Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари - Педагогиka - Дипломные работы

Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари

Загружено в:

12.07.2021

Скачано:

0

Размер:

44.2685546875 KB

Мавзу: Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари Мундарижа Кириш I BOB. ТАЪЛИМ-TARBIYA JARAYONI –O’QITISHNING MUHIM PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK OMILI SIFATIDA 1.1. O’quv- tarbiya jarayonini tashkil etishning ilmiy psixologik adabiyotlarda o’rganilishi 1.2. Ta’lim jarayoni haqida qisqacha tushuncha. II BOB. O‘QITUVCHINING O‘QUVCHILAR BILAN ISHLASH FAOLIYATINING AMALIY O‘RGANILISHI 2.1.O‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlashida dars o‘tish usullariga psixologik yondashuv 2.2. Педагогик усуллар ва уларнинг амалиётда қўлланилиши Хулоса Фойдаланилган адабиётлар

Mavzuning dolzarbligi: Mustaqil davlatimizning tez sur’atda ijtimoiy rivojlanib borishini, unda yashayotgan fuqarolarning ijodiy va ma’naviy o’sishlarisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Insonlardagi ijobiy shaxsiy sifatlarning rivojlanishi va shakllanishi asosan ularning таълим жараёнида олаётган билимлари асосида шаклланади. Shuning uchun ham ta’lim- tarbiya muassasalarining oldiga shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, uning individual xususiyatlari, ruhiy holatlari, bilish jarayonlarini inobatga olgan holda ularning ilk va oddiy aks ettirishdan boshlangan onglarini etuk insonlarga xos darajada rivojlanishi uchun barcha sharoit va imkoniyatlarni yaratishdek mas’uliyatli vazifa turadi. Hozirgi kunda yuqoridari masalalarni echishda sezilarli qiyinchiliklarga duch kelинmoqda. Buning sabablaridan biri ta’lim - tarbiya jarayonini tashkil etishda, bolaning rivojlanishi va shaxs sifatida shakllanishidagi psixologik qonuniyatlar va bilimlarga tayanmaslikdir. Endilikda maktablarda ta’lim - tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yishda, o’qituvchi va o’quvchi oracidari munosabatlarni ijobiy izga solishda, o’smir va o’spirinlik davrini boshidan kechirayotgan o’quvchiga ma’naviy va ruhiy ko’mak berishda, ota - onalar orasida psixologik bilimlarni targ’ib etishda, ta’lim muassasalariga amaliy psixolog xizmati kirib keldi. Psixologik xizmat o’zining uzoq yillik tarixiga ega ekaniga qaramay, maktab, listey va kollej amaliyotchi psixologlarining xizmati nisbatan yosh, ammo juda tez rivojlanib kelayotgan yo’nalishdir. Shunga ko’ra, Respublikamizning bir qatop viloyatlari shahar va tumanlarida maktab amaliyotchi psixologlari o’z xizmatlarini boshladilar. Mazkur muammoni bartaraf etish uchun, ta’lim tizimida psixologik xizmatning rivojlanishi, bugungi holati va istiqbollarini o’rganish, tahlil qilish va izohlashga bag’ishlangan psixologik va sotsial-psixologik tadqiqotlarni olib borish, O’zbekistonimiz ravnaqi uchun o’quv tarbiya jarayonlarini samaradorligini oshirishda amaliyotchi psixologlarning o’rni va vazifalarini takomillashtirish hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biridir. Ta’lim jarayonida maktab o‘qituvchilari o‘quvchilar guruhi bilan ishlashning ijtimoiy - psixologik faoliyatiga xos ongli intizomni tashkil etish, saboq oluvchilarni mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish va ijtimoiylashuv xususiyatlarini tarkib toptirish, kasbiy tayyorlash muhitini takomillashishi va yuksalishiga olib keladi. Chunki maktab ta’limi o‘quvchilarning turli yosh davridagi murakkab hamda psixologik inqirozlar bilan uyg‘unlashib ketgan, ruhiy quvvati yuqori, shijoatli, yangilikka chanqoq, olamni o‘zlashtirishga intiluvchan, mustaqillikka moyil, egiluvchan, xulq-atvorida ijtimoiy meyorlarning shakllanishi jadal sur’at bilan kechadigan davr bo‘lib hisoblanadi. Тa’limi tizimidagi o‘qituvchining o‘quvchilar guruhi bilan ishlashning bugungi kun timsoli o‘qitish jarayonini tashkil etilishi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning ijtimoiy-psixologik qiyofasini tasniflash, ularning munosabatlaridagi psixologik muammolar, birgalikda ishlash faoliyati, turli vaziyatlar (ham hayotiy, ham shaxsiy pozitsiya)ga ularning tayyorligi, bir- birlarini shaxs sifatida qabul qilishi, o‘qituvchining o‘zaro munosabatlardagi kasbiy bilimdonligi, o‘z mavqei, axborotlar tizimini qabul etishdagi ham individual, ham guruhiy yondashuvlari, uning o‘zi va o‘quvchilari bahosidagi psixologik profili, o‘qitish jarayonida замонавий педагогик усулларни қўллаш орқали o‘quvchilar guruhi bilan ishlashning ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlarini tizimli o‘rganish ва юқори сифатга эришиш долзарб масалалар бири ҳисобланади.

I BOB. ТАЪЛИМ-TARBIYA JARAYONI –O’QITISHNING MUHIM PEDAGOGIK- PSIXOLOGIK OMILI SIFATIDA 1.1. O’quv- tarbiya jarayonini tashkil etishning ilmiy psixologik adabiyotlarda o’rganilishi Butun jahon tajribisidan ma’lumki, yoshlarni har tomonlama kamol toptirish ularni bilim salohiyatini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayoni o’ta murakkab va mas’uliyatli jarayon bo’lib, ushbu soha mutaxassislaridan har tomonlama ya’ni ilmiy, siyosiy, ma’naviy, pedagogik-psixologik va amaliy psixologik yondashuvni talab etadi. Ta’lim tizimida o’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uni samaradorligini oshirishga qaratilgan masalalar va ularning echimlari qadimiy manbalarda turli millat va xalqlarda o’rganilib o’z ifodasini topganligi va uning hozirgi davr uchun tarixiy manba ekanligi barchamizga ma’lum. O’rganilayotgan mazkur hodisa va muammolarga nisbatan biz ta’lim jarayonida o’quv- tarbiya muammolarining psixologik jihatlarini o’rganish uchun qisman bo’lsada psixolog олимлар томонидан olib borayotgan psixologik tadqiqot ишлари таълим samaradorligini oshirishga qaratilgan psixologik xususiyatlariни qisqacha tahlil qilishga harakat qildik. B.G.Ananev o’quv-tarbiya jarayonining muhim omili hisoblangan muomala kategoriyasi haqidagi tadqiqotlarida o’qituvchining baholash va tahlil qilish huquqi, tarbiyachilik imkoniyati, o’quvchilarning aqliy va axloqiy rivojlanishlari uchun muhim omil yoki manba ekanligi mukammal talqin qilingan. Muallifning mulohazalaricha, muomala o’quv-tarbiya jarayoni faoliyatining o’ziga xos turi sifatida uning maxsus va etakchi fazilati inson o’z munosabatini o’zgalar orasida amalga oshirishida ifodalanadi. Xuddi shunday fikrni B.G.Ananev “Inson bilishning predmeti sifatida” asarida quyidagicha ifodalaydi: “Inson xulqi ijtimoiy faoliyat ko’rinishlari (turlari)ning nafaqat murakkab majmuasi, mazkur muhitning moddiylashuvi sifatida namoyon bo’ladi, balki u muomala shaklida har xil ijtimoiy tuzilmalarda odamlarning o’zaro amaliy ta’siri tarzid. Uning fikricha, muomala qanday kechishidan qat’i nazar, hamkorlik munosabatlarida inson shaxsiy harakatini o’zi boshqarishi bilan bir paytda, uning ichki dunyosining qayta tuzilishi o’rtasida o’zaro aloqa hukm suradi. A.V. Petrovskiy shaxslararo munosabatlar jamoadagi faoliyatdan kelib chiqishini o’rgangan holda, ta’lim jarayonida o’qituvchining o’quvchilar bilan faoliyatini tashkil qilish faqat ularning muloqotga, muomalaga nisbatan ehtiyojini qondirish vositasi emas, balki o’quv materialini o’zlashtirishning ham muhim vositasi ekanligini ta’kidlaydi. Bu masalaga A.A.Bodalev boshqacharoq yondashadi va o’qituvchi bilan o’quvchining munosabati ularning o’quv-tarbiya jarayoninini samarali tashkil etishni vujudga keltirish uchun zarur asos deb hisoblaydi. Buning uchun o’qituvchilar o’quvchilarning shaxsiga xos xususiyatlari va fazilatlarini, maqsad va ehtiyojlarini hisobga olishlari shartligi, jamoa mu’tadil faoliyat ko’rsatish uchun unda ruhiy vaziyat osoyishta, do’stona, bir-biriga xayrixoh bo’lishi zarurligi uqtiriladi. Jamoada bunday psixologik muhitni tashkil etish uchun sinfda o’qituvchining pedagogik mahorati, ishlab-chiqarishda rahbarlarning boshqarish qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. U odamlarni ham obekt, ham sub’ekt sifatida ta’riflar ekan, o’zaro munosabatlarda bir- biriga moslik yoki mos kelmaslik hal qiluvchi omil ekanligiga alohida e’tibor beradi. O’zaro munosabatlarda shaxsning aqliy taraqqiyot darajasi, hissyoti, xarakter xislatlari, irodasi, dunyoqarashi va shaxsning barcha xususiyatlari qatnashadi.

