлмаган гўдакларни бирга овқатлантириш лозим. Болаларни ухлатишга ётқизишда ҳам худди шундай анча кичик ва нозик гўдаклардан бошлаб (1 ёш 3-4 ойликгача) ётқизиш. 42

Асосий тарбиявий усуллар Боланинг жараёнлардаги фаол иштирокининг муҳим аҳамиятини ҳисобга олганда, болаларнинг жуда маҳоратсиз мустақил овқатланиш, ечиниш, қўлини ювишга уринишини рағбатлантириш, уни қўлидан келадиган ҳаракатларга ундаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Болаларга сабр қилиб хали ҳаракатларини мустақил равишда охиригача олиб боролмайдиган ёки тез чарчаб қоладиган болаларга бир неча маротаба қошиқни қандай қилиб қулай ушлаш кераклигини, стол атрофида қандай ўтириш, юзини сочиқ билан артишни ва ҳ.золарни кўрсатиб бериш керак. 1 ёш 4—5 ойлик болаларни аслида катталарнинг ўзлари кийинтирадилар, ечинтирадилар, ювинтирадилар. Бунда болалар айрим пайтда қисман ҳаракат қилиб иштирок этидаилар (лекин улғайган сари тўлиқ равишда). Бироқ бола 1 ёш 6—7 ойлик бўлгандан кейин ҳам агарда у чарчаган бўлса, унда овқатлантириб қўйиш ёки ухлашдан олдин охиригача ечинтириб қўйиш керак ва ҳ.зо. Боланинг ҳамда ўз фаолият ва ҳаракатларингизни албатта сўзлар билан изоҳ бериб бориш керак (тушунтириш, маъқуллаш, қандай қилиш кераклигини кўрсатиш, бола нима қилиш кераклигини огоҳлантириш). Болаларни 1 ёш 6 ойлик бўлганидан кейин ўз илтимосларини сўзлар билан ифода этишларига ўргатиш: “каша беринг”, деб айт”. Болаларни биринчи ярим йиллигида (1 ёш — 1 ёш 6 ойлигида) қуйидагиларга ўргатиш зарур: - ўзининг илтимос ва хоҳишларини нафақат имо-ишоралар, мимика билан, балки тушунарли сўзлар билан ифода этишга (“беринг”, “керак эмас”); 43

- баъзи хилдаги овқат (каша, сут), кийим-кечакларни, идиш- товоқларни номини айтишга; - катталарнинг оддий оғзаки кўрсатмаларини тушунишга («қошиқ билан овқатлан», «чашкани ол», «стулга ўтир»); - сўзларга мувофиқлаштирилган ҳаракатларни бажаришга («бошингни эг», «қўлингга ол»); - кийинтириш вақтида тарбиячининг сўзларига мувофиқ кийимларини келтиришга ва ҳ.зо.; - катталарнинг талабларига итоат этишга — қошиқ билан овқатлан, овқатингни охиригача еб тугатмагунингча столдан турма, кроватда тинч ёт ва бошқ. 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача бўлган болаларни қуйидагиларга ўргатиш керак: - ишлатилаётган предметларнинг вазифасини ва асосий хислатларини тушуниши, уларни номини айтишни (катта ва кичкина қошиқ, ширин, мазали компот), ҳаракатларни тушуниш ва айтиб беришни (чашкадан ичилади, қошиқ билан овқатланилади); - катталарнинг талабларини хотиржамлик билан бажаришни ; - илтимосларини фақат сўзлар билан ифода этишни ; - катталар вақтинча бошқа болалар билан банд бўлишса ёки иккинчи овқатни сузаётганда хотиржамлик, сабр билан кутишга, керакли предметни ўргатиш ва ҳ.зо ; - дастурхон атрофида ўз жойини , сочиқ қаерда осиғлиқ туришини, сайр учун кийим-кечаклар жойини, ўзининг ҳожат учун тувагини, овқатланиб бўлгач “рахмат” айтишни, “ассалому алайкум” ва “хайр” сўзларини билишни ( эсига солиб туриш орқали ); 44

- оддий топшириқларни бажаришни: “олиб кел”, “бер”, “жойига олиб қўй” . 1 ёшдан 1 ёш 6 ойлик ёш даврида ҳаракатларни ривожлантириш Болалар предметлар билан турли хил фаолият, катталар томонидан атайин ташкил этилган ёки болаларда мустақил равишда пайдо бўладиган ҳаракатли ўйинлар вақтида, шунингдек мусиқа машғулотларида ва гимнастика машқларида, сайр пайтида ривожланади. Қўл ҳаракатларининг ривожланишига мустақил равишда овқатланишга, кийинишга, ювинишга уриниш вақтида имкон туғилади. Ҳаракатлар ривожланишининг асосий шарт- шароитлари болаларнинг ҳаракатлари ва уларнинг келгусида ривожланиш эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган катталарнинг таъсири ҳамда турли хил ҳаракатларни қўзғатувчи кенг жой, эркин ҳаракатланиш, махсус ёрдам ва қўлланмалар ҳисобланади. Бу ёшда боланинг юришини такомиллаштириш, юраётганда учрайдиган унча катта бўлмаган тўсиқларни енгиб ўтишга ўргатиш керак – кичик тепаликка чиқиш, зинадан кўтарилиш, улардан тушиш (аввал қадамма-қадам, кейин эса қадамларни навбати билан ташлаб тушиш), фақат текис майдондан эмас, юзи нотекис майдондан, майсазордан, қумдан ҳам юриш, юраётганида атрофидаги шароитга мослашиш (предметларни ёнидан айланиб ўтиш, қадамини секинлаштириш, юришни тезлаштириш), юриш ва бир вақтнинг ўзида қўлларини ҳаракатлантириш (предметларни олиб юриш, аравачани судраш, байроқни силқиб қолиш ва ҳ.зо.). Унчалик катта бўлмаган тепаликка тирмашиб чиқиш кўникмасини ривожлантириш керак – қути, курси, бирон бир 45

предметнинг тагига кириш, чўнқайиб ўтириш, шарчаларни думалатиш. Болаларни ҳаракатли ўйинларга жалб этиш (қувламачоқ, тепаликдан учиб тушиш, коптокни ўйнаш, шарчани думалатиш), ҳаракатларни тақлид қилишга ундаш (“айиқ қандай юради, қуён қандай сакрайди”), тўғри ҳаракатларга ўргата туриб, мустақил фаолият юритишга ундаш (масалан, перилани ушлаб зинапоядан қандай қилиб тушиш ва унга чиқиш, коптокни пастдаги саватга отиш, коптокни бошқа болага думалатиш ва ҳ.зо.) жуда муҳимдир. Гимнастика аниқ методика бўйича ўтказилади: организмни мустаҳкамлашга ва ҳаракат сифатини яхшилашга, гавдани тўғри тутишга ва тўғри ҳаракатлантирувчи кўникмани эгаллашга мўлжалланган махсус ишлаб чиқилган комплекс машғулотлар қўлланилади. 1 ёш 6 ойлик ёш давридан сўнг, кейинги юришни такомиллаштиришдан ташқари, югуришга, аниқ йўналтирилган мўлжалга коптокни отишга (пастга, узоққа) қизиқтириш лозим, осойишталик туйғусини тарбиялаш, сакраш машғулотини бажартириш. Ҳаракатли болалар ўйинлари ҳам мураккаблашади – энди бу ёшдаги болалардан ташкил этилган ҳаракатли ўйинларда баъзи қоидаларни бажаришлари талаб этилади. Масалан, сигналдан олдин ҳаракат қилмаслик, аниқ бир йўналишда югурмаслик ва ҳ.зо 2 ёшли болаларни ақлий тарбиялаш 1 ёшдан 1 ёш 6 ойликгача болаларни тарбиялашда энг муҳим вазифаларидан бири сенсор ривожлантириш ҳисобланади. 2 ёшли болаларни ақлий тарбиялаш идрок қилишни шакллантиришдан, диққатни, хотирани такомиллаштиришдан, амалий кўргазмали тафаккурни шакллантиришдан , атрофидагиларга қараб иш тутишдан, тахминий билимини ривожлантиришдан 46

ориентировочно-познавательной ва бошқа фаолият турларидан иборат. Болаларнинг барча ақлий ривожланиши катталар билан мулоқотда ва болаларнинг фаолияти жараёнида содир бўлади. Шунинг учун ақлий тарбиялашнинг асосий воситаси болаларнинг барча турдаги фолиятини тўғри ташкил этиш ва катталар томонидан уларни тўғри бошқариш ҳисобланади. Болаларни 2 ёш даврида мустақил фаолиятини ва машғулотларини ташкил этиш 2 ёшли боланинг мустақил фаолиятини ташкил қилишда авваламбор унинг тетик вазмин хулқини, эмоционал ижобий ҳолатини ва кейинги психик ривожланишини таъминлаш лозим. Ушбу вазифалар агарда: 1) боланинг катталар билан шахсан индивидуал эркаланиб мулоқот қилишга бўлган эҳтиёжи қондирилса; 2) боланинг турли хилдаги фаолияти учун зарур бўлган шарт- шароитлар яратилган ва катталарнинг бошқариши, йўл-йўриқ кўрсатиши таъминланган бўлса амалга оширилиши мумкин. 2 ёшли боланинг асосий фаолит турлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) ҳаракатлар ; 2) кўргазмали фаолият ; 3) билим орттириш учун йўналтирилган жараен: 4) ўйин ; 5) атрофидагилар билан мулоқот 6) амалий фаолият ( боланинг овқаталаниш, ҳожат чиқариш, кийиниш, катталарнинг баъзи бир элементар кўрсатмаларини бажариш жараёни) . 47

Боланинг психик ривожланиши ва хулқи барча турдаги фаолиятнинг қондирилиши ва бунда катталарнинг таъсири қандай бўлишига боғлиқ. М а ш ғ у л о т л а р о р к а л и ў р г а т и ш Илк ёш даврининг иккинчи гуруҳида ҳафтасига 10 та машғулотлар ўтказиш тавсия этилади. Шанда куни машғулотлар ўтказилмайди, лекин тарбиячи болалар учун вақтичоғлик, ўйин-кулгини ташкил қилиши мумкин. Йил бошида ўйин ва машғулотлар 5-6 нафар болалардан иборат кичик гуруҳларда ўтказилади. Болалар 1 ёш 6 ойлик бўлганида машғулотнинг жиҳатига кўра 8-12 нафар болалар бирлаштирилади. 1 ёш 6 ойлик болалар билан машғулотларнинг давомийлиги – 8-10 дақиқа, 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача – 10-15 дақиқани ташкил этади. 1 ёшдан 1 ёш 6 ойликгача бўлган болалар билан машғулотлар уйғоқлик, тетикликнинг иккинчи вақтида олиб борилади. 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача бўлган болалар билан машғулотлар эрталабки ва кечки уйғоқ вақтларида ўтказилади. Машғулотларда болаларга тавсия қилинаётган дастур мазмуни тарбиячи томонидан болалар билан ҳар кунги сайр вақтидаги мулоқот жараёнида, мустақил ўйинлар вақтида, кундалик турмушда мустаҳкамланади. Атроф-муҳит, яқин атрофидагилари, предметлар билан танишиш 48

Болаларни предметлар уларнинг белгилари, оддий ҳаракатлари билан таништириш. Предметларнинг асосий белгиларини фарқлашга ўргатиш: ранги, ўлчами, шакли. Предметларни ранги бўйича ажратишга ўргатиш (қизил рангли шарчаларни қизил коробкага солиш, кўк шарчаларни эса кўк коробкага). Расмларни ва яқин атрофидаги предметларни танишни, билишни ўргатиш. Т а б и а т б и л а н т а н и ш т и р и ш . Ўсимликлар ва ҳайвонларга қизиқишни ривожлантириш, уларга нисбатан ғамхўрлик муносабатни тарбиялаш, оддий эстетик туйғуларни уйғотиш. Болаларни 1 ёш 6 ойлигидан сув билан таништириш – оқиб турган сувда чўмилтириш, сузишни ўргатиш ва ҳ.зо. Дарахтлар, гуллар, ўт-ўланлар тўғрисида биринчи тасаввур, тушунчаларни бериш. Уларнинг гўзал ва кўркамлигига эътиборни қаратиш ҳамда уларга ғамхўрлик, эҳтиёткорлик билан қарашга ўргатиш. Муассаса ҳудудида мавжуд бўлган сабзовот ва меваларнинг ташқи кўриниши билан таништириш. Уларни табиий кўринишидан ва тарбиячи кўрсатмасига биноан расмларда топишни ўргатиш. Болаларни ҳайвонларни кўриб танишга ва кўрсатишга ўргатиш(табиатда ёки расмда): мушукни, кучукни, қуённи, айиқни, балиқни, қушчани, товуқ ва хўрозни. 1 ёшдан 1 ёш 6 ойлик бўлган болаларда амалий фаолиятни ва сенсор ривожлантириш 49

Амалий фаолиятни ривожлантириш учун ранги, ўлчами, шакли, материали бўйича турли хил ўйинчоқ ва қўлланмаларни тўғри танлаш жуда муҳим аҳамиятга эга. Предметларнинг белгилари бири иккинчисидан кескин фарқ қиладиган ва бошқалари бўйича ўхшаш, масалан, бир хил рангдаги, лекин ўлчами ҳар хил шарчалар, копток, ёки қопқоқли коробкалар, ўлчами бир хил, лекин ранги ҳар хил; турли хил материаллардан – матодан, резинадан, пластмассадан, ёғочдан тайёрланган айиқчалар, қўғирчоқлар ва бошқа ўйинчоқлар. Ушбу предметлар билан фаолият жараёнида предметларнинг ўхшаш белгиларини топиш ва ажратиш, бир турдаги предметларни уйғунлаштириш маҳорати ривожланади. Болани кузаташ: - предметлар билан ҳар хил ҳаракатларни бажаришни ва пирамидалар, тахланадиган коробкалар, матрёшкалар, қурилиш материалларидан тўғри фойдаланишни ўргатиш; - предметларнинг бири иккинчисидан кескин фарқ қиладиган шаклларни ва ўлчамларини ажратиш маҳоратини ривожлантириш (шарни кубикдан); - элементар кубик устига кубик ни ( минора ясаш ) , ғиштни вертикал қўйиш ва бошқалар кўникмасини ривожлантириш . Эшитиш зеҳнини ривожлантириш учун турли хилдаги овозли ўйинчоқларни бериш керак : - болаларни атрофидаги овозларни диққат билан эшитишга, сўзларга қулоқ солишга ундаш, бунда халқ қочиримлари, қисқа шеърлар ёрдам беради. 1 ёш 6 ойликдан 2 ёшгача бўлган болаларда амалий фаолиятни ва сенсор ривожлантириш 50

Ушбу ёшда тарбиявий вазифалар ва фаолият мазмуни мураккаблашади. Мустақилликни оширганда қуйидагилар келиб чиқади : - фарқлашни ривожлантириш: турли геометрик шаклларни (масалан, тўғритўртбурчак, учбурчак, квадрат), шакли ўхшаш предметларни бошқалардан ажратиш; - предметларнинг ўлчамини ажратиш қобилиятини ривожлантириш, масалан, пирамиданинг 5-6та халқасини кетма- кет ўлчами бўйича тўғри қўйиб чиқиш, ҳар хил ўлчамдаги 3та матрёшкани бир-бирини ичига жойлаштириш; - 2та рангни, 2 ёшлигида эса 4та рангни ажратишни ўргатиш ; - диққат билан кўришга, эшитишга, катталарнинг ҳаракатларини кузатишга, кўрсатилган ҳаракатларни эсда сақлаб қолишга ва уларни бажаришга ўргатиш . ЎЙИНЛАР ВА УЛАРНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Бола 1 ёшнинг охирларида катталарнинг бир неча бор кўрсатган ўйинли ҳаракатларини, “гўдакни аллалаш”, “қўғирчоқ билан ўйнаш” ва бошқ. бажаришни бошлайди. 2 ёш даврининг биринчи ярмида болаларни тарбиялаш вазифаларига қуйидагилар киради : 1) ўргатилаётган ўйинли ҳаракатларнинг кўламини кўпайтириш; 2) ўйинларда атрофидагиларни кузатганда кўрган ҳаракатларини мустақил акс эттиришни ривожлантиришда ёрдам бериш. Ўйин фаолияти давомида болалар билан мулоқотда уларнинг вазмин, тетик хулқини ва ижобий эмоционал ҳолатини таъминлаш. Ўйинларда (дидактик, сюжетли, ҳаракатли, қурилиш 51

материаллари билан) билиш ва ҳаракатланиш фаоллигини ривожлантириш. Болаларнинг ҳаракатларини ривожлантириш (юриш, югуриш, тирмашиб, ўрмалаб чиқишни ва бошқ.). Уларни ҳаракатли ўйинларга ундаш (арава, машинани етаклаб учириш ва бошқ.), копток билан, зинапоя ёки тепаликка чиқиш ва у ердан тушиш, йўлакчадан югуриб келиб, пластмассали кеглиларни шар юмалатиб уриб йиқитиш. Болаларни тенгдошларига халақит бермай, улардан ўйинчоқларни тортиб олмасдан, серҳаракатли ўйинларни тинч ҳаракатли ўйинлар билан бирга қўшиб сюжетли, дидактик ўйинчоқлар билан, қурилиш материаллари, сув, қор билан ўйнашга ўргатиш. Тарбиячининг илтимоси бўйича ўйинчоқларни излаб топиш ва кўрсатишни, ўйинчоқларни вазифасига мувофиқ номини айтиш ва фойдаланишни ўргатиш (қўғирчоққа сувни чашкадан ичириш, уни ухлатиш учун кроватга ётқизиш ва ҳ.зо.). Болаларни баъзи ўйинли фаолиятга ўргатиш. 1 ёш 6 ойлигида болаларни ўйин учун керакли бўлган предметларни топишга ўргатиш (айиқчани учириш учун аравани, қўғирчоқни ўраб қўйиш учун кўрпани ва ҳ.зо); тарбиячи ёрдамида ўзлаштирилган ҳаракатларни ўзгартитиш, бир ўйинчоқдан бошқа ўхшайдиган ўйинчоққа (қуён, айиқни овқатлантириш, кичик ёки катта қўғирчоқни ухлашга ётқизиш). 2 ёшдаги болаларни ўйин вақтида уларга илгари алоҳида маълум бўлган бир қанча ўзаро боғлиқ, бирин-кетин бўладиган ҳаракатларни акс эттириш (қўғирчоқни овқатлантириш ухлатишга ётқизиш, қўғирчоқни кийинтириб сайрга олиб чиқиш ва ҳ.зо.), ўйинда етишмаётган предмет ўрнини босувчи қўшимча ўйин материалидан фойдаланиш (совун ўрнига кубик, градусник ўрнига таёқча ва бошқ.). 52

Ўйин вақтида бир бирига симпатияни тарбиялаш, ўйинчоқларни бўлишишга ва айирбошлашга, элементар ёрдам кўрсатишга (ўйинда керак бўладиган предметни олиб келиш) ўргатиш, бирга ўйнаш, тарбиячи ёрдами билан ҳаракатларни белгилаб олиш (биттаси аравага кубикларни тахлайди, иккинчиси стулларни бир қатор қўйиб чиқиб, биргаликда “поезд”да учишади ва бошқ.). Болаларни машғулотлар пайтида таништирилган дидактик ўйинчоқлар билан мустақил ўйнашга ўргатиш. Машғулотларда олинган билимларидан фойдаланган ҳолда қурилишлар, масалан бино қуришга ундаш. Болаларни қум ва қор билан ўйинларда белкурак, куракчадан тўғри фойдаланишга ўргатиш, челакчага ва шаклчаларга қум солишни, қумдан пирожок ясашни, қумга ёғочдан ясалган болғача билан қозиқчани қоқиш, ҳайвон ва қушларнинг ёғочли трафаретини тушириш. Қум билан батартиб ўйнашга (яшикдаги қумни сочмаслик, у билан кийимини ифлос қилмасликка), қум ва қор устига чизишни ўргатиш. Бураб юргизиладиган ўйинчоқларни кўрсатиш, кўнгилочар ўйинларни ўтказиш. Болалар ўйинида ўзлаштирилган кўринишларни акс эттириш учун бу ёшдаги болалар фойдаланадиган қўғирчоқ учун кроват ва ваннача, қўғирчоқларни олиб юриш учун аравача, машина ва бошқ. каби қўғирчоқлар (турли ўлчамдаги, ҳар хил кийимли), ўйинчоқли айиқчалар, қуёнлар, кучукчалар, ўрта ҳажмдаги идиш-товоқлар (синмайдиган), қутичалар керак бўлади. ТАРБИЯЧИНИНГ ЎЙИНДАГИ ЎРНИ 53

Бола айни вақтда нима билан хоҳласа шу билан мустақил ўйнаши керак. Бироқ, катталар раҳбарлигида ўргатилмаса боланинг ўйини узоқ вақт юзаки ва давомсиз бўлиб қолиши мумкин. 2 ёш даврининг бошларида ўйинга раҳбарлик қилиш болаларни ўйинчоқлар билан қуйидаги турли хил ҳаракатларга ўргатишдан иборат бўлади: 1) оғзаки айтиш билан бирга кўрсатиб бериш орқали: «мана қара, қўғирчоқни кроватга ётқизамиз, устини кўрпа билан ёпамиз, чақалоқ ухласин, алла, алла, алла-ё»; 2) ҳаракат қилишга тўғри кўрсатма бериш кўринишида: «кучукчани овқатлантириб қўй, қўғирчоқни аллала». Иккинчи ярим йилликда айтиб туриш билан бир қаторда тайёр усулни бермайдиган, аммо болада таниш ҳаракатларни ёки худди ўзидай қайтаришни эслашга ундовчи, масалан, “қара, қўғирчоғингни уйқуси келди” каби оғзаки кўрсатмани кўпроқ қўллаш керак. Болалар қурилиш материаллари билан ўйиннинг биринчи элементар кўникмасини 1 ёш 2-3 ойлигида ўзлаштирадилар, 1 ёш 4-5 ойлик бўлганларида расмлар билан шуғулланишни бошлайдилар. Ушбу қўлланмаларни мустақил фойдаланишга бера туриб, болалар ортидан диққат билан кузатиш, шу қўлланма билан мақсадга мувофиқ, турли-туман фаолиятга ўргатиш зарур. Болаларда тетикликка, кулишга, уларни хурсанд қилишга ундаш учун кўнгилочар ўйинларни ўтказиш, бураб юргизиладиган ўйинчоқларни, кўзгуда акс этувчи қуёш нурини кўрсатиш, улар билан бекинмачоқ, қувлашмачоқ, ҳазилли ўйинлар ўйнаш керак (“шохли эчки”, “текис йўл бўйлаб ....... ўрага бум...”). Бундай кўнгилочар ўйинларни у ёки бу бола билан якка тартибда ҳар куни ёки болаларни бирлаштириб унча катта бўлмаган гуруҳ билан ўтказиш керак. болаларнинг катталар билан мулоқоти 54

2 ёшлигидаги мулоқот боланинг кучли эҳтиёжи бўлиб, турли шаклларда ифода этилади ва турли сабабларга, баҳоналарга кўра вужудга келади. Бола катталарнинг жисмонан силаб-сийпалаш, эркалашидан мамнун бўлади – у қўлларига олишларини, бошини силаб қўйишларини, эркалатишларини хоҳлайди. Бола катталар билан ўтказилган кўнгилочар ўйиндан, қизиқ, қочирим ҳазиллардан, бекинмачоқ, бармоқлар каби болалар ўйинларидан, у учун куйланган қувноқ қўшиқдан катта қувонч олади. Бу ёшда катталр билан мулоқот боланинг фаолияти билан боғлиқ, шунингдек атрофидагиларига бўлган қизиқишни мустаҳкамловчи, билишга интилишни ривожлантирувчи, болани янги билимлар, кўникмалар билан таъминловчи, шахснинг ижобий фазилатларини тарбияловчи бўлиши керак. Болада катталар билан мулоқот сабабини аста-секин мураккаблаштириш ҳамда психик ривожланишида фойдаланиш, болани ахлоқий тарбиялаш керак. нутқни ривожлантириш, тафаккурни шакллантириш ва атрофидагиларга йўналтириш 2 ёшли болаларни тарбиялашда нутқни ва тафаккурни ривожлантириш ҳаммасидан кўра муҳим аҳамиятга эга. Бу ёшда аниқ вазифалар қуйидагилардан иборат: 1) предметларнинг номларини, ҳаракатларини, хислатларини, кичик бўлган ҳикояларни тушунишни ва тўлиқ гапиришни кейинги ривожлантириш; 2) амалий кўргазмали тафаккурни шакллантириш, предметларни ва фаолиятни умумлаштиришни, билим орттириш учун йўналиш фаолиятини ривожлантириш; 3) аввал алоҳида сўзларни, кейин гапларни ўхшатиб гапиришни ривожлантириш; 55

4) сўз бойлигини ошириш ва сўз орқали мулоқот эҳтиёжини тарбиялаш; 5) сўзнинг грамматик қурилишини ва овознинг жонлилигини ривожлантириш ; 6) болани катталарнинг сўзларини диққат билан тинглашга, оғзаки кўрсатмаларни бажаришга, катталарнинг саволига жавоб беришга ўргатиш ; 7) атрофидаги нарсаларга хабардорликни кенгайтириш ( атрофидаги предметларни ажратишни ва номланишини ҳамда уларнинг хусусиятини – ранги, ўлчами, шакли, баъзи бир ҳайвонларнинг, сабзавотларнинг ажралиб турувчи белгиларини, “ўғил бола”, “қиз бола”, “буви”, “бува” ва бошқа сўзларнинг тушунчаларини ўрганиш ). 2 ёш даври мобайнида болалар билан айни пайтда асосан нималарни ўзларига олишларидан келиб чиқиб, гапириш лозим. 1 ёш 6 ойликдан кейин бола сайрда нималарни кўрганлиги тўғрисида гаплашиш мумкин ва керак. Турли боғловчи ва бирикмали сўзлардан фойдаланиш зарур: “Мушук ухлаяпти қиз ҳам ухлаяпти”. Бу маъносига қараб мазмунини бойитади, таққослаш, умумлаштиришга ёрдам беради. Фақатгина тушунишни ривожлантириш эмас, балки болани адбатта гапиришга ўргатиш керак. Болада фаол сўзлашишни ривожлантириш учун эшитилган сўзларга, оддий гапларга тақлид қилиш қобилиятини такомиллаштириш зарур. Унда эшитиш ва эшитилганларни қайтариш кўникмаларини тарбиялаш керак. Бола соддалаштирилган сўзларга тақлид қилишни бошлаган заҳоти (тахминан 1ёш 3-4 ойлик давридан) у билан мулоқотда одатий аниқ-равшан гапиришга ўтилиши лозим. 56

Ёшига нисбатан анча катта болага тақлид қилиши учун намуна бериб, турли оғзаки кўрсатмалар билан мурожаат қилиш керак. Нутқни ривожлантириш бўйича машғулотлар. 2 ёшнинг биринчи ярим йиллигида нутқни ривожлантириш ва атрофдагилар билан танишишни кенгайтириш учун болалар билан қуйидаги машғулотлар олиб борилади : 1) предметларни номлари билан таништириб кўрсатиш ; 2) ҳайвонлар, аквариумдаги балиқларни кузатишни ташкил этиш, предметларнинг ҳар кунги вазиятини кўриб чиқиш; 3) ўйинчоқлар билан ҳаракатларни ва тирик, жонли ҳайвонларни кўрсатиш ; 4) айрим предметларни тасвирловчи суратлар, кейин эса ҳаракатлар бўйича машғулотлар ; 5) тақлид қилиш ва эшитиш учун « Ғозлар - ғозлар ! Ҳ а- ҳ а- ҳ а. Қорнингиз очдими ? Ҳ а! Ҳ а! Ҳ а!» каби қисқа шеърлар, эртаклар айтиб бериш ; 6) ижобий мазмунга эга « кучукча қандай вовиллашини, соатлар қандай чиқ - чиқлашини, чақалоқ йиғлашини эшит ва кўрсат » каби кўрсатмаларни бажарувчи болалар ўйинлар ( « олиб кел », « қидириб топ », « олиб кет, қаергадир қўйиб қўй » ), сўзларни тақлид қилишни, ўхшатишни ривожлантириш бўйича машғулотлар ва бошқ. Битта машғулотда кўрсатиладиган суратлар ёки предметларнинг сони, болалар уларни фарқлашига қараб тобора 10тагача кўпайтирилади. Тушунадиган сўзларнинг сонини кўпайтиришни, эшитиш ва кўриш кўникмаларини шакллантириш бўйича машғулотларни давом эта туриб қуйидаги янги вазифаларга ўтиш керак: 57

1) болаларни предметларни, шунингдек уларнинг ташқи кўринишига қарамасдан суратини танишга ўргатиш (ўлчами, ранги ва бошқа белгилари); 2) умулаштиришни ривожлантириш; 3) осон оддий сўзларни ва товушларни тақлдид қилишга ундаш; 4) таниш предметларнинг номини айтиш : « Бу ким (ёки нима), айт ? Қандай бақиради ?», яъни боланинг фаол нутқини ривожлантириш . У ёки бу бир неча предметларни кўрсатганидан кейин болаларнинг эътиборини улар билан турли фаолиятга жалб этиш керак. Кўрсатиб бўлгач, болаларга шу пайтнинг ўзида стол ёнида ўша ўйинчоқлар билан ўйнашига рухсат бериш керак. Йўл қўриқ бўйича ҳаракатларни бажариш вақтида тарбиячи халтачадан у нимани олди ёки нима олиб келди, кучукча қандай вовиллайди, товуқ қандай қақиллайди дея саволлар бериш, «ко- ко» деб айтишни таклиф қилиш орқали ҳар бир бола билан гаплашади. Болалар тахминан 1 ёш 4—5 ойлигида катталарнинг сўзларини осон тақлид қиладилар, шунинг учун машғулотларда предметларнинг сифатини ҳам айтиш мумкин (катта, кичик, мазали). Бу ёш даврида сўзларни соддалаштирилмасдан тўғри ифода этиш керак ҳамда болалар алоҳида сўзларга нафақат тақлид қилишлари, балки 2—3та сўзлардан иборат жумлаларни ифода этишларига ҳаракат қилиш керак. 2 ёш даврининг иккинчи ярим йиллигида кўрсатилган машғулотларнинг мазмуни ва мақсади мураккабалашади. Кўрсатилаётган объект ва фаолиятларнинг сони кўпайтирилади, улар билан элементар алоқалар ўрнатилади. Болаларга ўйинчоқлар ёрдамида ижро этиладиган қийин бўлмаган сюжетлар кўрсатилади (масалан, кучукчанинг панжаси лат еди, 58