V.Ya.Lyaudis tomonidan ishlab chiqilgan o’quv faoliyati tizimi va uning mazmun mohiyati jihatidan pedagogik psixologiya sohasi erishgan eng muhim yutuqlar hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning samaradorligini oshirishga qaratilgan turli psixologik jabhalarni o’rganish keyingi yillarda O’zbekistonda ham amaliyotchi psixologlarni tayyorlash va uning o’rni va vazifalarini tadqiq qilish psixologiya fanining keng tadqiqot ob’ektiga aylanib bormoqda. M.G.Davletshin o’z tadqiqotlarida o’quvchilarning o’qish faoliyatidagi ko’nikma, malakalarni hosil bo’lishi va psixik qobiliyatlarni rivojlantirish masalalarini ilgari surdi. Shuningdek, uning shogirdlari tomonidan tadqiqot muammosini ilmiy dalillar asosida asoslab berganlar. M.G.Davletshin ta’lim tizimida o’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning samaradorligini oshirishda o’qituvchi bilan o’quvchilar faoliyatining sostial-psixologik mexanizmlaridan o’rinli foydalanish zamonaviy pedagogda muallimning shaxsiga, kasbiga xos xislatlarning mujassam bo’lishi va ulardan o’qitishda o’rinli, me’yori bilan foydalana olishini nazarda tutadi. Shuningdek, o’qituvchining ezgu maqsad sari intilishi, uddaburonligi, mehnatsevarligi, kamtarligi, haqgo’yligi, sadoqatli bo’lishi, xulq-atvori, yurish turishi, o’zini qo’lga ola bilishi, tashqi qiyofasi, xullas, o’qituvchining milliy va umuminsoniy ahloq me’yorlariga mos keluvchi sifat hamda fazilatlari ta’lim jarayonida o’qituvchi bilan o’quvchi faoliyatining samarasini ta’minlovchi muhim omillar ekanligini e’tirof etadi. Psixolog E.G’oziev tomonidan ham o’quvchilar o’quv faoliyatlari xususiyatlari o’quvchilar o’qish jarayonlari va undagi qiyinchiliklar masalalari tadqiq qilingan. Uning “O’quv faoliyatini boshqarish” nomli o’quv qo’llanmasida o’quv jarayonni boshqarish, bu borada xorij tadqiqotlari o’quvchi shaxsi va aqliy taraqqiyot, intellekt muammolari tahlil qilingan. Shuningdek, olim tomonidan tafakkur muammosi keng doirada talqin qilinib, yoshga xos tafakkur jarayonlarini rivojlanish ko’rsatkichlari tadqiqot natijalari asosida yoritib berilgan. Ma‘lumki o’quvchilarning yetakchi faoliyatini o’qish hisoblanadi. O’quv faoliyati jarayonida mutaxassislarni tayyorlash asosiy maqsadlariga erishiladi. O’qish faoliyati o’quvchining psixik jarayonlarini xususiyatlarini rivojlanishiga kasbiy muhim bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni egallashga ta‘sir ko’rsatadi. Agar o’qish ijodga aylansa, o’quvchilarning hissiy sohasiga ijobiy ta‘sir qiladi., diqqat va xotirasini rivojlantiradi, qoniqish hissini yuzaga keltirdi, faoliyatga nisbatan qiziqishi ortadi. V.M.K arimova o’z tadqiqotlarida o’quv-tarbiya faoliyati samarali bo’lishi uchun saboq oluvchilar erkinligini oshirish, mustaqil va ijodiy fikrlashlari uchun zarur psixologik imkoniyatlarni ishga solish lozimligini ta’kidlaydi. Muallif o’quvchi va o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish malaka va ko’nikmalarini hosil qilish uchun, avvalo, o’qituvchi-o’quvchi, o’quvchi- professor o’zaro munosabatlarini tubdan o’zgartirish, bilim oluvchi shaxsni ta’lim jarayonining faol sub’ektiga aylantirish lozimligini ko’rsatadi. Buni maqsadga muvofiq amalga oshirishning bir qator psixologik shartlari va omillari mavjudligini ta’kidlaydi. B.R. Qodirov o’zining ko’p yillik ilmiy izlanishlariga tayangan holda ta’lim jarayonida o’qituvchi-o’quvchi munosabatlari eng avvalo, nimalarga e’tibor berish, ishni qanday boshlash zarurligi haqida qimmatli ma’lumotlar va ilmiy tahlillarni keltirib o’tadi. Olimning fikricha, ta’lim muassasalarida o’quv-tarbiya jarayonlari muvaffaqiyatini ta’minlashda, o’qituvchi- o’quvchi munosabatlarining psixologik jihatlarini oqilona yo’lga qo’yishda tashxis markazi xodimlari va psixologik xizmatning ahamiyati kattadir. Mazkur sohaning mas’ul xodimi, ‘ni amaliyotchi psixolog:

- o’quvchining individual-psixologik imkoniyatlarini har tomonlama chuqur o’rganib, shunga mos o’quv-tarbiya jarayonlarni tashkil etishda; - ta’limda jarayonida o’qituvchining o’quvchi bilan ishlashi va muloqotga kirishishining mos va qulay usullarini tanlashda va o’zgartirib turishda; - ta’lim va tarbiya jarayonlarini o’quvchilarning psixik rivojlanganlik darajalari va munosabatlariga qarab moslash hamda o’quvchilarda shaxsiy va kasbiy kutilayotgan psixologik imkoniyatlarning namoyon bo’lishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishda ta’lim sub’ektlariga yaqindan yordam berib borishni alohida qayd etadi [125;126]. G’.B.Shoumarov ta’lim tizimida psixologik xizmat muammolariga oid tadqiqotlarida bir qator qimmatli g’oyalarni va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan tavsiyalarni ilgari suradi. Olimning fikricha, bugungi kun ta’limi samaradorligini ta’minlash uchun ta’lim jarayonida o’qituvchi- o’quvchi faoliyatini oqilona yo’lga qo’yish zarur. Buning uchun avvalo, ta’lim jarayonini o’quvchining individual-psixologik imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etish, mavzuni samarali o’zlashtirishni e’tiborga olib, o’quvchi mustaqilligini amalga oshirish va mustaqil fikrlashi uchun zaruriy sharoitlarni yaratish lozimligi o’z navbatida o’qituvchida ta’lim jarayoni faoliyatini tashkil etishi uchun zaruriy bilimlar, malaka va mahoratlar mavjud bo’lishini alohida ta’kidlaydi. G’.B.Shoumarov ta’lim jarayonini har tomonlama samarali tashkil etishda ta’lim muassasalarida psixologik xizmatni belgilangan talab va me’yorlar darajasida yo’lga qo’yish lozimligini ham alohida ko’rsatib o’tadi [120]. A.M. Jabborov tadqiqotlarida ta’lim va tarbiya jarayoniga ta’sir etuvchi ijtimoiy- psixologik va milliy-madaniy omillar, o’zbek maktabi o’qituvchisining psixologik va etnik xususiyatlari, o’qituvchi-o’quvchilarning milliy-psixologik omillari keng qamrovli o’rganilgan. Muallif o’qituvchi va o’quvchi hamkorligining muvaffaqiyati pedagogning shaxsiy, kasbiy va milliy-psixologik qiyofasi qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi, deb baholaydi. YUqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki,o’qish, o’qitish masalasiga e’tiborining ortishi bu boradagi tadqiqot ishlari olib borilishiga turtki bo’ladi. O’quv faoliyati masalasining mohiyati mazmuni o’rganilgan bo’lsada, yosh olimlarimiz tomonidan uning o’rganilmagan jabhalari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Psixolog olimlar tomonidan olib borilgan yuqoridagi qator ilmiy tadqiqotlarida ta’lim tizimini takomilashtirishga oid doir muammolarning juda ko’p jihatlari o’rganilgan ва таълим- tarbiya jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirishda amaliyotга кеннг тадбиы этилмоқда. 1. 2. Ta’lim jarayoni haqida qisqacha tushuncha. Ta’lim ikki tomonlama xarakterga ega bo’lib, o’qituvchi (ta’lim beradi) va talaba (ta’lim oladi) larning hamkorlikdagi faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Ta’limning muvaffaqiyati, birinchidan o’qituvchi bilan talabalar jamoasi hamkorligidagi faoliyatining faol tarzda o’tishiga, ikkinchidan, nimalardan saboq berishga, Kim tomonidan tashkil qilishga, uni qanday metodlar Bilan amalga oshirishga va kimlarni o’qitishga ko’p jihatdan bog’liqdir. Pedagogik psixologiyada ta’lim /o’qitish/, o’qish /o’rganish/ bilan bir qatorda o’zlashtirish tushunchasi ham qo’llaniladi. Oliy maktab amaliyotida o’qish va o’qitish oldiga qo’yiladigan asosiy vazifa bilimlarni, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishdan ibratdir.