унга йод суртиб, боғлаб қўйиш керак; Карима сайр қилишга кетди, чанада учишни бошлаган эди, кучукчаси уни ҳам учиришини сўраб кетидан югирди). Ўйин, машғулотлар жараёнида тушунувчи нутқнинг дастлабки ҳаракатини ва предметларни умумлаштириш қобилиятини ривожлантириш учун «яна мушукча қаерда», «кубиклардан яна топиб кел» каби вазифаларни қўйиш. Бунинг учун ўйинчоқлар ичида бир турдаги предметлар (коптоклар, қўғирчоқлар, қурилиш материаллари), лекин ташқи сифатлари бўйича ажралиб турувчи турли туман бўлиши керак (масалан, турли ўлчамдаги қўғирчоқлар). маънавий - ахлоқий тарбиялаш 2 ёш даврида болаларни маънавий - ахлоқий ва эстетик тарбиялаш 2 ёш даврида эътиборни кўпроқ болалар ўртасидаги ижобий ўзаро муносабатларни тарбиялашга, баъзи ахлоқ қоидалари ва салбий одатларнинг олдини олишга қаратиш зарур. Биринчи навбатда болалар ўртасидаги низоларнинг келиб чиқишини олдини олиш керак. Бунинг учун болалар бир бирига халақит бермаётганликларини кузатиб туриш ва уларни ёнма ён ўйнашга ўргатиш керак. Бу ёшдаги болалардан ҳар доим биргаликда ўйнашларини талаб қилиш керак, мумкин бўлмаса ҳам болалар қандай қилиб биргаликда ўйнашлари кераклигини айтиб туриш мақсадга мувофиқ бўлади (масалан, бир бирига шарчаларни думалашти ва бошқ.). Дўстона муносабатларни, раҳмдилликни тарбиялаш учун болаларни бир бирига эътиборини тортиш керак: «Р.га раҳминг келсин, уни қўли оғрияпти», «қара К. Қандай уй қурди», болаларга аниқ топшириқ бериш: «бор В.га коптокни бер». 59

Бошқа болага нисбатан муносабат бўйича боланинг ҳар бир ижобий ҳаракатларини мустаҳкамлаб бориш зарур (масалан, бошқа болага жой бериш учун сурилганда), мақташ, маъқуллаш ёки салбий ҳаракати учун норозиликни яққол ифода этиш (бошқа болани урганда ёки ўйинчоғини олиб қўйганда) ва салбий ҳаракатларини мустаҳкамламаслик керак (бошқа боладан олиб қўйган ўйинчоқни унда қолдирмаслик). Болани қўлидан келадиган катталарнинг талабларини бажаришга ўргатиш, катталар унинг илтимосини дарҳол бажара олмасалар, хотиржам кутиб туришга доимо ўргатиб туриш лозим, масалан, «бироз шошмай тур олдин З.нинг, кейин сенинг бантигингни бойлаб қўяман». Агарда болани тарбиялаётганларнинг ҳаммаси бир хил вазиятларда «мумкин», «мумкин эмас», «керак» сўзларини қўлласалар, боланинг ҳаракатларини тез тез чекласалар, унда бу ёшдаги бола бу сўзларнинг маъносини яхши тушуниши мумкин. ЭСТЕТИК ТАРБИЯЛАШ Бу ёшда эстетик ривожланишнинг асосларини солиш мумкин. Бола билан ҳар кунги мулоқотда катталар тегишли вазиятларда «қандай чиройли қизил копток», «эшит қўнғироқ қандай яхши жаранглаяпти» сўзлари орқали предметларнинг сифатини, кўринишларини идрок этишнинг эстетик томонларига эътиборни жалб қилишлари керак. Ўзининг эмоционал муносабати ва болаларнинг диққатини жалб этиш йўли билан уларнинг бадиий шеърларнинг маъносини, табиатнинг, товушларнинг, рангларнинг кўринишини идрок қилиш билан боғлиқ қувончли кечинмаларини туғдириш керак. Болаларга қисқа бадиий ва халқ шеърлари, тўртликлар («Полетели, полетели гуленьки», «Ладушки-ладушки», «Сорока- белобока» и др. ), айтиб бериш, қўшиқ куйлаш вақтида болаларда 60

товушларга қулоқ солиш тарбияланади, ритмни ва товушни ҳис этиш, овознинг эмоционал ифодалилиги ривожланади. Бадиий дидни ривожлантириш учун тарбиячи болалар эътиборини предметларнинг турли сифатларига қаратса ва уларни сўзлар билан англатса, ўйинчоқлар талабларга жавоб берса, у ҳолда болаларга кўп ўйинчоқлар ва қўлланмалар бериш мумкин. Бу ёшда эстетик тарбиянинг тушунарли шаклларидан бири — болаларга кўп қувонч ва эстетик кечинмаларни келтирадиган мусиқа машғулотларини ўтказиш. Мусиқа машғулотлари 2 ёш давридаги болалар билан мусиқа машғулотларини ўтказишнинг мақсади: 1) мусиқа, қўшиқнинг оҳангига қулоқ солиш, диққат билан эшитиш кўникмасини ривожлантириш; 2) қўшиқ оҳангини қайтадан тиклашга ва жўр бўлиб ашуланинг нақоратини куйлашга чорлаш; 3) мусиқа, қўшиққа мос ўйин ва рақс тушишга ундаш; 4) ҳаракатларни мусиқа мослаб бўйсундиришни ўргатиш (ҳаракатларни тўхтатиш ва қайтадан тиклаш). Машғулотларни ташкил этиш Болаларнинг ривожланиши учун муҳим аҳамиятга эга бўлган мустақил ўйинларини тўғри ташкил этиш билан бир қаторда болалар билан машғулотларни тўғри тақсимлаш ва ўтказиш зарур. 1 ёш 6 ойлик бўлган болалар билан кун давомида 3 та — ҳар бир уйғоқ вақтининг оралиғида биттадан машғулот 61

ўтказилади. 1 ёш 6 ойликдан кейин ҳам болалар билан 3 та машғулот, улардан иккитаси уйғоқ вақтининг биринчи оралиғида, биттаси хонада, бошқаси сайр вақтида ўтказилади. Ҳафта давомида машғулотлар қуйидаги жадвал асосида тақсимланади: где эта сетка????????? Болаларнинг мустақил фаолияти вақтида юқорида кўрсатилган машғулотларга ҳар куни қўшимча тарзда болалар ҳаракатли ўйинлари — рангларни, шаклларни ва ўлчамларни фарқлаш бўйича якка тартибдаги дидактик ўйин ва машғулотлар олиб борилади. 2 ёшдан 3 ёшгача бўлган болаларнинг ривожланишидаги характеристикаси 3 ёш даври мобайнида боланинг ривожланишида анча ўзгаришлар рўй беради ҳамда 2 ёш 8 ойлик – 2 ёш 10 ойлик бола ўзини тутиши ва ривожланиши бўйича 2 ёш 3-4 ойлик боладан кескин фарқ қилади. Болаларни тарбиялаш ва мактабгача таълимида ушбу содир бўлаётган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда тарбиявий усулларни ўз вақтида тегишли равишда ўзгартириш керак. 3 ёшдаги боланинг ривожланиш даражаси қуйидагиларга боғлиқ: 1) бола ўтган икки йилда нимага эришди ; 2) уни тарбиялаш қандай ташкил этилади, 3 ёш даври мобайнида унга нималарни ўргатишади . Боланинг индивидуал ўзига хос хусусиятларининг равшан ифодаланиши ҳам муҳим ўрин эгаллайди. 3 ёш даврида вазн ва бўйнинг анча тез ўсиши давом этади. Барча органларнинг фаолияти такомиллашади, шу туфайли бола 62

жисмонан чидамли бўлиб боради. Юқори нерв фаолиятининг кейинги ривожланиши рўй беради – нерв системасининг иш лаёқати ошади, бунинг натижасида фаол тетиклик 6 — 6,5 соатгача узаяди. Шартли рефлекторли алоқалар анча тезроқ шаклланади. Гоҳида бола нги сўзни, болалар ўйинидаги қандайдир қоидани эслаб қолиши учун 1-2 марта кўрсатиб беришнинг, тушунтиришнинг ўзи кифоя қилади. Бола доим бир хил фаолият ва ҳаракатлардан тез чарчайди ва зерикиб қолади. У осонлик билан асабийлашади. Болага бир турдаги фаолиятдан иккинчисига тез ўтиш ҳали қийин, масалан, овқатланиш учун бирданига қизиқ ўйинни тугатиш. Ҳаракатларни ривожлантириш. 3 ёш даври мобайнида бир бирига кўпроқ мувофиқ бўлган умумий ҳаракатларнинг (юриш, югуриш, тирмашиб чиқиш, отиш) хислатлари яхшиланишни ва атрофидаги шарт-шароитларга мувофиқ ўз ҳаракатларини бошқаришни ўрганиш давом этади. Юриш вақтидаги қадамлар анча бир текис бўлади, бола юриш вақтида қилган ортиқча ҳаракатлар секин-аста йўқолиб боради. Боланинг ҳаракатлари анча тўғриланади, ўзаро мосланади. Бола чекланган жойлардан осонлик билан ўтиши, масалан, тор тахтадан, шу жумладан товуш сигнали бўйича юриш темпини ўзгартириши, мусиқа остида тезлашиши, ҳаракатни секинлаштириш ёки дарҳол тўхтатиши, шунингдек копток билан мўлжалга уриши мумкин ва ҳ.зо. 3 ёш даврида қўл ҳаракатлари ҳам такомиллашади – тўғри тарбиялаш натижасида бола деярли мустақил равишда кийиниши, ечиниши, ювиниши мумкин; қўл панжалари ва бармоқларнинг нозик ҳаракатларини ўзлаштиради; қаламдан фойдаланишни, тугмачани тақишни ва ҳ.золарни ўрганади. Шу сабабли бола нафақат анча ҳаракатчан ва эпчил, балки 63

овқатланишда, кийинишда, ўйинда, машғулотларда анча мустақил бўлиб қолади. Нутқ ва тафаккурни ривожлантириш. Боланинг 3 ёш даврида энг характерли ўзига хос хусусиятлари унинг муомаласида сўзлашувнинг ривожланиши ва ошиши, билишга бўлган эҳтиёжнинг ошиши ва шунга мувофиқ амалий кўргазмали, жонли, образли кўргазмали тафаккур, фикрлаш ҳисобланади. Атрофдагиларнинг нутқини тушуниши такомиллашади. Боланинг бевосита атрофдагиларига мансуб, кечинмалари билан боғлиқ катталар сўзининг маъносини у яхши тушунади. Луғати тез кўпайиб боради — 1000—1200 сўзгача . Бола деярли барча сўз туркумларини ишлатади. Мулоқотга бўлган эҳтиёж. Кўпайиб бораётган қизиқувчанлигини қониқтириш учун маълумотга эга бўлиш воситаси сифатида боланинг билишга оид, катталар билан мулоқотга бўлган эҳтиёжлари ортиб боради. Бунинг натижасида боланинг ташаббусли нутқий мурожаати ортиб боради. Болалар жуда кўп «қандай», «қаерда», «қаерга», «нима учун?», «у қаерга кетди?», «у буни қандай қилди?», «куракча қаерда?» каби саволлар беришади. Бола ҳикояларни гапириб беришни ва эшитишни яхши кўради. Нутқ (сўзлашув) мустақил фаолият турига айланади. Кузатишни ривожлантириш . Атрофидагиларга бўлган қизиқиш анча қатъийлашади, яъни кузатиш ўзига хос фаолият турига айланади. Болалар катта қизиқиш билан расмларни, суратларни томоша қилишади. Уларни катталарнинг меҳнат фаолияти жуда қизиқтиради ва болаларга бунда иштирок этишларини таклиф қилишса улар катта хурсандчиликни намоён этишади (болғачани ушлаб туриш, хамирдан кулча ясаш, гуцлларга сув қуйиш ва бошқ.). 64

Сенсор ривожлантириш . Турли-туман фаолият жараёнида кейин сенсор ривожланиш вужудга келади. Боланинг фаолиятида муҳим ўринни кўргазмали фаолият эгаллайди, лекин боланинг ўз фаолиятига бўлган муносабати энди бир мунча бошқача – бола аниқ натижани эгаллашга қатъият билан ҳаракат қилади ёки ушбу ҳаракатлар тажриба ўтказиш характерини ифодалайди. Бола турли ҳаракатларни бажара туриб, предмет ва унинг хусусиятларини ўрганади. Кубиклар билан ҳаракатлар аста-секин конструктив фаолиятга айланади. Бола ёшининг биринчи ярим йиллигида нафақат катталар томонидан кўрсатилган қурилмаларни қайтадан акс эттира олади, балки унга таниш бўлган предметларни ўзи қуришга ҳаракат қилади. 3 ёш даврининг иккинчи ярмида расм чизишни, нарсалар ясашни бошлайди, яъни тасвирий фаолиятнинг дастлабки босқичи ривожлана боради. Боланинг фаолиятида кўпроқ эътиборни сюжетли ўйинлар эгаллашни бошлайди. 3 ёш давр мобайнида бундай сюжетли ўйиннинг мазмуни мураккаблашади, унда болалар инсонларнинг ҳаракатларини, кўрсатилган томоша ва ҳикояларнинг мазмунини акс эттирадилар. 3 ёш даврининг иккинчи ярмида ролли ўйин бошлайди. Бола ўйнай туриб кимнидир тасвирлайдиган аниқ бир ролни ўзига олади. 2 ёш даврининг охиридан болаларда тасаввур ривожланишни бошлайди. Болалар ўйнай туриб, ўйин учун етишмаётган предметни тасаввурга эътибор бериб, қандайдир бошқаси билан тўлдирадилар: ёғочдан ясалган чорқирра қайроқтошни совун ўрнига, таёқни термометр ўрнига, стулни машина ўрнига ва ҳ.зо. Туйғуларни ривожлантириш . Болаларнинг туйғулари жуда турли-туман шаклланади ва ривожланади. Улар мамнуниятни, хурсандлик ва хафаликни, хижолат бўлишни, яқинлик туйғусини, кўнгилчанликни, хафагарчиликни, қўрқувни намоён қилишади. Тарбиялаш ишлари тўғри ташкил этилса 3 ёшлик болада эстетик туйғу ҳам ривожланади. Улар, масалан, яққол ифодаланган 65

мамнуният билан чолғу мусиқасини ва қўшиқни эшитадилар, ёқиб қолган шеърни яна ва яна қайтадан айтиб беришни сўрайдилар. Болалар табиатдаги, асбоб-анжомлардаги, кийимдаги чиройни кўрадилар ва уларга эътибор берадилар: “қара, қандай чиройли гул”, “нега бантигини ечдинг, чиройли эмасми”. Улар ифлосликларга, синган нарсаларга норозиликларини ифодалайдилар: “бу қўғирчоқни хоҳламайман, унинг қўли йўқ”. Эмоционал кечинмаларнинг сабаблари мураккаброқ шаклланади. Болалар ўз ҳаракатларининг муваффақиятли натижаларига хурсанд бўлишади (чиройли уй қурганда), катталар мақташса мамнун бўлишади, кичикларни хафа қилиб қўйишганларини катталар билиб қолишса хижолат бўлишади, ниманидир бажара олишмаса хафа бўлишади ва бошқ. 2 ёшдан 3 ёшгача бўлган болаларни жисмоний тарбиялаш Болаларни жисмоний тарбиялашга қуйидаги вазифалар киради: а) соғлом, тетик, вазмин, эмоционал ижобий ҳолатларни таъминлаш ; б) кейинги жисмоний ривожлантириш ; в) ҳаракатларни такомиллаштириш ; г) аввал эгалланган ва янги гигиена маданияти кўникмаларини шакллантиришни мустаҳкамлаш . Кун тартиби . 3 ёш даври мобайнида бир марталик кундузги уйқудан иборат битта тартиб(режим)да бўладилар. Бироқ 2,5 ёшгача бўлган болаларда ишга лаёқати кам бўлади, шунинг учун уларнинг тетиклик вақти 5—5,5 соат давом этади, кундузи улар 2,5 соат ухлайдилар, 2,5 ёшдан кейин эса болалар 6 соат ухламасдан тетик бўладилар ва кундузи 2 соат ухлайдилар. 66

Тунги уйқудан кейинги биринчи нонушта бола уйғонгач 1,5 соатдан сўнг бўлиши мумкин, яъни 2 ёшдаги болалардан бир қанча кечроқ, чунки 3 ёшли болалар уйқудан уйғонганларидан кейин иш билан фаол банд бўладилар, бу вақт давомида нонуштани хотиржамлик билан кутиб туришлари мумкин. Болаларни кунига 4 марта 3 1/2 соатдан кейин овқатлантирилади. Тунги уйқуни хотиржамлик билан ўтказишни таъминлаш учун болаларни кечки овқатдан кейин 1 — 1 1/2 соат оралатиб ухлашга ётқизиш керак. 3 ёш даврида болалар кичик болалар билан солиштирганда овқатланишга ва ҳожатга кам вақт кетказадилар, шунинг учун уларда болалар ўйинларига, машғулотларга, сайрларга вақти кўп бўлади. Тетикликнинг ҳар бир оралиғида 2та машғулот биринчиси хонада, иккинчиси эса ҳовлида ўтказилади. Мустақил фаолият ўрнини ва кун мобайнидаги машғулотларни тўғри алмаштирилишини таъминлашда кун тартибидаги машғулотлар учун вақтни аниқ белгилаш керак. Қишда болалар кунига 1,5 соат сайр қиладилар. Кунлар исиши билан сайр қилиш вақти узайтирилади ва машғулотлар хонадан секин аста ҳовлидаги майдончага кўчирилади. Ёзда ўйин ва машғулотлар очиқ ҳавода ташкил этилади. 2 ёшдан 3 ёшгача бўлган болаларнинг тахминий кун тартиби: Тетиклик вақти : 7.00—13.00, 15-30—20.30 Овқатлантириш: 8.00, 12.00, 16.00, 19.00 Уйқу : 13.00—15.30, 20.30—7.00 Овқатлантириш, кийинтириш, ювинтиришни ташкил этиш ва методикаси Жисмоний тарбиянинг муҳим қисми янги кўникмаларни шакллантириш ва эгалланганларни мустаҳкамлаш ҳамда маданий 67

гигеник кўникмаларни ва боланинг мустақил фаолиятини такомиллаштириш ҳисобланади. Аввалги ривожланиш босқичларида бола томонидан етарли даражада пухта ўзлаштирилмаган кўникмаларни бажарилишини қатъий кузатишни давом эттириш, шунингдек унинг билимларини ўз вақтида такомиллаштириш керак. Болага тартиб жараёнида мумкин бўлган мустақил иштирок этишга қўшилган ҳиссани кўпайтириш, оддий қоидаларни ўзлаштирилишига қараб мураккаброқ муомала шаклига ҳамда атрофидаги катталар ва болалар билан ўзаромуносабатларга ўтиш керак бўлади. 3 ёш даври мобайнида қуйидаги кўникма ва маданий гигиеник кўникмаларни тарбиялаш зарур: 1) овқатдан олдин қўлни ювиш, батартиб овқатланиш, қошиқни тўғри ушлаш (3 ёшда), сочиқчани ўзи олиб, ундан фойдаланиш, овқатланиб бўлгач идиш товоқларни йиғиштириш, овқатини еб тугтмагунча столдан турмаслик, бошқа болаларга халақит бермаслик; овқатланиб бўлгач огоҳлантиришсиз “рахмат” дейиш; 2) юз ва қўлини ўзи ювиши, кейин сочиққа артиш; болалар ўзларининг сочиқларини ташаббус билан олишлари ва жойига осиб қўйишларини. Бироқ 3 ёшли болага ҳам доимий назорат ва катталарнинг ёрдами керак бўлади ; 3) 2 ёш 3—4 ойликдан оёқ кийимини, кўйлагини мустақил равишда ҳамда аниқ тартибда кийиш ва ечишни, боғични ечиш ва боғлашни ўргатиш , 2,5 ёшдан кейин боланинг ўзи кийимнинг тугмачаларини тақишни ва ечишни, оёқ кийимининг боғичини боғлашни ва ечишни, ечилган кийимини маълум бир тартибда тахлашни ва оёқ кийимини ўз жойига қўйишни, парваришдаги фақат индивидуал предметлардан фойдаланишни (ўз сочиғидан, дастрўмолидан, ҳожат учун тувагидан) билишини . Бурнини мустақил (огоҳлантиришсиз) артишни, юзи ва қўлининг 68

кирлигини, кийимлари тартибсизлигини; сайрдан кейин оёқларини кираверишдаги гиламчага артишни фаҳмлаши; 4) тартибга риоя қилиш — полга тушган предметни олиб қўйиш, ўйиндан сўнг ўйинчоқларни жойига тахлаб қўйиш, жойидан қўғалган гиламчани тузатиб қўйишни ва ҳ.зо.; 5) катталарнинг таклифларини хотиржам бажариш — овқатланишга бориш, қўлларини ювиш, ухлашга ётишни ва ҳ.зо.; 6) сабр билан кутишни ўрганиш, илтимосларни сўзлар билан ифода этишни; 7) стол атрофида ҳамда ётоқхонада кийинаётганда ва ечинаётганда бошқа болаларга халақит бермаслик. Ҳаракатларни ривожлантириш 3 ёш даврида қуйидаги ҳаракатларни такомиллаштиришни таъминлаш керак: 1) умумий ҳаракатларни мувофиқлаштиришнинг (юриш, тирмашиб чиқиш; югуриш, отиш) ҳамда қўл ва бармоқларни майда ҳаракатларининг кейинги ривожланишига ёрдам бериш; 2) атрофидаги шарт-шароитларига кўра ўз ҳаракатларини бошқариш маҳоратини тарбиялаш (сигнал бўйича ҳаракатни тўхтатиш, темпни ўзгартириш ва бошқ.); 3) қўл ва оёқнинг турли ҳаракатларини бир вақтнинг ўзида бажариш маҳоратини шакллантириш, бошқа болаларнинг ҳаракатлари билан ўз ҳаракатларини уйғунлаштириш маҳоратини ривожлантириш; 4) тўғри ҳаракатли кўникмаларни тарбиялаш, баравар юз берадиган ортиқча ҳаракатларни бартараф қилишда ёрдам бериш, 69

кўпроқ фойдали ва бир маромдаги ҳаракатларни, гавдани тўғри тутишни шакллантириш. Юриш бўйича машғулотлар. Берилган йўналишда бир бирига урилмасдан, бир бирини туртмасдан, йўналишни ўзгартириб, предметларнинг атрофидан айланиб ўтиб, жуфт бўлиб, қўлларни ушлаб, айлана бўйича гала бўлиб юриш. Юришдан югуришга ва югуришдан юришга ўтиш. Қўшимча равишда олдинга ва ён томонга қадамларни қўйиш. Югуриш бўйича машғулотлар. Тарбиячи кетидан югуриш, ундан қочиш. Турли йўналишларда бир бирини итармасдан югуриш. Думалаб кетаётган предметларга етиб олиш, икки чизиқ орасидан, чизиқларни босмасдан югуриб ўтиш (чизиқлар орасидаги масофа 25-30 см). 30-30 секунд давомида тўхтовсиз югуриш. 80 метргача секин югуриб ўтиш. Сакраш бўйича машғулотлар. Турган жойида икки оёқлари билан секин олдинга силжиб, қўл етмайдиган баландроқда жойлашган предметга қўлни тегизишга ҳаракат қилиб сакраш. Полга қўйилган арқондан, чизиқдан, иккита параллел чизиқдан сакраб ўтиш (10 дан 30 см.гача бўлган оралиқда). Полга қўйилган чизиқдан, арқондан, иккита пареллел чизиқдан сакраб ўтиш. Жойида туриб икки оёғи билан мумкин қадар кўпроқ вақт сакраш. 10-15 см баландликдаги предметдан сакраб тушиш. Юмалатиш, отиш, тутиш машқлари. Предметларни маълум бир жойга йиғиштириш, ташиш ва жойлаштириш. Коптокни аввал бир қўли кейин икки қўли билан думалатиш: тарбиячига, бир бирига, думалаётган предмет кетидан силжиш. Коптокни икки қўллари билан пастдан, кўксидан, бошидан олдинга отиш. Коптокни икки қўллари билан тарбиячига отиш, тарбиячи отган коптокни ушлаб олишга ҳаракат қилиш (50-100 см масофада). Коптокни боланинг кўкси билан баравар (1-1,5 м масофада ) тортилган тасмадан нарига ошириб отиш. Ўнг ва чап қўли, кейин икки қўли билан горизонталь нишонга (1 м масофада) 70

предметларни (коптоклар, қумли халтачалар, мешочки с песком, ғудда (шишки) ва бошқалар) отиш. Эмаклаш, тирмашиб чиқиш машқлари. Тизза ва кафтларни ерга қўйган ҳолда 3-4 м. масофагача эмаклаб бориш; 30-40 см. баландликдаги тўсиқнинг эмаклаб (судралиб) тагига кириш. Полда ётган ходадан ошиб ўтиш. Нарвонли зина бўйича, гимнастик стенка (нарвон девор, нарвон шаклидаги гимнастика асбоби)да бола учун қулай усулда тепага ва пастга тирмашиб чиқиш, тушиш. Мувозанат бўйича машқ. Тўғри йўлдан (кенглиги 20 см, узунлиги 2-3 м), илон изи йўлидан, тўғри қўйилган шнур бўйича, эгри-бугри чизиқ, айлана бўйлаб ўтиб кетиш , бир учи полдан баландлиги 15-20 см кўтарилган тахтадан, ходадан, гимнастика скамейкасидан тизза ва кафтларни уларга қўйган ҳолда эмаклаб ўтиш. 10-15 см баландликдаги тўсиқдан, обручдан обручга, яшикдан яшикка хатлаб ўтиш. 25 см баландликдаги курсига, скамейкага чиқиб олиб, қўлларни ён томонларга ушлаб турган ҳолда улар устида бир мунча вақт туриш, кейин тушиш. Оёқ учида туриш ва тушиш. Жойида туриб секин айланиш. Умумий ривожланиш машғулотлари Елкага оид ва қўл учун машғулотлар. Қўлларни олдинга, тепага, ён томонларга кўтариш; қўлларни букиш ва тўғрилаш; қўлларни қовуштириш ва ён томонларга ажратиш; қўлларни орқага олиб бориш. Кафтлар билан қаршисида, бошининг тепасида чапак чалиш. Қўллар билан олдинга орқага(қўлларни пастдаги ҳолатида), пастга тепага; қўллар билан бошидан ва қаршисида силкитиш. Оёқлар учун машғулотлар. Бир жойда туриб юриш. Олдинга, ён томонга, орқага қадам ташлаш. Оёқ тиззаларини букиш ва тўғрилаш (бир оёқда туриб). Қўллари билан тиргакни ушлаган 71

ҳолда тиззаларини букиб ўтириш. Оёқ учларида бир оз кўтарилиш, оёқ кафтларини олдинга чиқариб туриш, оёқ бармоқларини қимирлатиш. Гавда учун машғулотлар. Қўлларни эркин силкитган ҳолда ўнгга чапга бурилиш, ён томонида ўтирган, турганга предметни узатиш. Олдинга, ён томонга эгилиш. Полда ўтирган ҳолда оёқларни букиш ва тўғрилаш. Чалқанча ётган ҳолда оёқларни кўтариш ва тушириш, бир вақтнинг ўзида оёқлари ва қўлларини ҳаракатга солиш. Тиз чўккан ҳолда оёқ кафтларига, товонга ўтириш ва туриш. Қорин билан ётган ҳолда қўл ва оёқларни кўтариш, бир ёнбошдан иккинчи ёнбошига ўгирилиш. Сафланиш. Тарбиячи ёрдамида барча гуруҳ билан ва кичик гуруҳ (группанинг бир қисми) бўлиб айлана бўйлаб, жуфт бўлиб саф тортиш. Бир бирининг кетидан туриш. Ҳаракатли ўйинлар ва ўйинли машғулотлар Юриш ва югуришли ўйинлар. Ўйинчоқларга меҳмонга. Сўқмоқ бўйлаб. Ким секинроқ. Ёғочдан хатлаб ўт. Мени қувлаб етиб ол. Чумчуқлар ва автомобиль. Поезд. Самолёт. Кўпик. Қуёш ва ёмғир. Предметни олиб кел. Қушлар учяпти. Эмаклайдиган ўйинлар. Шақилдоққача эмаклаб бор. Дарвозага. Чизиқни босиб олма. Эҳтиёт бўл. Маймунчалар. Коптокни отиш ва илиб олиш бўйича ўйинлар. Копток айлана бўйлаб. Коптокни илиб ол. Дарвозага тушир. Нишонни тўғри ол. Сакраш бўйича ўйинлар. Менинг қувноқ коптогим. Оқ қуёнча ўтирибди. Қушлар учяпти. Ариқча бўйлаб. Фазога йўналтирилган ўйинлар. Қаерда жаранглаяпти? Байроқчани топ. 72

Турли ҳаракатли ва қўшиқли ўйинлар. Бир бирига туртилмасдан юриш ва югуриш. Икки оёлари билан сакраш, олдинга силжиб сакраш, коптокни илиб олиш ва ушлаб қолиш, коптокни бир жойдан иккинчи жойга олиб ўтиш, ўз жойига олиб келиш, думалатиш, отиш. Эмаклаш, тортилган арқондан эмаклаб ўтиш, арқон, хода бўйлаб, полда юриш (Поезд. Қуёнча. Байроқча). Ушбу вазифалар турли усулларда амалга оширилади. Боланинг ҳаракатлари ҳаётдаги турли вазиятларда мустақил овқатланаётганда, кийинаётганда, ювинаётганда такомиллашади, шунинг учун болаларнинг барча мустақил фаолиятларини нафақат рағбатлантириш, балки кўпроқ тўғри ва эҳтиёткорлик билан ҳаракатланишга ўргатиш керак (қошиқни, қаламни қандай тўғри ушлаш, иштончасини қандай осон кийиш керак ва бошқ.). Ҳаракатларни ривожлантириш учун мустақил ўйинлар ва турли машғулотлар жуда муҳимдир. Ҳаракатланиш учун очиқ, бўш майдондан ташқари, болалар фойдаланиши учун турли ҳаракатларга ёрдам берувчи қўлланмалар ва ўйинчоқлар тақдим этиш лозим (коптоклар, обручлар, велосипедлар, скакалкалар, болалар чанаси, куракчалар ва бошқ.). Ҳаракатларни ривожлантиришда махсус қоидали ҳаракатли ўйинларни ташкил этиш муҳим ижобий аҳамитяга эга. Ушбу ўйинларда болалар ўз ҳаракатларини турли ташқи сигналларга бўйсундирадилар, масалан, ҳаракат темпини мусиқанинг ўзгаришига қараб ўзгартирадилар, бир сўз билан фаолият характерини ёки йўналишини ўзгартирадилар (тўхтанг, юришдан югуришга ўтинг ва бошқ.). Аста секин ўйиннинг мазмунини ва қоидасини мураккаблаштириб бориш керак. Ҳаракатли ўйинларнинг аҳамияти шундаки, ҳаракатларни ривожлантириш билан бир қаторда ўйинда турли қоидаларни бажариши боладан ўзини тута билишни, вазиятни, илтифотни 73