O’zlashtirish jarayoni inson faoliyatining ajralmas qismi bo’lib pedagogik psixologik ta’sirlar talabalar ongida qay yo’sinda tasavvur obrazlari, fikr va mulohazalar bo’layotganligi, ularning amaliy faoliyatlarida qanday shaklda aks etayotganligi, psixik o’sishga, ilmiy dunyoqarash va e’tiqodlarni egallashga yordam berayotganligini aks ettiruvchi murakkab jarayon hisoblanadi. Ta’lim jarayonida kuzatuvchanlik va tafakkur tarkib toptirish. Kuzatuvchanlikni talabaarda shakllantirish uchun o’qituvchi ular oldiga aniq va muayyan maqsad qo’yishni: yaxlit predmetdan bo’lak va qismlarni ajratishni, obyektlarni o’zaro taqqoslashni, muxim va nomuxim belgilarni farqlashni o’rgatish lozim. Kuzatish yordamida o’rganilgan narsa va hodisalar talabalar tomonidan rasmlar, chizmalar, loyihalar, esdaliklar, muloxazalar tarzida qayd qilib boriladi. Faol maqsadga yo’naltirilgan uzluksiz kuzatish zamirida ularning kuzatuvchanlik xususiyati tarkib topadi va bilimlarni puxta, tez va aniq o’zlashtirish uchun xizmat qiladi. Bilimlarni o’zlashtirishning muxim tomonlaridan biri o’quv materialini tushinishdan iborat bo’lib, ularning o’zoro bog’liqligi, predmetlararo aloqasi, muayyan sohalarga va tizimlarga taalluqligini anglash bosqichiga ko’tariladi. Talaba o’rganilayotgan materiallarni o’tilgan mavzular bilan murakkab ichki bog’lanishga ega ekanligini, qonuniyat ta’rifini, sabab- oqibat munosabatlari kelib chiqishini tushunish imkoniyatiga ega bo’lmog’i zarur. Bu narsalarni oddiy idrok qilish yoki kuzatish orqali anglab bo’lmaydi. Shuning uchun u fikrlash, mulohaza yuritish, ijodiy izlanish, ya’ni tafakkur qudrati Bilan aniqlanadi. O’quv materiallarini o’zlashtirish uchun talabalar matndagi har bir tushunchalarni anglab yetmog’i zarur. Masalan, «kitob» - umumiy tushuncha, ya’ni bunda bir jinsdan bo’lgan ko’p narsa va hodisalar gavdalanadi; «Samarqand» - yakka tushuncha, chunki yakka nom haqida ma’lumot beradi; «daraxt» -yaqqol tushuncha, bu yerda alohida olingan bir butun narsaga aloqadorlik aks ettirlmoqda; «siyosat» mavhum tushuncha. Hatto talabaga «gulzor» so’zini to’planma tushunchalarga taalluqli ekanligini isbotlab, dalillab bermog’i shart. Bilimlarni aniqlash va ularni mustaqil o’zlashtirish jarayonida fikr yuritish operasiyalaridan unumli foydalanmog’i darkor. Masalan: matnni tahlil va sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish, tizimlashtirish va hokazo. Tahlil narsa va hodisalarni fikran tarkibiy qismlarga ajratishdan iborat bo’lib, unda butunning bo’laklarga nisbatan munosabati aniqlanadi. Sintez esa, aksincha, fikr obyekti bo’lgan narsa va hodisalarning tarkibiy qismlarini fikran bir butun qilib qo’shishdir. Ta’lim jarayonida xotira. O’quv materialini esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirishsh uchun xotiraning bir necha xil vositalaridan foydalaniladi. Dastlab bilimlar, axborotlar talaba ongiga assosiativ yo’l bilan boradi. Jumladan, o’rganilayotgan narsa va hodisalarning o’zaro o’xshashligi, yondoshligi, qarama-qarshiligi /kontrast holati/ mavjud bo’lgandigi sababli ular yegilroq o’zlashtiriladi. Ba’zan qonun va qoidalar ma’nosiga tushunmay, mexanik ravishda yod olinadi. Lekin, bunday materiallar esda po’xta saqlanmaydi. Ana shuning uchun o’quv materiallari mohiyatini imkoni boricha mantiqiy yo’l bilan esda olib qolish kutilgan samaralarni beradi. Ayniqsa , esda olib qolishning omilkor usullaridan foydalanish o’zlashtirish sifatini oshiradi. Chunonchi, ma’nosiga ko’ra matndagi so’zlarni, iboralarni fikran guruhlashtirish, matndan tayanch nuqtalarini topish, matn buyicha reja tuzish, o’tilgan mavzularni idrok qilgan holda yangi mavzuni takrorlashning axamiyati nixoyatda kattadir. O’zlashtirish jarayonidagi samaradorlik ko’p jihatdan talabalarga beriladigan ustanovkalarga /ularning ruhan shu narsana qabul qilishga tayyorgarligi, yaqqol ko’rsatmalar berilishi, inson o’zini-o’zi yo’naltirish jarayoni/ bog’liqdir. Odatda ularning /materiallarning/

xususiyatlaridan kelib chiqqan holda uzoq yoki qisqa muddat esda saqlashga, aniq esga tushirishga, erkin fikr yuritishga mo’ljallangan ko’rinishlarga ajratish mumkin. Ta’limda diqqat va qiziqishlar. Bilish jarayonining barqarorligi, mazmundorligi va tartibliligi bevosita diqqatga bog’liqdir. Diqqat passiv, kuchsiz bo’lgan vaqtda bilish jarayoni sekinlashadi yoki tormozlashadi. Talabalarning diqqati uzoq vaqt davomida muayyan vazifaga qaratilgandagina bilish jarayoni amalga oshadi. Diqqat faolligiga ko’ra ixtiyorsiz, ixtiyoriy , ixtiyoriydan keyingi; obyektga qarab tashi, ichki; faoliyat shakliga qarab yakkahol, guruhiy, jamoaviy turlarga bo’linadi. Ixtiyorsiz diqqat ta’lim jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, o’qitishda diqqatning faqat manna shu turiga asoslanib ish ko’rish maqsadga muvofiq emas. Ma’lumki, o’ta qiziqarli ma’ruzalar, mashg’ulotlar talabalarning fikr yuritishiga, qiyinchiliklarni yingishiga salbiy ta’sir qiladi. Saboq berish jarayonida ko’proq ixtiyoriy diqqatga tayanish yaxshi natija beradi. Chunki, irodaviy diqqat Bilan emosional qiziqishning birlashuvi diqqatni shakllantirishning muhimsharti hisoblanadi. Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish kerakki, irodaviy diqqatdan uzoq fursat foydalanish uning chalg’ishiga olib keladi. Binobarin, mashg’ulotlarda diqqatning har qaysi turidan foydalanish zarur. Ayniqsa, bu o’rinda ixtiyoriydan keyingi avtomatlashgan diqqat turi alohida axamiyatga ega. Ta’lim jarayonida qiziqishning roli g’oyat muhim. Chunki qiziqishlar talabalarning o’qishga nisbatan munosabatini, o’quv predmetlarining mazmuniga ko’ra moyillik kuchini aks ettiradi. Moyillik kuchi ularda yuzaga kelgan bilimga nisbatan extiyojlariga javob reaksiyasini bildiradi; bilishga chanqoqlik xislarini qondirish vositalarini izlab topishga yo’l ochadi. Qiziqishlar, odatda, bevosita va bavosita, beqaror va baqaror, keng va tor, umumiy va maxsus turlarga bo’linadi. U sinchkovlik, bilishga qiziqish, turg’un qiziqish bosqichlarini bosib o’tadi. Qisqa muddatli sinchkovlikka ega bo’lgan talabalar mashg’ulotda olgan bilimlarni oddiygina idrok qilish bilan kifoyalanib, ichki mohiyatni ochib berishga urinmaydilar. Qiziqishlikka ega bo’lganlar – predmet, voqyea va hodisalarni o’zaro jamlab umumiy xulosa chiqarishga harakat qiladilar. Lekin bunday haarkatlarni amalga oshirishda chuqur mazmunga ega emasligi namoyon bo’ladi. Bilishga qiziqish paydo bo’lgan talabalar o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga tadbiq qilishga intiladilar. Ularning intilishlari barqaror xarakter kasb etib, narsa va hodisalar mohiyatini anglab olishga qaratilgandir. Turg’un qiziqishni egallagan talabalarga bilimlarni amaliyotga tadbiq qilishdan, maqsadni aniq yoritishdan tashqari barcha narsa va hodisalarning o’zaro munosabatlarini tushuntirib berishda hamma vaqt ijobiy munosabat, ijodiy yondoshish xarakterlidir. Ularda tashabbuskorlik, ijodiy izlanish, tirishqoqlik kabi shaxs sifatlari majmuidir. Ta’limda irodaning roli. O’zlashtirishning samaradorligi talabalarning irodaviy zo’r berish, ma’naviy extiyoji va anglashilgan o’quv motiviga bevosita bog’liq. Shunday ekan, ularni qiyinchiliklarni yengishga, ayrim paytda duch keladigan muvaffaqiyatsizliklar oldida dovdirab qolmasdan, balki ularni o’z- o’zini boshqarishga buyruq berishga o’rgatish ayni muddaodir. Buning uchun ularda qiyinchiliklarni yenga olish o’quvini, o’z-o’zini qo’lga olish fazilatini shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda o’z-o’zini tarbiyalash, o’z-o’zini takomillashtirish, ichki imkoniyatini ruyobga chiqarishga xizmat qiluvchi treninglar, ishbilarmonlik qyinlari, rolli va syujetli o’yinlarga oid mashqlar majmuasi, mashqlar to’plami mavjuddir. Ularning har biridan unumli foydalanish yo’l-yo’riqlarini talabalarga tanishtirish o’qituvchining kasbiy burchidir.

Ta’lim jarayonida o’qituvchi bilan talabalar muloqoti va muomalasini oqilona tashkil qilish, talabalarning individual-tipologik jinsiy, etnopsixologik, hududiy, yosh davrlari xususiyatlariga, intellektual rezervlariga, iqtidoriga e’tibor berish, hamkorlik faoliyatini, to’g’ri joriy qilish o’quv-tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam beradi. II BOB. MAKTABDA O‘QITUVCHINING O‘QUVCHILAR BILAN ISHLASH FAOLIYATINING AMALIY O‘RGANILISHI 2.1.O‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlashida dars o‘tish usullariga psixologik yondashuv O‘qituvchining o‘rni va uning vazifalari o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor qaratilishining naqadar muhim ahamiyatga egaligi bilan belgilanadi. Zamonaviy o‘qituvchi ijtimoiy psixolog bo‘lmasligi mumkin emas. Shuning uchun ham u o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yo‘lga solish, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Dars o‘tish usullariga psixologik yondashuv Pedagogik jarayon bevosita pedagog tomonidan tashkil etiladi. Pedagogik jarayon qayerda va qanday pedagog tomonidan tashkil etilmasin, u baribir bitta tuzilishga ega bo‘ladi: ya’ni maqsad- tamoyillar mazmuni-metodlari-vosita-shakli. Maqsad - pedagog va o‘quvchi intilayotgan birgalikdagi pedagogik harakatlarning yakuniy natijalarini aks ettiradi. Tamoyillar-maqsadga erishishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Mazmuni – bu tanlangan yo‘nalish bo‘yicha qo‘yilgan maqsadlariga erishishi uchun o‘quvchilarga beriladigan ajdodlar tajribasining bir qismidir. Ta’lim mazmuni – maxsus tanlab olingan va jamiyat tomonidan (davlat tomonidan) tan olingan ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat uchun o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan insoniyatning obyektiv tajribasi elementlarining tizimidir. Ta’lim mazmuni - o‘quv muassasasi erishishga intiladigan yakuniy natijadir, bilimlar, mahorati, ko‘nikmalari, shaxsiy sifatlari kategoriyalarida ifoda etiladigan o‘sha darajasi va o‘sha yutuqlaridir. Metodika – bu mazmuni yetkaziladigan va qabul qilinadigan pedagog va o‘quvchining harakat vositalari, mazmuni bilan moddiylashtirilgan predmetli «ish» usuli sifatida metod bilan birgalikda foydalaniladi. Pedagogik jarayonni tashkil etish shakli unga mantiqiy yakunlanganlik, tugallanganlikni beradi. Pedagogik jarayonning dinamikligiga uning uch tarkibi o‘zaro bog‘liqligi natijasida erishiladi: pedagogik, metodik va psixologik. Pedagogik tuzilishning asosiy jarayonlarini tashkil etish masalalarini hal etib ta’lim va tarbiya, uning maqsadlarini, shaklini, mazmunini va shu kabilarni aniqlashni ta’minlaydi. Metodik tuzilishini yaratish uchun maqsad bir qator masalalarga bo‘linadi, unga binoan pedagog va o‘quvchilarning faoliyat bosqichi ketma-ketligi tartibi aniqlanadi. Masalan, metodik tuzilishiga tayyorlanuvchi yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi, kuzatish joyiga harakatlanish, obyektni kuzatishni, ko‘rganlarini qayd etishni o‘z ichiga oladi. Pedagogik jarayonlarning pedagogik va metodik tuzilishlari uzviy ravishda bir-biri bilan bog‘liqdir. Bu ikki tuzilishdan tashqari pedagogik jarayon yanada murakkab bo‘lgan – psixologik tuzilishni ham o‘z ichiga oladi. Psixologik tuzilish esa quyidagi komponentlarni qamrab oladi: idrok etish, fikrlash, anglash, eslash, ma’lumotlarni o‘zlashtirish jarayonlarini; o‘quvchilarning qiziqishlari, ishtiyoqlari, o‘qish sabablari, hissiy kayfiyatlari dinamikasini;