тушунишни талаб қилади. Унда биргаликда ўйнаш кўникмаси, ўз ҳаракатларини бошқалар билан келишган ҳолда бажаришни тарбиялайди. Тўғри ўтказилган ҳаракатли ўйинлар кўп хурсандчилик келтиради, боланинг жисмоний ривожланишига ижобий таъсир этади. Ҳаракатли ўйинлар айниқса, болаларга кенглик ва турли қўлланмалар тақдим этилиши мумкин бўлган йилнинг илиқ фаслида сайрда кенг фойдланилади. Ҳаракатли ўйинларни ўтказаётганда болаларга бир хил ҳаракатларни бажармасликларини ёки бир хил позада туриб қолмасликларини кузатиб туриш керак, чунки бу уларни тез чарчатиб қўяди. Мушак фаолиятини қўзғатувчи турли ҳаракатларни анча секиндан жонлироқ бажаришга ўтилади. Ҳаракатли ўйинлар билан бир қаторда гимнастика машғулотларини бажариш керак. Гимнастика машғулотларини бажараётганда талаб этилаётган ҳаракатларнинг етарли даражада бажарилаётганлигини кузатиш, хатоларни тўғрилаш ва болалар олдинги машқлар комплексини ўзлаштириб олганларидан сўнг машғулотларни алмаштириш, у ёки бу машғулот комплексини мураккаблаштириш тўғрисида шифокорни ўз вақтида огоҳлантириш зарур. Соғломлаштириш чиниқтириш муолажалари Болаларга гигиеник талабларга мувофиқ шарт шароитлар яратиш. Ҳаво, қуёш ва сувдан фойдаланган ҳолда чиниқтирувчи комплекс чораларни амалга ошириш. Бола авваламбор меъёрий ҳарорат 21 22 даража илиқда икки қават кийимда гуруҳда юришга ўргатиб борилади. Боланинг кийими бўйига мос бўлиши, эркин ҳаракатланишига халақит бермаслиги зарур. Гуруҳ хонаси шамоллатилиб, дарчаси доимо қия ҳолда очиқ туриши керак. Болалар гуруҳда бўлмаган пайтда эшик ва деразалар очилиб, хона шамоллатилади (ҳожатхона ҳам). 74

Болаларни 4-5 дақиқа давомида ўйинли характерга эга машғулотларни бажаришга эрталабки гимнастикага ўргатиш. Тарбиячи намойиш этганидек биргаликда ҳаракат қилиш кўникмасини шакллантириш. Ўйинли машғулотлар ва ҳаракатли ўйинларга қўшилиб кетишга ундаш. Ҳаракатлантирувчи мустақил фаолият вақтида боларни фаоллигини яхшилаб туриш. Кундузги уйқу вақтида тоза ҳаво кириб туришига аҳамият бериш. Болалар кундузги ва тунги ўйқудан уйғонганларидан сўнг кийинаётганда ҳаво ваннаси амалга оширилади. Қуёшли чиниқтириш болаларнинг турли фаолият жараёнида эрталабки сайрда амалга оширилади. Қуёш нурларида тобланиш секин аста 5-6 дақиқадан 10 дақиқага ҳамда кун давомида 40- 50 дақиқагача узайтирилади. Ижтимоий-шахс ривожланиши Атрофидагилари билан ишончли муносабатларни ўрнатишга ўргатиш. Эътибор ва ҳамдардликни намоён этишга, ён бериш, бўйсуниш, бўлишиш, ёрдам бериш хоҳишига ундаш. Қўполлик, бахилликка нисбатан салбий муносабатларни тарбиялаш. Кўчада, болалар боғчасида ва уйда маданий хулқ атвор қоидаларига риоя қилишни ўргатиш (сокин, табиий овозда гапириш, хонага кираверишда оёқларини артиш, ҳожатхонада, ювиниш хонасида батартибликка риоя қилиш ва ҳ.зо.). Катталарнинг илтимосларини сўзсиз бажариш, кўрсатмаларига ҳушёр бўлишни ўргатиш, тозалик ва тартибдан мамнунлик туйғусига ундаш. 2 ёшдан 3 ёшгача бўлган болаларда ақлий фаолиятни тарбиялаш 75

Ақлий фаолиятни тарбиялашга қуйидаги вазифалар киради : а) кейинги сенсор тарбия ; б) атрофидагиларга диққатни, қизиқувчанликни тарбиялаш, билишга йўналтирилган фаолиятни ривожлантириш ; в) амалий кўргазмали тафаккурни ва ақлий қобилиятни шакллантириш ; г) фаол нутқни ва тушунишни шакллантириш ; д) ўйинлар ва бошқа фаолият турларини такомиллаштириш ва улар асосида диққатни, хотирани, тасаввурни ривожлантириш ; е) эмоцияларни ривожлантириш ва уларнинг юзага келиш сабабларини кенгайтириш . Барча кўрсатилган вазифаларни бажарилиши катталарнинг тўғри бошқарувига ва болалар фаолиятини тўғри ташкил қилинишига боғлиқ. Сенсор тарбия Предметларнинг ўлчами, шакли ва ранги бўйича гуруҳлашга; оғзаки кўрсатма ва намунага йўналган ҳолда вазифаларни бажаришга ўргатиш. Предметларнинг қуйидагича гуруҳлашга ўргатиш:  8та асосий рангларини: қизил, оловранг, сариқ, яшил, кўк, сиёҳранг, қора, оқ;  5 та шакл: айлана, квадрат, учбурчак, тўғритўртбурчак, овал;  турли ҳажмларни: катта, кичик. 76

Бир вақтнинг ўзида икки хил нарсани гуруҳлаш . Ҳажми ( катта - кичик ) , шакли (айлана, квадрат, учбурчак, тўғритўртбурчак, овал), ранги (қизил, оловранг, сариқ, яшил, кўк, сиёҳранг, қора, оқ ва бошқ.) бўйича ажралиб турувчи ўхшаш предметларни гуруҳлашга ўргатиш ; кейин ҳажми, шакли, ранги бўйича анча яқин бўлган предметларни гуруҳлашга ўргатиш. Берилган сенсор хусусиятлардан мавжуд бўлган 3-4тасидан ранги, ҳажми, шакли бўйича турли предметларни танлаб олиб, уларнинг ўзаро боғланишини аниқлашни билишни мустаҳкамлаш. Предметларнинг ҳар хил фаолият туридаги ўйинли, конструктив, тасвирий сенсор хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўргатиш. Турли ҳажмдаги, шаклдаги, рангдаги мозаика(лего)дан фойдаланган ҳолда болаларни сенсор хусусиятларига муносиб оддий предметларни тасвирлашга ўргатиш: қизил мозаика – байроқча, мева, қўзиқорин; сариқ мозаика – қуёш, овал мозаика. Болалар турли предметлар ва кўринишларнинг ҳажмини, шаклини ва рангини мос равишда тасвирлашлари учун ўйланган расмни чизишда уларга ҳар хил рангли, ҳажмли, шаклдаги қоғозни, шунингдек, бўёқни таклиф қилиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Конструкцияламоқ Қурилиш материалларининг турли-туман конструкция хусусиятлари билан таништириш (кубиклар, ғишт, пластина: тахтасимон ёки планкасимон нарса (ясси қаттиқ жисм) . Вазифа бўйича турли қурилишлар учун ғиштларни текис ўрнатишга ўргатиш. Қурилиш материаллари деталларининг шакли бўйича бирлаштириш йўли билан элементар қурилишларни барпо 77

этишни, қурилишларни умумий сюжет бўйича яратишни, машғулотдан сўнг уларни қисмларга бўлиш ва қутиларига батартиб солишни ўргатиш. Тасвирий санъат Тасвирий санъатга қизиқишни тарбиялаш. Суратлардаги тасвирларнинг тушунарли мазмуни бўйича эмоционал идрок қилишни, шакллантириш, образли ўйинчоқларни кўздан кечириш. Ранг, чизиқ, доғлардан фойдаланган ҳолда ҳақиқий ҳолатнинг кўринишини образли тасвирлаш усулларини ўргатиш, нарса ясаш, расм чизиш учун материаллар тўғрисида биринчи маълумотларни бериш. Тасвирий санъат билан таништириш. Суратдаги табиатнинг кўринишларига, предметларнинг тасвирига, ёрқин ўйинчоқларга эмоционал муносабатга, жавоб беришга ундаш. Ўйинчоқлардаги, суратлардаги таниш предметларни, қаҳрамонларни танишни, нима (ким) тасвирланганлигини билишни ўргатиш. Қўл ҳаракатларини ривожлантириш. Расмнинг оддий элементлари сифатида тўғри, туташ чизиқларни чизишни, қоғоз варағида ориентир олишни ўргатиш. Рангли қалам ва бўёқларда (гуашьда) расм чизишни ўргатиш. Т асвирдаги рангли доғларни контраст (ранглари бир-биридан кескин фарқ қиладиган) уйғунлиги орқали образлар (уй деразаларидаги ёрқин чироқлар, арчадаги фонариклар) яратишни, доғларни варақнинг ҳамма жойига тарқатишни ўргатиш. Қўғирчоқ учун кўйлак силуэтини, қоғоз варағини чизиқлар, мўйқалам тортиб бўёқ бериш билан безатишни ўргатиш. Расм солиш. Болаларга мўйқалам тортиб бўёқ беришни, чизиқларнинг ритмини ўргатиш (ёмғир – кап-кап, оёлар қадам ташлаяпти – топ-топ); расмларни якка ҳолда ва тарбиячи билан 78

биргаликда чизиш (қор, дарахтлардаги барглар) ва ҳ.зо. Расмлардаги предметлар тасвирининг ранги бўйича кескин фарқ қилинишини ва атрофидаги борлиқнинг кўринишини (қуёшнинг чарақлаши, ёмғир ёғиши) фаҳмлашни ўргатиш. Нарса ясаш. Лойнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништириш, лойдан тўғри фойдаланишини, нарсаларни тахта, клеёнкада ясашни ўргатиш. Нарса ясаш усулларини ўргатиш: гувалача, бўлакчани узиб олиш, кафтларда айлана ва тўғри ҳаракатлар билан думалоқлаш, сал-пал япалоқлаш. Оддий (шарчалар, мевалар) ва анча мураккаб (пирамида, қўғиқоринлар) шаклдаги предметлар ясашни; пиёла (чашка), коса ясашда шаклнинг юқори қисмини бармоқлар билан чуқурча қилишни; таниш предметларнинг тасвирини кўриб билишни ўргатиш (девор учун устунчалар, ўйинчоқлар учун ноз-неъматлар, скамейка). Ёпиштирмасдан аппликация бўйича машғулот. Юзада контраст рангдаги шаклларни тахлаб чиқиш (байрам салюти), предметлар тасвирини тузиш (қуёш ва арча, уй ва девор). Мусиқа Мусиқага эмоционал муносабатни тарбиялаш, унинг мазмунига диққатни жалб этиш, унга қулоқ солиш малакасини ривожлантириш, алоҳида асарларни билиб олиш, болаларни турли тембр ва юқори садоли мусиқавий ўйинчоқлар билан таништириш орқали уларнинг сенсор лаёқатини ривожлантириш, ашулачиликка оид товушларни баландлик жиҳатидан аниқ ижро этишни, оддий бир маромда ҳаракат қилишни шакллантириш. Мусиқани тинглаш. Болаларни ҳотиржам ва қувноқ қўшиқларни, пьесаларни тинглашга, ашулада нима ҳақида куйланаётганлигини тушунишга ўргатиш (самолёт, мушукча, айиқ, қушча; “Самолёт учяпти”. “Қушча ва қуш боласи” Е. 79

Тиличеева; “Нимада ижро этишяпти” Р.Рустама; “Алла” Д.Омонуллаева). Ашулага жўр бўлиш. Ашуланинг қайтиралаётган сўзларига, катталар ва чолғу асбобларининг овозига, мусиқа фразасини тамомланишига жўр бўлиш малакасини ривожлантириш (Т.Ломова “Байрам”; В.Тиличеева “Да-да-ла”; болалар халқ қўшиқлари). Катталар билан биргаликда ашула айтишга, катталар ва чолғу асбобларининг ашуласига қўшилишга ўргатиш (“Ёмғир” С.Абрамова, “Чумчуқча” М.Юсупова; “Сариқ барглар” М. Икрамов; “Хлоп-хлоп” М.Иорданский; “Янги йил” Х. Мухамедова). Мусиқавий-ритмик (бир маромдаги) ҳаракатлар . Болаларни юриш ва югуриш ритмини ифодалашга қўзғатиш ( “ Марш ”; “Юрамиз-югурамиз” Е.Тиличеев а), осуда ва баланд садони қарсаклар орқали билдириш ( “Тинч - баланд” Е.Тиличеев а ), ўйинли ҳаракатларни келтириш ( “ Паровоз ” А.Филиппенко, “Бекинмачоқ” Р.Рустамов), якка ва жуфт бўлиб рақсли ҳаракатларни бажариш ( қарсаклар , тепсиниш , қўл панжаларини бурилиши ) (С.Абрамов а ишлов берган ўзбек халқ қўшиғи “ С ў зан а” ). Ҳаракатларда мусиқанинг тетик ва сокин характерини кўрсатиб беришни ( “Оёқчалар чарчади” Т.Ломов а ), марш қисмларини юришдан сакрашга алмаштириш билан ритмик юришни ( “Биз келдик” Р.Рутамов) ўргатиш . Предметлар билан бир маромда ҳаракатланиш – доира, шақилдоқ, пьесанинг иккинчи қисмида ҳаракатларни алмаштириш (“Доира” Г.Фрид, “Шақилдоқ” М.Раухвергер); турли образли ўйин ҳаракатларини ифода этиб кўрсатиш. Рақсларда айлана бўлиб туришни, қўл ушлашиб айлана бўйлаб ҳаракатланишни, қўшиқнинг матни бўйича турли ҳаракатларни бажаришни (Абрамова ишлов берган ўзбек халқ куйи “Илила-ёр”, “Лазги”, Нархўжаев ишлов берган 80

ўзбек халқ куйи “Яллама ёрим”), қўшиқнинг мазмунига мос равишда ҳаракатланишни, ўйинли персонажларнинг турли ҳаракатларини мусиқа билан боғлаб, қарсаклар, депсиниш, қўлни силкиш, айланиш, тиз букиб ярим ўтириш, айлана бўйлаб ҳаракатланиш ҳамда жуфт бўлиб турли йўналишларда ҳаракат қилиш билан рақс характерини ифода этиб беришни ўргатиш. Болаларнинг мустақил фаолиятини ташкил этиш Боланинг 3 ёш даврида асосий фаолият турларига қуйидагилар киради : 1) ҳаракатлар ва очиқ ҳавода ўтказиладиган спорт ўйинлари ; 2) билим орттириш учун йўналиш фаолияти , кузатув ; 3) сюжет ли ўйин ( тасвирлаб бериш ва ролли ); 4) нутққа (сўзлашга) оид фаолият — сўзлашиш орқали алоқа, ашула айтиш ва бошқ.; 5) қурилиш (бинокорлик)га оид ўйинлар ва конструктив фаолиятнинг бошланиши ; 6) дидактик ўйинлар; 7) тасвирий фаолиятнинг бошланғич босқичи; 8) амалий ва меҳнат фаолияти. Булар билан бир қаторда кўргазмали фаолият сақланиб қолинади. Нутқ ва тафаккурни ривожлантириш ва атрофидагига йўналиш Нутқни ва амалий кўргазмали тафаккурни шакллантириш учун қуйидагиларни бажариш керак: 81

1) боланинг сезгига оид маҳоратини ошириш ҳамда предметлар ўртасидаги кўриниши ва уларнинг оғзаки ифодаланган белгиларининг боғланишини тўғри аниқлаш; 2) тафаккур, фикрлаш жараёнларини ривожлантиришга ёрдам бериш — предметларнинг белги ва аломатларини фарқи ҳамда ўхшашлигини, уларни таққослаш, кўринишлари ўртасидаги мантиқий боғланишни аниқлаш, умумлаштиришни ривожлантириш ва бошқалар; 3) сўзнинг маъносини нафақат маълум бир вазиятда, балки бошқа пайт ҳам тушуниш малакасини такомиллаштириш; 4) сўзлашиш фаоллигини ривожлантириш ҳамда болалада катталар ва болалар билан сўзлашиш орқали алоқа қилишга эҳтиёжни тарбиялаш, сўз билан ўз таассуротларини айтиб беришга, саволлар бериш ва уларга жавоб қайтаришга ўргатиш, гапиришга ташаббусни ривожлантириш; 5) боланинг сўз луғатини кенгайтириш, сўзнинг грамматик қурилиши ва талаффузни такомиллаштириш (гаплар билан гапириш, барча сўз туркумларидан фойдаланиш); 6) сўзларни ўзлаштиришни яхшилаш ва атрофидагиларнинг сўзларига қулоқ солиш малакасини ривожлантириш (оғзаки ҳикоя, қисқа шеърлар, оғзаки топшириқ ва бошқ.); 7) атрофдагиларга мослашишни, улар билан танишишни кенгайтириш ва болаларда табиатнинг кўринишлари, ҳайвонлар ҳаёти, ижтимоий ҳаётдаги баъзи ҳодисалар, катталарнинг меҳнати, вақт, рақамлар, макон муносабатлари, предметларнинг вазифалари тўғрисидаги тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш ва бошқ. Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун аввал ҳаётдаги табиий шароитлардан ва болалар билан ўйин, сайр, овқатлантириш, уйқуга ётқизиш вақтидага ўзаро муносабатлардан фойдаланилади. 82

Болалар билан биргаликда бирон бир кўринишлар ёки катталарни сайрда, уйда кузатаётганда, расмларни кўздан кечираётганда, болалар ўйинлари тўғрисида гапираётганда фақат айрим предмет ва ҳаракатларни таништириш эмас, балки уларни изоҳлаб бериш, предметларнинг айрим асослари ўртасидаги алоқани ўрнатиш, хусусиятларини ва вазифаларини аниқлаш билан таништириш керак. Боланинг ўзлаштиришини бевосита олдинги тажрибаси билан боғлаш лозим. Болалар билан турли сабаблар бўйича сўзлашиш керак. Бу уларда катталарга мурожаат қилишга бўлган эҳтиёжни шакллантиради, бу эса ўз навбатида ушбу мурожаатнинг характерини нафақат хилма хиллигига, балки унинг ривожланишига ёрдам беради. Боланинг ҳар бир ташаббусли сўз орқали мурожаатини қўллаб қувватлаш, унинг саволларига қисқа жавоб бермай, балки имкон қадар суҳбатга айлантириш жуда муҳимдир. “Баракалла, яхши чиздинг”, деб шунчаки айтмасдан, у билан суҳбатлашинг. Болаларга тобора оғзаки мураккаб топшириқларни бериб бориш керак, аввал бевосита намуна бўйича, масалан, “М.дан китобни сўра, ...(тарбиячининг исмини) айт, менга китобчани беринг, илтимос”, кейин эса нуманасиз: “П.(энаганинг исми)га айт бизга лойни олиб келсин, биз ундан нарса ясаймиз”. Шунингдек, болалар ўртасидаги нутқий ўзаро муносабатларни жонлантириш керак: «С.дан у нима қураётганини сўра», «В.дан велосипедни сўраб тур. “Менга велосипедни бериб тур, илтимос, жуда учгим келяпти”, деб айт » ва бошқ . Болалар билан гаплашаётганда стереотип жумлаларни қўлламаслик керак : « тўкмасдан батартиб овқатланинг », « ҳозир шуғулланамиз », « жойига қўй ». Бундай стереотип сўзлар тез тез такрорланса ҳам, болаларнинг нутқини мураккаблаштирмайди, асосийси умумлаштиришни ривожлантиришга имкон бермайди. Сўзлар маъносини умумлаштиришни ривожлантириш, сўз 83

негизининг тушунчаларини шакллантириш учун бир сўзни турли бирикмада ва ҳолатларда фойдаланиш керак. 3 ёш даврида болалар билан мулоқотда одатий мураккаб, грамматик жиҳатдан тўғри сўзлардан фойдаланиш керак. Бироқ, болага тушунарсиз гаплар билан мурожаат қилмаслик керак. Болалар учун катталар томонидан тушунарсиз эртаклар ёки шеърлар ўқиб берилганда болалар уларни осонгина ёдлаб оладилар, лекин болаларга асосий маъноси тушунарсиз бўлган бундай гапларни беихтиёрий қайтариши нутқнинг асосий функцияларини ривожлантиришга имкон бермайди фақат тақлид қилиш малакасини ривожлантиради. Нутқ ва товушларнинг талаффуз қилинишини диққат билан кузатиш, хатоларни тўғрилаш керак. Боланинг атрофидаги катталар бола учун қийин бўлган сўзларни қайтаришни таклиф қилиб, уларнинг ўзи барча сўзларни аниқ ва тўғри талаффуз қилишлари керак. Боланинг талаффузида қўпол хатолар, нутқи ривожланишида нуқсонлар сезилганда отоларинголог ёки логопедга маслаҳат учун мурожаат қилиш мақсадга мувофиқдир, чунки ёмон талаффузнинг сабаби эшитиш ва артикуляция (талаффузда, сўзлашда нутқ органларининг ҳолати) етишмовчилиги бўлиши мумкин. 3 ёш даврда ва умуман олганда болалар билан сезгини идрок қила олишлари тўғрисида гаплашиш, яъни улар табиий шароитда, суратда ёки ўйинчоқларда кўрсатишлари мумкинлигини кўраётганликларини айтишлари керак. Шунингдек, болалар билан илгари бирикмалар бундай ўзлаштирилмаган ҳодисалар, лекин болаларга таниш бўлган айрим элементлар уларнинг амалда орттирилган билими тўғрисида гапириш мумкин ва хатто керак. В основном и на 3-м году с детьми надо говорить о том, что они могут чувственно воспринять, т. е. что они видят, что можно показать в натуре, на картинке или на игрушках. В то же время 84

можно и даже нужно говорить с детьми, рассказывать и о таких событиях, которые никогда ранее в таком сочетании не воспринимались, но отдельные элементы которых знакомы детям по их прошлому опыту. Масалан , Мурка мушуги девордан сакраётганда йиқилиб тушиб, панжаси лат еганини ва болалар уни парвариш қилганларини ёки кекса аёл магазиндан чиқиб кетаётиб қўлидан халтани тушириб юборди ва олмалар ерга тўкилиб кетганида болалар уларни йиғиб олишга ёрдам беришди сўнг кекса аёлнинг уйигача элтиб қўйишганлигини, гарчи болалар бу кўринишларни кўрмаган бўлсалар ҳам гапириб беришлари мумкин. Болалар билан тез—тез сўзлашув алоқадан ташқари, айниқса болалар муассасаларида ҳар жиҳатдан нутқни тушунишни, талаффузни, тақлид қилиш, луғат бойлигини, сўзнинг грамматик қурилишини ва атрофидаги ҳамма нарсага қараб иш тутишни, нутқ фаоллигини ривожлантиришга йўналтирилган махсус ўйинлар ва машғулотлар ўтказиш керак. Тафаккурни ривожлантириш учун болаларга нафақат тушунарли воқеаларни улар томонидан идрок қилиниши, балки улар билан мулоқот жараёнида турли ақлий фаолиятга оид вазифаларни ҳал қилиш зарурлигини белгилашни болаларга тушунтириш керак: фаҳмлаш (масалан, узоққа юмалаб кетган предметни қандай қилиб олишни), солиштириш (кимнинг шарчалари кўпроқ), фарқлаш, предметларнинг белгиларини ўхшашлигини аниқлаш (шунга ўхшашини топ), ҳодисалар ўртасидаги боғланишни аниқлаш («деразадан қара — ёмғир ёғаяптими? — сайрга чиқса бўладими?»), муҳим белгилар бўйича предметларни умумлаштиришни билиш («ҳамма шарчаларни қизил қутичага, кубикларни эса кўк қутичага солиб қўй») ва ҳ.зо. Болани ақл -идрокка асосланган предметларни бир бири билан солиштиришга ёрдам бериши мумкин бўлган ҳаракатларга, 85

усулларга тўғридан тўғри ўргатиш ёки айтиб туриш, ақлий фаолиятга оид турли оддий вазифаларни бажаришнинг тўғрилигини текширишга ўргатиш (предметлар бир хил ҳажмда эканлигига ишонч ҳосил қилиш ёки қайси бири катталигини кўриш учун ёнма ён қўйиш) ва ҳ.зо. Атрофни кузатиш ва мустақил шуғулланаётганда, турли ҳаракатлар қилаётганда ҳамда шу билан бирга катталарнинг оғзаки тўғри тушунтиришларини олаётганда болалар атрофни тобора кўпроқ билиб оладилар, унга мослашадилар, кўрган ҳодисаларни тушунадилар, унинг амалий кўргазмали тафаккури шаклланади. Предметларни, ҳаракатларни, хислатларни умумлаштиришни махсус машқ қилдириш, уларга турли машғулотлар бериб ҳар хил тасаввурларни шакллантириш керак. Масалан, “биздаги қайси ўйинчоқлар қизил рангда эканлигини айт (кўрсат)?”, “ким ўғил бола? Ўғил болалар қизларни қувласин”, “столда нима қилишади?”, “хола нега соябонни олди?”, “шифокор нима қилади?”; миқдор ва макон тушунчаларини шакллантириш: “камроқ, кўп, кам”, “узоқ, яқин, ёнма-ён”, “тепа, паст”; “га”, “да”, “дан” кўмакчиларни моҳиятини, ажратишни ўргатиш. Болаларнинг 3 ёш даврида ўйин ва бошқа фаолият турларини ривожлантириш Болаларнинг 3 ёш даврида тарбиялашнинг қуйидаги муҳим вазифаларидан бири ўйинлар ва фаолиятнинг бошқа турларини ривожлантиришдан иборат. Буниниг учун қуйидагиларни бажариш зарур: 1) сюжетли ўйинларни кенгайтириш ва мураккаблаштириш ҳамда сюжетли ўйиннинг янги босқичини вужудга келишига ёрдам бериш — ролли ўйинлар; 86

2) конструктив ва тасвирий фаолиятнинг бошланғич босқичини ривожлантириш ; 3) биргаликда, ҳамкорликда ўйнаш кўникмасини ривожлантириш ; 4) қизиқувчанликни ва кузатиш қобилиятини ривожлантириш ; 5) нутқ, диққат, хотирани, аниқ амалий тафаккурни, тасаввурни ривожлантириш ; 6) коллективда маданиятли хулқ-атвор кўникмаларини, катталар ва болалар билан ижобий ўзаромуносабатларни тарбиялаш, маънавий тарбиянинг негизини ўрнатиш ва эстетик ривожланишга имкон бериш. Ролли сюжетли ўйинлар . Болаларни тарбиячи билан биргаликдаги ўйинда предметлар ва ўйинчоқлар билан ҳаракатлар қилишга, таниш сюжетларга янги эпизодларни киритишга ўргатиш. Ўз ўйинлари учун ўйинчоқларни катталар ёрдамида танлаш. Ўйинчоқлар билан таниш ҳаракатларни турли ўйинли ҳодисаларга кўчириш. Ё рдамчи (эсга солувчи) саволларни қўя билиш йўли билан ўйинни ривожланишига ёрдам бериш (Қўғирчоқ овқатланиб бўлди. Кейин у нима қилади?). Ўйин сюжетини ривожлантириш учун болаларни қурилиш материалидан қурилишлар барпо этишга ундаш. Сўз орқали фикрини билдиришни рағбатлантириш. Болаларда ролли хулқ-атворнинг оддий услубларини шакллантириш: аниқ ролга мувофиқ ҳаракат қилишга ундаш (она, ҳайдовчи, шифокор); баъзи персонажларнинг образли ҳаракатларини кўрсатиб бериш, ролни номи билан бир қанча ҳаракатларини боғлаш. Ўйинда болаларнинг ўзаро муносабатларини рағбатлантириш. 87

Ҳаракатли ўйинлар. Болаларнинг ҳаракатли ўйинлар ўйнаш хоҳишини қўллаб-қувватлаш. Турли ўйинли бошқарув ёрдами билан болаларни активлигини ошириш. Болаларнинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда биргалашиб ўйнашга жалб этиш. Болаларни аввал катта бўлмаган гуруҳга бирлаштириб, кейин эса бир вақтнинг ўзида барча болаларни ўйинга қўшиб, оддий мазмунли, унча мураккаб бўлмаган ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш. Аста-секин анча мураккаб қоидали ҳамда ҳаракат турларини ва бажарилаётган ролни алмаштириш билан ўйинлар киритиш. Дидактик ўйинлар . Болаларда дидактик ўйинчоқлар билан ўйналадиган ўйинларга қизиқишни ошириш, предметларни ранги ва ҳажми бўйича солиштирувчи ўйинларни танлаш, ранги ва ҳажми бир хил шарчаларни дарвозадан думалатиш. Ўлчами бўйича каттадан кичиклашувчи ранг-баранг халқалардан 2-3та ранглар кетма-кетлигида галма-галдан тахлаб минорача йиғиш. Мусиқали дидактик ўйинлар. Болаларни октава доирасида (до¹-до²) юқори товушни идрок этишга, тембр бўйича иккита мусиқа асбобини фарқига боришга (дудка (қамишсурнай) и дойра), турли товуш кучини қарсак чалиб эшиттириш ёки ифода этишга, чилдирма чалишга ўргатиш. Кулгили ўйинлар. Болаларни хурсанд қилиш учун уларга таниш бўлган ҳайвонларнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништириш, ашула билан жўр бўлиб, бураладиган ўйинчоқларни кўрсатиш . Болаларнинг мустақил фаолиятини бойитиш ва мураккаблаштириш учун биринчи навбатда турли туман таассуротлар керак. Ушбу мақсадда сайрлардан, катталарнинг меҳнат фаолияти ва уларнинг ўзаро муносабатларидан, болалар ўйинларидан, табиат ҳодисаларидан кенг кўламда фойдаланиш зарур. Сайрларни, экскурсия, кузатишларни тўғри ташкил этиш 88

керак (масалан, ҳайдовчининг ҳаракатларини, полиздаги ишларни, ошпазнинг ишини кузатиш ва бошқ.). Болалар 3 ёш даврида катталарнинг тегишли ёрдамисиз кузатилувчидаги энг муҳим ва асосийсини белгилаб олишга қодир эмаслар. Мана шу кузатиш малакасини ривожлантириш зарур, кузатувчини илгари амалда орттирилган билим и билан боғлиқликни аниқлаб олишга, баҳолашга, ўхшашликни ёки фарқини топишга ўргатиш (“кучук сут ичаяпти, мен ҳам сутни яхши кўраман”, “сигир ўт ейди, мен ўт емайман, мумкин эмас”). Кузатишни бошқара туриб, яхши ўрганиб олиш, билиб олиши («сен эчкичани силагин, уни қандай пахмоқлигини кўрасан»), кўриб чиқиш («скамейкани устига чиқсанг яхшироқ кўринади»), эшитиш («бироз жим турсангиз қушларнинг сайрашини эшитамиз») учун айтиб туриш керак ва ҳ.зо. Болаларга атрофидаги муҳитдан оладиган таассуротларига қўшимча тарзда махсус ўтказиладиган инсценировкаларда болаларнинг тасаввурларини мустаҳкамлаш ва аниқлаш, кўп янги предметларнинг вазифалари ва уларни қўллаш усули билан таништириш керак. Бундан ташқари улардан болаларда ахлоқий сифатларни ва коллективда маданиятли хулқ атвор шакллантиришда фойдаланиш мумкин. Қўғирчоқлар ёрдамидаги турли саҳналарда болаларга нисбатан ғамхўр. хушмуомала бўлиш, ҳамдардликни намоён қилиш, бир бирига ёрдам бериш кўргазмали намуна бўлади. Болалар кузатиш йўли ёки исценировкаларни кўрсатиш орқали олган таассуротларини мустаҳкамлашда уларга мустақил ўйин учун кўрганларини ўз ҳаракатлари билан ифода этишга ёки суратга қараб эслашларига ёрдам берадиган қўлланмаларни (ўйинчоқлар, китоблар) бериш лозим. Ушбу ёш босқичида тарбиячининг асосий вазифаси болаларни атрофдагиларни диққат билан кузатишга ўргатиш учун алоҳида ҳодисаларнинг ўзлаштирилиши ва ўзаро 89

боғлиқлиги жиҳатини тушуниш, умумлаштиришни кенгайтириш, қизиқувчанликни, диққатни ривожлантириш ҳамда кузатилганларни ўзининг мустақил фаолиятига кўчиришни ўргатиш. Болаларнинг мустақил фойдаланишида ҳар доим барча фаолият турлари учун турли туман ўйинчоқлар тўплами ва қўлланмалар бўлиши шарт: 1) ҳаракатларни ривожлантириш учун — аравачалар, обручлар, коптоклар, скакалкалар, велосипедлар; 2) сенсор ривожлантириш ва майда ҳаракатлар учун — пирамидалар (8—10 та халқа), турли туман ўйинчоқлар, матрешкалар, пилдироқ; 3) нутқни ривожлантириш — суратлар, китоблар, ўйинчоқли ҳайвонлар, қушлар тўплами; 4) сюжетли ўйинлар учун — керакли нарсалар, буюмлар, аслаҳа-анжомли ўйинчоқлар ; 5) конструктив (амалий) фаолият — турли ўлчамли ва шаклли қурилиш материали, ёғочдан ясалган конструктор ; 6) тасвирий фаолият учун — доска, мел. Фойдаланишда катталарнинг бевосита кузатувини талаб қилувчи ўйин учун материалнинг бир қисми, шунингдек, анча мураккаб қўлланмалар ( қоғоз ва қаламлар , конструктор, бураладиган ўйинчо қ , анча мураккаб китоблар ва бошқ .) жовонда сақланади. Ушбу қўлланмаларни болаларга уларнинг илтимосларига кўра берилади, лекин катталар қўлланмалардан тўғри фойдаланаётганликларини кузатиб туришлари керак Ўйинчоқларни болалар бир бирига халақит бермасликлари учун хонанинг турли жойларига жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар бир ўйинчоқни болаларнинг қўли етадиган ва ушбу қўлланмалар учун мўлжалланган махсус жойда 90

сақланади: коптоклар — тўрда ёки думалоқ тешикли махсус идишда, кичик ва ўрта қурилиш материал — қутида, йирик қурилиш материалларини яшикка ёки шакл бўйича тахта токчада ва бошқ. Материалнинг бундай сақланиши хонада тартибни, саранжомликни таъминлайди, болаларга шароитни яхши тушунишга ёрдам беради, болаларнинг фаолиятини ранг баранг қилади ва мураккаблаштиради: кубикларнинг ҳаммаси қутичага жойлашиши учун уларни қандай қилиб солишни фаҳмлаш кераклиги, кичик коптокни қайси жойга қўйиш кераклиги ва бошқ. Бир хил ўйинчоқлар безаги бўйича (коптоклар, қўғирчоқлар, ўйинчоқли ҳайвонлар) бир бирига ўхшамаган ўлчамли ва фарқ қилиши керак (ўйинчоқларнинг ранги ҳар хил, қўғирчоқларда ҳар хил кўйлак ва бошқ.). Тарбиячининг роли. Бу ёшда ўйинни ривожлантириш учун тарбиячининг мунтазам ўргатишга рабарлик қилиши муҳимдир. Нутқнинг ривожланиш даражасини ҳисобга олган ҳолда, боланинг 3 ёшида мустақил ўйинига раҳбарлик қилишда асосан тўғридан тўғри кўрсатиб бериш керак, нутқига ёрдам беришда эса тарбиячи турли мақсадларни кўзлаб, турли хил усуллар билан раҳбарликни амалга оширади: 1) предметлар билан оғзаки йўл йўриқ ва кўрсатиб бериш орқали ҳаракатлар қилишга, у ёки бу ўйинчоқдан қандай фойдаланиш, турли хил предметлар билан нима қилиш кераклигини ўргатади. Шу билан бирга боланинг эътиборини ушбу предметларнинг асосий хусусиятларига жалб қилади, улар билан мақсадга мувофиқ ҳаракат қилишга ўргатади, бола бошлаган ишини охирига етказишини назорат қилади; 2) боланинг ўзи бошлаган ўйинни тўғридан тўғри йўналтиради ва мураккаблаштиради. Ривожланишнинг ушбу босқичида турли хил усуллар билан боланинг ўзини ҳаракатларини мураккаблаштиришига, ўйинга янги мазмун 91

киритишга ундаш, болага олдин кўрган қандайдир ҳодисани эслатиб қўйиш керак. Боланинг ривожланиш даражасига кўра ушбу усуллар фарқланади. Масалан, бола қўғирчоқни ўтказиб овқатлантираётганини кўрганда ундан “У қўлини ювдими?”, деб сўраш мумкин, яъни болани унинг ўйинини бирмунча мураккаблаштиришга ундаш. Бундай усул мураккаброқ бўлади: бола маълум бир вақт давомида машинасида қўғирчоқни ташиб юрганини кўра туриб “Уни қаерга олиб кетяпсан”, деб сўраш. Кўрсатилган барча усуллар болани аниқ ҳаракатланишга қтъий буюрмайди, тайёр усулни бермайди, фақат бола олдига у бажариши керак бўлган ҳамда ўйинда ташаббус ва ижодкорликнинг ривожланишига ёрдам берувчи турли вазифалар қўяди. Болаларда тасаввурни ривожлантираётганда баъзи аниқ предметларни алмаштириш учун турли хил предметлардан кенг фойдаланиш керак, масалан, термометр ўрнига таёқчадан, совун ўрнига кичкина ғиштдан, олма ўрнига шарчадан фойдаланиш. Ушбу мақсадда қўғирчоқ—ўйинчоқларга тасаввурдаги ҳолатни, хусусиятларни қайд қилиш ва ҳар хил исмлар бериш керак: “балки унга совуқдир”, “у касал бўлиб қолди”, “унинг исми З., у меҳрибон қиз” ва бошқ. Болалар муассасаларида боланинг индивидуал ўйинларига яхши шароит яратиб бериш ва шу вақтнинг ўзида болалар билан биргаликдаги ўйинларга ҳар доим ёрдам бериш ҳамда иноқ ўйнашга ўргатиш керак, бунинг учун ўйинда катталар аввал ўзлари болалар ўртасидаги ролларни белгилашади: “О. сен уй қурасан, К.эса сенга машинада ғишт ташиди, К.чарчаганда эса сен ғишт ташисан”. Тарбиячи болаларга бир бирига халақит бермасдан қандай қилиб ўйнаш кераклигини айтиб туради; 3) махсус гуруҳли ўйинларни ташкил қилади. Бундай ўйинлар болаларнинг мустақил ўйинларини мураккаблаштириш учун намуна бўлади. Бундан ташқари улар болани кимнидир 92

худди бошқа шаклда ифодалашни акс эттириш мумкинлигини тушунишига олиб келади, яъни ролли ўйинни вужудга келишига ёрдам беради. Бола аввал ўз ўйинида кимнидир ҳаракатларини акс эттирса, кимнидир ўхшатса ҳам, масалан, ҳайдовчига, сартарошга, буни тушунмайди. Агарда ундан “сен кимсан?”, деб сўраса, у фақат ўз исмини айтади. Бу бола ҳаракатларга тақлид қилаётганлигини, лекин қандайдир ролни бажармаётганлигини билдиради холос. Агар болалар тарбиячининг берган вазифаси бўйича аниқ бир ролни бажариш орқали улар билан турли хил ўйинлар ўтказилса, агар тарбиячининг ўзи ҳаракатларнинг мақсадини аниқласа («сен қўғирчоқнинг сочларини кесяпсанми, демак сен сартарошсан», деб айтса, ёки, бола қўғирчоқнинг ҳароратини ўлчаётганини кўра туриб, унга халат “худди шифокорникидай” кийишни таклиф қилади), унда болаларнинг ўзлари ҳар доим кимнидир акс эттиришни бошлайдилар. Ролли ўйиннинг мавжудиги боланинг ақлий ривожланишида янги босқич кўрсаткичи бўлади. Машғулотлар ва ўйинни ташкил этиш. Болаларнинг ҳар томонлама ривожланишини таъминлаш учун тарбиявий ишларнинг бир ҳафталик режасига қуйидаги машғулотлар турини ва ташкил этилган ўйинларни киритишади:  эрталабки уйғоқ бўлиш оралиғида нонуштадан кейин тахминан 15 дақиқадан сўнг битта машғулот ва сайр вақтида ташкил этилган ўйин ўтказилади;  оқшомги уйғоқ бўлиш оралиғида иккита машғулот ўтказилади, улардан бири сайрда. Агарда об ҳаво шароити бўйича болалар сайрга чиқишмаса, унду ушбу оралиқ вақтида улар хонада шуғулланишади;  болалар 3 ёш даврида шуғулланишни билишгани (тинч ўтириш, диққат билан тинглаш, тарбиячининг кўрсатмаларини тушуниш ва бажариш ва бошқ.) ва кўпгина малакаларни эгаллаганликлари учун баъзи бир машғулотларни (мусиқа, 93

ҳаракатли, қурилиш ва баъзи дидактик ўйинлар) бир вақтнинг ўзида барча гуруҳдаги болалар билан ўтказиш мумкин. Машғулотларни режалаштиришда фаолиятнинг ҳар хил турларининг навбатлашиши таъминланади ва улар кун мобайнида шундай жойлаштириладики, бунда болаларни ҳаракат қилишга ундовчи машғулотлар стол атрофидаги тинч ўйинга алмаштирилади, асосан кўришга мўлжалланган машғулотлар ҳаракалантирувчи характерга эга машғулотларга алмаштирилади ва ҳ.зо. Машғулотларнинг давомийлиги уларнинг характерига, боланинг олдинги малакасига, машғулотларда фаол иштирокининг турли туманлигига боғлиқ. Масалан, мусиқа машғулотлари, қурилиш ўйинлари 20 дақиқа, сўзлаб бериш, расм чизиш 7—10 дақиқа давом этади. Тарбиячи болаларнинг хулқ атворини кузатиши ва қизиқишнинг тушиб кетишида ёки болаларнинг очиқдан очиқ толиқиши сезилганда машғулотларни белгиланган вақтдан олдин тўхтатиш керак. Машғулотлар болаларни ўқитишнинг асосий восита ҳисобланади, шунинг учун уларнинг ўтказилишига яхши шарт шароит яратиш зарур. Ҳеч ким тарбиячини ҳам болаларни ҳам чалғитмаслиги керак. Агарда машғулотларда барча болалар иштирок этолмаса, у ҳолда уни бошқа хонада ўтказган яхши. Машғулот олдидан унинг асосий мақсадини аниқлаб олиш зарур: “ҳозир нарса ясаймиз, расм чизамиз”, “ҳозир мн сизларга эртак айтиб бераман” ва ҳ.зо. Ўтказиладиган машғулотлар анча самарали бўлиши учун болалар машғулотларда олган кўникма, малака, билимларини ўзларининг мустақил фаолиятларида мустаҳкамлашлари зарур. Шунингдек турли машғулотлар ўртасида боғлиқлик ўрнатилган бўлиши керак. Масалан, қўғирчоқлар ёрдамида бирон бир эртак саҳналаштирилгандан сўнг, ўз нутқини суратлар билан мисол 94

келтириб, ҳикоя қилиб бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Болалар сайр вақтида уй қурилишини кўрганларидан сўнг унга тўғри келадиган расмларни кўрсатиш маъқул бўлади. Буларни ҳаммасини болаларнинг ташаббусини ўлдирмасдан, ўйин ўйнашга мажбурламасдан бажариш керак. 1. Нутқни ривожлантириш ва атрофдагиларни тушуниш бўйича қуйидаги машғулотлар ўтказилади: а) ташкил этилган кузатишлар (байрамга бинони қандай безатаётганликларини, яқин атрофдаги мактаб майдонида ўқувчиларнинг жисмоний тарбия билан шуғулланаётганликларини кузатиш), мақсадга йўналтирилган сайрлар (гуллар териш учун боғга, ҳайвонлар билан танишиш учун зоопаркка, ўсимликлар билан танишиш учун ботаника боғига ва ҳ.зо.) ҳамда “бизнинг боғда, хонамизда нималар борлигини кўрамиз” каби ўйинлар; б) саҳна кўринишлари, яъни ўйинчоқлар ёрдамида турли сюжетларни кўрсатиб бериш. Кўрсатиш учун сюжетларни тўғри танланишида, улардан фойдаланишда нутқни ривожланишидан ташқари болаларнинг ҳайвонлар ва уларнинг қилиқларини ўзига хос хусусиятлари ҳақидаги, предметларнинг турли вазифалари тўғрисидаги тасаввурларини сезиларли даражада бойитиш, болаларда маданиятли хулқ кўникмасини мустаҳкамлаш, маънавий ахлоқий фазилатларни тарбиялаш мумкин; в) суратлар бўйича ҳикоялар. Бу ёшда фақат алоҳида сюжетли суратлардан эмас балки китоблардан ҳам фойдаланиш керак. Ушбу машғулотларда суратларни мустақил равишда кўриб чиқиш кўникмасини, у ерда нима тасвирланганлигини сўзлаб беришни, китобдан тартиб ва эҳтиёткорлик билан фойдаланишни тарбиялаш керак. Бу ёшдаги болаларга сурат бўйича ҳикоя қилиб беришда фақат болалар суратда кўраётганлари билан чегараланмасдан балки тасвирни бола биладиган бирон бир ҳодиса билан тўлдириш ва боғлаш мумкин; 95

г) ҳикоя, эртак, шеърларни эшитиш. Ушбу ҳикояларнинг мазмуни болаларга тушунарли бўлиши керак: табиат, одамлар ва уларнинг меҳнати, ҳаётда бўлиб традиган ҳодисалар, болалар ва уларнинг яқинлари тўғрисида. Болаларга “Шолғом”, “Уч айиқ” каби халқ эртакларини айтиб бериш мумкин. Ҳикоя, шеърлар, эртакларни суратлар орқали тасвирлаб бериш, соялар театри ёки фанердан қилинган текис шакллар билан кўрсатиб бериш мумкин, лекин ҳикояларни расмсиз эшитишга ўргатиш мумкин ва керак, яъни кўргазмаларсиз; д) суҳбатлар: 1) нима бўлганини, нима бўлишини, қаерга боришни эслатувчи (байрамда, уйда, сайрда); 2) баъзи бир элементар тушунчаларни мустаҳкамлаш — катта кичиклиги, ранги, вақт тўғрисида; 2. Ҳаракатларни ривожлантириш учун гинастика ва очиқ ҳавода ўтказиладиган спорт ўйинлари ўтказилади. Гимнастика машғулотлари шифокор кўрсатмасига биноан ҳафтасига 2 марта махсус ишлаб чиқилган комплекслар бўйича ўтказилади. Ҳаракатлантирувчи ўйинлар очиқ ҳавода ҳар куни ўтказилади. Бундай ўйинлар қаторига қоидалар билан “тезроқ югур”, бекинмачоқ, қувламачоқ, “байроқни ол”, поезд ўйини, шунингдек болалар сюжетли айиқ, қуён ролларини бажарадиган бир қатор бошқа ўйинлар киради. 3. Сенсор, тафаккурни ривожлантириш мақсадида турли дидактик ўйинлар ўтказилади: а) дидактик қўлланмалар билан ўйинлар — қисмларга ажраладиган ўйинчоқлар, йиғиладиган кубиклар, мозаика билан; б) стол устида ўйналадиган босма ўйинлар — турли предметли лото, шеърли расмлар “Нима етишмаяпти”, “Кимга нима керак” ва бошқ.; 96

в) турли содда воситаларни қўллашни талаб қилувчи машғулотлар, масалан, болғача, ёғочли винт ва отвёртка билан ўйин; г) ранг, шакл, ўлчам бўйича машғулотлар, макон муносабатлари, сонга оид тушунчаларни шакллантириш (бир, икки, кўп, яқинроқ, узоқ); д) эшитишга оид диққатни ривожлантириш ва товушни фарқлаш ўйинлари: “Эшитамиз ва нимани эшитаётганимизни айтамиз”, “Нимани кўраётганимизни айтамиз”, “Нима қандай қичқиришини айт”, “худди шундай қил”, “нима ўзгарди”, “ким чақирганини билиб ол” ва бошқ.; е) умумлаштиришни ривожлантириш ўйинларни. Ушбу дидактик ўйинлар болани солиштиришга, таққослашга, предметларни умумлаштиришга ўргатади, предметларнинг муҳим белгиларини ажратишни билиш, савиясини оширади, атрофидаги предметлар тўғрисида тасаввурни аниқлайди, элементар тушунчаларни шакллантиради, диққатни, кузатувчанликни ривожлантиради ҳамда артикуляция ва нутқни такомиллаштиради, шуғулланишга, ўқишга малакани ривожлантиради. Янги ва анча мураккаб дидактик ўйинларни қайтарадилар ва у ёки бу бола билан индивидуал ёки ўйин жараёнида 2—3 нафар бола билан қўшимча олиб борадилар. 4. Конструктив ва тасвирий фаолиятни ривожлантириш мақсадида расм чизиш, нарса ясаш ва қурилиш ўйинлари ўтказилади. Ушбу машғулотларда болалар биринчи марта атрофидагиларни ўзига хос тасвирлашга ўтадилар, уларда ўзлаштириш аниқланади, тафаккур, хотира, тасаввур ривожланади, майда ҳаракатлар такомиллашади. Бу машғулотларни ўтказишда қуйидаги вазифалар туради: 1) болада расм чизишга, нарса ясашга, конструкциялашга қизиқишини уйғотиш; 97

2) элементар техник кўникмаларни қалам, мўйқалам, лой, кубикдан фойдаланишни билишни ривожлантириш ; 3) қалам, лой, кубиклардан реал предметларни тасвирлаш малакасини ривожлантириш . Расм чизиш 2 ёшдан, нарса ясаш 2 ёш 6 ойликдан киритилади. Расм чизиш бўйича машғулотларда олинган малакаларни мустаҳкамлаш учун болаларга мел, қаламни уларнинг мустақил ўйини вақтида ҳам берилади. Қурилиш материалларининг ҳар хил турлари ҳар доим гуруҳда туради, болалар улар билан ўз ташаббусларига кўра олиб ўйнашга имкониятлари бўлади. 5. Мусиқа машғулотлари. Илгари мусиқавий тарбия тўғри олиб борилган бўлса, унда 3 ёш даврида болаларда актив мусиқий фаолият ёрқин ва турли туман намоён бўлади: уларнинг ўзи ёқтирадиган ашулаларни, мусиқани чалиб беришни ёки куйлаб беришни сўрайдилар, таниш ашулаларни фортепианада чалиниши билан танидилар, мустақил ўйинга мос келадиган севимли мусиқани қўядилар (рақсга тушиш вақтида рақс ашуласини айтадилар, байроқ билан марш қилиб байрам қўшиғини айтадилар ва ҳ.зо.). Тарбиячининг олдида мусиқа машғулотларини ўтказишда қуйидаги вазифалар туради: 1) мусиқани тинглай билишни ривожлантириш, унга нисбатан қизиқишни ўстириш; 2) мусиқий товушларнинг қарама қарши хусусиятларини ажрата олиш: баланд ва паст регисторлар ; 3) қўшиқни хиргойи қилиш ва қўшиқ куйлашга қизиқишини уйғотиш ; 4) мазмунли ўйинлар, машқлар ва рақсларда мусиқа билан ҳаракатни бир бирига мослаб боғлай билишни ривожлантириш; 98

5) содда ҳаракатларни ҳамкорликда бажаришга ўргатиш. Балалар муассасаларида мусиқий тарбия юзасидан махсус машғулотлар ўтказиб режалаштирилади. Мусиқа машғулотлари болаларнинг мусиий қобилиятлари ривожланишида катта рол ўйнайди. Машғулотлар гуруҳ болалари билан ҳафтада 2 марта 15 дақиқадан ўтказилади. У кириш қисми юришдан бошланади. Бунда маршнинг умумий характерини етказиб бериш шаклланади. Юришдан сўнг болалар қўшиқ тинглайдилар, қўшиқнинг мазмунига мос ҳаракатларини бажарадилар. Сўнгра металлофон ва трионни ажратиш юзасидан ҳар бир бола билан алоҳида мусиқали—таълимий машқлар ўтказилади. Бунда бола орқасига ўгирилиш туради. Тарбиячи у ёки бу мусиқа асбобида кичик куй ижро этади, бола мусиқанинг қайси мусиқа асбобида ижро этилганлигини аниқлайди. Машғулотнинг кейинги қисмида қўшиқ ижро этилади. Тарбиячи болаларни қўшиқ нақаротини фаол қўшилишиб куйлашга ўргатади. Қўшиқ мусиқали—ҳаракатлар бажарилиб куйланади. Тарбиячи мусиқали—ҳаракатларни кўрсатиб беради. мусиқали—ҳаракатлар қўшиқ мазмунига мос тарзда танланади. Машғулот болаларнинг эркин рақсга тушишлари билан тугайди. Тарбиячи болаларни мусиқа ўйинчоқ асбобларига қизиқишни қўллаб—қувватлаши, улардан фойдаланиш йўлларини бериши лозим. Гуруҳда турли мусиқа ўйинчоқлари ва асбоблари тўплами бўлиши керак. 3 ёшли болаларнинг ахлоқий ва меҳнат тарбияси Ўйин ва бошқа фаолият турлари жараёнида ахлоқий тарбия вазифалари амалга оширилиши керак. Боланинг 3 ёш даврида нутқни яхши тушуниши ҳамда тақлид қилиш малакаси яхши ривожланганлиги сабабли болаларда қатор ахлоқий муомалани шаклланишига катта имконият вужудга келади. Ахлоқий тарбиянинг вазифалари: 99

1) катталар ва ўз тенгдошларига ижобий муносабатни тарбиялаш (катталарнинг таклиф ва илтимосларини бажариш, тарбиячига боғлиқликни ҳис этиш, мулоқот сабабларини кенгайтириш, болаларга дўстона муносабатни сингдириш, биргаликда ўйнашни билиш, ёрдам бериш, ҳамдардлик билдириш ва бошқалар); 2) мардлик, қизиқувчанлик, ҳозиржавоблик, ташкилотчилик каби ахлоқий сифатларини тарбиялаш (қийинчиликларни мустақил енга олиш, бошланган ишини охирига етказиш ва бошқалар); 3) маданий хулқ —атвор малакаларини шакллантириш (хушфеъл бўлиш, орасталик, кўрсатилган хизмат ва ёрдамга миннатдорчилик билдириш), нутқ маданиятини тарбиялаш (бақирмаслик, қўл билан силтамаслик, гапираётган одамнинг сўзини бўлмаслик ва ҳ.зо.); 4) катталар меҳнатига ҳурмат ва қизиқишни, оддий меҳнат топшириқларини бажаришга бўлган ижобий муносабати, ўз-ўзига хизмат қилиш, алоҳида меҳнат ҳаракатлари, меҳнат малакаларини тарбиялаш. Болаларни ахлоқий тарбиялашда муҳим усуллардан бири қуйидагилар ҳисобланади: 1) болаларнинг ҳаракатлари ва муомаласининг аниқ бир мақсадга йўналтирилганлиги; 2) катталар хулқининг намунаси . Катталарнинг хулқ атвори тақлид қилиш учун намуна бўлиши керак, чунки тарбиячининг шахсий намунаси маданий ва ахлоқий тарбиянинг самарали усули ҳисобланади. Болаларнинг меҳнат тарбияси 100

Бу ёшдаги болаларнинг меҳнат тарбиясида меҳнатнинг ўз— ўзига хизмат кўрсатиш маиший—хўжалик ва табиат қўйнида меҳнат турларидан фойдаланган холда иш олиб борилади. 3 ёшли болалар меҳнат тарбиясининг вазифалари: 1. Меҳнат қилиш малакасини шакллантириш, сидқидилдан меҳнат қилиш ва берилган топшириқни диққат билан тинглаб, бажаришга ундаш, меҳнатсеварлик бир—бирига ёрдам бериш, бажарган меҳнатни натижасидан хурсанд бўлиш, катталр меҳнатини хурмат қилиш, эъзозлаш меҳнатга масъулият билан ёндашиш, меҳнат жараёни тугаганидан сўнг ишлатилган меҳнат асбобларини жой—жойига қўйиш. Бу ёшдаги болаларнинг меҳнат тарбияси топшириқлар бериш, кўрсатиш, тушунтириш, бевосита ёрдам бериш усулларидан фойдаланилган ҳолда олиб борилади. 2. Ўз—ўзига хизмат кўрсатиш. Ўз—ўзига хизмат кўрсатиш меҳнатни ювиниш, кийиниш, ечиниш, овқатланиш каби жараёнларда амалга оширилади. 3. Маиший—хўжалиқ меҳнати. Стол атрофига стулларни тўғри қўйиб чиқиш, ликопчаларни, қошиқларни, идишларни, салфеткаларни стол устига қўйиш. 4. Табиат қўйнида меҳнат. Хона ўсимликларини суғориш, балиқларни овқатлантириш, майдончадаги дарахтлар ва гуллар тагига сув қуйиш. Болаларнинг 3 ёш даврида эстетик тарбиялаш Болалар билан мулоқотда ва уларнинг ҳаётини ташкил қилишда уларда эстетик ҳисларни ривожланишига ёрдам бериш керак. Эстетик тарбиянинг вазифалари: 101

1) тозалик ва тартиблиликка ижобий, ифлослик ва тартибсизликка салби муносабатда бўлишни тарбиялаш; 2) мусиқа тинглаш, қўшиқ айтиш, бадиий сўз ва бадиий расм ҳамда табиатга бўлган қизиқиш — муҳабабтни тарбиялаш ; 3) боланинг эмоционал ҳаётини бойитиш: турли эмоционал кечинмалар сабабларини кенгайтириш, кўнгилдагидек бажарилган ишга, чиройли гулдастага, қўғирчоқнинг кўркам кийимидан хурсанд бўлишга, йиғлаётган болани юпатишга ўргатиш ва бошқалар. Хонадаги тозалик ва тартиб, эстетик шароит (гуллар, санъаткорона ишланган сурат, чиройли пардалар), болаларнинг тоза (озода), назокатли кийими (қиз боланинг бошидаги чиройли бант, боладаги рангли галстук) — буларнинг ҳаммаси эстетик тарбияга имкон беради. Бироқ болаларда эстетик туйғуларни ривожлантиришда бошқалар каби етакчи рол катталарга тегишли. Болаларнинг диққатини фаол йўналтириш зарур, уларни кузатишга, у ёки бу ҳодисаларни чиройли қиладиган нарсаларни ажратиш ва эътиборни жалб этишга ўргатиш. Бусиз кўп бадиий таассуротлар кўринмай қолади ва эстетик кесинмаларни ундамаслиги мумкин. Болаларга кўпгина эстетик таассуротларни табиат бериши мумкин. Болалар билан биргаликда табиатдаги гўзалликларни, чиройли ҳодисаларни кўриб чиқиш, катталарнинг табиатдаги чиройли ҳодисалардан завқ олишлари болаларда эмоционал таассуротларни, теварак атрофига даражаланган муносабатини шакллантиради. Боланинг ўзи теварак атрофидаги чиройли ҳодисаларни ажратишни бошлайди: “қаранг қандай чиройли гуллар” (2 ёш 4 ойлик). 102

Эстетик тарбия учун мусиқа муҳим аҳамиятга эга. Махсус ўтказилган машғулотлар () Большое значение для эстетического воспитания имеет музыка. Специально проводимые занятия ( чолғу асбоблари мусиқсини. Қўшиқни, рақсни тинглаш), шунингдек болаларнинг мустақил фаолиятида мусиқа материалларидан кенг фойдаланиш ва кўрсатиш болаларга кўп қувончни ва эстетик таассуротларни беради. *** 103

Похожие

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари

Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Оилани ижтимоий-психологик мустахкамлашда шарқона ахлоқ тамойилларининг ахамияти