jismoniy va nerv – psixik keskinlikni kuchaytirish va pasaytirish, faollik dinamikasi, ishchanlik qobiliyati va toliqishini; Shunday qilib, darsning psixologik tuzilishi uchta tarkibiy qismdan iborat: idrok etish jarayonlari; bilim olish sabablari; keskinlik. O‘qitish metodlari pedagogik jarayon tuzilishida o‘zining alohida o‘rniga ega. Ularni o‘quv materiallarini ishlab chiqish yordamida ma’lum maqsadga erishishga qaratilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro aloqalari usullarini navbatma – navbat almashinishi tushiniladi. «Metod» so‘zi (grekcha – biror narsaga yo‘l) – maqsadga erishish usuli, bilim olish usulidir. O‘qitish shakli – bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning bilim olish davomidagi uyushtirilgan o‘zaro aloqalaridir. Adabiyotlarda quyidagi o‘qitish shakllari ko‘rsatiladi: frontal’, individual, guruhli, sinfda – dars paytida, kechki (hamda shunday shakllari ham mavjudki dars, ekskursiya, seminar, ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, ishlab chiqarish amaliyoti, imtihonlar, maslahat). Metodni shakldan farq qiladigan asosiy ko‘rsatkichi bilim olish usuli ko‘rsatilganligi va o‘quvchining o‘zi ishtirok etishga bog‘liqligidir. Pedagogik adabiyotlarda «o‘qitish metodi» tushunchasini o‘rnini aniqlash borasida hech bir fikr aytilmagan. Masalan, Y.K.Babanskiy shunday deb hisoblaydi: «O‘qitish metodi deb ta’lim masalalarini hal etishga qaratilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning tartibga solingan va o‘zaro bog‘langan faoliyati usuliga aytiladi». T.A.Il’ina o‘qitish metodi deganda «o‘quvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish usuli», deb tushunadi. Didaktika tarixida o‘qitish metodlarini turlicha guruhlarga ajratish yuzaga kelgan – so‘z bilan, amaliy, ko‘rgazmali – bu usullar eng ko‘p tarqalgan hisoblanadi. Har qanday usullar va metodik uslublar pedagogika amaliyotida uslublar bilan amalga oshiriladi. Metodik uslublar - o‘qitish jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning alohida harakatlarini ifoda etuvchi u yoki bu usulning elementidir. Metodik uslublarning turli – tumanligi ularni tizimlashtirishni talab etadi. Ular mantiqiy, tashkiliy va texnik xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Birinchi navbatda turli usullarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan uslublarga ajratish mumkin. Barcha uslublarda ham bir xil mantiqiy uslublardan foydalaniladi: belgilarini ajratish, hodisalarni (obyektlarni) o‘xshashligi va farqi bo‘yicha taqqoslash, xulosalar, umumlashtirish va boshqalar. Bu holat o‘quvchilar fikrlashi va ularning ishdagi mustaqilliklarini rivojlantirishda hamma usullar imkoniyatlarini muhim darajada belgilaydi. Tashkiliy uslublar o‘quvchilarning e’tiborini, idrok etish va faoliyatlarga yo‘naltiriladi. Texnik uslublarga turli uskunalar, yordamchi vositalar, metodikalardan foydalanish kiradi. Mashg‘ulotlarda har bir usul ko‘plab xususiyat va turlarga ega bo‘lgan metodik uslublar bilan ochib beriladi. Idrok etish qiziqishlarini uyg‘otish va rivojlantirish, mehnat madaniyatini tarbiyalash uslublarini ko‘rsatish mumkin, lekin ular uchta asosiy guruh metodik uslublar bilan amalga oshiriladilar. Metodik uslublarning ko‘pligi va ayniqsa ularning birga bo‘lishi o‘qituvchilarning ijodiy tashabbuskorligini va pedagogik mahoratlarini ko‘rsatadi. Ijodiy ishlovchi pedagog yangi uslublar kashf etadi, hammaga ma’lum uslublarni o‘zgartiradi, yanada yaxshiroq ta’lim va tarbiyaviy samaraga erishadi. So‘zli usullar. Suhbat masalalari hal etishda o‘qituvchilar va o‘quvchilar ham ishtirok etishi bilan ta’riflanadi. Suhbatning maqsadi o‘quvchilarning bilimini hal etilishi kerak bo‘lgan masalaga yo‘naltirilishi bilan belgilanadi. Suhbat natijasida o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligi ostida ma’lum

xulosaga kelishlari, umumlashtirishlari kerak. U o‘qituvchilarga noma’lum materiallardan qurilmasligi kerak: o‘quvchilarda bo‘lmagan bilimlarni ulardan qiynab talab etishga vaqtni bekorga o‘tkazish mumkin emas. Suhbat yakunlovchi yoki umumlashtiruvchi darslarga va ilgarigi bilimlarini yangilari bilan bog‘lovchi darslarda, ayniqsa, ahamiyatga ega bo‘ladi. Har qanday suhbatning asosiy tuzilish elementi o‘qituvchining savollari hisoblanadi. Ular bayon etilayotgan materialdan tabiiy kelib chiqishi va o‘quvchilarning diqqati muhimlarini o‘zlashtirishga qaratilishi kerak, ilgarigi tayyorgarligi yoki o‘quvchining haqiqiy mavjud shaxsiy tajribasiga tayanishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchilar faolligini ularga beriladigan savollarni murakkablashtirib borish yordamida suhbatda ishtirok etishlari darajasini asta oshirib boradi. O‘qituvchining savollari o‘quvchilarning bilimlaridan o‘zlari mustaqil foydalanishlariga o‘rgatishlari kerak. Savollarning mos ravishda to‘g‘ri qo‘yilishida javoblar ham rivojlanadi, murakkablashadi, o‘quvchilar yanada mantiqiy masalalarni yechib boradilar. Bu esa aqliy rivojlanishning muhim tomoni hisoblanadi. Savol – javob usulida bayon etilganida o‘quvchiga o‘z diqqatini uzoq vaqt jalb etishi kerak bo‘lmaydi, chunki murakkab fikrlar uning oldida qismlarga ajratilib ifoda etiladi, ularni o‘zlashtirish doimiy tekshirib boriladi. Hikoya qilish usuli biror bir hodisalar yoki odamlar hayotidan hodisalarni, buyuk kashfiyotlar tarixi, olimlar hayoti, umuman inson ongi, uning psixologiyasini o‘rganish bilan bog‘liq ijodiy faoliyati haqida bo‘lsa psixologiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladi. Ba’zi hollarda o‘qituvchining hikoyalari mashg‘ulotlarda syujetli va obrazli ko‘rinish oladi. Aynan hikoyada javob yoki pedagogikada shunday ataluvchi so‘z bilan tasvirlash qo‘llaniladi. Hikoya qilish boshqa usullar kabi induktiv qurilishi mumkin, bunda bir qator ma’lumotlardan umumlashtirish kelib chiqadi yoki deduktiv, bunda umumiy holat ma’lumotlar bilan tushuntiriladi. Tushuntirish - hikoyadan farq qiladi - o‘quv materiallarini faktlarni tahlil qilish va xulosalar ifoda etib isbotlash asosida aniq bayon etish hisoblanadi. Amaliy ishlarni bajarish bo‘yicha qisqacha, aniq ko‘rsatmalar o‘tkazish ham tushuntirish hisoblanadi. Maktab ma’ruzasi faqatgina katta sinflarda (kollejlarda) qo‘llaniladi. Shunda ham o‘qituvchi butun dars davomida materialni aytib berish bilan shug‘ullanmaydi: dars paytida u o‘quvchilardan so‘raydi, topshiriq beradi va uy vazifasini tushuntiradi. Har qanday usuldan foydalanishda ham o‘qituvchi o‘quvchilar nutq madaniyatiga katta e’tibor beradi. Ayniqsa, so‘zli usullarda uning rivojlanishini ko‘zda tutish juda muhim. O‘quvchilarga beriladigan savollar asta – sekin murakkablashtiriladi. O‘quvchilar avvaliga qisqacha, keyin esa keng javob berib, mustaqil ravishda taqqoslaydilar, xulosa chiqaradilar, mulohazalarni bayon etadilar. Keyinchalik o‘quvchilar ilmiy mavzularda qisqacha xabarlar va hisobotlar bilan ishtirok etishga o‘rgatiladilar. Ko‘rgazmali usullar. Ko‘rgazmali usullarni umumiy yaqqollik, pedagogik tamoyil bilan aralashtirish kerak emas. Darsni ko‘rgazmali usullar bilan o‘tkazganda ko‘rgazmali qurollarga yordamchi emas, balki asosiy o‘rin beriladi. Amaliy usullar. Psixologiya fanida qo‘llaniladigan ilmiy tadqiqotlar usuli bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, ilmiy psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan ko‘plab usullar ichida, eng ko‘p qo‘llaniladigani aynan kuzatish va tajriba hisoblanadi, ya’ni narsa va hodisalar inson psixikasini bevosita laboratoriya va tabiiy sharoitlarda o‘rganish bilan bog‘liq usul hisoblanadi.

Kuzatish – bu hodisalar berilishiga aralashmay turib, psixik jarayonlarni tabiiy sharoitlarda maqsadga muvofiq bevosita his etib qabul qilishdan iborat. O‘quvchilar kuzatishni ko‘chada, uyda va darsda shu bilan birga kuzatishni o‘quvchilar bevosita o‘qituvchi rahbarligi ostida, mustaqil, og‘zaki yoki yozma topshiriqlar bo‘yicha olib borishlari mumkin. Psixologik fan sohasida ilmiy tadqiqot vazifalarining va maktabda psixologiya o‘qitishning turlicha bo‘lishiga qaramasdan (psixika va ongning yangi faktlari va qonuniyatlarini ochish) maktabda (kollej, liseyda) psixologiyadan dars o‘tish usullari o‘quvchilarni ilmiy tadqiqot metodikasi boshlanishi bilan tanishtirishi yaqqol ko‘rinib turadi. Shuningdek, kuzatishlar ularni amalga oshirish muddati bilan ikki guruhga ajratiladi. Qisqa vaqt va uzoq vaqt davom etadigan usullar. Qisqa vaqtlilari to‘laligicha darsga qaratiladi va tarqatilgan materiallar bilan bajariladi. Uzoq vaqtlilari darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladi, lekin ularning olib borilishi va natijalari darsda namoyish etiladi. Bu jarayonda o‘z- o‘zini kuzatish muhim rol’ o‘ynaydi. Tajriba ham qisqa vaqtli va uzoq davom etadigan ko‘rinishda bo‘ladi. Tajriba ishlarini o‘quvchilar odatda mashg‘ulotlardan tashqari vaqtda olib boradilar. O‘quvchilar uylarida oddiy tajriba o‘tkazishdan boshlab tajribalar olib borishga, bog‘chada, maktabda yanada murakkabroq va uzoq davom etadiganlariga tayyorlanib boradilar. Psixologiyada o‘qitish usulini tanlash tasodifiy ixtiyoriy bo‘lishi mumkin emas. Uni ikki muhim pedagogik talablarga rioya qilib amalga oshiriladi: birinchidan, o‘quv materiali; ikkinchidan o‘quvchilar yosh va psixologik xususiyatlari hisobga olinadi. Psixologiyadan dars o‘tishda idrok etish faoliyati turlari va fikrlash shakllarini yo‘naltirish maqsadida o‘qitishning ko‘p ko‘rinishli usullaridan foydalanish zarurdir. Hozirgi zamonaviy faol o‘qitish usullarida ko‘rsatilgan fikrlash turlarini shakllantirishni boshqarish maqsadida foydalanish uchun eng qiziqarli bo‘lgan uchta usulini ko‘rsatamiz. Bular dasturlashtirilgan o‘qitish, muammoli o‘qitish va interaktiv (kommunikativ) o‘qitish usullaridir. Bu usullar ishlab chiqilishi va tarqalishi tarixiga to‘xtalib o‘tirmay, ularning har biri an’anaviy o‘qitish usullarining cheklanmaganligini va yangi «faol» usullar bilan yaratiladigan to‘siqlarni yengib o‘tishga urinish sifatida paydo bo‘lganligini ta’kidlash mumkin. Masalan, dasturlashgan o‘qitish metodlari an’anaviy o‘qitishning maqsad, vazifalarni yechish usullarini, rag‘batlantirish shaklini va darsni bilishini nazorat qilishni aniqlash va operasiyalashtirishni hisobiga qayta tashkil etishni ko‘zda tutgan. Muammoli o‘qitish usuli o‘qitish jarayonining dasturlashtirish metodlari yo‘nalishida haddan tashqari rasmiylashtirishga ma’lum miqdorda javob bergan. Bu metodlar, dasturlashtirish aspektiga emas, balki o‘quvchi shaxsi tushib qolgan vaziyatga e’tibor beriladi. Ularni tashkil etilishi va boshqarish markazida o‘quvchining muammoli vaziyatda ishtirok etishi hisobiga ular fikrlash faoliyati sababi va usullarini qidiradilar. Interaktiv o‘qitish usullari bilimlarni inson o‘zaro munosabatlari va aloqalarini tashkil etish yordamida o‘zlashtirish jarayonini boshqarish usullariga murojaat etadi. Shu bilan o‘qitishni boshqaruv markaziga o‘qitilayotgan odamning o‘zini, uning o‘quv jarayonining boshqa real ishtirokchilari bilan o‘zaro aloqalarini qamrab oladi. O‘qitish – bu ijtimoiy, jamoatchilik jarayoni bo‘lib, juda individual emasligini tan olgan holda qo‘yilishi dastlabki qadam bo‘ldi. Bu usullardan har biri o‘ziga xos harakatlar yig‘indisi yaratilib, ular bilan o‘quvchilarning idrok etish faoliyatini rivojlantirish jarayonini boshqarish vositasi sifatida usul mazmuni ifoda etiladi va uning ta’sir chegaralari belgilanadi. Dasturlashtirilgan o‘qitish metodlari tizimi – bu dasturning dozalashtirilgan qadamidir. Muammoli o‘qitishning algoritmi – muammoli vaziyat va uning turlari, evristik dasturlar va boshqalardan iborat. Interaktiv o‘qitish – jamoa bo‘lib bahslashish, o‘quv – rolli o‘yinlar, dialoglar ssenariysi va muammoni jamoa bo‘lib birgalikda hal etishda poliloglar (o‘zaro munosabatlarni bosqich va davrini ko‘rsatib) masalani birgalikda hal etuvchilar o‘rtasida («mozgovoy shturm» misollaridan biri) o‘zaro munosabatdan iboratdir. Muammoni jamoa bo‘lib hal etish algoritmi,

evristika va ssenariysi, ularning har birini qo‘llanilishi doirasiga mosligini hisobga olgan tizimidagina o‘qitishni boshqarish maqsadida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ko‘p turli usullari sifatida qaralishi kerak. Rasmiy va norasmiy fikrlashni shakllantirish uchun faqatgina algoritmlar kamlik qiladi va aksincha, oddiy ko‘nikmaga o‘qitish uchun murakkab evristika mos kelmaydi. Muammoni jamoa bo‘lib hal etish esa «vaziyatni hal etish» va intuisiyani yuzaga keltirish vazifasiga mos keladi. Birgalikdagi o‘quv faoliyatining umumiy xususiyatlari shaxsni tubdan o‘zgartirish hisoblanib, shaxsning rivojlanish qonuniyatlarini qayta qurish o‘zlashtirilgan mazmuniga munosabati sifatida, o‘zlashtirilgan o‘zaro aloqalar ham qadriyatli ko‘rsatmalar, ma’noli yo‘nalishlar, o‘qitish maqsadi va o‘qitish ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar usullarini o‘zida ifoda etiladi. Shaxsning holatlardagi o‘zgarishi faoliyatni o‘zlashtirishning yangi bosqichiga va o‘quvchi o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarning yangi shakllariga o‘tishiga sabab bo‘ladi. O‘quvchilar, o‘quvchilar idrok etish faoliyatini faollashtirishga yordam beruvchi usullar orasida o‘quv – rolli o‘yin alohida o‘rin tutadi. Bu tushunchaning mohiyati bo‘yicha o‘quvchilar, o‘quvchilar tomonidan shartli ravishda va o‘quv maqsadida odamlarning haqiqiy faoliyatlarini qayta takrorlash (o‘xshatish) dan iborat bo‘ladi. O‘quv – rolli metodni boshqa usullardan farq qiluvchi muhim belgisi, unda har bir o‘quvchining jamoa bo‘lib - o‘ynalayotgan syujetning ma’lum rolini qabul qilib olib va bajarishi yo‘li bilan haqiqiy vaziyatni qayta tashkil etish, amalga oshirilish jarayoni hisoblanadi. O‘quv – rolli o‘yinda quyidagi amaliy mahoratlar shakllantiriladi: Mustaqil bilimlarni egallash mahorati; Masalani yechishdagi evristik, shu jumladan umumiy mahoratlari; Sinflarda aniq – fan masalalarini mustaqil yechish mahorati. O‘quv – rolli o‘yinda o‘quvchilarda ilgari salbiy yoki spesefik munosabat uyg‘otgan nazariy qoidalar (qonunlar, qoidalar, tushunchalar) yaxshi o‘zlashtiriladi. O‘quv – rolli o‘yinning xususiyati unda masalani yechish jarayonini jamoaviy xarakterdaligi ko‘zda tutiladi. Natijada shunday namunalarda o‘qitish uchun sharoit yaratiladiki, bunda bo‘sh o‘quvchilar kuchliroq o‘quvchilarni kuzatadilar va o‘zlari ham ularning namunalari bo‘yicha harakat qiladilar. Rolli - o‘yinda o‘quvchilarga javob aloqasi ahamiyatli bo‘ladi, unda ular haqiqiy hayotda odamlar o‘zlarining qilmishlari oqibatlari haqida qanday qilib bilib olishlarini tasavvur qiladilar va bilib oladilar. Buning natijasida o‘quvchilarni o‘z-o‘zini boshqarish asosida o‘qitish imkoniyati yuzaga keladi. O‘quv – rolli o‘yinlarning samaraliligini uning ishtirokchi-larining o‘yin paytida masalani hal etishda faolliklari keskin o‘sib borishi, ishtirokchilarning faolligini o‘sishi manbai esa savollarning kuchliligi hisoblanadi. 2.2. O‘quvchilar bilan ishlashda o‘qituvchining bilimi, pedagogik mahorati va qobiliyatlari O‘qituvchi bo‘lish uchun kasbni sevishdan tashqari, o‘z fani bo‘yicha chuqur, shuningdek yondosh fanlar sohasida ham keng bilimga ega bo‘lish kerak. Bola bilimdon o‘qituvchini hurmat qiladi. Yosh inson qoshida obro‘yini qozonishni istagan o‘qituvchi o‘z kamoloti ustida muttasil, doimiy ishlamog‘i lozim.

Hayot, fan va madaniyat juda katta sur’at bilan rivojlanmoqda. Hozir axborotlar nihoyatda ko‘paygan davr. Axborotlar oqimi ichidan o‘zi uchun eng muhimini topa olish biz o‘qituvchilardan tinmay o‘qishni talab etmoqda. O‘qituvchi o‘z ustida ishlamasligining yomon oqibati shundaki, u o‘quvchilar umrini zoye ketkizadi. O‘quvchining oltin vaqtini behuda oladigan o‘qituvchi esa bir umr ziyo bermay, dudlab yotgan chiroqni eslatadi. Ziyokor-o‘qituvchi esa mudom porlab nur bermog‘i, o‘z ziyosidan avlodni bahramand qilishi lozim. Inson boshqa birovga nur berishi uchun o‘zi porlashi kerak. O‘z ustida ishlamay, hayotdan orqada qolayotgan ayrim o‘qituvchilarning ishlari ko‘ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday ekan, aziz o‘qituvchi, sinfda senga termilib turgan va sendan ruhiy oziq kutib o‘tirgan qora ko‘zlar oldiga aslo tayyorlanmay kira ko‘rma! Aks holda, u cho‘lpon ko‘zlarda o‘zingga nisbatan g‘azab va nafrat o‘tini yoqqan bo‘lasan. «Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘qituvchilar oldiga juda katta va mas’uliyatli vazifalar yukladi. Bu esa o‘qituvchilardan o‘z ustlarida muntazam tinmay ishlashlari va yosh avlodni o‘z Vataniga, xalqiga munosib insonlar qilib tarbiyalashni talab etadi. O‘qituvchilik kasbi ulug‘ va sharafli, murakkab, o‘z o‘rnida mas’uliyatli kasblardan biridir. Dunyodagi barcha insonlarni komil bo‘lib yetilishiga o‘qituvchi sababchi bo‘ladi. Barcha joylardagi hamma kasb-hunar, ilmli, olimu-fuzalolar o‘qituvchining mehnati samarasidir. O‘qituvchi mehnatini biror narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydi. O‘qituvchilik kasbini egallashga intilayotgan har bir inson o‘zida avvalo iroda, sabr-matonat, pedagogik mahoratni, o‘qituvchilik ixtisosligiga xos bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallashi lozimdir. Mahoratli o‘qituvchi o‘zini mahorat egasi sanasa u quyidagi bilim, ko‘nikma, malakalarni egallagan bo‘lishi zarurdir. 1.O‘qituvchi dunyoqarashi keng, hamma voqea, hodisa ustida erkin fikr yurita olishi zarurdir. 2. Mustaqil O‘zbekistonimiz o‘qituvchisi birinchi galda o‘zi o‘qitadigan fanni chuqur egallagan bo‘lgandagina o‘quvchilarda umumiy va kasbiy ta’lim sifatini oshira oladi va ularda fan - texnika hamda amaliy faoliyatga qiziqish va istak hosil qila oladi. 3.O‘qituvchi hozirgi zamon fan-texnika talabiga muvofiq yaxshi dars berishi va uning har minutidan unumli foydalanishi zarur. 4.O‘qituvchi yaxshi o‘qituvchi bo‘lishi uchun pedagogika, psixologiyaga qo‘shib, o‘z fanining metodikasini yaxshi bilmog‘i lozim. 5.O‘qituvchining umumiy madaniyati yuqori bo‘lishi bilan birga bu kasb adabiyot va san’at sohasidagi bilimlarga ega bo‘lishni talab qiladi. 6.O‘qituvchi pedagoglik odobiga rioya qilishi kerak. Pedagoglik odobi o‘qituvchilik kasbiga xos fazilatlardan bo‘lib, u o‘qituvchining bolalar bilan ishlashi jarayonida uning tajribasi mahorati oshadi. 7. O‘qituvchi pedagoglik mahoratiga va har tomonlama bilimga ega bo‘lishi kerak, chunki unga o‘quvchilar har sohada murojaat qilishlari mumkin. O‘qituvchining pedagogik mahorati va qobiliyatlari

Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko‘p qirrali psixologik bilimlardan iboratligini ko‘rsatib berdi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalani, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o‘rin egallaydigan qator komponentlar /tarkibiy qismlar/ ni ajratib ko‘rsatish mumkin: Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga o‘quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqsh uyg‘otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uyg‘ota biladigan qobiliyatlardir. Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlarga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o‘qituvchi o‘z fanini faqat kurs hajmidagi emas balki atroflicha keng, chuo‘ur bilib, bu soxada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o‘quv materialini mutlaqo erkin egallab, unga kata qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo‘lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Perseptiv qobiliyatlar – bu o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o‘quvchi shaxsining vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog‘liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. Nutq qobiliyati – kishining o‘z to‘yg‘u-xislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o‘qituvchilik kasbiga muxim qobiliyatlardandir. Tashkilotchilik qobiliyati – bu birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunday jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o‘zining shaxsiy ishini to‘g‘ri tashkil qila olish qobiliyatidir. Avtoritar qobiliyati – bu o‘quvchilarga bevosita emosional-irodaviy ta’sir etib, ularda obru orttira bilishdan iborat qobiliyatlardir. Kommunikativlik qobiliyati – bu bolalar bilan muloqotda bo‘lishga, o‘quvchilarga yoshdoshish uchun to‘g‘ri yo‘l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga muvofiq o‘zaro aloqa bog‘lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik xayol – kishining o‘quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyixalashtirishda o‘z ish harakatlarining natijasini oldindan ko‘ra bilishda namoyon bo‘ladigan maxsus qobiliyatidir. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – bu qobiliyat bir vaqtning o‘zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo‘lib, o‘qituvchi ishida g‘oyat muxim axamiyatga egadir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan qobiliyatlardan tashqari, o‘qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi, uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarinlik kabi qator ijobiy xislatlariga ega bo‘lishi lozim. 2.2.Педагогик усуллар ва уларнинг амалиётда қўлланилиши Таълим тизимини такомиллаштириш ва ва таълим олувчиларнинг баркамол шахс бўлиб ривожланиши учун педагогик –психологик усуллардан самарали фойдаланиш имконияти кенг кўламда амалга оширилмоқда. Қуйида ушбу усулларнинг қўллнилиш тартиби ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз

1. Кластер – “ахборотларни ёзиш”. “Кластер” – инглизча сўз бўлиб, ғунча, боғлам маъносини англатади. Ахборотлар кластерларга ажратиш интерфаол педагогик стратегия бўлиб, у кўп вариантли фикрлашни, рағбатлантириш учун қўллаш мумкин. Асосан, у янги фикрларни уйғотиш ва муайян мавзу бўйича анча фикр юритишга чорлайди. Кластер тузиш кетма – кетлиги қуйидагича:  синф ёзув тахтаси ўртасига катта қоғоз варағига асосий сўз ёки гапни ёзинг;  сизни фикрингизча бу мавзуга тегишли бўлган сўзлар ёки гапларни ёзинг (“ақлий ҳужум”) ўтказинг;  тушунча ва ғоялар тўғрисидаги ўаро боғланишни ўргатинг. Эслаган вариантларингизнинг ҳаммасини ёзинг 2.Ўйин. Қувноқ ва ҳаракат талаб қиладиган маълум қоидаларга эга топшириқ одатда ўйин услубида бўлиб, жамоа билан қарор қабул қилишни талаб этади. 3. Ақлий ҳужум . Бу топшириқнинг мақсади иложи борича кўпроқ ижодий фикрларни юзага келтиришдир. Исталган фикрлар қабул қилинади. Йиғилган фирклардан қай бирини келгусида ишлатишни бутун гуруҳ ҳал қилади. Ўқув машғулотни “Ақлий ҳужум” усулини қўллаб ўтишнинг ишлаб чиқиш қоидалари. - Ўзаро баҳолаш ва танқидга ўрин йўқ. - Таклиф этувчи ғоялар фантастик ва ғаройиб бўлса, ҳам уларни баҳолашдан сақланг ҳамманинг фикр билдиришига рухсат этилади. - Танқид қилманг барча билдирилувчи фикрлар тенг қимматли. - Сўзга чиққан кишининг гапини бўлманг! - Эътирозлардан сақланг! - Қанча кўп фикр айтилса, шунча яхши янги ва қимматли фикр пайдо бўлиши эҳтимоли кўпроқ. - Фикрлар такрорланса хафа бўлманг ва уялтирманг! - Тасаввур қилишга рухсат беринг! - Бу муаммо фақат маълум усуллар билан ҳал этиши мумкин деб ўйламанг. 4. Венн диограммаси . Бу интер фаол усул икки ёки ундан ортиқ тушунчаларнинг ўзига хос ва умумий жиҳатларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришда қўлланилади. Бунда ўнг ва чап доираларга тушунчаларнинг ўзига хос жиҳатлари, доираларнинг кесишган соҳасига эса, улар учун умумий бўлган жиҳатлар ёзилади. Масалан, “назарий машғулот” тушунчалари учун Венн диограммаси қуйидаги кўринишга эга бўлади: 5. Зиг – заг – 1. бу ўзаро ҳамкорликда (биргаликда) ўқиш усули бўлиб ҳисобланади. Уни ўтказиш методикаси қуйидагича:  Матн унинг ҳажмига боғлиқ ҳолда қисмларга ажратилади. Тингловчилар (талабалар) ҳам матн қисмларига боғлиқ бўлган ҳолда 4 – 6 кишидан иборат микрогуруҳларга бўлинади;  Тингловчилар ўз рақамларига мос бўлган янги (корпорацион) гурухларга жамланадилар. Ҳар бир гуруҳ аъзоси матннинг ўз рақамларига тегишли

қисмини (1 – рақамлилар биринчи қисмини, 2 – рақамлилар иккинчи қисмини ва ва ҳ.к.) ўқиб чиқадилар ва ўқилган қисимни баён этишнинг умумий страттегия (фикрни) ишлаб чиқадилар;  Тингловчилар ўзларининг дастлабки “қадрдон” гуруҳларига қайтадилар ва уларнинг ҳар бири ўзи ўқиган матн қисмини шундай баён қилиши керакки, гуруҳ аъзоларида матннинг тўла мазмуни бўйича яхлит тасаввур ҳосил бўлсин. Шундан сўнг бир талаба матннинг тўла мазмунини баён қилади;  Айрим гуруҳ аъзолари ўз фикрларини баён қилшлари мумкин. 5. Думалоқ стол методи. Топшириқ ёзиб қўйилган қоғоз варағи давра бўйлаб ўтказилади. Ҳар бир талаба ўзининг жавоб вариантини ёзиб қўяди ва варақни бошқа талабага узатади. Ҳамма талабалар ўз жавоблрини ёзиб қўйишади, кейин муҳокама бўлади: нотўғри жавоблар ўчирилади, тўғри жавобларнинг сонига қараб талабанинг билимларига баҳо берилади. Бу методни фақат ёзма шаклда эмас, балки оғзаки шаклда ҳам қўлланиш мумкин. 6. “Қор бўрон” методи. Икки гуруҳ талаба бир муаммо ёки вазиятни энг кўп миқдорда тўғри жавоблар олиш мақсадида биргаликд муҳокама қилишади. Ҳар бир тўғри жавоб “юмалоқланган қор” кўринишида ўша гуруҳга балл тариқасида ёзиб қўйилади. Энг кўп балл олган гуруҳга аъло баҳолар қўйилади. 7. Дебат . Бу методнинг асосий мақсади муаммонинг ечимини топишда талаба ўзгаларни ўз ёндошувининг тўғрилигига иншонтиришдир. Ўз фикрини аниқ ва мантиқий баён этиш бунинг учун ишонарли далиллар ва хулосалар топиш кўникмаларини шакллантиришда дебатлар ўтказилади. Бу методдан фойдаланиб дарс ўтишда маҳаллий мутахассислардан (олим, шифокор, муҳандис, ижтимоий арбоб, журналист ва бошқалар) таклиф этилади. Дебатда қатнашиш учун иқтидорли талабалар танланади ва улар икки гуруҳига ажратилади: резолюцияни қўллаш қувватлайдиган ва уларга қарши чиқувчи иштирокчилар; улар дебатларни ўтказиш қоидасини чуқур ўзлаштирган бўлишлари керак. Гуруҳ сардори регламентга риоя қилишни кузатувчи – ёрдамчини тайинлайди. XULOSALAR

Ta’lim tizimida o’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning samaradorligining ijtimoiy-pedagogik -psixologik xususiyatlarini amalga oshirishga ta’sir etuvchi muhim omillarni nazariy va empirik jihatdan o’rganish, tahlil qilish bizni quyidagi xulosalar chiqarishga olib keldi. 1. Mamlakatimizda ta’lim tizimini har tomonlama mukammal shakllantirishning muhim tomonlarini hozirgi davr talablaridan kelib chiqqan ta’kidlab o’tish psixologiya fanining ham shakllantirish zaruriyati, rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlari va uning oqibatlari haqida samarali izlanishlar olib borishiga qisman bo’lsa-da turtki beradi. 2. Mazkur muammoga doir psixologik tadqiqotlarda aynan o’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishning samaradorligini oshirishda amaliyotchi psixologning o’rni va vazifalari keng ko’lamda o’rganilmagan bo’lsa-da, lekin uning shakllari, bosqichlari, uslublari, ta’lim tizimi faoliyatiga xos o’zaro munosabatlar, jamoadagi psixologik muhit faoliyat sub’ektlarining pozistiyalari va vazifalari atroflicha tadqiq etilgan. 3. O‘qituvchining o‘rni va uning vazifalari o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor qaratilishining naqadar muhim ahamiyatga egaligi bilan belgilanadi. Zamonaviy o‘qituvchi ijtimoiy psixolog bo‘lmasligi mumkin emas. Shuning uchun ham u o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yo‘lga solish, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. 4. Таълим жараёнини самарали кечиши учун ҳар ўқитувчи ва тарбиячи педагогик қобилиятларни эгаллаши ва уни амалиётга тадбиқ этиши лозим. Шунингдек, давр талабларига мос равишда ўқитишнинг интерфаол усулларини ҳам ёшга мос равишда қўллай ошиш қобилиятига ҳам эга бўлиши лозим шундагина таълим жараёнинг сифати янада ошиб боради.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov. I. A. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T.: Ma’naviyat“2008 y. 2. Karimov. I. A. O’zbekiston XXI – asrga intilmoqda. T.: O’zbekiston. 2000 y. 3. Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: “ Sharq “ 1998 y. 4. Karimov. I. A. Barkamol avlod orzusi. T.: “ Sharq “ 1998 y. 5. Karimov. I. A. “ Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari “ T.: O’zbekiston. 2009 y. 6. Karimov. I. A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: “Sharq “ 1998 y. 7. Karimov. I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. T.: O’zbekiston. 2010 y. 8. Karimov. I. A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. T.: O’zbekiston ovozi. 28.01.2010 y. 9 . Karimova. V.Psixologiya. 2008 y. 10. Нишонова З.Т., Халилова Н.И., Психокоррекция Т.:-2006 й. 11. РухиеваХ. Аҳмедова М. Суд психологик экспертизаси Т.:-2009 й. 12. Тўлаганова Г.Қ. Тарбияис қийин ўсмирлар Т.:-2009 й. 13. G’oziyev. E. Muomala psixologiyasi. T.: 2001 y. 14. M. A. Maqsudova. Muloqot psixologiyasi. T.: “ Turon – Iqbol “ 2008 y. 1 5 . G’oziyev. E. Umumiy psixologiya. T.: 2001 y. I - kitob. 1 6 . G’oziyev. E. Umumiy psixologiya. T.: 2002 y. II – kitob. 1 7 . G’oziyev. E. Yosh davrlar psixologiyasi. T.: 2000 y. 1 8 . I. Petroveskiy. Umumiy psixologiya. 1978 y. 1 9 . G’oziyev. E. Jabborov. A. “ Faoliyat va xulq – atvor motivasiyasi. T.: “Zarqalam” 2006 y. 20 . Jabborov. A. Bekova. Sh. “ Turmush tarzi, ta’lim va milliy o’ziga xoslik. Qarshi. “Nasaf “ 2002 y. 21 . Beknazarova. L. Jabborov. A. O’qituvchi va o’quvchi hamkorligining psixologik xususiyatlari. T.: “ Fan” 2008 y. 2 . Boymurodov. N. Amaliy psixologoya. T.: 2008 y. 23 . G’oziyev. E. Umumiy psixologiya. T.: 2010 y. 2 4 . V. Karimova. Psixologiya. 2008 y. 2 5 .www. ziyonet.uz. 2 6 .www. google.uz.

Похожие

Меҳнат таълими ўқитувчиларининг касбий-педагогик компонентлигини шакллантиришни илмий-педогогик асослари

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

“Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi