Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари - Педагогиka - Дипломные работы

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

423.5 KB

Мавзу: Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари Мундарижа Кириш I Боб. Психологик-педагогик ташхис қўйиш муаммоларининг ўрганилиши. 1.1. Психологик-педагогик ташхис қўйишнинг назарий ўрганилиш тарихи 1.2. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда 1.3. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда билиш жараёнларининг ўрганилиши II Боб. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйиш методикаларининг амалий таҳлили 2.1.Психологик-педагогик ташхис қўйиш тамойиллари ва йўналишлари 2.2 Психологик-педагогик ташхис қўйиш методикаларининг қўлланилиш тартиби 2.3. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйиш методикаларининг амалий таҳлили Хулосалар Тавсиялар Адабиётлар Иловалар

I Боб. Психологик-педагогик-психологик ташхис қўйиш муаммоларининг ўрганилиши Hаr bir yosh dаvrning psiхоlоgik хususiyatlаrini hisоbgа оlgаn хоldа tаrbiyaviy tа’sir o’tkаzish insоndа o’z vаqtidа o’zini аnglаshni vujudgа kеltirаdi. Bоlаdа o’zini аnglаsh tuyg’usi qаnchа ertа uyg’оnsа shахsiy nuqtаi nаzаr, o’z huquqini his etish, o’zining аqliy vа jismоniy imkоniyatlаrini bаhоlаsh shunchаlik tеz pаydо bo’lаdi. Хuddi shu аsnоdаinjjiqlik, o’jаrlik vа qаysаrlik kаbi illаtlаr tаrkib tоpishigа ruhiy to’siq vujudgа kеlаdi. SHахslаrаrо munоsаbаtdаgi qаrаmа- qаrshilik, inqirоz rivоjlаnish qоnunlаrigа lоqаyd qаrаshning оqibаtidir. Insоn psiхikаsidаgi umidsizlik, ijtimоiy аdаоlаt uchun kurаshish ruhining o’zgаrishi – nаzаriya bilаn turmush munоsibligining mаhsulidir. Оdаmlаrdа e’tiqоd dunyoqаrаsh, idеаl, umоmаlа, mulоqоt mustаqil хulq-аtvоr sаmаrаli shаkllаntirish ko’prоq yuqоridаgi оmillаrgа bоg’liqdir. Kishidаgi tаshаbbuskоrlik hаmdа to’liqlаrni еngishgа intilishni аniqlаsh vа ulаrni yosh psiхоlоgiyasi хususiyatlаridаn kеlib chiqqаn hоldа ruhiy turtki, bеrish mаqsаdgа muvоfiqdir. Tа’limning bаrchа bоsqichlаridа uning sаmаrаdоrligini оshirish yosh psiхоlоgiyasining qоnuniyatlаrigа suyanmоg’i zаrur. Bоlаlаr jаmоаsi, оilа muhiti, mеhnаt jаmоаlаridа shахslаrаrо iliq munоsаbаtni shаkllаntirish yosh dаvri хususiyatlаrini inоbаtgа оlishning mаhsuli sаnаlаdi. Хаttо kishining uzоq umr ko’rishi vа undа ishchаnlik qоbiliyatining sаqlаnishi, istiqbоl rеjаsi vа mаqsаdi bilаn yashаshi hаm yosh хususiyatlаrini hisоbgа оlib mulоqоtdа bo’lishning mеvаsidir. Umаmаn ijtimоiy hаyotning birchа jаbhаlаridа оilа, tаrbiya muаssаsаlаri, ishlаb chiqаrish kоrхоnаsi vа jаmоаt tаshkilоtlаridа yosh psiхоlоgiyasidаn fоydаlаnish tа’lim vа tаrbiyaning shахslаrаrо ijоbiy munоsаbаtlаr o’rgаtishning, ishlаb chiqаrish sаmаrаdоrligini оshirishning gаrоvidir.

1.1. Психологик-педагогик ташхис қўйиш муаммосининг назарий ўрганилиш тарихи Таълим ва тарбиядаги қийинчиликлар нима учун ва қандай қилиб пайдо бўлишини тушуниш учун, у аввало бола психик тараққиётининг асосий қонуниятларини билиш ва турли психик ҳолатларини психологик диагностика методларини эгаллаши зарур. Тарбиячининг психодиагностик тадқиқот ёки доимий кузатиш жараёнида олинган натижаларини болалар билан ишлашда қанчалик тўғри фойдалана олиши ҳам муҳим ҳисобланади. Психологик диагностика-психологиянинг оралиғидаги зарур соҳаларидан бири бўлиб, шахснинг индивидуал психологик хусусиятларини ўлчаш ва аниқлашга доир методларни ишлаб чиқади. Тажрибага асосланган психологик диагностика фан сифатида 19 аср охирида вужудга келди. Худди шу даврда психологияда ўлчаш ғояси кенг тарқалди. Психодиагностиканинг мустақил фан соҳасига айланиши олимларнинг инсонлар психикасидаги индивидуал фаркларга қизиқишнинг ортиши билан боғланган. Психологик диагностика диагноз қўйиш ҳақидаги фандир. Бунда диагноз кўрсаткич ва тавсифномаларни биргаликда таҳлил қилиш асосида синалувчининг ҳолати ва хусусиятлари ҳақидаги хулосалардан иборатдир. Психологик диагноз ( diagnosis -грекча, аниқлаш, билиш деган маънони англатади) - шахс индивидуал – психологик хусусиятларининг ҳозирги ҳолатига баҳо бериш ривожланишини олдиндан айтиб бериш ва психодиагностик текширув вазифаларидан келиб чиқиб, тавсиялар ишлаб чиқишга қаратилган психолог фаолиятининг сўнгги натижасидир. Психодиагностик тадқиқотлар амалиётида психологик диагноз қўйишнинг 3 босқичи фарқланади.

1. Симптоматик диагноз – бунда дастури мавжуд бўлган ҳар қандай ЭҲМ бажариш мумкин бўлган тадқиқотда олинган натижалар қайта ишланади. 2. Этнологик диагноз - ( келиб чиқиш сабаблари) бунда бирор хусусиятнинг мавжудлигигина эмас, балки унинг вужудга келиш сабаблари ҳам ҳисобга олинади. 3. Типологик диагноз- бунда эса синалувчи шахс тузилишида олинган натижаларнинг аҳамияти ва ўрни аниқланади. Т аълим йўналиши бўйича таълим олувчилар нинг педагогик фаолиятида психологик- педагогик диагноностика билан шуғулланишлари лозимлиги бугунги кун талабларидан биридир. Психологик – педагогик диагностика бола нинг ўзлаштириши, ўқишдаги қийинчиликларини, унинг ўкишига таъсир қилаётган ижтимоий, оилавий омилларни ўрганишга йўналтирилгандир. Диагностика натижалари эса таълим- тарбия жараёнини тўғри режалаштириш, йўл қўйилган хатоларни тузатиш, психологик - педагогик профилактика ишларини ишларини олиб бориш имконини беради. Психологик- педагогик диагностиканинг назарий ва амалий асослари «Ёш даврлар физиологияси ва гигиенаси», «Психолгия», « Педагогика», «Умумий психодиагностика», « Ёш психологияси»си фанларидир. 2. Психодиагностика умуман психологи к-педагогик диагностика фанининг олдида турган ҳозирги энг долзарб вазифаси шахс ва воқелик ўртасидаги ғоя ва унинг тадқиқидир. Ҳозирги шароитда мамлакатимизда психологик-педагогик психодиагностик қўлланмалардан ёшларни касбга тайёрлашда, кадрларни танлаш ва жой- жойига қўйишда шахсдаг и психологик ривожланиш и ни , шунингдек, махсус мактаб ва мактабгача ёшдаги болалар муаммосининг нимага қаратилишини ўрганишга ёрдам беради. Таълим жараёнини оптималаштириш учун хулқ –атворни аниқлаш ва уни баҳолашда, шахсни тиббий ёки эксперт ёрдамида ўрганиш кенг қўланилмоқда.

Индивидуал ёндошиш мактабгача ёшдаги болалар, ўқувчи ва талабаларнинг индивидуал хусусиятларини ўрганиш шарт эканлиги бир давлат ҳужжатларида акс эттирилган. Психологик- педагогик диагностика, педагогика ва психология фанлари оралиғидаги фан соҳа бўлиб, ўқувчи шахсини унинг индивидуал хусусиятларини, ривожланиш динамикаси ва уларга таъсир қилиш омилларини ўрганади. Психологик - педагогик диагностиканинг асосий вазифалари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин. а) педагогик – психологик диагностиканинг назарий асослари, йўналишлари босқичлари ва принциплари билан таништириш. б) диагностика қилишнинг турли методикаларини амалда қуллашга ўрганиш, в) ўқувчилар психологиясида, хулқ- атворида юз берган ўзгаришларни тузатиш, уларга ёрдам бериш усуллари билан қуроллантириш. Болалар психологиясида экспериментал методикаларни ишлаб чиқиш ва синовдан ўтказиш, психологлар ва педагогларнинг асосий вазифасидир. Болаларнинг психодиагностик тадқиқ қилиш ёш хусусиятларига, у ёки бу ёш даври учун етакчи фаолият турининг таъсирига, индивидуал типологик тавсифномаларнинг тараққиёт даражасига боғлиқ равишда баъзи хусусиятларга эга. Бола тараққиётининг ҳар бир ёш даври болалар билан ишлашнинг усуллари ва методларини, экспериментал тадқиқотнинг ўз мақсадлари ва вазифаларии талаб қилади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг психодиагностик текширув ёш ва педагогик психологиянинг соҳаси ҳисобланади. Олинган натижалар ёрдамчи характерга эга бўлиб, педагог томонидан бола психик тараққиёти хусусиятларини аниқлашда қўлланилади. Бунда таълим ва тарбия дастури, (турли ҳаётий шароитларда) фаолиятда, мулоқатда ва бошқаларда шахс хулқ- атвори характеристикаларини тузишда ҳисобга

олинади. Экспериментал тадқиқотдан олинган натижалар оилада, боғчада ва бошқа жамоат жойларида индивидуал ва гуруҳий тарбиявий- педагогик, тадбирлар тузишда қўлланилиши мумкин. Тарбиячи ўз ишида доимо болалар психофизик тараққиёт масалалари билан тўқнашади. Уни вақтинчалик натижаларгина эмас , балки у ни ёки бу жисмоний ва руҳий сифатларнинг ривожланиш истиқболларини айтиб берадиган натижалар қизиқтиради. 1. Диагностика учун зарур маълумотларни олиш. Бунда бола психик ҳолати ва шахси хусусиятларининг баъзи белгилари кўринишини ўрганиш мақсадида тадқиқот олиб борилади. Тадқиқотда олинган маълумотлар ёрдамчи характерга эга бўлиб, бола хулқ – атворининг ҳақиқий кузатилган хусусиятлари, унинг психик функциялари тараққиёт даражаси билан таққослашда фойдаланилади. Масалан, машғулот да бола диққатининг барқарор эмаслиги, диққатни бир жойга тўплашга қийналиши, ақлий иш қобилиятининг пастлиги, тез чалғиши ва бошқалар билан ажралиб туради. Лекин хулқ – атворнинг кўрсатилган белгилари бола хулқ- атвори эҳтиёжлари ва мотивлари иерархиясининг ( босқичма босқич) ўзгариши натижаси бўлиши мумкин. Бунда тарбиячи шахс нонормал ҳолати кўринишларидан бирига, ёки мия етишмовчилигининг функционал белгиларига дуч келади. Иккала ҳолатда ҳам у ёки бу бола ўзлаштириши ва интизомининг пасайиши ташқаридан сезилсада, психодиагностик тадқиқотларда ўрганилаётган ўзгаришлар манбалари, ривожланиши ва келгусида қандай бўлиши психологик ҳолат белгилари ҳам ўрганилади. Психодагностик тадқиқотлар бола психик функциялари ривожланиш даражасининг, ақлий тараққиёт даражаси, ёш ва маълумот билан ўзаро боғлиқлигини ўрганиш учун ҳам ўтказилади. Бу тадқиқотлар болада маълум қизиқишлар, амалий малакалар ва касб танлаш пайти келганда жуда муҳимдир. 2. Психик тараққиёт ўзгаришини ўрганиш учун зарур маълумотларни тўплаш. Бунда, агар « кўндаланг кесим» методлари орқали

психодиагностик тадқиқот маълум босқичда бола психик тараққиёти даражасини, яъни психик функциялар ривожланиши долзарб зонаси аниқланадиган бўлса « узунасига кесим» ( лонгитюд) психодиагностик тадқиқотларида бола психик тараққиёти хусусиятлари ривожланишида, яъни таълим ва тарбия жараёнида ўрганилади. Ўйин ва ўқиш фаолиятида кўп марталаб ўтказилган экспериментал- психологик тадқиқотлар бола шахсининг шаклланиши ва ривожланишига маълум фаолиятнинг таъсир кўрсаткичи бўлиши мумкин. Болада ўтказилган психодиагностик тадқиқотлар муҳим прогностик аҳамиятга эгадир, чунки қўлланилган турли методларнинг ўқув- тарбиявий таъсирини ҳисобга олган ҳолда шахс ривожланиши истиқболларини аниқлаш имкони яратилади. 3. Ақлий заифлик даражасини, ёки бошдан кечирган касаллик туфайли психик камчиликларни аниқлашга қаратилган психодиагностик тадқиқотлар махсус ёки ёрдамчи мактаб гача тарбия муассасасида ўқиши ҳақида масала ҳал бўлаётганда тиббий педагогик ҳайъат (комиссия) томонидан фойдаланиши мумкин. 4. Болаларда пайдо бўлган етарли ўрганилмаган янги психик ҳолатларни таҳлил қилиш учун илмий мақсадда психологик тадқиқот ўтказиш. Вазифа бундай қўйилганда тадқиқотчини қизиқтирган масала бўйича катта гуруҳларда тадқотлар ўтказилади. Бу н да олинган натижаларнинг статистик ишончлилиги муҳим аҳамият касб этади. Психологик- диагностика тарихи узоқ ўтмишга ( инсоният тарихининг дастлабки бошланиш даврлари) бориб тақалади. Дастлабки тестлар бундан 4 минг илгари одамларни индивидуал- психологик фарқларини аниқлаш учун қўлланилгани аниқланган. Қадимги цивилизация тарихи бизга бу ҳақда кўпгина гувоҳликлар беради. Одамларда қарор топган психологик имкониятларни ўрганиб, уларни; яхши ёмонга, ақлли- ақлсизга, одобли – одобсизга, меҳнатсевар- ялқовга, қўрқоқ- ботирга, ичи қора- кўнгли очиққа ажратганлар. Бу сифатларни келтириб чиқарган

шарт- шароитлар ва сабабларни ўрганиб уларга баҳо берганлар. Бундай баҳо мезонлари психологик- диагностика жамият тараққиёти давомида такомиллашиб келаверган. XIX - асрнинг охирларига келиб диагностика психлогия фанига ҳам кириб келди ва ўлчаш ғояси оммавий равишда кенг тарқалди. Натижада, психология фани одамдаги индивидуал фарқларнинг аниқ ифодаланиши учун тегишли имкониятга эга бўлади. Бу жараён психологик диагностика фанининг юзага келишига ёрдам берди. Асримизнинг 20- йилларига келиб психологик диагностика тадқиқотнинг мустақил соҳаси сифатида тан олинди. Психодиагностиканинг фан сифатида шаклланишида Ф. Гальтон,(1879) , Дж. Кеттел ( 1890), Г. Эббингауз ( 1891), А. Бинет ва Симон ( 1905), Э. Крепилина ва бошқаларнинг хизматлари каттадир. Дастлаб, Ф. Гальтон 1879 йилда « Ақл ҳаракатининг сонини аниқлаш»га уриниб кўрди. Бу диагностикадаги дастлабки «ақлни ўрганиш тести» деб номланади. Шу тарзда тадқиқотлар олиб борила бошланди. Биринчи ўрганиш натижалари бошқалари билан таққосланди. Сўнгра, тажриба натижаларига қараб тестлар такомиллаштирилди. 20- йилларга келиб психодиагностика мустақил фан сифатида тан олинди. Натижада суроқлик ва лойиҳа қўлланма сифатидаги диагностик қўлланмалар юзага келди. Психодиагностиканинг тараққий эта бориши фанда назария билан амалиётни янада яқинлашишига олиб келди. Психадиагностиканинг ривожланишида энг муҳим омиллардан бири матиматик-статистик қурилманинг, айниқса, корриляцион (ўзаро боғликлик) таҳлил ва фактирли таҳлилларни намоён бўлиши ва такомиллашиб бориши билан чамбарчас боғлиқдир. Психадиагностиканинг психом е трия усули хам мавжуд бўлиб, псих о м е трия ёрдамида психадиагностикада индивидуал психологик фарқларни ўлчашга талабларни асослайди.

1940-1950 йилларга келиб психолгик диагностика фани ҳар бир муам- мога психодиагностик йондашиш нуқтаий назардан анча шаклланган эди. Шу соҳага боғлиқ такомилашиш жихатдан тугалланган эди: (масалан Векслер, Роршахнинг тестлари) 1960-йилларга келиб олимлар психадиагностикада индивидуал психологик фарқлар билан ўзаро муносабатни ҳисобга олиш шартлиги хақида бош қотира бошладилар. Кўпчилик олимлар индивидуал психологик фарқлар билан ўзгарувчан вазият ўртасидаги ўзаро таъсирни ҳисобга олиш зарур эканлигига эътиборни қаратдилар. Бу масала психодиагностика олдига нисбатан ишончли ва яроқли бўлган янгича тадкиқот усуллари мажмуасини ишлаб чиқиш масаласини қўяди. Психодагностика фани тараққиётини икки даврга бўлиш мақсадга мувофиқдир. 1- даврга 1920- 1936 йиллар киради. Бу даврда халқ таълимида шунингдек касб танлаш ва касбга йўллаш соҳасида тестлар жуда хам оммавий тусда қўлланилганлиги билан характерланади. Бу даврда педагогика ва психотехникада тест методлари кенг тарқалди. Бунга боғлиқ равишда педалогия - бола ҳақидаги фан ривожлана бошлади. Унинг предмети - болалар ҳаётини ўрганиш, ирсиятнинг ролини аниқлаш, жисмоний ва маънавий тараққиёт қонунларини аниқлаш, болалар психикасидаги касаллик кўринишларини ўрганишдан иборатдир. ( Корнилов К. Н. 1917й) Бу даврда психологик диагностиканинг ривожланишида М. С. Бернштейн, Л. С. Выготский, С. Г. Галлерштейн, Н. Д. Левитов, Г. И. Россолимо, П. И. Шпильрейн, А. М. Шуберт ва бошқалар катта ҳисса ушдилар Олимлар томонидан илгари сурилган қатор илғор фикрлар кейинчалик ривожлантирилмади чунки 1936 йилдан кейин бу соҳадаги барча тадқиқодлар тўхтатилди ва психодиагностиканинг кейинги ривожланишига жиддий юзага келди.

Машҳур рус психологи Л.С. Виготский шахс психик тараққиёти хусусиятларини ўрганишга муҳим ҳисса қўшди. Унинг таълимоти инсонга хос бўлган бўлган психик жараёнлар ва инсон онгининг тарихий ривожланишига бағишланади. Унинг фикрича, болалар психик тараққиёти инсоният маданиятини ўзлаштириши натижасида рўй беради. Бунда шахс шаклланишида таълим ва тарбия жараёнлари етакчи роль ўйнайди. Психодиагностиканинг ривожланишидаги иккинчи босқич 50- 60 йилларга тўғри келади. Бу даврда ақлий тараққиётни ўрганишга катта эътибор берилади. Жумладан, А.А. Люблинская тадқиқотларида нутқ ва унинг функцияларининг ривожланиш хусусиятлари ўрганилган. А. Р. Лурия раҳбарлигида фаолиятни бошқаришда нутқнинг роли ўрганилди. А. Н. Леонтьев ва А.В. Запорожец раҳбарлигида асосий психик жараёнларининг ривожланишида фаолиятнинг роли ўрганилган. Д .Б. Эльконин рахбарлигида нутқнинг ривожланиши ва боғча даврида ўйиннинг етакчи фаолият тури сифатидаги роли аниқланди. Бу татқиқотлардан олинган натижалар болалар учун талим ва тарбия дастурларини тузишда асос бўлиб ҳизмат қилади. Рус психологлари томонидан ишлаб ақлий тараққиётни сифатий тахлил тамойили қатор вазифаларни ҳал қилишда ўз маҳсулдорлигини намоён қилди ав кўпгина татқиқотларда ўз аксини топди(З.И.Калмикова,1975, 1982; Г.А.Вардания, 1979; Л.А.Вангир, 1974; К.М.Гуривгич, 1980; В.И.Войтко, Ю.З.Гильбух, 1981; Д.Б.Эльконин, 1982;В.В.Столин, А.Г.Шмелев, 1987; Ф.Л.Бурлачук, С.М.Морозов, 1989 ва бошқалар). Психологик диагностикага кичик амалий йўналиш хос бўлиб, у ёки бу психик ҳодисаларни билишга ва тавсифлашга қаратилган. Б. Г. Ананьев (1968) психологик диагностикани психологик тадқиқотларга қаратилган йўналиш, деб таърифлаб, унинг мақсади, психофизиологик функциялар, жараёнлар ва шахс хусусиятлари ривожланиш даражасини

аниқлаш, турли қўзғатувчилар таъсир қилганда инсон ҳолатини билиш, инсоннинг меҳнат қобилиятини, лаёқатини аниқлашдан иборатдир. К. К.Платонов (1974) психологик диагностикани психик ҳодисаларнинг хосса ва хусусиятларини ўрганиш ҳақидаги фан, деб ҳисоблаган. К. Н. Гуривич ( 1974) психологик диагностикани инсонларни психологик ва психофизиологик белгилари бўйича ажратиш ва тавсифлаш методлари ҳақидаги фан деб ҳисоблайди. В.В. Столин ва А. Г.Шмелев ( 1984)психодиагностикани психологик диагноз қўйиш ҳақидаги фан деб ҳисоблайди. Диагноз (ташхис) - синалувчининг алоҳида кўрсаткич ва характеристикаларини чуқур таҳлил қилиш асосида унинг хусусияти ва ҳолати ҳақидаги хулосадир. Шу билан бирга психодиагностик тадқиқот, экспериментал тадқиқотдан тубдан фарқ қилади. Психодиагностик тадқиқотда аниқ индивид ёки индивидлар гуруҳи ҳақида маълумот олинади, экспериментал тадқиқотда назарий фараз текширилади. Шунинг ҳисобига психодиагностика махсус методик тамойилларга бўйсунади. Лекин психологик диагностика турлича таъриф беришларига қарамасдан, унинг асосий тушунчаси « психологик диагноз» тушунчаси бўлиб қолади. Ҳаётда биз касалхоналарда турли касалларга диагноз (ташхис) қўйишларига ўрганиб қолганмиз. Бунда ташхиснинг тўғрилиги текширишнинг турли клиник методларидан фойдаланишга боғлиқ бўлади. Қатор ҳолларда бундай диагностика мураккаб аппаратурали тест методларидан фойдалангандан кейингина мумкин бўлади. Экспериментал диагностикада ҳам тадқиқотчи турли методлар, аппаратурали тестлар қўллайди. Олинган маълумотлар асосида психолог синалувчининг хулқ- атвори, фаолияти ҳақида хулоса чиқаради, яъни шахсга психологик диагноз қўяди. Психологик диагноз қўйишнинг умумий шароитларига алоқадор асосий мезонларни ажратиб кўрсатиш мумкин: психологик диагноз инсонга хос бўлган махсус ҳодиса ва хусусиятларни очиб бериши керак;

ҳар қандай диагноз олинган натижаларни баён қилиши билан чегараланмаслиги, у ёки бу белгининг вужудга келиш сабаби, оқибати, кейинги ривожланиши ҳам қўшилиши керак. Психолог диагноз тадқиқот шароитида инсон хулқ- атворини характерлайдиган баён қилган материал асосида тушунтириши керак. Психологик диагноз синалувчининг шахсий ҳаёт ва психик фаолияти ҳақида экспериментал тадқиқот йўли билан олинган маълумотлар асосида қўйилади, Тадқиқотчилик психик фаолият натижалари ҳақида маълумот олиш учун турли психодиагностик методлардан фойдаланади. ( Н. А. Менчинская,1966; З.И. Калмикова, 1968, С. Ярубинштейн, 1970, Б. В Зейгарник, 1976, В. М. Блейхор 1976, Л. Ф. Бурлачук, 1979, М. К. Гуревич 1984 ва бошқалар) Республикамизда психодиагностиканинг ривожланишида М. Г. Давлетшин, Б. Р. Қодиров, Ғ. Б. Шоумаров, Э. Г. Ғозиев, В. А. Токарева, Р. З. Гайнутдинов каби олимлар ҳиссаларини қўшганлар. 1.2. O’ZBEKISTONDA MAXSUS MAKTABGACHA TARBIYA MUASSASALAR TIZIMINING RIVOJLANISHI O’zbekistonda aqliy va jismoniy rivojlanishida mavjud bo’lgan dastlabki maxsus maktab-internat 1919 yilda sobiq sovet xukumati raxbari Y.Oxunboboevning qaroriga muvofiq Toshkent shahrida tashkil etilgan. Maktab- internatda kar va zaif eshituvchi, ko’zi ojiz, aqli zaif, tayanch harakat a'zolari shikastlangan bolalarga ta'lim-tarbiya berilarda, davolash ishlari tashkil etilardi.. 1920-21 yillarda Toshkent shaqrida Y.Oxunboboev nomli Respublika ko’zi ojiz bolalar maktab-internati va 1-sonli kar bolalar maktab-internati tashkil etiladi. Mazkur maktab-internatlar qoshida maktabgacha tarbiya bo’limlari ochilib, ularga bog’cha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar qabul qilinadi. 1960-70 yillarda kar va zaif eshituvchi bolalar uchun alohida dastlabki maktabgacha tarbiya muassasalari va mahsus guruhlar Toshkent shahrida (442,404), Toshkent, Andijon, Farqona, Namangan,

Samarqand, Jizzax viloyatlarida ochiladi. Maktabgacha muassasalarda ishlovchi mutaxassislar sobiq Sovet Ittifoqining poytaxti Moskva Davlat Universitetida taqsil olib keladilar. Toshkent Davlat Pedagogika Instituti pedagogika va psixologiya fakulteti qoshida 1968 yilda defektologiya bo’limi ochiladi. 1974 yildan boshlab pedagogika va psixologiya fakulteti surdopedagoglarni tayyorlay boshlaydi. 1973 yilgi Sobiq Sovet Ittifoqi Ministrlar Kengashining "Maxsus maktab (maktab-internat), maktabgacha tarbiya muassasalar tarmog’ini kengaytirish to’qrisidagi" qaroriga muvofiq Respublikamizning barcha viloyatlarida kar va zaif eshituvchi bolalar uchun maktab-internatlar ochiladi. Deyarli barcha maktab- internat qoshida maktabgacha tarbiya bo’limlari tashkil etiladi. Hozirgi kunda Respublikada kar va zaif eshituvchi bolalar uchun 19 ta maktab internati va 15 ta maktabgacha tarbiya muassasa va guruhlar faoliyat ko’rsatib, ularda qariybo’rt ming nafar bolalar qamrab olingan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim- tarbiya berish dasturi, ularni nutqini o’stirish bo’yicha o’quv-metodik qo’llanmalar Toshkent Davlat Pedagogika instituti, Respublika Ta'lim Markazi, A.Avloniy nomli XTXITMOMI mutaxassislari va olimlari U.Fayzieva, X.Kalbaeva, N.Dadaxodjaeva, D.Alimjanova, D.Axmedovalar, amaliyotchi mutaxassislar J.Xusanova, N.Rasulovalar tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi kunda maktabgacha tarbiya yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish maqsadida mutaxassis- olimlar tomonidan korreksion davlat ta'lim talablari, dasturlar, o’quv-metodik qo’llanma va darsliklar yaratilmoqda. Savol va topshiriqlar: 1. Kar-soqov bolalarga erta ta'lim-tarbiya berilishiga rus surdopedagog V.I.Flerining munosabatini ta'riflang. 2. 19-20-asrlarda maktabgacha tarbiya tizimining rivojlanishini yoritib bering. 3. 20- asrning 50-70 yillarida mavjud bo’lgan kar bolalarni o’qitish va tarbiyalashning asosiy tamoyillari va talablarini yoritib bering.

4. 1992 yilda tuzilgan kar va zaif eshituvchi bolalarga ta'lim-tarbiya berish dasturining tamoyillari va talablarini yoritib bering. 5. Kar bolalar maktabi xuzurida tashkil etilgan maktabgacha tarbiya guruhlar uchun tuzilgan dasturning vazifasi va mazmunini yoritib bering. 6. O’zbekistonda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tarmoqi qanday rivojlanganini yoritib bering. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalar tizimi "O’zbekiston Respublikasi ta'lim to’qrisida"gi qonun, Kadrlar tayorlash milliy dasturga asosan maktabgacha ta'lim tizimining dastlabki bosqichi bo’lib, 6-7 yoshgacha oilada,bolalar bog’chalari, sog’lomlatirish bolalar bog’chalari, reabilitasiya markazlari, aqliy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar bog’chalari va mulk shaklidan qat'iy nazar, boshqa hil ta'lim tashkilotlarida olib boriladi. Maktabgacha ta'lim bola shaxsini sog’lom, har tomonlama kamol topgan, maktabda o’qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Maktabgacha ta'lim muassasalari bolalar ta'lim-tarbiyasi uchun zarur shart- sharoitlar yaratish, oilalarga bolani tarbiyalash va sog’lomlashtirish borasida ko’maklashish va boshqa ijtimoiy-maishiy qulayliklarni yaratish maqsadida tashkil qilinadi. Kadrlar tayorlash Milliy dasturga muvofiq, maktabgacha tarbiyani rivojlantirish uchun quyidagilar talab etiladi: o’ Malakali pedagog kadrlarni tayorlash; o’ Maktabgacha ta'limning samarali uslublarni izlab, joriy qilish; o’ Bolalarni oilada va boshqa sharoitlarda tarbiyalashning tashkiliy, psixologik, pedagogik va uslubiy jihatdan ta'minlash; o’ Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ,o’quv-uslubiy qo’llanmalar, texnik vositalar, o’yinchoqlar va o’yinlar yaratish hamda ularni ishlab chiqarish; o’ Maktabgacha yoshdagi bolalarni xalqning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ma'naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish;

o’ Maktabgacha muassasalarning har xil turlari uchun turli variantlardagi dasturlarni tanlab olish, maktabgacha tarbiyaning barcha masalalari bo’ymicha malakali konsultasiya xizmati ko’rsatish imkoniyatini yaratish; o’ Maktabgacha tarbiya va sog’lomlashtirish muassasalari tarmoqini qo’llab- quvvatlash va rivojlantirish mexanizmini ishlab chiqish. Ko’pgina defektolog-olimlar: T.A.Vlasova, N.G.Morozova, B.D.Korsunskaya, L.P.Noskova, U.Fayzieva, F.Alimxodjaeva, I.Kislisina, N.Bekmuratov, X.Gaynutdinovlar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar rivojlanishida katta imkoniyatlar mavjudligi aniqlangan, ularning yoshiga oid senzitiv davrlarini hisobga olgan holda defektlarni ertaroq korreksiya va kompensasiya qilishlash zarurligi ta'kidlanadi. Mamlakatimizda barcha turdagi nuqsoni bo’lgan bolalar uchun quyidagi maktabgacha tarbiya muassasalari tashkil etilgan: 1. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari va guruhlar; 2. Nutqiy rivojlanishida kamchiliklari bo’lagan ( eshitish qobiliyati saqlangan) bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 3. Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 4. Intellektual rivojlanishida kamchiligi bo’lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar; 5. Tayanch harakat a'zolari shikastlangan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlar. Maktabgacha tarbiya muassasalar va guruhlarning faoliyati maktabgacha tarbiya muassasasi to’qrisidagi namunaviy Nizom bilan belgilanadi. 2007 yilda o’zbekiston Respublikasi xalq ta'limi vaziri tomonidan tasdiqlangan namunaviy Nizom maktabgacha tarbiya muassasalarning davlat va ijtimoiy xarakterga ekanligi e'tirof etildi. Maxsus maktabgacha korreksion muassasalar 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni har tomonlama rivojlantirish, so’zli nutqini o’stirish, maktab ta'limiga tayorlash vazifalarni amalga oshiradi.

Maktabgacha tarbiya muassasalari va guruhlar bolalar kontingenti yetarli bo’lgan holda maxalliy xokimiyatlar va xalq ta'limini boshqaruv organlari tomonidan ochiladi. Hozirgi kunda respublikamizda eshitishda nuqsoni bo’lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun Toshkent, Chirchiq, Olmaliq, Namangan, Jizzax, qarshi shaqrilarda deyarli barcha viloyat tumanlarida bolalar boqchalari hamda guruhlar tashkil etilgan. Namunaviy Nizomga muvofiq eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun quyidagi maktabgacha tarbiya muassasalari tashkil etiladi: 1. Kecha-kunduz ishlaydigan, kar va zaif eshituvchi bolalarga mo’ljallangan bolalar bog’chalari Guruqlar soni 2 tadan kam va 8 tadan ko’p bo’lmasligi kerak. Bolalar Ta'lim-tarbiya jarayoni tarbiyalanuvchilarning eshituv holati hamda nutqiy rivojlanishini hisobga olgan holda olib boriladi. Maktabgacha ta'lim muassasalarda bolalar soni zaif eshituvchi bolalar guruhi uchun 8-ta, kar bolalar guruhi uchun 6 ta etib belgilanadi. Keyinchalik kar bo’lib bo’lib qolgan, nutqi saqlangan bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhlarida ta'lim-tarbiya oladilar. Bolalar bog’chalariga bolalar 3 yoshdan boshlab qabul qilinadilar. Maxsus maktabgacha ta'lim muassasalarida tarbiyalanuvchilarning ta'lim olishi davlat ta'minotida bo’ladi va muassasa ish tartibiga ko’ra, haftasiga 5 yoki 6 kun bo’ladilar. 2. Umumiy yo’nalishdagi maktabgacha ta'lim muassasalari huzurida eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar uchun tashkil etilgan maxsus guruhlar. 3. Maktabgacha tarbiya guruhlari maktab-internatlar qoshida ham ochiladi. Bu guruhlarga bolalar 4, 5- 6 yoshdan qabul qilinishi mumkin. 4. Umumiy yo’nalishdagi maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarning ta'limi (inklyuziv.) Kar va zaif eshituvchi bolalarda bir vaqtning o’zida aqliy zaiflik, tayanch harakat a'zolarida shikastlanishlar, ruxiy rivojlanishining sustlashuvi va boshqa nuqsonlar mavjud bo’lgan hamda, bolalar soni yetarli darajada bo’lgan holda ular uchun alohida guruhlar tashkil etilishi mumkin. Mazkur muassasalarda eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar ta'lim-tarbiyasi maxsus ta'lim dasturi asosida olib boriladi.

Keyingi yillarda respublikamizda tashkil etilayotgan ko’pgina davlatga qarashli bo’lmagan tashkilotlar alohida g’amho’rlik va yordamga muqtoj anomal bolalarga ta'lim berish, ularning sog’ligini tiklash ishlarini amalga oshirmoqda. "Sog’lom avlod uchun" jamqarmasi, "qizil yarim oy jamiyati", "Nogiron bolalar ota- onalarining klublari", "Kamilla", "Umr", "Imkon","Falak nuri" kabi nodavlat jamoa tashkilotlari nogiron bolalarni sog’lomlashirish, imkoniyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy hayotga tayyorlash, reabilitasiya qilish masalalariga salmoqli hissa qo’shib kelmoqdalar. 1.3. Maktabgacha tarbiya muassasalarning pedagogik kadrlari Maxsus maktabgacha ta'lim muassasa faoliyatini bog’cha mudirasi boshqaradi. Maktabgacha ta'lim muassasa mudirasi lavozimiga pedagogika oliygoxlarida defektologiya yo’nalishida hamda maktabgacha ta'lim yo’nalishida tayyorgarlik ko’rgan, hamda kamida 3 yillik pedagogik tajribaga ega bo’lgan, mutaxassislar qabul qilinadi. Maktabgacha ta'lim muassasa mudirasi muassasaning xo’jalik boshqaruv va pedagogik ishlariga raqbarlik qiladi. Maktabgacha ta'lim muassasa raxbari muassasaning moddiy-texnik bazasini yaratish va rivojlantirish: bog’cha binosi va maydonini obodanlashtirish, zarur jiqoz va uskunalar bilan ta'minlash va saqlanishini ta'minlash, bino va xonalarni ta'mirlash, sanitariya gigiena-holatini nazorat qilish, bolalar ovqatlanishini tashkil etish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Bolalar bog’chasi mudirasi rag’barligida eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni har tomonlama rivojlantirish, sog’ligini tiklash va muqofaza qilish, maktab ta'limiga tayorlash ishlari amalaga oshiriladi. Mudira metodik va ta'lim-tarbiyaviy ishlarga raxbarlik qiladi, pedagogik xodimlarning G’oyaviy va nazariy saviyasini hamda pedagogik malakasini oshirish bo’yicha tadbirlarni tashkillashtiradi. Mudira o’qituvchi-defektolog va va tarbiyachilar

mashqulotlariga tashrif etib, ta'lim tarbiya jarayonini olib borilishini va kun tartibiga rioya etilishini nazorat qiladi. O’quv yilning ohirida metodist bilan birga har bir guruhda dastur talablarininig bajarilishini surdopedagog, tarbiyachi, bolalar bilan suhbat o’tkazib tekshiradi, tarbiyalanuvchilar dasturning barcha bo’limlari bo’yicha topshiriqlar bajaradilar, savollarga javob beradilar. har bir yosh guruhida, bolalar xususiyatlarinihisobga olgan holda dastur talablarining bajarilishi pedagogik kengashda tahlil qilinadi. Bog’cha mudirasi bolalarni maktabga tayorgarligi uchun javobgar hisoblanadi, ota- onalar qo’mitalari orqali ota-onalar bilan hamkorlikni amalga oshiradi. Bog’cha mudirasi yuksak ma'naviy va kasbiy saviyaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi, qonunchilikni, huquqiy-me'yoriy xujjatlarnining mazmun-mohiyatini yaxshi bilishi, bolalarni sevishi, insonlarga g’amxo’r va e'tiborli bo’lishi kerak. Maktabgacha ta'lim muassasa metodisti maktabgacha ta'lim muassasasida olib borilayotgan korreksion-tarbiyaviy ishga metodik rag’barlik qilishda mudiraga yordam beradi. Metodist lavozimiga oliy defektologik ma'lumot, maktabgacha ta'lim sohasidagi ma'lumot va kamida uch yillik stajiga ega bo’lgan mutaxassislardan tayinlanadi. Metodist muassasa o’qituvchi-defektologlari va tarbiyachilarga ta'lim jarayoninig zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida korreksion pedagogik ishni tashkil etish va rejalashtirish borasida metodik yordam ko’rsatadi hamda o’quv dastur, davlat ta'lim talablarining bajarilishini nazorat qiladi. Metodist guruhlarda olib borilayotgan ta'lim tarbiyaviy ishlarni nazorat qilish maqsadida guruhlarga tashrif etadi, surdopedagog va tarbiyachilarning ish rejalarini tahlil qiladi va faoliyatlarini muvofiqlashtiradi, alohida pedagoglar va pedagogik jamoaga, ota-onalarga maslahatlar uyushtiradi. Metodist maktabgacha ta'lim muassasa metodik honasining faoliyatini tashkil etadi,axborot kommunikasiya texnologiyalarni ta'lim jarayoniga jalb etadi, zamonaviy metodik adabiyotlar mazmuni bilan pedagogik jamoani pedagogik kengashlarda tanishtiradi. Metodik xonada dasturning barcha bo’limlari bo’yicha ko’rgazmali didaktik material: nutq

o’stirish bo’yicha rasm va jadvallar, og’zaki nutqni o’stirish va matematik tasavvurlarni rivojlantirish yuzasidan tarqatma material, tasviriy sa'at va mehnat ta'limi mashg’ulotlari uchun zarur ko’rgazmali-didaktik va o’quv qurollar va xokazolar to’planadi. Metodist pedagogik jarayonni texnik vositalar: ovozni kuchaytiruvchi, vibrasion va vizual moslamalar, eshituv qobiliyati holatini aniqlash uchun audiometr, magnitofon, diaproektor, kompyuter, televizorlar bilan ta'minlashga yordam beradi. Mudira bilan birgalikda metodist har bir yosh guruhida bolalarning bilim va malakalarini tekshiradi, differensial ta'lim-tarbiyani amalaga oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydi.Har bir guruhda ta'lim-tarbiyaviy ishlarni o’qituvchi-surdopedagog va ikkita tarbiyachi amalga oshiradi. Bolalarning maktab ta'limiga tayyorlanish darajasi bu kichik pedagogik jamoaning pedagogik mahorati va hamkorligiga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi-defektolog (surdopedagog) lavozimiga pedagogika oliygoqlarining defektologiya yo’nalishidagi fakultetini tamomlagan shaxslar tayinlanadilar. Surdopedagog ertalabki soatlarda ishlaydi va nutq o’stirish, matematik tasavvurlarni shakllantirish, talaffuzga o’rgatish va eshitish qobiliyatini rivojlantirish, o’yin mashg’ulotlarini hamda eshitish qobiliyatini rivojlantirish va nutqni o’stirish bo’yicha yakkama-yakka mashg’ulotlarni olib boradi. Surdopedagogning yuklamasi haftasiga 24 soatni tashkil etadi. Surdopedagog bolalarni har tomonlama uyg’un rivojlantirish, nutqni muloqot vositasi sifatida shakllantirish ,maktab ta'limiga tayyorlash ishlarini amalga oshiradi. Surdopedagog pedagogik jarayonni tashkil etib, bolalarda dasturda belgilangan bilim , ko’nikma va malakalarni shakllantiradi, nutqini o’stiradi. Kar va zaif eshituvchi bolalarni samarali ravishda tarbiyalash uchun surdopedagog yuksak pedagogik mahoratga ega bo’lishi, ta'limning samarali psixologik- pedagogik uslublarini izlashi va joriy etishi, zamonaviy pedagogik , innovasion texnologiyalar, korreksion metod va usullarini, korreksion davlat ta'lim talablari va dastur talablarini mukammal bo’lmog’i kerak.

Surdopedagog kar va zaif eshituvchi bolalarning nuqsonning kelib chiqish sabablarini, tuzulishini, bilish jarayonlarining xususiyatlarini, defektni kompensasiyalash yo’llarini bilmog’i lozim. Pedagogik-psixologik bilimlarni qo’llagan holda bolalarni sevishi, ularga mehr-muruvvat va g’amxo’rlik ko’rsatishi pedagogning samarali faoliyatining muqim omili hisoblanadi. Kar va zaif eshituvchi bolalarnig nutqi kattalarga tahlid qilgan holda shakllantirilganligi sababli surdopedagogining namunali , ravon nutqi muqim ahamiyatga ega. Surdopedagogning nutqi tabiiy, ohangdor va ifodali, aniq talaffuz etilgan, stilistik, grammatik va fonetik kamchiliklarsiz bo’lishi kerak. Surdopedagog frontal va individual ishni bolalarning alohida imkoniyatlaridan va dastur talablaridan kelib chiqgan holda rejalashtiradi. Tarbiyachi kar va zaif eshituvchi bolalarni har tomonlama rivojlantirish, sog’ligini muhofaza etish ishlarini amalga oshiradi. Tarbiyachi lavozimiga pedagogika kolleji yoki pedagogika institutini(maktabgacha tarbiya yoki defektologiya fakultetini) tamomlagan shaxslar tayinlanadi. Tarbiyachi navbatma- navbat ertalabki va kechqurungi soatlarda ishlaydi, bolalarning kun tartibidagi faoliyatlarini tashkil etadi, tevarak atrof bilan tanishtirish, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat, o’yin, mehnat mashg’ulotlarini olib boradi. Tarbiyachining haftalik yuklamasi- 30 soatni tashkil etadi. Tarbiyachi bolalarning turli faoliyatlarini tashkil etadi, ularning tasavvurlari, bilim va malakalarini shakllantiradi, nutqini o’stiradi, xulq-atvorining ijobiy sifatlarini tarbiyalaydi. Tarbiyachi kun tartibidagi bolalarnig faoliyatni izchil ravishda samarali tashkil etadi, bolalarning hayoti va salomatligi uchun javobgar bo’ladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarnig ta'lim-tarbiyasini tashkil etarkan, tarbiyachi ularning rivojlanish xususiyatlarini, imkoniyatlarini, korreksion ishni tashkil etish yo’llarini, maxsus muloqot vositalarini, ovozni kuchaytiruvchi moslamalar, texnik vositalar bilan ishlashni bilmoqi zarur. Tarbiyachi surdopedagog bilan hamkorlikda, kelishilgan holda, uzviy bog’lanishni o’rnatib, o’z ishini tashkil

etadi. Surdopedagog bilan birgalikda bolalar nutqining o’sishi va dastur talablarining bajarilishi uchun javobgardir. Musiqa rahbari. etib maxsus musiqa ma'lumotiga va maktabgacha tarbiya bo’yicha o’quv kurslarda tayorgarlikni o’tgan shaxslar tayinlanadi. Musiqa rahbarining ish yuklamasi haftasiga 24 soatni tashkil etadi. Psixolog tarbiyalanuvchilarning psixologik salomatligi, iste'dod va qobiliyatlarining rivojlanishi uchun mas'uldir. Psixolog bolalar tomonidan dastur talablarinin o’zlashtirishda, atrofdagilar bilan muloqotda, fe'l-atvorida muammolar mavjud bo’lgan holda ular bilan yakkama-yakka ishlaydi, maktab ta'limiga psixologik tayyorgarligini ta'minlaydi.

II Боб. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalariда психологик – педагогик ташхис қўйиш муаммосини умумлашган ҳолда таҳлил қилиш 2.1. МАХСУС ЁРДАМГА МУ Ҳ ТОЖ БОЛАЛАР ТОИФАЛАРИ Бола дунёга келган кунларидан бошлабоқ куради, эшитади, бирор нарса текканини, оғриқ, иссиқ, ҳид ва таъмни хис этади. Теварак атрофдаги борлиқни билиш — сезиш ва идрок қилишдан, яъни воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг бола онгида акс этишидан бошланади. Боланинг идроки ҳаётининг дастлабки йилларидаёқ анча такомиллашади ва икки ёшида у буюмларнинг ранги, шакли, катта-кичиклигига қараб бир- биридан фарқ қила бошлайди, таниш оҳангни ажратади ва ҳоказо. Унда хилма-хил сенсор қобилиятлар: кўриш ва кЎўдан кечириш, тинглаш ва эшитиш, буюмларни ташқи белгиларига қараб ажратиш, кузи кураётган ва эшитаётган нарсага тақлид қилиш қобилияти ривожланиб боради. Бола турли таассуротлар олиб туриши — буюмларни куриши, ушлаб билиши, катталарнинг ишларини кузатиши, хилма-хил товушларни эшитиши керак.Бу болаларнинг сенсор ривожланишлари учун зарур шартдир. Сенсор қобилиятларнинг ўз вақтида ривожланиши эса болаларнинг ақлий тарбияси учун замин яратади. Диққат, хотира, интилиш, қизиқиш ва бошқа шу сингари руҳий жараёнлар боланинг ақлий ривожланиши учун катта аҳамиятга эга. Бола нутқининг ўз вақтида ва тўғри ривожланиши ақлий ривожланишининг асосидир. Нутқ руҳий жараён: идрок, хотира ва бошқаларнинг ривожланишига, болаларнинг фаолиятига катта таъсир кўрсатади. Болалар нутқи ривожланишга бошлаши билан катталар с ў зларининг тарбиявий восита сифатидаги роли ортиб боради.

Бола шахсининг таркиб топиши ҳаётининг биринчи кунлариданоқ бошланади. Бола ҳар куни кўрган ва эшитганлари асосида борлиққа ва теварак-атрофдаги кишиларга ў з муносабатини билдиради, катталарнинг хатти-ҳаракатлари, ишларига, содир бўлаётган воқеаларга боланинг берадиган баҳоси, кишиларга бўлган муносабати — буларнинг ҳаммаси бола маънавий қиёфасининг шаклланишига таъсир этади. Боланинг хоҳ она қорнида, ҳоҳ туғилганидан кейин ривожланиб бориши учун зарур бўлган маълум шарт-шароитларнинг бузилиши турли хил аномалияларга, яъни жисмоний ёки рухий нуқсонлар, камчиликларга олиб келиши мумкин. Махсус мактабгача ёшдаги болаларга психологик-педагогик ташхис қўйишда дефектология фанидан махсус ёрдамга мухтож -- аномал болаларнинг турли хил тоифалари устида иш олиб борилганлиги сабабли улардан бевосита фойданиш ўринлидир. Улар қуйидагилардир: 1) эшитиш камчиликларига эга бўлган болалар (туғилишдан кар, заиф эшитувчи болалар'', кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар); 2) к ў риш қобилияти заиф (к ў р, заиф кўрувчи болалар); 3) к ў р-кар-соқов болалар; 4) олигофрен (дебил, имбецил, идиот болалар); 5) оғир нутқий нуқсонлари бор болалар; 6) ҳаракат-таянч аъзоларида камчиликлари булган болалар 7) рухий ривожланиши орқада қолган болалар. Аномал болалар соғлом тенгдошлари орасида инклюзив таълимда ёки махсус мактабгача ва таълим-тарбия муассасаларида тарбияланиши ва ўқитилиши керак. Боланинг умумий ривожланишига ҳар томонлама кучли таъсир этган нуқсонларгина уни аномал бола деб ҳисоблашга асос бўлиши мумкин. Масалан, боланинг фақат чап қулоғи эшитса-ю, бу нуқсон унинг ҳар томонлама ривожланишига таъсир этмайдиган, у умумий мактаб соғлом тенгдошлари қатори ўзлаштирадиган бўлса, у аномал болалар тоифасига кирмайди. Катта ёшдаги кишиларда маълум сабабларга кўра пайдо бўлган

нуқсонлар ҳам уларнинг умумий ривожланишига таъсир этмаса, бу кишини аномал деб ҳисоблаш мумкин эмас. Махсус ёрдамга муҳтож аномал болаларнинг жисмоний руҳий ривожланишида кузатиладиган оғир, кескин ўзгаришлар бола шахсининг таркиб топишига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун бундай болаларни тарбиялаш ва уларга таълим бериш учун махсус шароит яраталиши керак, яъни улар махсус боғча ва мактабларда, махсус дастур ва дарсликлар асосида Ўқитилиши ва тарбияланиши зарур, улар махсус ёрдамга муҳтож. Ҳар қандай аномал ривожланиш марказий ёки периферик нерв системасидаги органик ёки функционал ўзгаришларга алоқадор бўлиши мумкин. Бола ривожланишидаги турли хил камчиликлар ноқулай муҳит, нотуғри тарбия, таълим натижасида ҳам пайдо булиши мумкин. Масалан, ноқулай оилавий шароит, педагогик қаровсизлик, ўқитувчининг болага нотўғри муносабати ва бошқа кўпгина сабаблар бола ривожланишига салбий таъсир кўрсатиб, унинг дастур материалларини яхши ўзлаштира олмаслигига, улгурмовчи ўқувчилар орасига қўшилиб қолишига сабаб бўлади. Шундай бўлсада, биз бундай болани аномал болалар тоифасига киритмаймиз, чунки унинг ривожланишидаги камчиликлар организмдаги қандай бўлмасин бирор органик ёки функционал патологик ўзгаришларга боғлиқ бўлмай, балки бошқа сабаблардан келиб чиққан. Тарбиячи ва ўқитувчилар бундай болаларни аномал болалардан фарқлай оладиган бўлишлари керак. Келиб чиқиш сабабларига кўра ҳар қандай аномал ривожланиш туғма ёки турмушда орттирилган бўлиши мумкин. Туғма аномалиялар кўп жиҳатдан хомиладор онанинг соғлиғи ва яшаш шароитига боғлиқ. Она қорнидаги ҳомиланинг ривожланишига инфекция, интоксикация, шикастланиш ва бошқа омиллар таъсир этиши мумкин. Онанинг хомиладорлик даврида турли хил касалликлар билан оғриши, Ўзбошимчалик билан турли дори дармонларни билар-билмас истеъмол қилиши боланинг аномал бўлиб туғилишига сабаб бўлиши |мумкин.

Туғма аномалиялар генетик, яъни ирсий омиллар таъсирига ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан эшитиш, кўриш анализатори фаолиятининг бузилиши, ақлий заифликлрнинг наслдан болага ўтиши ҳам кузатилади (Даун касаллиги, резус факторнинг мос келмаслиги ва бошқалар). Ота-оналарнинг алкоголизми, наркоманияси, токсикоманиялари ҳам боланинг аномал бўлиб туғилишига олиб келиши мумкин. Турмушда орттирилган аномалиялар бола организмига туғилиш вақтида ва ундан кейинги даврларда зарарли омиллар таъсир этиши натижасида вужудга келади. Туғруқ вақтида мия шикастланиши, боланинг туғруқ йўлларидан узоқ Ўтиши, вакуум-экстрактор ёки омбур солиниши, боланинг киндиги Ўралиб, бўғилиб қолиши (асфиксия) ва бошқалар,баъзан унинг аномал ривожланишига олиб келиши мумкин. Боланинг жуда ёшлигида турли касалликлар билан оғриши, масалан, менингит, менингоэнцефалит, отит, марказий нерв системасининг шикастланиши ва бошқа шу сингари дардларни бошидан кечириши ҳам аномал ривожланишига сабаб бўлиши мумкин.Мамлакатимизда болалар аномалиясининг олдини олиш юзасидан кўпгина чоралар кўрилмоқда, бу соҳада анчагина ютуқларга ҳам эришилди. Ўзбекистонда аҳолини даволаш- профилактикаси кенгайгани ҳамда медицина соҳасидаги катта ютуқлар муносабати билан аномал болалр сони нисбатан камайди. Болаларнинг чечак, ўлат, тиф, вабо, трахома, қизамиқ ва болаларга хос бошқа юқумли касалликлар орқасида аномал бўлиб қолиш ҳодисалари учраб туради. Ирсий омиллар ҳамда интоксикация ва организм шаклланаётган пайтда бош мия, анализаторларнинг зарарланишига олиб борадиган бошқа сабаблар туфайли боланинг аномал бўлиб қолиш ҳоллари ҳали ҳам учраб туради.

2.2. АНАЛИЗАТОРЛАРИДА КАМЧИЛИКЛАРИ БОР БОЛАЛАР ЭШИТИШ НУКСОНЛАРИ БОР БОЛАЛАР Нутқ — мураккаб руҳий фаолиятдир. У руҳий жараёнларнинг таркиб топишига ва боланинг умуман баркамол бўлиб Ўсишига катта таъсир кўрсатади. Нутқ эшитув органлари воситаси билан идрок этишга асосланган бўлиб,атрофдагиларга тақлид этиш йўли билан ривожланиб боради.Оғзаки нутқнинг шаклланишида эшитув анализатори, нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор иштирок этади. Нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор эшитув анализатори билан маҳкам боғланган ҳолда ишлайди, эшитув анализаторининг ривожланиш даражаси эса кЎп жиҳатдан талаффузга боғлиқ. Бола нутқининг Ўсиб бориши товушлар талаффузи, физиологик ва фонематик эшитишнинг камол топиб бориш даражаси билангина характерланиб қолмай, балки энг муҳими — ў з нутқи ва атрофдагилар нутқидаги с ў зларнинг тузилишини, товуш таркибини фарқлай олиш қобилияти билан ҳам характерланади. С ў з таркибини англаб олишдан иборат бу қобилият грамматик ва лексик компонентларнинг ривожланишида ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иккала сигнал системаси, шунингдек, идрок билан с ў знинг ў заро алоқада бўлиши ақлий ривожланишнинг асосини ташкил этади. Дефектологларнинг (Т.А. Власова, Р. М. Боскис, Д. В. Нейман ва бошқаларнинг) берган маълумотларига кўра, эшитишида нуқсонлари бор болаларнинг ривожланиш даражаси шу нуқсоннинг бола ҳаётининг қайси даврида пайдо бўлганлигига ва оғир-енгиллигига боғлиқ. Сурдопедагогикада эшитишида нуқсонлари бор болалар кар-соқов , заиф эшитувчи, кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар гуруҳига бўлиб ў рганилади.Туғма ҳали тили чиқмаган г ў даклик даврида иккала қ у лоқнинг мутлақо эшитмаслиги кар-соқовликка олиб келади. Эшитиш қобилиятининг қисман бузилиши натижасида нутқий нуқсонга учраган болалар заиф эшитувчи болалар гуруҳига киритилади. Нутқи ривожланиб, шаклланиб олгандан с ў нг яхши

эшитмайдиган бўлиб қолган болалар кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолганлар гуруҳига киради. Бу нуқсон нутқ таркиб топганидан с ў нг вужудга келса ҳам, қулоқдаги нуқсон туфайли эшитишда хос камчиликлар бўлаверади. Турғун эшитиш нуқсонлари келиб чиқиш сабабларига кўра туғма ва орттирилган бўлиши мумкин. Кар-соқов болаларнинг 25—30 фоизида эшитиш нуқсонлари туғма бўлади. Бунга сабаб: онанинг хомиладорлик даврида турли касалликлар, масалан, грипп билан касаллиниши, ота- оналарнинг ичкилик ичиб туриши, онанинг хомиладорлик даврида билар- билмас дори-дармонларни истеъмол қилиши (айниқса стрептомицин, хинин, сингари дориларни), хомиланинг шикастланиши; ирсият, генетик факторлар (қулоқ тузилишидаги патологик Ўзгаришлар бўлиши, масалан, эшитиш йўли атрезияси — битуви). Эшитишдаги орттирилган нуқсонлар қулоқ ёки эшитиш анализаторининг тузилишидаги камчиликлардан келиб чиқиши мумкин. Бунга олий нерв маркази, ўтказувчи йўллар ёки қулоқнинг ўзидаги Ўзгаришлар сабаб бўлади. Боланинг илк ёшида отит, паротит (тепки), менингит, менингоэнцефалит, қизамиқ, қизилча, грипп касалликлари билан касалланиши баъзи ҳолларда кар-соқовлик ёки турли даражалардаги заиф эшитишга олиб келиши мумкин. Ўозирги кунда экология масалалаларнинг кенг ўрганилиши эшитиш нуқсонларининг олдини олишда ҳам катта аҳамиятга эга. Эшитиш анализаторига турли заҳарли кимёвий дорилар жуда кучли таъсир этиб, айниқса анализаторнинг ўтказувчи неврларини ишдан чиқаради, натижада бола яхши эшита олмайдиган бўлиб қолади. Эшитиш нуқсонларига эга бўлган болалар аномал болалар категориясига киради, чунки бу нуқсон боланинг умуман ривожланиб, камол топиб боришига, дастур материалларини Ўзлаштиришига салбий таъсир кўрсатади. Эштиш нуқсонлари бор болалар махсус шароитда, махсус усуллар билан ўқитилиши ва тарбияланиши керак. Эшитиш нуқсонларининг енгил даражалари ҳам боланинг хар томонлама ривожланишига таъсир кўрсатади,

боғча ва мактаб дастурларининг ўзлаштиришда бир қатор ўзига хос қийинчиликлар келиб чиқишига сабаб бўлади. Кичик ёшдаги болаларнинг эшитиш қобилияти нутқи ривожлангандан сўнг, масалан,. икки ёшида йўқолганида ҳам карлик натижасида бола атрофдагилар нутқини эшитмайди ва ҳаттоки билганларини ҳам аста-секин унутади, боладаги карлик билан соқовлик қўшилиб у кар-соқов бўлиб қолади. Болага Ўз вақтида махсус ёрдам кўрсатилмаса, унда ақли заифлик белгилари ҳам пайдо бўлади. Бироқ нуқсоннинг ўрнини тўлдириб, бошқарувчи жараёнларни фаоллаштирувчи махсус, коррекцион ростлайдиган шароит боладаги нуқсонларни бартараф этиб, уларнинг ҳам нугқий ривожланишини, ҳам умумий, ақлий ривожланишини таъминлайди. Заиф эшитувчи болалар учун махсус ташкил этилган мактабгача тарбия муассасаси ҳамда мактаб-интернатда барча зарур шарт-шароитлар мавжуд. Махсус муассасалардаги тарбиячи ва ўқитувчилар бундай болаларнинг тегишли таълим-тарбия олишларига ёрдам беришлари керак. Юқорида қайд этилганидек, сурдопедагогикада эшитиш қобилияти заиф болаларга кар-соқов, туғма ҳамда кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар киради. Заиф эшитувчи болалар ўз навбатида эшитиш қобилиятининг нечоғлиқ бузилганига қараб енгил, ўрта ва оғир даражали камчилиги бор болаларга бўлинади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи болалар овоз билан гапирилган нутқни 6—8 м масофадан овоз чиқармай, шивирлаб гапирилган гапни қулоқ супрасидан 3—6 м масофада эшитади. Ўрта даражадаги қулоғи оғир болалар овоз чиқариб гапирилган гапни 4—6 м,' овозсиз пичирлаб гапирилганини 1—3 м масофадан эшитади. Оғир даражали қулоғи заиф эшитишда бола ўрта меъёрда овоз билан гапирилган гапни қулоқ супрасидан 2 м, шивирлашни 0,5 м масофадан эшитади, холос.

Қ улоғи оғирлик натижасида бола нутқида бир қатор камчиликлар кузатилади: луғатининг камбағал бўлиши, грамматик компонент ривожланмаган — гап ичида с ў зларни ташлаб кетиш, с ў зларни нотўғри ишлатиш, уларни Ўзаро боғлай олмаслик, келишик, с ў з ясовчи, с ў з ў згартирувчи қўшимчаларни ишлата олмаслик; товушларни нотўғри талаффуз қилиш — ў хшаш, жарангли-жарангсиз ундошларни бир-бири билан адаштириш, тушириб кетиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Бола нутқидаги камчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини билмаслик орқасида айрим тарбиячи ва ўқитувчилар болани дангаса, масъулиятсиз,безори деб, унга нотўғри муносабатда бўлишади, натижада бола инжиқ, йиғлоқи, сержахл, гап Ўтмас бўлиб қолади, яъни унда иккиламчи руҳий ўзгаришлар пайдо бўлади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи болалар соғлом тенгдошлари қаторида оммавий боғча ва мактабда тарбияланиши мумкин.Бироқ уларга алоҳида муносабатда бўлиш, улар учун қулай шарт-шароитлар яратиш талаб этилади. Эшитиш қобилияти заифлашган болалар билан ишлашда сурдопедагоглар катта ютуқларга эришмоқдалар. Ушбу тоифадаги аномал болалар махсус кечки мактабларда таълим олганларидан кейин олий Ўқув юртларини ҳам муваффақиятли битириб чиқмоқдалар, мамлакатимизнинг турли корхоналарида ҳамма билан баравар меҳнат қилмоқдалар. Демак, эшитиш нуқсонларини батамом бартараф этиш, тўла компенсациялаш, мумкин. Тарбиячи ва Ўқитувчиларнинг асосий вазифаси — соғлом болаларни заиф эшитувчи болалардан ажратиб, уларга алоҳида ёндашиш, зарур бўлса, уларнинг "махсус муассасаларда таълим-тарбия олишини таъминлашдан иборат.

2.3. КЎЗИ ОЖИЗ БОЛАЛАР Кўриш анализатори ёрдамида дунёни идрок этиш боланинг руҳий ривожланишида муҳим аҳамиятга эга. Теварак-атроф ҳақидаги энг ку чли таассуротлар кЎз билан идрок этилади. Бола кўриш қобилияти орқали нарсаларнинг ранги, шакли, ҳажми, ҳаракати, узоқ-яқинлиги, фазодаги Ўрни ҳақида тасаввурга эга бўлади. Маълумки, кўриш анализатори нурларни қабул қилувчи қисм-кЎз олмаси (соққаси) ва унинг ёрдамчи аппаратидан кЎзга тушган тасвирни аввал пЎстлоқ ости марказларига, кейин эса олий кўрув марказлари жойлашган катта мия пЎстлоғига (энса бўлакларига) етказиб берадиган Ўтказувчи йўллардан ташкил топган. Ана шу анализаторнинг ҳар қандай қисмларидаги Ўзгаришлар боланинг кўриш қобилиятига албатта таъсир кўрсатади. Тифлопедагогикада кЎзи ожиз болалар кўр (сЎқир), яхши кўра олмайдиган, кЎзи хира_болалар гуруҳига бўлинади. Кўр болаларнинг кўриш қобилияти кескин камайган (тотал кўрлик) ёки коррекция қўлланилганида (кЎзойнак тутилганда) ҳам кўриш Ўткирлиги 0,04 гача пасайган, яъни бундай болалар амалда кўр бўлади. Заиф кўрувчи болаларда кўриш Ўткирлиги 0,05 дан то 0,4 гача бўлиши мумкин. Ушбу гурухдаги болалар теварак-атрофни кўриш анализатори орқали идрок этади. Кўришга алоқадор нуқсонлар келиб чиқиш сабабларига кўра туғма ва орттирилган бўлади. Туғма нуқсонлар сабаблари орасида ирсий касалликлар (масалан, туғма катарактанинг баъзи шакллари ва бошқалар), хомиладор аёлнинг токсоплазмоз, қизилча касалликлари билан оғриши, хомила кўриш органларининг эмбрионал ривожланиш пайтда зарарланиши, мия Ўсмаси ва шу каби касалликлар катта роль Ўйнайди.

Орттирилган кўриш аномалиялари ҳозирги кунда нисбатан кам учрайди. Аҳолига даволаш-профилактика, офталмология ёрдамининг яхшилангани тиббиёт соҳасидаги катта ютуқлар қўлга киритилгани муносабати билан заиф кўрувчи болалар анча камайди. Трахома, чечак, сЎзак, кЎз сили, скарлатина ва бошқа касалликлар оқибатида болаларнинг кўр ёки заиф кўрувчи бўлиб қолиш ҳодисаларига деярли тамомила барҳам берилди. КЎз ожизлиги, яъни кўриш нуқсонлари зЎрайиб борадиган ва бир хил турадиган (муқим) бўлади. ЗЎрайиб борадиган хили кун сайин оғирлашиб, бора-бора кўрликка олиб келади. Муқим хили эса турғун бўлади, боланинг кўриш даражаси доим бир хилда тураверади. Кўриш қобилиятининг зЎрайиб борадиган заифлиги, кЎксув, яъни глаукома касаллиги (кЎз ички босимининг кЎтарилиб кетиши) кўрув нерви атрофияси, тўр парда (кЎзнинг ёруғликни қабул қиладиган қисми) дистрофияси (айниши) га боғлиқ бўлиб, боланинг ҳар қандай ривожланиш даврида вужудга келиши мумкин. Гигиеник талабларга риоя қилмаслик рефракция аномалиялар билан боғлиқ бўлган кЎз камчиликлари зЎрайиб боришига ҳам олиб келади (фақат яқиндан ёки узоқдан кўришга). Ёш гЎдакларда баъзан кЎзга оид туғма нуқсонлар хам учрайди: криптофтальм - кЎз олмаси, қовоқларининг туғилишдан ривожланмай қолгани; микроблефарон -кЎз қовоқлар калталиги туфайли кЎзнинг юмилмай туриши, колобома — кЎз қовоқларининг нуқсони ва бошқалар шулар жумласидандир. Бундай камчиликларнинг кЎпчилигини жарроҳлик йўли билан даволаб, уларни бартараф этса бўлади. КЎзи ожиз, сЎқир болалар кўр туғилган ва кўр бўлиб қолган болалар деб икки гуруҳга ажратилади. Биринчи гуруҳга туғилишдан кЎзи ожиз ва

туғилганидан сЎнг то уч ёшгача бўлган давр ичида кўриш қобилияти бузилган болалар киритилса, иккинчисига кейинчалик кЎзи кўр бўлиб қолган болалар киритилади, бундай болалар хотирасида кўриш тасаввурлари қолган бўлади. Кўриш қобилиятининг оғир шаклдаги бузилишлари боланинг характерида, психикасида иккиламчи асоратлар пайдо бўлишига олиб келади. Кўр бўлиб қолган болалар билан барча ишлар уларнинг кўриш тасаввурларини тиклаш асосида олиб борилади ва бунда маълум натижаларга эришиш мумкин бўлади. Ўар ҳолда бола ранг, шакл ва бошқаларни бир қадар эслаб қоладики, бу тегишли тушунчалар ҳосил қилишни осонлаштиради. КЎз ожизлиги қанча кеч пайдо бўлган бўлса, боланинг теварак-атроф ҳақидаги тасаввурлари шунча бой ва уларни мустаҳкамлаш, такомиллаштириш, кенггайтириш шунчалик осон бўлади. Кўриш қобилияти кескин камайган болалар кЎзи ожиз болалар учун махсус ташкил этилган мактабларда ёки соғлом тенгдошлари орасида таълим олишлари керак. Бу мактабларда соғлом анализаторларнинг актив фаолияти асосида (туйғу ва эшитиш, бошқа сезги анализатори) кўриш анализатори фаолиятини қоплаш ишлари олиб борилади. Махсус таълим-тарбия ишлари кўриш қобилиятининг заифлиги натижасида пайдо бўлган иккиламчи психик асоратларнинг олдини олиш, уларни бартараф этиш, коррекциялашга қаратилади. Болада мустақил ҳаёт учун зарур бўлган барча билим кЎникма, ҳамда малакалар шаклантириб борилади. Заиф кўрувчи болалар теварак-атрофни кўриш анализатори орқали идрок этадилар. Улар ҳам кўриш қобилияти заиф болалар учун ташкил этилган махсус мактабда ёки кўрлар мактаби қошидаги махсус синфларда соғлом тенгдошлари орасида таълим олишлари керак. Бироқ бундай болалар аксари оммавий мактабларда Ўқишни бошлаши маълум. Бир неча йил

муваффақиятсиз равишда, қийналиб Ўқигач, улар махсус мактабга юборилади. Бундай болаларни тарбиячи ва Ўқитувчилар соғлом тенгдошларидан ажратиб олиб, иложи борича вақтли махсус мактабларга жЎнатишлари ёки инклюзив таълимни ташкил этишлари керак. Кўриш қобилияти заифлашган болалар сатрларни яхши ажрата олмайдилар, шакли Ўхшаш нарса, ҳарфларни бир-бири билан адаштириб юборадилар, натижада Ўқиш ва ёзишда кЎп хатоларга йўл қўядилар. Рақамларни бир-биридан яхши ажрата олмаслик оқибатида ҳисоблашда ва математика масалаларини ечишда қийналадилар. Улар доскага ёзилганларни, жадвал, схема ва бошқа тасвирларни яхши кўрмайдилар, кўриш билан боғлиқ ишни бажариш вақтида тез чарчаб қоладилар. Нотўғри муҳит, ноқулай шароит боланинг кўриш қобилияти кескин пасайиб боришига олиб келиши мумкин. Тарбиячи ва Ўқитувчилар кўриш қоблилияти заиф болаларни Ўз вақтида офталмолог ҳузурига маслаҳатга юборишлари керак. Офталмолог болани текшириб, керак бўлса унга коррекция қиладиган кЎзойнак тақиб юришни тавсия этади ва бола қаерда таълим олиши кераклигини аниқлайди. КЎзойнак тақиб юриши керак бўлган болаларга боғча ва мактаб шароитида тўғри санитария-гигиена шароитлари яратилиши зарур. Боланинг иш Ўрни тўғри ва етарли даражада ёритилган бўлиши лозим. Бола доска, жадвал, картада чизилган тасвирлар ва бошқа Ўқув материалларини қанчалик аниқ кўраётганига эътибор берилади. Аномал рефракцияли болаларнинг кЎзи тез чарчаб қолишини ҳисобга олиб, дарс вақтида уларга иш турларини мумкин қадар Ўзгартириб туриш, кЎз қадаш билан боғлиқ бўлган ишлар, топшириқлар ҳажмини ғоят жиддий назорат қилиб бориш зарур.

КЎз Ўткирлиги 0,05 дан то 0,4 гача бўлган заиф кўрувчи болалар махсус боғча ва мактабларда таълим-тарбия олишади. Бу жойларда Ўқув ишлари кўриш асосида олиб борилади, аммо турли техник ва катталаштирувчи оптик воситалардан, йирикроқ ҳарфлар билан босиб чиқарилган дарсликлардан, махсус ёритгичлардан ва ҳоказолардан фойдаланилади. Махсус мактабнинг асосий вазифаларидан бири — болаларда сақланиб қолган кўриш имкониятларидан Ўқиш жараёнида тўғри фойдаланиш ва буларни ривожлантириш, кўриш қобилияти пасайиб кетмаслиги учун шарт-шароит яратиш, олий руҳий жараёнларни тарбиялаб, боланинг билим фаолиятини ривожлантириш, кенгайтириш, болада кўриш қобилияти заифлиги натижасида пайдо бўлган иккиламчи руҳий асоратларни бартараф этиш ва бошқалардир. Махсус мактабларни битиргач, кўриш қобилияти заиф болалар жумҳурият кўрлар жамияти қошидаги муассасаларда ишлайдилар, интеллектуал фаолият билан шуғулланадилар (ёзувчи, шоир, олий ва Ўрта мактаб Ўқитувчилари, музикачи, ва бошқалар бўлиб). Шундай қилиб, кўриш қобилияти заиф болаларни таълим-тарбия йўли билан ривожлантириб бориш имкониятлари жуда катта, тўғри ташкил этилган компенсатор, коррекцион. чора-тадбирлар натижасида улар ҳаётида Ўз Ўрнини топиб кетишлари мумкин. 2.2. а . ИНТЕЛЛЕКТУАЛ НУКСОНЛИ БОЛАЛАР. ОЛИГОРОФРЕН БОЛАЛАР ТАЪРИФИ Олигофрения юнонча олигос — кам, оз френ — ақл сЎзларидан олинган бўлиб, эси паст, ақли паст демакдир. Олигофрен болалар марказий нерв системасининг органик касалликлари натижасида билиш фаолияти пасайиб

кетиши ва бу нуқсонлар умрбод сақланиб қолиш билан бошқа аномал болалардан фарқ қиладилар. Амалиётда "ақлан заиф", "олигофрен", "деменция" деган атамалар кЎп ишлатилади. "Ақлан заифлик" — бу йиғма тушунча бўлиб, ақлий жиҳатдан қолоқликнинг содир бўлган вақти, бошидан кечирилган касалликнинг характери, патологик Ўзгаришларнинг Ўтиши, даражаси билан боғлиқ бўлган масалаларни кЎзда тутади. Ақлий қолоқликни белгилашда клиник, психологик ва педагогик мезонларни тафовут қилмоқ керак. Клиник мезон — ақлий қолоқлик ва бу марказий нерв системасининг қандай органик касалликларига алоқадорлигини, психологик мезон-билиш фаолиятининг турғун бузилганлигини; педагогик мезон — Ўзлаштириш қобилияти паст бўлиб, боланинг дастур материалларини Ўзлаштира олмаслигини ифодалайди. Олигофрения бола марказий нерв системасининг она қорнидалиги даврида, туғилиш вақтида ва туғилгандан то уч ёшгача бўлган давр ичида шикастланиши, касалланиши натижасида келиб чиқади. Агарда, турли сабабларга кўра, ақлан заифлик боланинг уч ёшидан кейинги даврида пайдо бўлса, буни энди орттирилган ақлий заифлик - деменция деб юритилади. Деменция прогрессив, яъни табиатан кучайиб борадиган бўлади. Олигофренияда эса нуқсоннинг кучайиб бориши кузатилмайди. Келиб чиқиш сабабларига кўра олигофрения туғма, ҳамда орттирилган бўлиши мумкин. Резус факторнинг тўғри келмаслиги, хромосом касалликлари, фенилкетонурия ва шу кабилар туғма олигофренияга олиб келиши мумкин.

Масалан, олигофрениянинг, Даун касаллиги деб аталадиган бир турли хромосомалар нисбатининг бузилиши натижасида 46 та ёки 23 жуфт хромосома Ўрнига битта ортиқча хромосоманинг вужудга келиш натижасида пайдо бўлади. Шуниси қизиқки, ирсий ҳужайралардаги патологик Ўзгаришлар Даун касаллиги билан касалланган барча олигофрен болаларнинг ташқи кўринишини бир хил қилиб қўяди. Улар кам ҳаракат, бесЎнақай, кЎзлари қисиқ, бурни пучуқ, тили катта, лаблари қалин, шалпанг қулоқ, бармоқлари калта бўлади ва ҳоказо. Миллатидан қатъи назар, улар бир ота-онанинг боласига Ўхшаб кетишади. Онанинг хомиладорлик даврида турли касалликлар — оғир вирусли грипп, тиф, қизилча билан касалланиши, она организмидаги турли паразитларнинг ҳомилага юқиши, хомиланинг шикастланиши, ота-оналарнинг алкоголизми, ҳам олигофренияга сабаб бўлиши мумкин. Француз олимлари алкоголизмга гирифтор оилаларда туғилган 57 нафар болани узоқ муддат кузатиб бориб, уларнинг 25 нафари 1 ёшга тўлмасдан нобуд бўлганини, 5 нафари тутқаноқ — 5 — нафари гидроцефалия (бош мияда истисноси) касаллиги билан оғриганини, 12 нафари ақлан заиф бўлгани ва фақат 10 нафар бола соғлом чиққанини аниқлаган. Туғруқ вақтида боланинг омбур ёки вакуум экстрактор билан олиниши, бола бошининг сиқилиши, боланинг туғилиш йўлидан узоқ Ўтиши, чЎзилиб кетган ёки, аксинча, ҳаддан ташқари тез Ўтган туғруқ натижасида ҳам марказий нерв системаси шикастланиб, олигофрения пайдо бўлиши мумкин. Олигофрения бола уч ёшгача бўлган давр ичида турли хил оғир касалликлар билан касалланиши (менингит, менингоэнцефалит, марказий нерв системасининг шикастланиши) натижасида ҳам вужудга келади.

Ақлий (интеллектуал) ривожланишига кўра олигофрения уч даражада намоён бўлади: 1) дебиллик; 2) имбециллик; 3) идиотия. Дебиллик — ақл пастлик олигофрениянинг энг енгил даражаси бўлиб, бундай болаларни ташқи кўринишига қараб соғлом тенгдошларидан ажратиб бўлмайди. Улар кЎпинча Ўқишни оммавий мактабнинг биринчи синфидан бошлайдилар-у, лекин қисқа муддат ичида улгурмовчи Ўқувчилар орасига қўшилиб қоладилар. Умуман, зеҳн ва фаҳм-фаросатга боғлиқ ишларда дебил болалар анча қийналади, бироқ улар ёрдамчи мактабга Ўтиб, дастурини Ўзлаштириб чиқишса, саноат ва ҳамда қишлоқ хЎжалик ишлаб чиқаришида, маиший ҳизмат соҳасида оддий турдаги меҳнат билан шуғуллана олади. Тарбиячи ва Ўқитувчилар дебил болаларни бошқа болалардан ажратиб олиб, уларнинг махсус боғча ва мактабларда тарбияланиши ва таълим олишини таъминлашлари ёки интеграциялашган таълимга жалб этишлари лозим. Имбецил ва идиот болалар хаттоки ёрдамчи мактаб дастури бўйича ҳам таълим олиш қурбига қодир эмаслар. Улар ижтимоий таъминот вазирлиги қошидаги болалар интернатларида тарбияланадилар. Аммо умумий ривожланишида камроқ орқада қолган имбецил болалар, афсуски, ёрдамчи мактабларда гоҳо учраб туришади. Улар ёрдамчи мактаб дастурини Ўзлаштира олмайдилар. Идиот болалар ҳаттоки Ўз ота-оналарини ҳам танимайди. Улар Ўзини-Ўзи уддалай олмайди.__Ўзига-Ўзи хизмат ҳам қила олмайди. Имбецил болалар идиот болаларга қараганда нисбатан тузукроқ ривожланган бўлса ҳам, мустақил ҳаёт кечиролмайди. Мехнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги қошидаги муассасаларда уларга содда билимлар, меҳнатнинг айрим содда турлари (Ўз-Ўзига хизмат қилиш, экинларни парвариш этиш, картондан қутичалар ясаш ва ҳ. к.) Ўргатилади. Олигофрениянинг учала даражасида ҳам тарбиячи ва Ўқитувчилар олигофрен Ўқувчиларни соғлом тенгдошлари ҳамда Ўхшаш тарздаги бошқа

камчиликлари бор болалардан ажрата олишлари лозим. Лекин олигофрениянинг энг енгил даражасини — дебилликни бошқа Ўхшаш аномалиялардан ва соғлом болалардан ажратиб олиш амалда анча кийин бўлади. Дебил болалар Ўз соғлом тенгдошларидан ёшлигиданоқ фарқ қилади. Уларда, одатда, ихтиёрий шаклдаги мураккаб ҳаракатлар унча ривожланмаган бўлади. Улар бошини тутиш, Ўтириш, юришга кечроқ Ўрганади, нутқи кечикиб ривожланади. Дебил болалар атрофдагиларнинг содда нутқини тушунади-ю, лекин мураккаб сЎз ва гапларни, ибораларни фаҳмлай олмайдилар. Дебил бола нутқида қўпол, уни тушуниб бўлмайдиган нуқсонлар кузатилмаса ҳам, кЎп товушлар нотўғри талаффуз этилади, бундай бола луғати камбағал, чегараланган бўлади. Дебил болалар Ўйин фаолиятида ҳам тенгдошларидан ажралиб туради. Улар Ўйин вазиятини етарли даражада тушунмайди, Ўйин; вақтида соғлом тенгдошларига тўлиқ бўйсуниб, иккинчи даражали ролларни бажаради, холос. Дебил болалар учун бир қатор фаҳм-фаросат етишмаслиги характерлидир. Уларнинг кузатиш, таққослаш, идрок қилаётган нарсаларнинг , воқеа- ҳодисаларнинг муҳим томонларини ажратиб кўрсатиш, булар Ўртасидаги энг оддий сабаб-натижа боғланишларини фаҳмлаб олиш қобилиятлари ривожланмай қолади. Дебил болалнинг тафаккури, диккати, сезги ва идроклари, хотираси, анализ ва синтез қилиш қобилиятлари ҳам яхши ривожланмаган бўлади. Савод Ўргатишнинг дастлабки давридаёқ бу бола товуш ва ҳарфлар Ўртасидаги боғланишларнинг фарқига яхши бормай ҳарфларни эслаб қолиш, бўғинлаб Ўқиш, тез равон Ўқиш малакаларини Ўзлаштиришда қийналадилар, жуда кЎп хатоларга йўл қўядилар.

Дебил болаларнинг билиш фаолиятидаги камчиликлар математика дарсларда айниқса якқол намоён бўлади, негаки, энг оддий ҳисоблаш амаллари ҳам абстракт ҳисоблашни талаб этади. Дебил болалар тартиб сонларни Ўзлаштира оладилар,лекин қўшиш ва айриш, тескари санаш, энг оддий масалаларни, мисолларни ечишда жуда қийналадилар. Улар мисолни моҳиятини, масаланинг мазмунини ва рақамли маълумотларни тушунолмайдилар. Нерв жараёнлари мувозанати, билиш фаолиятининг бузилганлиги натижасида олигофрен ҳулқ-атворида ҳам бир қатор камчиликлар кузатилади.КЎзғалиш ва тормозланиш Ўртасидаги мувозанат бузилганлиги туфайли айрим олигофрен болалар ҳаддан ташқари жонсарак, серҳаракат, шЎх бўладилар ва тормозланиш жараёни устун турган болаларда эса, аксинча, пассивлик, бўшанглик, бепарволик, ҳеч нарсага қизиқмаслик кузатилади ва ҳоказо. Олигофрен болалар вазиятни етарли даражада англай олмайдиларо, ҳатти- ҳаракатларни вазиятга қараб, адекват Ўзгартира олмайдилар. Уларда Ўз- Ўзига ва атрофдагиларга нисбатан танқидий муносабат бирмунча суст бўлади. Юқорида кўрсатилган бир қатор камчиликларга қарамай, олигофрен болалар билан тўғри ташкил этилган махсус таълим-тарбия ишлари натижасида дефектологлар уларни мустақил ҳаётга тайёрлаш, касб-ҳунарга Ўргатиш борасида катта ютуқларга эришмоқдалар. Махсус ёрдамчи меҳнат мактабларида таълим-тарбия олиб чиққан дебил болалар ҳаётда Ўз Ўрнини топиб, саноат ҳамда қишлоқ хЎжалик ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида, маиший ҳизмат соҳасида фаол меҳнат қилиб яшамоқдалар.Тарбиячи ва Ўқитувчиларнинг муҳим вазифаси олигофрен болаларни бошқа аномал болалардан ажратиб, уларни иложи борича эртароқ тегишли муассасаларда таълим-тарбия олишларини таъминлаб беришади.

2 2. в. РУ Ҳ ИЙ РИВОЖЛАНИШИ СУСТЛАШГАН БОЛАЛАР Улгурмовчи Ўқувчилар орасида руҳий ривожланиши сустлашган болалар ҳам учраб туради. Уларнинг билиш фаолияти– интеллекти мантиқий тафаккури, идроки, хотираси,ихтиёрий диққати, иш қобилияти ва бошқа хислатларига биринчи Ўринда марказий нерв системасининг касалликлари ва педагогик қаровсизлик, оилавий можаро, нотўғри тарбия қўшилиши натижасида руҳий ривожланиши сустлашади.Бундай болаларда ҳиссиёт, ирода сферасидаги камчиликлар бирламчи, ақлий заифлик эса иккиламчи ҳодиса бўлиб ҳисобланади. Т.А.Власова, М.С.Певзнер, В.И.Лубовский, Т.В.Егорова, К.С.Лебединская, Н.А.Никашина, К.К.Мамедов, Ђ.Б.Шоумаров, Н.А.Ципина, Р.Д.Тригер ва бошқа олимларнинг маълумотларига кўра бошланғич синф Ўқувчиларининг 5, 8 фоизини ана шундай болалар ташкил этади. Руҳий ривожланиши сустлашган болалар ақлий даражаси жиҳатидан асосан икки гуруҳга бўлинади: 1. Енгил нуқсони бор болалар – булар махсус шароитда 1- 3 йил таълим- тарбия олганларидан кейин Ўқишни оммавий мактабнинг тегишли синфида давом эттириши мумкин. 2. Руҳий ривожланишида сезиларли даражада орқада қолган болалар – булар мактабни битиргунига қадар махсус шароитда Ўқитилиши керак.Бундай болалар мактаб дастурини соғлом тенгдошлари қатори Ўзлаштира олмайди.Руҳий ривожланиши сустлашган болаларни оммавий мактабда ҳамма қатори Ўқитиш таълим жараёнига ҳам салбий таъсир

кўрсатади., яъни Ўртача Ўқувчининг совиясини орқага тортади, яхши ва аъло Ўзлаштирувчи Ўқувчиларни етарли даражада Ўстиришга тўсқинлик қилади. Дастур материалларини яхши Ўзлаштира олмаганлиги туфайли руҳий ривожланиши сустлашган болалар доим муваффақиятсизликларга учрайверади, бу нарса уларнинг ҳулқ-атворида аксарият турли салбий хислатлар юзага келишига сабаб бўлади. СЎнгги йилларда олимлардан К.С.Лебединская, Г.П.Бертынь, Э.М.Дунаева ва бошқалар руҳан суст ривожланганликни клиник-психологик жиҳатдан қуйидаги ҳилларга бўлишни тавсия этадилар: 1) конституционал; 2) соматоген; 3) психоген; 4) церебрал шакли. Руҳан суст ривожланганликнинг конституционал шаклини характерловчи белгиларга қуйидагилар киради: боланинг гавда тузилиши соғлом тенгдошлариникига нисбатан 1- 2 ёш кичик кўринади. У Ўзини боғча ёшидагиларга Ўхшаб тутади ва таълим олиш учун ҳали “етилмаган” бўлади.Бундай бола Ўқув фаолиятига яхши киришиб кетмайди, чунки унда Ўқишга қизиқиш йўқ, иш қобилияти паст. Масъулиятсизлик, мотивларнинг сустлиги, руҳий жараёнлардан анализ, синтез қобилиятларининг яхши ривожланмаганлиги туфайли Ўқиш ва ёзишни, математикани катта қийинчиликлар билан Ўзлаштиради. Дарс вақтида тез чарчаб қолиш ҳоллари, бош оғриб туриши конституцион шаклдаги бундай болада иш қобилияти, фаоллик янада пасайиб кетишига сабаб бўлади. Ривожланишдаги бу камчиликка бола онасининг ҳомиладорлиги даврида қалқонсимон безлари фаолиятининг бузилганлиги, юрак-томир касалликлари сабаб бўлиши мумкин.

Илк ёшда хар хил сурункали касалликлар билан тез-тез касалланиб туриш натижасида бола яхши Ўсиб-унмай қолиши мумкин , бу эса Ўз навбатида руҳий жиҳатдан ривожланишида орқада қолишга, кечикишга олиб келади, суст ривожланганликнинг соматик шакли деб шунга айтилади. Болада сурункали инфекциялар, аллергик ҳолат туғма порок ва шу каби касалликлар айниқса тез учраб туради. Руҳий ривожланишнинг соматоген сабабларга алоқадор сустлиги болада астения ҳолатини вужудга келтиради. Айрим болаларда соматоген инфантилизм кузатилади, яъни бола Ўсиб-унмаган, гЎдак тахлит бўлиб қолаверади. Бунда бола психикасида неврозга Ўхшаш ҳолатлардан Ўз кучига ишонмаслик, қўрқоқлик, инжиқлик, эркалик, қизиқишнинг пастлиги ва бошқалар кузатилади. Руҳан суст ривожланганликнинг психоген шаклида бола эрта ёшлигидан ноқулай, нотўғри шароитда тарбияланади ва шу тарбиянинг салбий томонлари руҳан ривожланишига таъсир Ўтказган бўлади. Шу хилдаги камчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Бола тарбияси билан мутлақо шуғулланмаслик, уни бутунлай Ўз ҳолига ташлаб қўйиш, бунда болаларда бурч ва масъулият ҳисси шаклланмайди. Ақл-идрокнинг ривожланиши, қизиқишлари, билиш фаолияти,ҳис-туйғу ва ирода етишмаслиги устига Ўқув фанларини Ўзлаштириш учун зарур билим ва таассуротларнинг етишмаслиги ҳам қўшилади. 2. Болани ҳар томонлама эркалатиш,етарли мустақил фаолиятга Ўргатмаслик, ташаббускорлик, масъулият хиссини шакллантирмаслик болани «оила эркаси» қилиб Ўстириш,ҳаддан ташқари унинг кЎнглига қараб иш тутиш натижасида ҳам бола руҳий ривожланишида бир қадар орқада қолиши мумкин.

3. Болага нисбатан қўпол муносабатда бўлиш, жисмоний жазолаш, қаттиқ қўллик қилиш, ота-оналарнинг алкоголизмга алоқадор тажоввузкорона муносабатлари болани мудом асабийлаштириб, руҳан ривожланишдан орқада қолишига сабаб бўлади. Бундай болаларда қўполлик, журъатсизлик,ташаббуссизлик, мустақилсизлик,қўрқоқлик ва бошқа ҳислатлар шаклланади. Буларнинг ҳаммаси ақл-идрокига, билиш фаолиятига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Руҳан суст ривожланганликнинг психоген шаклида ақил-идрок билиш фаолиятига алоқадор камчиликларга аксари нотўғри тарбия натижасида пайдо бўлган ҳислатлар ҳам қўшилиб пировард натижасида шахснинг ривожланиши издан чиқади, унда патологик ҳислатлар юзага келади. Ана шундай болаларни педагогик қаровсиз болалардан ажрата олиш лозим. Педагогик қаровсиз болаларнинг психикаси нормал бўлиб, улар нотўғри тарбияланганлиги натижасида улгурмовчи Ўқувчилар қаторига Ўтиб қоладилар. Холбуки, руҳан суст ривожланган болаларда шахсиятнинг ҳар томонлама нотўғри ривожланиши марказий нерв системасидаги енгил даражадаги органик жароҳатланиш билан боглиқ. Руҳан суст ривожланганликнинг энг мураккаб ва кенг тарқалган психоген шаклида бош миянинг касаллигига, яхши етилмаганига алоқадор Ўзгаришлар кузатилади.Олимларимизнинг берган маълумотларига кура бундай болаларнинг 50 фоизида нерв системасида органик нуқсонлар бўлади.Бу нарса уларнинг ҳис-туйғу, иродавий ҳолатлари тараққий этмаганлигига, асосан органик инфантилизм тарзида намоён бўлади. Мияга алоқадор органик инфантилизмни иккига бўлиши мумкин: 1. Кайфи-рухияти Ўзгариб, аксари, кЎтаринки руҳда болалар, уларда Ўзларидан ёш болаларга хос ҳислатлар сақланган бўлади.

2. Купроқ кайфияти паст бўлиб маьюс тортиб юрадиган болалар, уларда вазифани мустақил ҳал қила олмаслик, ташаббус кўрсата олмаслик, қўрқиш ҳолатлари кўрилади. Мияга алоқадор органик характердаги яна шу икки хил инфантилизм кЎп ҳолатларда қатор қўшимча ҳодисалар билан бирга давом этади.Буларга қуйидагилар киради: 1. Церебрал-эндокрин инфантилизм. Бунда асосан ички секреция безлари фаолияти бузилган бўлади.Натижада болаларда ҳис-туйғулар яхши ривожланмай невропатия ҳолатлари юзага келади. Боланинг уйқуси, иштаҳаси яхши бўлмайди, диспепсия ҳолатларига мойиллик пайдо бўлади. 2. Церебрастеник ҳолатлар, булар ҳам тез-тез учраб туради. Марказий нерв системаси тез чарчайди, нейродинамик Ўзгаришлар кузатилади. Натижада ақлий қобилияти сусайиб, хотира пасаяди, диққати тарқоқ бўлиб қолади, тез таъсирланиш, қиз болаларда йиғлоқилик, Ўғил болаларда хаддан ташқари қўзғалувчанлик кузатилади, бола иш қобилияти паст, арзимаган нарсага тез чарчайдиган бўлиб қолади. 3. Табиатан неврозга яқин ҳолатлар, булар қоронғудан, яккаликдан қўрқиш, Ўзи ва атрофдагилар соғлиғи учун хавфсираш, гиперкинезлар, дудуқланиш, энурез, каби ҳодисалар билан бирга ифодаланади. 4. Психомотор қўзғалувчанлик – асосан Ўғил болаларда кЎпроқ учрайди. Серҳаракатлик, диққатнинг тарқоқлиги,тез чалғиш бунга характерлидир.

5. Аффектив Ўзгаришлар – кайфу-руҳиятнинг айтарли сабабсиз айниб туриши, тажовузкорлик қилишга мойил бўлиш билан характерланади. 6. Психопатик Ўзгаришлар – ақлий фаолиятга рағбат пастлиги, Ўқишга салбий муносабатда бўлиш, Ўғрилик қилиш(клептомания), кЎпроқ ёлғон гапириш каби салбий хислатларни Ўз ичига олади. 7. Эпилептик бузилишлар – ҳар хил кўринишларда тутқаноқ тутиб туриши билан намоён бўлади. 8. Апатик-адинамик бузилишлар – ташаббускорлик пасайиши, ақлий фаолият сустлиги, хаддан ташқари эмоционал бўшанглик билан характерланади. Руҳий суст ривожланишнинг церебрал шакли мия шикастлари, менингит, менингоэнцефалит, гидроцефалия ва бошқа касалликлар натижаси бўлиб ҳисобланади. Руҳий ривожланиши сустлашган болаларни Ўқиши пасайиб кетади, бироқ бу ҳолат Ўз вақтида ва тўғри аниқланса,болаларга тегишли ёрдам ташкил этилса, улар оммавий мактаб дастурини Ўзлаштира оладилар. Руҳан ривожланиш камчиликларининг баъзи бир шаклларида болаларни вақти-вақти билан махсус психоневрологик санаторийларда даволаш фойдалидир.Санаторияда бола коллектив ишига аста-секинлик билан жалб этилади. Унда чарчаш аломатлари пайдо бўлганда, у Ўқув машғулотларидан вақтинча озод этилади ёки унга соддароқ бошқа вазифалар берилади.Санаторийда даволаниб келгандан сЎнг бола Ўқишни Ўз мактабида давом эттираверади.

Руҳий ривожланиши сустлашган болалар учун мамлакатимизда махсус мактабгача тарбия муассасалари интернатлари, куни узайтирилган мактабларда тенглаштириш синфлари ташкил этилган.Ушбу масалаларда таълим умумтаълим оддий боғча ёки мактаб дастури ва дарсликлари асосида олиб борилади,ҳимоялайдиган мулойим даволовчи махсус тартиб ташкил этилади. Таълим-тарбиявий ишлар болаларнинг фикрлаш қобилияти, диққати, иш қобилияти, хотираси, нутқи ва тафаккуридаги камчиликларни бартараф этишга қаратилган бўлиб,бундай болага билим беришда Ўқитувчи унинг Ўзига хос индивидуал хусусиятларини эътиборга олган ҳолда махсус шароитда, махсус усуллар билан ишлайди, тегишли ёрдам ташкил этади. Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошидаги болалар ва Ўсмирлар гигиенаси институти ходимлари, жумладан Н.П.Вайзман ва бошқа олимларнинг Ўтказган илмий текширишлари шуни кўрсатадики, руҳий ривожланиши сустлашган болалар Ўзлаштириш жиҳатидан олганда соғлом ва дебил болалар Ўртасида оралиқ Ўринда туради. Бу олимлар текшириш вақтида дебил ва руҳий ривожланиши сустлашган болаларга бир хилдаги топшириқларни бериб кўрадилар, шунда нормал соғлом болалар берилган вазифани тўғри тушуниб, уни керакли тартибда бажарган бўлсалар,дебил болалар вазифани тушунмай, бажара олмайдилар, руҳий ривожланиши сустлашган болалар эса худди шундай вазифани қисман тушуниб, қисман бажаришади. Демак, руҳий ривожланиши сустлашган болалар ақли заиф, дебил болаларга нисбатан анча яхши тушунади ва буларни бажариш учун уларда керакли имкониятлар мавжуд бўлади.Руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг Ўзлаштириш қобилияти соғлом тенгқурларига нисбатан паст бўлса-да, дебил болаларникидан анча дуруст бўлганлиги учун бундай болаларни ёрдамчи мактабга юбориш нотўғри, чунки ушбу мактаб дастури улар учун соддалик қилади. Оммавий мактаб эса бола учун зарур бўлган шароитни яратиб (махсус синф-тенглаштирувчи синф очиб) Ўз дастурини Ўлаштиришини таъминлаш учун махсус ёрдам кўрсатиши лозим.

Боғча тарбиячилари ва бошланғич мактаб Ўқитувчилари руҳий ривожланиши сустлашган болаларнинг махсус шароитда таълим-тарбия олишларига ёрдам беришлари керак, уларни Ўз вақтида аниқлаб, бошқа болалардан ажратиб олиб, ота-оналарга мутахассис психоневрологларга мурожаат қилишга маслаҳат беришлари лозим. Руҳий ривожланиши сустлашган болалар билан инклюзив соғлом тенгдошлари орасида ёки махсус муассасаларда даволаб, ҳимоя этиш ва руҳий фаолиятни ростлашни кЎзлаб алоҳида таълим-тарбия ишлари олиб борилади. 2.2.г ¥АРАКАТ – ТАЯНЧ АЪЗОЛАРИ ЖАРО¥АТЛАНГАН ВА МУЖАССАМ НУКСОНЛИ БОЛАЛАР. Ўар қандай ота-она Ўз оиласида соғлом фарзандни, жисмонан бақувват, руҳан тетик, фикрлаш қобилияти соғлом, иймон-эътиқолди бутун, билимли, маънвияти юксак, мард ва жасур,ҳар томонлама камол топишини истайди. Мустақиллигимизнинг дастлабки йиллариданоқ республикамизда соғлом авлодни тарбиялашга катта эътибор берилмоқда. «Баркамол» авлодни тарбиялаш масаласи давлат сиёсати даражасига кЎтарилиб, бу масалага устивор вазифа деб қаралмоқда. Мустақил Ватанимизнинг биринчи ордени «Соғлом авлод учун» деб аталган, «Соғлом авлод учун» ҳалқаро хайрия жамғрмасининг тузилганлиги. 2000 йилни «Соғлом авлод йили», 2001 йилни «Она ва бола йили» деб эъло қилинганлиги фикримизнинг далилидир. Президетимиз томонидан «Соғлом авлод» рукнидаги, махсус ёрдамга муҳтож бўлган болаларни соғломлаштириш, уларни соғлом кишилар қаторига қўшиш, ижтимоий, моддий жиҳатдан ҳимоялаш, меҳнатга, ижтимоий ҳаётга мослаштириш масалаларига доир қатор қарорлар , хужжатлар чиқарилмоқда, қабул қилинмоқда.

Республикамизда сЎнгги пайтларда болаларнининг соғлом туғилишини таъминлаш, аномалияларнинг олдини олиш ҳамда жисмоний ёки руҳий ривожланишда камчиликлари бўлган болаларни эртароқ аниқлаш чора- тадбирлари устида талайгина ишлр олиб борилмоқда. Бу масалани тез ва самарали ҳал бўлишини таъминлаш мақсадида онанинг хомиладорлик давридан бошлаб то бола вояга етгунга қадар унинг ривожланиши тиббиёт ходимлари, Ўқитувчи ва тарбиячилар, психолог, дефектологлар томонидан назорат қилиниб,»Соғлом авлод»дастурини тўғри амалга оширилишини таъминлаш чора-тадбирлари ишлаб чиқилмоқда, ташкил этилмоқда. Натижада, ҳаракат-таянч аъзолари жароҳатланган болалар ҳам аниқланиб, уларга махсус ёрдам кўрсатилмоқда. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болаларнинг кЎпчилигга ногиронлар аравачалари олиб берилганлиги сабабли, улар боғча ва мактабларга қатнай бошладилар. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болалар церебрал фалажи, полиомиэлит (шол касаллиги асорати), ҳаракат-таянч аъзоларининг турли тўғма ва орттирилган деформацияси – артрогрипоз, оёқ-қўлларнинг мажрухлиги, ахондроплазия ёки хондродистрофия – тана, бўйин, бошнинг нормал ривожланаётган бир пайтида туғма оёқ-қўл суяклри Ўсишининг орқада қолиши, миопатия – мушак тўқималарида модда алмашинуви билан боғлиқ бўлган ирсий касалликда мушаклар яхши қисқармайди,киши қўл-оёқни харакатга келтира олмайди. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болаларнинг кЎпчилигида мия фалажи кузатилади. Болалар церебрал фалаж касаллиги ҳали етилмаган, шаклланиб бўлмаган миянинг касаллигидир. Онанинг хомиладорлик даврида маълум касалликлар билан касалланиши, туғилиш вақтидаги патологик Ўзгаришлар, туғилгандан то бир ёшгача давр ичида болани касалланиши натижасида бош миянинг ҳаракат зоналари шикастланади, унинг натижасида эса миянинг

яхлит етилиши кечикади ва бузилади.Оқибатда боланинг умумий ҳамда нутқий моторикаси (ҳаракатчанлиги) фаолияти бузилади. Нутқнинг ривожланмаслиги эса интеллектуал ривожланишни секинлаштиради. Киши организмининг асосий функциялари – нафас олиш, қон айланиш, ютуниш, тана ҳаракати, нутқий ҳаракатлар ва бошқалар ҳаракат орқали – мушакларнинг қисқариш натижасида содир этилади. Ҳаракат лар ихтиёрий ва ихтиёрсиз бўлади. Аниқ мақсадни кЎзлаб бажарилган ихтиёрий харакатлар инсон хатти-ҳаракати, хиссий-иродавий қобилияти, билиш фаолиятини, ҳулқининг шаклланишида асосий рол Ўйнайди. Касалликнинг Ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳаракат бузулишлари болалар церебрал фалажида хар хил намоён бўлади.Адабиётларда болалар мия фалажининг қуйидаги шакллари қайд қилинган: спастик диплегия, спастик гемиплегия, иккиламчи гемиплегия,параплегия, моноплегия, атоник-астатик синдром. Болалар мия фалажининг энг кенг тарқалган шакли спастик диплегия. Бу шаклдаги касаллик қўл ва оёқ ҳаракатларининг бузилиши билан характерланади. Бунда айниқса оёқ қўлга нисбатан кЎпроқ жароҳатланган бўлади. КЎл оёқларнин эркин ҳаракатини чегараланиши ёки бутунлай харакатсизланиши мушакларнинг кучсизланиши билан бирга кечади. Бола қўлларини тепага кЎтаришга қийналади ёки умуман кЎтара олмайди, олдинга, четга узата олмайди, оёқларни буколмайди, ёзолмайди.Ўар қандай ҳаракат содир бўлиши учун мушак тонуси нормал бўлиши шарт. Болалар церебрал фалажида мушак тонуси жуда баланд бўлади, натижада бола Ўзига хос ҳолатни қабул қилади: тиззадан букилган оёқ бармоқларга тиралади, тирсаклар букилиб, қўллар танага ёпишгандай бўлади; қўл бармоклари букилиб, муштлар ҳосил қилади. Шартсиз мажбурий харакат гиперкинезлар шартли ҳаракатларни бажарилишини кескин қийинлаштиради ёки мутлақо бажара олмаслигига олиб келади. Мувозанат ҳаракатнинг бузилиши Ўтириш, туриш, юришни қийинлаштиради ёки бутунлай бажара олмайдиган ҳолатга

олиб келади. Кинестезия – тана ёки тана қисмлари ҳаракатини сезиш демакдир. Кинестезия махсус сезувчи тўқималар – проприорецепторлар орқали содир бўлади. Бу тўқималар мушак, пай, бўғимларда жойлашган бўлади. Улар олий нерв системасига тана, қўл, оёқларнинг холати ҳақида, мушакларнинг қискариши ҳақида маълумот беради. Спастик диплегия шаклидаги болалар мия фалажи билан касалланган болалар интеллекти, фикрлаш қобилияти яхши ривожланмаган бўлади. Улар умумтаълим мактаблари дастурини аъло баҳолар билан Ўзлаштира олишлари мумкин.Бироқ бундай болаларнинг жисмоний ва ақлий ривожланишидаги Ўзига хос хусусиятлари,қийинчиликлари улар учун махсус ёрдамни ташкил этилишини талаб этади. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болалар учун Ўзбекистонда мактабгача ёшдаги болалар учун боғча ва мактаб ёшидаги болалар учун махсус мактаб интернатлар фаолият кўрсатмоқда. Айрим болалар умумтаълим оммавий мактабгача тарбия муассасаларида ва мактабда интеграциялашган инклюзив таълимга жалб этилмоқда. Махсус муассасаларда барча таълим-тарбия ишлари коррекцион йўналишда амалга оширилади. КЎпроқ ҳаракат функцияларини коррекциялашга эътибор берилади. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болалар билан махсус муассасаларда ҳаракат функциясини коррекциялаш ишлари комплекс тарзда, яъни болага ҳар томонлама таъсир Ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Бунга тиббий дори-дармонлар билан даволаш, физиотерапевтик, ортопедик, уқалаш- массаж, даволовчи гимнастика, жисмоний тарбия, меҳнатга Ўргатиш ишлари киради. Тиббий дори-дармонлар билан даволаш ишлари мушак тонусини пасайтириш, гиперкинез-мажбурий ҳаракатларни камайтириш, асаб

системасидаги компенсатор жараёнининг фаоллигини кучайтиришга йўналтирилади. Физиотерапевтик муолажалар мушак тонусини пасайтиришга, мушаклардаги қон айланишини яхшилашга қаратилади. Ортопедик тадбирлар ҳаракат-таянч аъзолари, бўйин, гавда ҳаракатини яхшилаш, керак бўлса ортопедик мосламалардан фойдаланишни,ҳар бир бола шахсий ортопедик режимга риоя қилишга Ўргатишга қаратилади. Мушакдаги гиперкинезлар боланинг нафақат умумий, балки нутқий моторикасига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Нутқ аппаратининг кам ҳаракатланиши (тил, лаб, жағ, ун пайчалари, кичик тил ҳаракати бузилади) нутқнинг фонетик томондан бузилишига, яъни товушлар талаффузидаги камчиликларга олиб келади. Мушаклардаги гиперкинезлар дизартрия ёки анартрия каби товушлар талаффузидаги камчиликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Диафрагма, қовурға орасидаги мушаклар гиперкинези нутқий нафас олишни, ун пайчаларининг тебраниши, нутқ маромини бузилишига олиб келади.Нисбатан кЎпроқ учрайдиган дизартриянинг псевдобульбар шаклида артикуляцион тонус баланд бўлади. Лаб, тил, кичик тил, пастки жағ, ун пайчалари ҳаракатчанлиги бузилади ва натижада товушлар талаффузи, овоз, нутқ суръати нуқсонлари кузатилади. СЎлак безлари атрофидаги мушаклар қисқармаганлиги туфайли бола сЎлаги оқиб туради. Бундай бола яхши чайнай олмайди, ютолмайди. Дизартрик боланинг нутқи ноаниқ, чучмал, хириллаган, монотон бўлади. Дизартрия қанчалик барвақт аниқланса, уни бартараф этиш, коррекциялаш ҳам шунчалик осон бўлади. Узоқ муддат ичида сабр-тоқат билан олиб борилган логопедик ишлар натижасида юқори кўрсаткичларга эришиш мумкин.

Нутқ аппаратининг иннервациясига бевосита боғлиқ бўлган калла суяк нервларининг жароҳатлари кЎп ҳолларда кЎз ҳаракати нервларининг жароҳатланиши билан бирга кузатилади. Натижада бола ғилай, кЎзи олайган, кЎз ҳаракати бузилади. Болалар Ўз қўз ҳаракатларини бир маромда бажара олмайдилар, мЎлжалга нигоҳ ташлай олмайдилар. Бундай камчиликлар логопедик ишни тўғри олиб боришга тўсқинлик қилади. Бола артикуляцион аппарат аъзолари ҳаракатини кузата олмайди, расмга қараб ишлаш, Ўқиш ва ёзишни Ўзлаштиришда қийналадилар. Медико-педагогик комиссиянинг хулосасига биноан, ҳаракат-таянч аъзолари жароҳатланган болалар инклюзив таълим олишга ёки махсус мактабгача ёшдаги болалар муассасасига мактаб-интернатларга юборилади. Бу муассасаларга Ўзлари ёки аравачада юра оладиган, Ўзгаларнинг қаровига муҳтож бўлмаган болалар қабул қилинади. Соғлиқларини тиклагач тиббий- педагогик комиссиянинг хулосасига биноан Ўқувчиларни умумтаълим боғча ёки мактабга Ўтказилади. Махсус мактаб-интернат педагогик кенгаши битирувчиларига ишга жойлашиш учун тавсиянома беради. Ҳаракат -таянч аъзолари жароҳатланган болалар I – II гуруҳ ногиронлари ҳисобланиб, уларни ишга жойлаштириш ижтимоий таъминот бўлимларига топширилади. 2.1. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni barvaqt aniqlanishi ularga vaqtli korreksion yordam ko’rsatish, ikkilamchi defektlarini korreksiyalash, uyg’un rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarga tashxis qo’yish, maktabgacha ta'lim muassasalari va maktab- internatlarga bolalarni yo’llash ishlari xalq ta'limi boshqaruv organlari qoshida tashkil etilgan Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya faoliyati ushbu komissiya to’qrisidagi Nizom asosida tashkil etiladi. Komissiya rivojlanishida muammolari bo’lgan bolalarni aniqlaydi va tegishli ta'lim olishi uchun tavsiyalar beradi, shuningdek,

bolalarga ta'lim-tarbiya berish, davolash, ijtimoiy hayotga tayyorlash borasida ota- onalarga, tarbiyachi va defektologlar hamda boshqa mutaxassislarga metodik yordam ko’rsatadi. Komissiya tarkibi xalq ta'limi organining vakillari, shifokorlar (psixonevrolog, otolaringolog, oftalmolog, psixolog, o’qituvchi - defektologlardan tashkil etadi. Bolalarni tekshirish va saralash, maxsus maktabgacha ta'lim muassasalarni tashkil etish O’zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining yo’riqnomasi hamda maxsus Nizom asosida amalga oshiriladi. Bolalarning o’sishi va rivojlanishi doimiy nazoratda bo’ladi, ular orasida rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni aniqlash dastlab tibbiyot xodimlar zimmasiga yuklanadi. Yashash joyidagi xudud pediatri va hamshira bola tug’ib 14 yoshga to’lgunga qadar uning o’sishi va salomatligini kuzatib boradilar va bolalar shaxsiy xujjatlariga barcha kuzatuv ma'lumotlarini yozib boradilar. Maktabgacha tarbiya muassasalarning tibbiyot xodimlari ham bolalarning rivojlanishi va o’sishini nazorat qilib boradilar, davolash-profilaktika ishlarini tashkil etadilar. Rivojlanishidagi izdan chiqishlarni, hususan eshitish qobiliyatini pasayganligini vaqtli aniqlanishi uchun ota-onalar bolalarning eshituv holati va nutqiga katta e'tibor bermog’i lozim. Eshituv holatining dastlabki tekshiruvi bolalar poliklinikasining otolaringologi tomonidan o’tkaziladi. Eshituv holatining pasayishi aniqlangan holatda, bola dispanser hisobga olinadi va maxsus surdologopedik kabinetlarga batafsil tekshirilish uchun yuboriladi. Surdologoped honalarda surdolog yoki audiolog, psixonevrolog va surdopedagoglar tibbiy-pedagogik tekshiruvni o’tkazadilar. Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya xalq ta'limi organining raxbari raisligida bolalar bog’chalari va maktablarni komplektlash ishlarini amalga oshiradi. Komissiya bolalarni har tomonlama tekshirilishi uchun zarur shart-sharoitlari mavjud maxsus maktab, bolalar bog’chasi yoki shifoxona qoshida o’tkazilishi mumkin. Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyada bola tekshirilayotgan paytda albattta uning ota-onalari ishtirok etishlari shart. Komissiya bolani har tomonlama

tekshirib o’z xulosalarini chiqaradi va eshitishda nuqsoni bo’lgan bolaga maktabgacha tarbiya muassasasi yoki maktab-internatda ta'lim olishi uchun yo’llanma beriladi. O’zbekiston Respublikasi "Ta'lim to’g’risida" gi qonunining 23-moddasida jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni o’qitish, tarbiyalash hamda davolash uchun ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalari tashkil etilishi, bolalarning ushbu ta'lim muassasalarga yuborish ota-onalarning roziligi bilan, psixolog-tibbiy-pedagogik komissiyaning hulosasiga binoan amalga oshirilishi e'tirof etilgan. Psixolog tibbiy-pedagogik komissiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: -Bolada eshitish qobiliyati pasayishining sabablari va tabiatini aniqlash; -Bolaning psixik rivojlanish xususiyatlarini o’rganish; -Bolaning keyinchalik rivojlanishini taxmin qilish; -Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga ta'lim berish jarayonini nazorat qilish; -ota-onalar, pedagoglar uchun maslahatlar uyushtirish; Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiya bolalarni maxsus maktabgacha tarbiya muassasalariga tanlash, ularning rivojlanishini nazorat qilib borish, murakkab nuqsonli bolalarni o’qitish va tarbiyalashdagi muammolarini hal qilish, bolalarni maktabga tayyorligini aniqlash, turli yo’nalishdagi maktabga yuborish masalalarini hal qiladi. Ilk va maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni psixolog-pedagogik tekshiruvi quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1.Ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni kompleks ravishda tekshirish.Rivojlanishidagi kamchiliklarni tibbiy-fiziologik, psixolog-pedagogik, ijtimoiy jiqatdan tekshirishlar kompleks tekshiruvnig yo’nalishlaridir. Tekshiruvga turli soha mutaxassislari: shifokor-surdolog, psixiatr, psixolog, surdopedagog, logoped, nevropatolog, oftalmolog, zarur bo’lganda boshqa mutaxassislar ham jalb etiladi. Bolani tibbiy, psixologik, pedagogik jiqatdan har tomonlama tekshirib, uning sog’lig’i to’g’risida malakali hulosaga erishish, tegishli ta'lim muassasasida ta'lim olishini belgilash mumkin; Bolani pedagogik jihatdan

tekshirish, uning o’qishga moyilligini, maktabgacha tarbiya muassasasida tarbiyalash shart-sharoitlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni yashash shart-sharoitlarini o’rganish, ota-onalarning ta'lim- tarbiya jarayonida ishtirok etish imkoniyatlarini aniqlashiga katta e'tibor beriladi. 2. Psixolog-pedagogik tekshiruvni har tomonlama amalga oshirish. Psixolog- pedagogik tekshirishda bola psixikasining barcha jihatlarini, ya'ni bilish jarayonlari, nutqi, xissiy-irodaviy jabhalari, shaxsiy xususiyatlari o’rganiladi. Tekshiruv ma'lumotlari asosida eshituv pasayishining vaqti va sabablarini , eshituv holatini aniqlash, nutqini tekshirish va nutqni eshituv holati hamda intellektual rivojlanishi bilan solishtirish; bilish faoliyatini yoshiga mos ekanligini, hamda shaxs xususiyatlarini aniqlash, turli faoliyatlarini tekshirish imkonini beradi. Shuningdek har tomonlama tekshirish jarayonida bolaning rivojlanishida mavjud qo’shimcha kamchiliklarni, ya'ni ko’rish, harakat, intellektual yetishmovchiliklarni aniqlash mumkin bo’ladi. har tomonlama tekshiruv jarayonida olingan ma'lumotlar taxlil qilinib bolaga tavsifnoma beriladi va tegishli xulosa chiqariladi. 3. Psixolog-pedagogik tekshiruvni tashkil etish jarayonida bola yoshini hisobga olish.Psixolog-pedagogik tekshiruvning mazmuni va shakli bolaning yoshiga mos ravishda bo’ladi. Tekshiruvni tashkil etishdan avval zarur shart-sharoitlar yaratiladi: bola stol yoniga qulay o’tqaziladi, uning yoshiga mos didaktik material va tekshirish usullari tanlanadi. Masalan, ilk yoshdagi bolalar tekshiruvi faqat o’yin metodlari orqali amalga oshiriladi. Maktabgacha yoshidagi bolalar bilan o’yin, rasm chizish, rasmlarni tanlab, nomini aytish kabi usullar qo’llaniladi. Tekshiruv natijalarini baqolashda bolaning yoshi yetakchi o’rin egallaydi. har bir yosh bosqichdagi bolalarga topshiriqlarni tanlashda yosh va ilmiylik tamoyiliga rioya etiladi, ya'ni vazifalar bolada mavjud nuqsonlarning murakkabligiga qarab emas, yoshiga mos ravishda beriladi. Turli yoshdagi bolalarga yoshiga mos kelmaydigan topshiriqlar berilgan holda, ulardagi defekt tuzilishini aniqlash, ta'lim-tarbiya berish dasturini belgilashda qiyinchiliklar vujudga keladi.

4. Bolani doimiy ravishda dinamikada o’rganish tamoyili Mazkur tamoyilga asosan boladagi rivojlanish xususiyatlarini va xarakterini uzoq vaqt o’rganib borish, undagi o’ziga hosliklarni tahlil qilib borish talab etiladi. Eshitishda nuqsoni bo’lgan ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarning yosh xususiyalari rivojlanishidagi barcha jihatlarini qisqa vaqt ichida o’rganib, to’g’ri hulosalar chiqarishga har doim ham yo’l qo’ymaydi. Ko’p hollarda bolaning eshituv holati karlik va zaif eshituvchilik chegarasida bo’lsa, ular kar bolalarga tegishli nutq va eshituv reaksiyasiga ega bo’ladilar, biroq, bola doimiy dinamikada o’rganilib, eshitish qobiliyati o’stirib borilsa, atrofdagi tovushlarga bo’lgan munosabati, uning zaif eshituvchiligidan dalolat beradi. Shuningdek, bola defekti murakkab tuzilishda bo’lsa, ya'ni zaif eshituvchilik aqli zaiflik bilan, yoki karlik hissiy- irodaviy buzilishilar bilan birga kelsa, uning rivojlanishini dinamikada kuzatish muhimdir. Bolaning dinamik o’rganilishi o’quv yili davomida olib boriladi, uning rivojlanishidagi o’ziga hos tomonlari pedagoglar, ota-onalar bilan muhokama etiladi, tegishli maslahatlar psiqolog-tibbiy-pedagogik komissiyadan olinadi. 5. Bolaga individual yondashuv tamoyili.Mazkur tamoyil bolaning yoshini, alohida xususiyatlarini hisobga olinishini, tekshiruv chog’ida hayrihoxlik sharoitini yaratilishini nazarda tutadi. Ayniqsa murakkab tuzilishidagi defektli bolalar, ilk yoshdagi bolalar bilan ishlashda alohida yondashuv muhim ro’l o’ynaydi. Individual yondashuv bolaning xujjatlarini oldindan o’rganib chiqish, ilk yoshdagi harakatlar va nutqiy rivojlanish xarakterini, boshdan kechirgan kasalliklarini, oilada tarbiyalash sharoitlarini, bola bilan muloqotda bo’lish xarakterini bilib olishni nazarda tutadi. Aksariyat hollarda tekshiruv jarayonida, ayniqsa boshlanishida bola bezovdalanishi, qo’rqishi va shuning uchun u muloqotdan, topshiriqlarni bajarishdan bosh tortishi mumkin. Bunday hollarda topshiriqlar ketma-ketligini o’zgartirib, avval bolalar qiziqishini uyqotadigan o’yin vazifalarini berib, keyin esa eshituv holatini tekshirish kerak. Ayrim hollarda, bola topshiriqlarni bajarishdan bosh tortsa, ota-onalarni jalb qilish, unga yordam ko’rsatish, mustaqil qarakatlarini raqbatlantirib turish nazarda tutiladi.

6. Tekshiruv natijalarini sifatli tahlil qilish hamda bolalarning saloqiyatini aniqlash. Tekshiruv davomida topshiriqlarni bajarish natijalari bilan birga, bolaning qiziqishi, mustaqilligi, unga ko’rsatilgan yordamdan foydalanishi, tekshiruv davomidagi o’rganishga moyilligi hisobga olinadi. Shuningdek, natijalarni baholashda topshiriqlarni bajarish usullari, bu usullarning bola yoshiga mosligini hisobga olish zarur. Ayniqsa topshiriqlarni bajarish usullari bolaning psixik rivojlanishini baholashda muhim mezon bo’ladi. Psixolog-pedagogik tekshiruv jarayonida bola imkoniyatlarinig yuqori darajasi, ya'ni kattalar yordamida bajara oladigan topshiriqlari aniqlanadi. Bu bolaning "yaqin rivojlanish zonasi"ni, bolaning salohiyatini belgilab, ta'lim-tarbiya jarayonida ularni hisobga olishga yordam beradi. Psixolog-tibbiy-pedagogik komissiyada quyidagi xujjatlar yuritiladi: 1.Bolalarni qabul qilish jurnali. Jurnalga bolaning ismi, sharifi, tug’ilgan yili, yashash joyi, kasalligi to’g’risidagi hulosasi, yuborilayotgan ta'lim muassasi qayd etiladi. 2.Bolani psixologik-tibbiy-pedagogik tekshiruv baennomasi. Bayonnomaga komissiyaning hulosasi hamda ta'lim olishi va davolanishi yuzasidan tavsiyalar bayon etiladi. Bolaning shahsiy xujjatlari bayonnoma bilan birga u yuborilayotgan maxsus ta'lim muassasasiga yuboriladi. Komissiya to’g’risidagi nizomga muvofiq, bolalarni maxsus korreksiya ta'lim muassasalariga qabul qilish va ulardan chiqarish, bir muassasadan boshqasiga o’tkazish psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya ruxsatisiz man etiladi. Maxsus kar va zaif eshituvchi bolalar maktablarining tayorlov sinfiga bolalar 6- 7 yoshdan qabul qilinadi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida tarbiyalangan 7-8 yoshli bolalar 1- sinfga qabul qilinadi. Bolalarni maktab ta'limiga tayyorligi yoki tayyor emasligini maktab qoshida tuzilgan pedagogik -psixologik komissiya aniqlaydi hamda bolalarni sinflarga taqsimlaydi.

4-§ Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni psixologik-pedagogik tekshiruvi Eshitishda nuqsoni bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolalarni pedagogik- psixologik jihatdan o’rganish masalalariga N.A.Rau, T.A.Vlasova, N.G.Morozova, B.D.Korsunskaya, A.A.Kataeva, G.L.Vigodskaya, E.I.Leongard, L.P.Noskova, U.Fayzieva, F.Alimxodjaeva, X.Gaynutdinov, N.Bekmuratovlarning ilmiy tadqiqotlari bag’ishlangan. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning dastlabki tekshiruv usullari N.A.Rau tomonidan ishlab chiqilgan. N.A.Rau bolalarni eshituv holatiga ko’ra ikki toifa, ya'ni, kar-soqov va zaif eshituvchi bolalar toifasini ajratadi. Kar-soqovlarni karlik paydo bo’lish vaqtiga qarab, -tuqma kar-soqov bolalar, yoki nutqi shakllangunga qadar kar bo’lib qolgan bolalarni; -erta ( 2 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan davrda) kar bo’lib qolgan bolalarni ; -kechroq ( 6-7 yeshda) kar bo’lib qolgan bolalarni farqlaydi. Eshitish qobiliyatining pasayish darajasiga qarab bolalar ikki guruhga ajratiladi: 1. Mutloq eshitmaydigan bolalar (total karlik); 2. Tonal, vokal, verbal eshituv qoldiqlari mavjud bo’lgan bolalar. N.A.Rau barcha toifadagi kar va zaif eshituvchi bolalar bilan ularning nutqini saqlab olinishi va rivojlanishini ta'minlash, labdan o’qishga o’rgatish va savodini chiqarish uchun maxsus korreksion ishni olib borish zarurligini ta'kidlaydi. N.A.Rau barcha turdagi eshitmaydigan bolalarni kar-soqovlar deb nomlagan, sababi, uning fikricha, bunday bolalar bilan maxsus korreksion tarbiyaviy ish olib borilmgan holda, ular soqov bo’lib qolaveradi. Zaif eshituvchi bolalar kar bolalardan bog’lanishli so’zli nutqni idrok eta olishi bilan farqlanadi. N.A.Rau quloqi oqirlikning 3 darajasini farqlaydi: 1. Engil darajadagi quloqi oqirlik. Bunday bolalar shivirlab gapirilayotgan nutqni 8 metr masofagacha, gaplashish balandligidagi nutqni 15 metr masofagacha eshitadilar. Bunday bolalar maxsus yordamga muqtoj bo’lmaydilar va sog’lom bolalar bog’chalarida tarbiyalanadilar.

2. O’rtacha darajadagi quloqi oqirlik. Bunday bolalar shivirlab gapirilayotgan nutqni 2 metr uzoqligida, so’zlashish balandligidagi nutqni 3-5 metrgacha bo’lgan masofadan eshitadilar. Eshituvning pasayishi ularning nutqiga ham salbiy ta'sir etadi. Nutqning ravonligi buziladi, so’z boyligi kambaqallashadi, grammatik va leksik kamchiliklar kuzatiladi. Bunday bolalar umumiy yo’nalishdagi maktabgacha tarbiya muassasasida tarbiyalanishi mumkin, lekin ularga nisbadan aloqida yondashuv talab etiladi. 3. Og’ir darajadagi qulog’i og’irlik. Bunday bolalar shivirlab gapirilgan nutqni 1,5 metr uzoqlikdan yoki quloq suprasi yonida gapirilganda eshitadi, baland gaplashish ovozdagi nutqni 2 metrdan uzoq bo’lmagan masofadan eshita oladi. Bu bolalar maxsus korreksion ta'lim muassasalarda, ovozni kuchaytiruvchi apparatlardan foydalangan holda tarbiyalanishi kerak bo’ladi.N.A.Rau tomonidan taklif etilgan eshituv qobiliyatini pasayishini tasniflashining ahamiyati shundaki, pedagoglar, maxsus apparaturalar bo’lmagan holda ham bolalar eshitish holatini tekshirib, differensial yondashuvni amalga oshirish imkoniga ega bo’ladilar.Hozirgi paytda bolalarning eshitish qobiliyatini tekshirishda L.V.Neyman va R.M.Boskislarning tasnifidan keng foydalaniladi. L.V.Neymanning tasnifida bolaning eshitish funksiyasini shikastlanish darajasi va nutqiy rivojlanishi imkoniyatlari hisobga olinadi. Tonal audiometriya natijalari asosida eshituvning pasayish darajasi aniqlanadi. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning eshituv holati o’rinli tonal audiometriya orqali tekshiriladi. 2-3 yoshli bolalarda mazkur metodikani qo’llashdan avval bolalarda ovoz manbaalariga nisbatan shartli-harakat reaksiyani ishlab chiqish talab etiladi (E.I.Leongard, N.D.Shmatko). Eshitish qobiliyatining pasayishining ikki turi, ya'ni karlik va zaif eshituvchilik farqlanadi. Zaif eshituvchilikda nutqni idrok etish va mustaqil egallashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Biroq, eshituvdan foydalanib, cheklangan miqdorda bo’lsa hm, muayyan so’z zahrasini to’plash mumkin bo’ladi. Zaif eshituvchilikning darajasini aniqlashda asosiy mezon sifatida nutqiy diapazon (chegara)dagi eshituvning pasayishi olinadi.(500-4000 Gs). Ko’rsatilgan

diapazonda eshituvningpasayishi hsobga olingan holda zaif eshituvchilikning 3 ta darajasi farqlanadi: Zaif eshituvchilikning 1-darajasi -eshituvning pasayishi nutqiy dipazonda 50 db dan oshmaydi.Zaif eshituvchilikning 2-darajasi - eshituvning pasayishi nutqiy diapazonda 50-70 db dan oshmaydi.Zaif eshituvchilikning 3-darajasi - eshituvning pasayishi nutqiy diapazonda 70 db dan oshadi. Zaif eshituvchilikni aniqlash jarayonida eshituvdan foydalangan holda nutqni idrok etish imkoniyatlari aniqlanadi.Zaif eshituvchilikning birinchi darajasida, eshituvning pasayishi 50 db dan oshmaganda, bola 1-2 metrdan uzoq masofada gaplashish balandligidagi nutqni aniq qabul qila olgani sababli , nutqiy muomalaga kirisha oladi. Zaif eshituvchilikning ikkinchi darajasida, ya'ni eshituv 50-70 db gacha pasayganda, so’zlashuv nutq 1 metrdan uzoq bo’lmagan masofadan qabul qilinganligi sababli, nutqiy muomala qiyinlashadi.Zaif eshituvchilikning 3-darajasida, ya'ni eshituvning pasayishi 70 db dan ortganda, nutqiy muloqot buziladi, sababi , gaplashish balanligidagi so’zlashuv nutq quloq suprasi yonida ham noaniq idrok etiladi.Ma'lumki, eshituv р olati 15-20 db ga pasayishi bilan, nutqni egallashda qiyinchiliklar vujudga keladi. L.V.Neyman ushbu qolatni normal eshituv va zaif eshituvchilikning chegara holati deb hisoblaydi. L.V.Neyman klassifikasiyasiga ko’ra zaif eshituvchilik va karlik o’rtasidagi shartli chegara 85 db doirasida bo’ladi. Eshituv holatinig pasayishi karlik darajasida bo’lgan holda, nutqni mustaqil ravishda( tabiiy) o’rganish imkoniyati bo’lmaydi. Idrok etilayotgan tovushlar chastotasining doirasiga qarab 4 guruhdagi kar bolalar farqlanadi. 1-guruq- eng past chastotali tovushlarni idrok etadigan bolalar( 125-250 Gs). 2-guruq- 500 Gs gacha bo’lgan chastotalarni idrok etadigan bolalar. 3-guruq- 1000 Gs gacha bo’lgan chastotalarni idrok etadigan bolalar 4-guruq- keng diapazondagi chastotalarni, ya'ni 2000 Gs va undan baland idrok etadigan bolalar. Eshitish qoldiqlari minimal bo’lgan (1-2 guruhdagi) kar bolalar yaqin masofadan qattiq tovushlarni (qayqiriq, parovoz qichqiriqi, baraban ovozi) idrok etishga qodir bo’ladilar. 3-4- guruhdagi kar bolalarning eshitish qoldiqlari sezilarliroq bo’ladi,

shu sababli ular kichik masofadan turli chastotali ovozlar( turli musiqa asboblar va o’yinchoqlar, hayvonlarning qattiq hayqirishi, ayrim mayishiy tovushlar: qo’ng’iroq, telefonning jiringlashi)ni idrok etib farqlay oladilar. 3-4- guruq kar bolalar tanish bo’lgan bir nechta so’z yoki bo’g’inlarni fayrlay oladilar.Shunday qilib, barcha kar bolalar turli miqdordagi eshitish qoldiqlariga ega bo’ladilar. Maxsus eshitish qobiliyatini rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlar borliqdagi tovushlarni bilishga xizmat qiladi hamda og’zaki nutqni rivojlantirishga yordam beradi. Hozirgi kunda tibbiyot muassasalarda eshituv holatni baholashda Xalqaro tasniflashdan foydalaniladi. Ushbu tasnifga ko’ra eshituvning o’rta pasayishi 500, 1000, 2000 Gs chastotalarda aniqlanadi. Zaif eshituvchilikning 1-darajasi- eshituvning pasayishi 40 db dan oshmaydi. Zaif eshituvchilikning 2-darajasi- eshituvning pasayishi 40 db dan 55 db gacha bo’ladi. Zaif eshituvchilikning 3-darajasi - eshituvning pasayishi 55 db dan 70 db gacha bo’ladi. Zaif eshituvchilikning 4-darajasi eshituvning pasayishi70 db dan 90 dbgacha bo’lishi bilan ifodalanadi. Eshituvning pasayishi 90 dbdan o’tib ketsa, bunday holat "karlik" deb tafsiflanadi.Eshitish qobiliyati buzilgan bolalar uchun maktabgacha ta'lim va maktab ta'limi muassasalar tizimini yaratishda, bolalarni saralash mezonlarini belgilashda, differensial ta'limni yaratishda, samarali ta'lim-tarbiya usullarini tanlashda R.M.Boskis (1963y) klassifikasiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. L.S.Vigotskiyning bola psixikasining rivojlanishidagi birlamchi va ikkilamchi defektlar to’g’risidagi nazariyasiga asoslanib, R.M.Boskis, eshitishdagi nuqsonlarni farqlash bo’yicha pedagogik tasniflash mezonlarini ishlab chiqdi. 1. Bola eshituv analizatorining buzilishi, kattalarning xuddi shunday buzilishidan keskin farq qiladi. Katta kishilarning eshituvi pasaygan holda eshituv yordamida amalga oshiriladigan nutqiy muloqot buziladi. Ilk davrda eshituvning pasayishi, bolaninig psixik rivojlanishiga ta'sir etadi, rivojlanishidagi ikkilamchi nuqsonlarini keltiradi.

2. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolaning rivojlanishini to’qri tushunish uchun, ular tomonidan mustaqil ravishda nutqni egallay olish imkoniyatlari hisobga olish muhimdir. Eshituv qobiliyatining cheklanishi nutqni egallanishiga va to’laqonli nutqiy muloqotga to’sqinlik qiladi. Og’zaki nutq rivojlanishining orqada qolishi yoki umuman yo’qligi, yozma nutqning egallanishiga, o’qiyotgan narsalarni tushunishiga, o’z fikrini yozma bayon etishiga, turli sohalardan bilim egallashiga to’sqinlik qiladi. 3. Eshituv holati va nutq o’zaro boqliqdir. Bir tomondan, eshituvning pasayishi nutqning tabiiy ravishda o’sishiga to’sqinlik qiladi; ikkinchi tomondan eshitish qobiliyatining to’laqonli ishlatilishi bolaning nutqiy saviyasiga boqliqdir. Nutq qanchalik yaxshi rivojlangan bo’lsa, eshituv qobiliyatidan foydalanish imkoniyatlari shunchalik kengayadi. 4. Eshituv qobiliyati buzilgan bolalar eshituvning pasayishi va nutqiy saviyasiga ko’ra xilma xil bo’ladilar. Nutqning turli saviyada bo’lishi quyidagi omillarga bog’liqdir: a) eshitishning pasayish darajasiga; b) nuqsonning paydo bo’lishiga; v) eshituv nuqsonining paydo bo’lishidan keyinggi pedagogik shart-sharoitlarga; g) bolaning aloqida xususiyatlariga. Ko’rsatilgan omillarning har biri bolaning nutqini baholashda muhim ahamiyatga ega. Eshitish qobiliyati qanchalik ko’p shikastlansa, nutqqa shunchalik ko’p zarar tegadi. Eshitish qobiliyati og’ir darajada pasaygan bo’lgan holda nutq maxsus o’qitishsiz umuman rivojlanmaydi.Eshitish qobiliyatining pasayganlik vaqti ham nutqining o’sishida hal qiluvchi omil bo’lishi mumkin. Eshituvning pasayishi qanchalik vaqtli yuzaga kelishi, nutqning shaklanishi shunchalik ko’p ta'sir etadi. Nutqi hali shakllanib ulgurmagan davrda eshituvni pasayishi soqovlikka olib keladi. 2-3,4-5 yoshda bolaning eshituvi pasaygan holda maxsus pedagogik tadbirlar olib borilmasa, mavjud nutq yo’qolib boradi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda eshituv pasaygan holda, nutqi qisman saqlanishi, biroq, maxsus pedagogik yordamsiz yomonlashib borishi mumkin. Eshituv qobiliyati buzilgan bolaling tarbiyaviy shart-sharoitlari uning psixik va nutqiy rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. Eshitishdagi nuqson vaqtli aniqlanib,

asoratlarini oldini olish bo’yicha tibbiy, pedagogik tadbirlar, bilish faoliyati, nutqiy rivojlanishi va muloqoti, shaxs rivojlanishidagi yetishmovchiliklarni oldini olinishiga xizmat qiladi. Eshituv protezlaridan vaqtli foydalanishi, oilada nutqiy muhitning yaratilishi, umumiy rivojlantiruvchi hamda eshituv qobiliyatini o’stirish mashg’ulotlarning olib borilishi ham eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning har tomonlama kamol topishiga yordam beradi. Psixik rivojlanishining sustlashuvi, aqliy zaiflik, ko’rish qobiliyatining pasayishi va boshqa qo’shimcha kamchiliklar esa nutqiy jarayonlarni sezilarli susaytiradi. Bolaning shaxsiy xususiyatlari ham uning nutqiy rivojlanishiga xizmat qiladi: faol, kirishuvchan bolalar sust, uyalchanlarga nisbatan tezroq nutqni egallaydilar. Yuqorida ko’rsatilgan asosiy holatlarga ko’ra R.M.Boskis eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni kar va zaif eshituvchilarga ajratadi. Kar bolalarning eshituv holati nutqni mustaqil rivojlanishiga (maxsus o’qitishsiz) yo’l qo’ymaydi. Nutqiy rivojlanish holatiga ko’ra karlar ikki toifaga bo’linadi. Birinchi toifadagi bolalar – tug’ma kar bolalar, yoki hayotining dastlabki yillarida (2 yoshgacha) kar bo’lib qolganlar. Ikkinchi toifadagi- nutqi shakllangan davrda kar bo’lib qolgan, turli darajadagi nutqqa ega, kechroq kar bo’lgan bolalar.Eshitishning pasayishi oqibatida, mustaqil ravishda oz bo’lsa-da, nutqiy rivojlanish imkoniyati bo’lgan holda ,bunday bolalar zaif eshituvchi bolalar toifasiga kiradi. Zaif eshituvchi bolalarning nutqiy holati turli ko’rinishda, ya'ni, shivirlash balandligidagi nutqni idrok etish va talaffuz etishdagi kamchiliklardan to gaplashish balandligidagi nutqni qabul qilish va talaffuz qilishdagi kamchiliklar bilan ifodalanadi. Nutqiy holatiga ko’ra zaif eshituvchilarning ikkita toifasi farqlanadi: birinchi toifadagi zaif eshituvchi bolalar og’ir nutqiy kamchiliklar bilan maktabga keladilar, ularning nutqi alohida-alohida so’zlar, qisqa, noto’qri tuzilgan jumlalardan iborat bo’lib, nutqidagi grammatik va fonetik kamchiliklar yaqqol ko’zga tashlanadi.Ikkinchi toifadagi zaif eshituvchi bolalarning nutqi deyarli rivojlangan jumlalardan tashkil topadi, grammatik va fonetik tuzilishida ayrim kamchiliklar kuzatiladi.Nutqiy rivojlanish darajasiga ko’ra bolalar guruhlarini tasniflab, R.M.Boskis nutqni idrok etish va shakklantirsh usullari bilan farqlanadigan, ta'limning differensial shart-

sharoitlarni belgilaydi. Ajratilgan bolalar guruhlari uchun har xil turdagi maxsus maktablar tashkil etiladi: 1) Kar bolalar uchun maxsus maktablar; 2)Zaif eshituvchi va keyinchalik kar bo’lib qolgan bolalar uchun maktablar. Zaif eshituvchi bolalar maktabi ikki bo’limdan tashkil topadi: birinchi bo’lim nutqi yaxshi rivojlangan bolalar uchun, ikkinchi bo’lim og’ir nutq nuqsonli bolalar uchun. R.M.Boskisning psixolog-pedagogik tasnifi maktabgacha tarbiya muassasa guruhlariga kar va zaif eshituvchi bolalarni komplektlash, ularni maktab ta'limiga tayorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalar bog’chasiga qabul qilish chog’ida bolaning shaxsiy xujjatlarini o’rganiladi, uning ota-onasi bilan suhbatlashiladi. Dastlabki tekshiruvda pedagog ota-onalardan quyidagi ma'lumotlar olinadi: UMUMIY MA’LUMOTLAR: 1.Bolaning ismi, sharifi. 2.Tuqilgan vaqti 3.Yashash joyi 4.Qayerdan kelgan: uydan, umumiy bolalar bog’chasi, nutqiy bolalar bog’chasi 5.Bolalar bog’chasiga qabul qilingan vaqti 6.Bolaning yakuniy tashxisi 7.Tonal audiometriya ma'lumotlari 8.Shifokor tavsiyalari 9.Tavsiya etilgan eshituv apparati. BOLA HAQIDA ANAMNEZ MA’LUMOTLAR 1.Bolaning eshitish qobiliyaning pasayinishing aniqlanish vaqti, shifokorga murojaat etilgan vaqti; 2. Eshitish qobiliyatining pasayishiga sabab bo’lgan taxminiy sabablar. 3. Bola qayerda va qanday davolangan 4. Qo’shimcha kasalliklari haqida ma'lumot. 5. Qarindosh-urug’lar orasida kar va zaif eshituvchi kishilar bormi?

6. Bolaning psixik va motor rivojlanishi. 7.Ota-onasining kuzatishlari: A) Eshituv qolati haqida(tovushlarga bo’lgan munosabati) B) Nutqiy qolati (gugulash, huldirash, so’zlar, jumlalar) 8. Ota-onasi bilan muloqot usuli: A) tabiiy imo-ishoralar B) mimika V)daktilologiya G) yozuvli kartochkalar D) og’zaki nutq 9. Surdopedagog bilan shuqullanganmiq(qaerdaq qancha vaqtq natijasiq) Dastlabki tekshiruvda maxsus tasdiqlangan metodikadan foydalanib, quyidagi ko’rsatkichlar bayon etiladi: 1.Eshituv holati; 2.Nutqiy rivojlanishning holati; 3.Vibratsion (ovoz to’lqinlari)sezgining holati; 4.Ko’rish holati; 5.Harakatlar rivojlanishi 6.Aqliy rivojlanishi Bolalarning eshitish qobiliyati bola tekshiruvchini ko’rmay turgan paytida( o’yinchoq o’ynab turgan vaqtda yoki tekshiruvchi uning orqa tomonida turganda) nutqiy va nutqsiz tovushlardan foydalanib tekshiriladi. Nutqsiz tovushlarni chiqarish uchun baraban, doira, nay, metallofondan foylalaniladi. Bolaning tovush manbaalariga bo’lgan munosabatlarni bilish uchun 3 metr masofadan ovoz beriladi, bolaning reaksiyasiga ko’ra, masofa qisqartiriladi yoki uzaytiriladi. Eshitish qobiliyatni pedagogik tekshirishda 3 ta parametr ( mezon) qo’llaniladi: 1. Tovushning kuchi ( gaplashish balandligida, baland ovoz, shivirlagan nutq). 2. Bola bilan tekshiruvchining o’rtasidagi masofa ( 6 metrdan boshlab 0,5 metrgacha, quloq suprasi yaqinida)

3. Bolaning eshitgan ovozga munosbati (so’zni qaytarish, aloqida tovushlar chiqarish) Eshituv holatini nutq yordamida tekshirish paytida, bola shivirlash balandligidagi nutqni 6 metr masofadan qabul qilgan holda, uning eshishish holati normal hisoblanadi. Agarda bola shivirlangan ovozni 1 metrdan kam bo’lgan masofadan eshitsa eshituvning keskin pasayishidan dalolat beradi, shivirlash ovozni umuman eshita olmasa, og’ir darajadagi zaif eshituvchilikdan dalolat beradi. Qattiq ovoz va musiqa tovushlariga munosabat bildirmagan bolalar kar hisoblanadi. Surdopedagog har bir bolaning eshitish qobiliyatining tekshiruvi natijalarini eshituv qobiliyatini rivojlantirish bo’yicha alohida-alohida mashg’ulotlarini rejalashtirishda qo’llaydi. Maxsus o’qitilmagan kar bolalar maktabgacha tarbiya muassasalariga butunlay nutqsiz holatda keladilar. Chunki maxsus o’qitilmasa kar bolalarning nutqi umumun rivojlanmaydi. O’zaro muloqotda tabiiy imo-ishoralar va mimikadan foydalanadilar (karlar oilasidan chiqqanlar). Ayrim ota-onalar uyda bolalarni og’zaki, daktil nutqqa o’rgatadilar, yozma kartochkalardan foydalanadilar. Bola bilan muloqot o’rnatishda, surdopedagog uning uchun qulay bo’lgan muloqot turini tanlashi lozim. Zaif eshituvchi bolalarning nutqi eshituv qobiliyatining holatiga ko’ra turli ko’rinishda bo’ladi. A.D.Salaxova zaif eshituvchi bolalarni har tomonlama tekshirib, nutqiy rivojlanishining quyidagi darajalarini farqlaydi: 1. Nutqqacha bo’lgan daraja. Bolalar bir hildagi tovushlarni yoki reflektor hosil bo’lgan tovush birikmalari(ma, ba, da, mba va x.k) talaffuz etadilar. Bunday bolalarda asosiy muloqot vositasi qichqiriq, ovoz reaksiyasi, imo-ishora va mimikalar hisoblanadi. 2. Nutqiy rivojlanishning bu darajasida bolalarga buyumlar nomiga aloqador bo’lmagan g’uldirash ovozlarni(mamama,papapapa, dadadada, tatatata va xk) chiqarish hos bo’ladi. Bunday ko’rinishdagi tovushlar va tovush birikmalari imo-ishoralar bilan birgalikda bolalar bilan nutqiy muloqotda qo’llaniladi.

3. So’zlashuv nutqni egallashdagi dastlabki darajasi.Bolalar alohida so’z va jumlalarni talaffuz eta oladi. So’zlarni asl talaffuziga yaqinlashtirib yoki g’uldirab gapiradilar. Biroq, atrofdagi narsalarning hammasini ham o’z nomi bilan ayta olmaydi. Masalan "pi-pi-pi" so’zi bilan chumchuq, tovuq, kapalakni ifodalashi mumkin. Uning muloqoti so’zlashuv nutq vositasida hamda imo-ishoralar yordamida amalga oshiriladi.Bolalarning nutqiy rivojlanishi o’yin jarayonida yoki maxsus tashkil etilgan sharoitlarda tekshiriladi. Tekshiruvchi bolalarning mustaqil nutqini, shuningdek, eshitib, eshitib- ko’rib talaffuz qilgan nutqni mavjud fonetik xatolari bilan qayd etishi kerak. Tekshiruv jarayonida olingan ma'lumotlar maxsus nutq o’stirish hamda alohida mashg’ulotlarda hisobga olinadi. Vibrasion sezgising holati turli vibrasiyalar yordamida tekshiriladi( doskaga, stolga urib ko’rish, eshikni taqillatish, ochib-yopish, oyoq bilan polga tepinish) hamda tana a'zolarining, yuzining vibrasiyasi, qutichadagi mayda narsalarning vibrasiyasi, vibrator to’lqinlarini sezish holati tekshiriladi. Normal intellektli kar bolalar odatda, vibrasion to’lqinlarini his etadilar, bunday qobiliyat og’zaki nutqni shakllantirish jarayonida keng qo’llaniladi, chunki vibrasion sezgi nutq elementlarini his etishga yordam beradi( burun va oqizda qosil bo’ladigan m,n tovushlar, jarangli va jarangsiz undoshlar differensiasiyasida) Bolalarning ko’rish qobiliyati ular o’ynayotgan paytidagi xatti-harakatini, turli buyum va o’yinchoqlarni ko’zdan kechirayotganini kuzatib tekshiriladi. Bola o’yinchoq, buyum yoki rasmlarni ko’ziga yaqinlashtirib yoki uzoqlashtirib ko’rayotgani, mayda narsalarni qanday qidirib topayotgani, narsalarning rangi va shaklini qanday ajratayotgani e'tiborga olinadi. Agarda bola yaxshi ko’rayotganiga shubqa tuqilsa, uni okulist shifokorga ko’rsatish kerak bo’ladi.Harakatlarning qay darajada rivojlanganligi maxsus tashkil etilgan faoliyatda tekshiriladi: bola ko’rsatmaga ko’ra koptok ketidan yuguradi, koptokni savatga tashlaydi, tushib ketgan o’yinchoqni olib joyiga qo’yadi, kattalarga taqlid qilib qar xil harakatlarni bajaradi. Tekshiruv jarayonida bolaning umumiy xatti-harakatlar holati, harakatlarning moslashuvi, muvofiqligi, kattalar harakatlariga tahlid qila olish qobiliyati hisobga olinadi. Olingan ma'lumotlar korreksion-tarbiyaviy ishlarni

tashkil etishda, har xil faoliyatlar (korreksion va jismoniy mashqlar, mayda motorikani rivojlantirish, daktilologiyani o’rgatish)da e'tiborga olinadi. Bolaning intellektual rivojlanishi uning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash maqsadida tekshiriladi. Tekshiruvchi va bola o’rtasida muloqot osonroq o’rnatilishi uchun turli o’yin usullari va o’yinchoqlardan foydalaniladi. Bola pedagog ketidan turli o’yin mashqlar bajaradi, masalan, o’yinchoq minoracha, matryoshka, "lego" o’yinchoqni ajratib, qayta yig’adi, buyum va rasmni taqqoslaydi, juft rasmlarni topadi, hajmli geometrik shakllarni tegishli shakllarga tushuradi, qirqilgan rasmlarni yig’adi, namuna asosida narsalar quradi va q.k. Bolaning o’yin faoliyatida o’zini tutishi, diqqati, qiziqishi, topshiriqlarni tushunishi va bajarishi, qatti-xarakatlarning ongliligi, o’qitishga moyilligi kuzatiladi va bayonnomada qayd etiladi. Ilmiy tadqiqotlarda hali o’qitilmagan maktabgacha yoshdagi kar va zaif eshituvchi bolalarning eshituvchi tengdoshlaridan orqada qolishi e'tirof etiladi ( Venger A. A. Boskis R.M.) 3-4 yoshdagi kar bolalar aksariyat holda taqlid asosida bo’lsa ham predmetlarning rangi, shakli, kattaligini ajrata olmaydi, qirqma rasmlarni yiqishda qiyinchiliklar kuzatiladi, sababi, buyumlarni idrok etish chog’ida bunday bolalarda tahlil va sintez jarayonlari sustroq kechadi.Maxsus maktabgacha tarbiya muassasasiga kelgan bolalar dastlabki ikki hafta davomida har tomonlama tekshiruvdan o’tkaziladi. Surdopedagog tomonidan bolalarning alohida xususiyatlari va ta'limga tayyorligi aniqlanadi. Olingan ma'lumotlar individual mashg’ulotlarni rejalashtirish, pedagogik jamoa va oila tomonidan olib boriladigan korreksion-tarbiyaviy ishlarni muvofiqlashtirish choqida hisobga olinadi. Tarbiyachi va surdopedagog bola rivojlanishi haqidagi ma'lumotlarni, o’quv dastur mazmunining o’zlashtirilishini har yili sentyabr, yanvar, iyun oylarida ikki hafta davomida tekshirib oladi. Maktabgacha ta'limning oxiriga kelib, bolaga tavsifnoma berilib, psixolog-tibbiy- pedagogik komissiyasiga taqdim etiladi.

Eshitishda nuqsoni bo’lgan ilk va maktabgacha yoshidagi bolalar psixik rivojlanishining xususiyatlari Kar bolalarning nutqiy rivojlanishi Intellektual rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalarning nutqiy rivojlanishi eshitishi risoladagidek bo’lgan bolalarga nisbatan kechroq boshlanib, ravon gapirish bosqichiga yetmaydi. 1yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan kar bolalarga turli tuman ovoz chiqarish, gugulash, inqillash, quldirash, lablarni cho’lpillatish, ovozsiz artikulyasiya qilish, turli xatti-harakatlar orqali o’z xoqish istaklarini, munosabatini bildirishga qarakat qilish o’ziga qos xususiyatdir. Odatda kar bolalar jarangdor ovozga, kulgiga, tabiiy yig’iga ega bo’ladilar. Ovozni qabul qilish qobilyati yo’qligi tufayli o’rgatilmagan kar bolalarda aksariyat holllarda ovozga (reaksiya) munosabat bildirish hislatlari ular katta bo’lgan sari keskin susayib boradi. Ko’pchilik kar bolalarda gapiruvchining lab qarakatini kuzatish, lab harakatiga ovoz chiqarib yoki chiqarmasdan tahlid qilish holatlari kuzatiladi. Kar bolalarning sensor va aqliy rivojlanishi Eshitish qobiliyatining rivojlanishi. Odatda kar bolalar kuchli tovushlarni: uchayotgan samolyot ovozini, parovoz qichqiriqini, qattiq chiqarilgan mashina signalini, pianino, baraban, nog’ora kabi musiqa asboblarining ovozlarini sezadilar. Aql-idroki rivojlangan kar bolalarning ko’pchiligi kuchli samolyot tovushini, parovoz qichqiriqini, pianino, royal, karnay, noqora kabi musiqa asboblarning tovushini, chaqmoq, momoqaldiroq ovozini, qattiq yopilgan eshik ovozini idrok etadilar. Tovush to’lqinlarini sezmaydiganlari kamdan-kam uchraydi. Kichik yoshdagi bolalarni tovushlarga munosabati turlicha bo’ladi. Ovozga nisbatan ularning ko’pchiligi ixtiyorsiz munosabat bildiradi : bola boshini ovoz manbai tomon buradi, tikilib qoladi uning ko’z qorachiqi kengayadi, alanglab qaraydi, tovush manbayini qidiradi, cho’chib ketadi, kipriklarni pirpiratadi, qizarib ketadi, kuladi, jilmayadi, yiqlaydi. Kar bolalar asta -sekin tovushlarga ko’nikib qolib ularga e'tibor bermay qo’yadi, javob reaksiyasi susayib, o’rganib qolish hissi paydo bo’ladi. Shuningdek,

bolalarda tovush manbalariga munosabat reaksiyasi ham o’zgarib boradi. 2,5 yoshgacha bo’lgan bolalarda tovushga munosabat tusmollash tarzida bo’lib, bu munosabat tez sinuvchan bo’lib, tez orada yo’qoladi. 3 yoshli bolalarda tovushga tez va aniq reaksiya paydo bo’ladi. Biroq, tovushga tez ko’nikish jarayoni kar bolalarda maktabgacha tarbiya yoshidan o’tguncha ham davom etadi. Maktab yoshi bo’sag’asida bo’lgan bolalar ovozga tez ko’nikib ketish holati kuzatilib, ular odatda tovushga bir marta munosabat bildiradi, keyin tovushni qis qilsalarda, unga ahamiyat bermay qo’yadi. Nutqiy tovushlariga aksariyat kar bolalar munosabat bildirmaydi. Muayyan yoshgacha ular maxsus mashqlarsiz ham eshitish qoldiqlari vositasida tovushni his qiladilar. Sababi, bolalarda his qilish qobiliyati asta-sekin rivojlanib boradi, ayni paytda nutqni va nutqdan tashqari tovushlarni bir-biridan farqlash hissi ham kuchayadi, shuningdek, tovush manbaalarni uzoqroq masofadan his qilish qobiliyati rivojlanib boradi.Ilk davrda kar bolalarning aqliy va sensor rivojlanishi.Kar bolalar o’z hayotining birinchi kun va oylaridanoq o’sishida nomaqbul shart-sharoitlarga duch keladi. Eshitish qobiliyati me'yorda bo’lgan bolalarga nisbatan kar bolalarda o’tirish, turish, yurish kechroq o’rganadi. Bu xol, o’z navbatida analizatorlar o’rtasidagi aloqalarning buzilishiga, atrof muqitni o’rganishini cheklanishiga olib keladi. O’tirish harakati bilan boqliq predmetli harakatlar rivojlanishi orqada qoladi, oqibatda predmetlarni idrok qilish qobiliyati susayadi. Atrof muqitni, predmetlarning fazoviy munosabatlirini idrok qilish xususiyatlari qam buziladi. Bolalarning predmetlarni qo’lga olish va ushlashda ham aniq harakatlarning yo’qligi, predmetlarning katta-kichikligi va shaklini anik farqlamasligi, predmetlaring hossalarini sezmasligi ko’zga tashlanadi. Ko’rinmayotgan ob'ektni nigoh bilan topish, atrof muxitda ko’rib-eshitib mo’ljal olish, binaural eshituv yordamida tovush manbaini topish bunday bolalar uchun bajarib bo’lmaydigan vazifadir. Xomila paytida yoki ilk yoshda eshituv qobiliyati zararlangan kar va zaif eshituvchi bolalarning ilk rivojlanish davrida sezilarli o’zgarishlar ro’y beradi. 1,5 yoshga yetgan bolalarning aksariyati yurishni o’rganib

,erkin yura boshlaydi, bu esa atrof muxit bilan bo’lgan munosabatlarini o’zgartirib yuboradi. Ular atrof muxitda harakat qilib mo’ljal olishi faollashadi, atrofdagi narsalar nima uchun kerakligini bilib oladilar. Zarur bo’lgan paytda kerakli predmetlarni olib kelish, kattalar qarakatiga taqlid qilib maishiy xatti-qarakatlarni bajarish ular uchun odatdagi xol bo’ladi.Bolalarning umumiy rivojlanish yo’nalishi normal eshituvchi bolalar taraqqiyoti bilan bir hilda kechadi: predmetlar bilan manipulyasiya harakatlarini bajarishi rivojlanadi, taqlid asosida predmetlardan funksional to’g’ri foydalana boshlaydi. Tahlid qilish qobiliyati idrok etishning asosida rivojlanadi.Hayotining ilk davrida eshitish qobiliyati pasaygan bolalar. Bola bir yoshdan o’tib ikki yoshga qadam qo’yishi bilan ular yurishni, erkin harakat qilishni boshlaydi, ularni o’rab turgan muqit bilan munosabatlari tubdan o’zgaradi. Bolalarning o’rab turgan muqitga moslashish jarayoni faollashadi, har bir predmet to’qrisida u qanday maqsadga xizmat qilish haqida tasavvur kengayib boradi. Kar bolalarning umumiy rivojlanishi ham soq bolalar rivojlanishiga o’xshab kechadi: aloqida predmetlarni belgilangan maqsadga ko’ra ishlatishga harakat qilinadi, harakatlarga taqlid qiladi, narsalarning shakli, kattaligi, kengligini va boshqa xususiyatlarini ajratadigan bo’ladilar. Bolalar predmetning sifat va xossalarini amaliy faoliyat jarayonida hisobga olishga harakat qiladilar. Ayni bir paytda bolalarda predmetlarni taqqoslash va solishtirish, bir-biriga birlashtirish, taxlash , qutilarni ochish, yopish, ichiga narsa solish, kemtik predmetlarni boshqa predmetlar bilan to’ldirish kabi xatti- harakatlar rivojlanib boradi. Aksariyat bunday faoliyat kattalarning rag’barligida ularga tahlid qilish asosida bajariladi. Bu jarayonlarning barchasi sog’lom bolalarda ham, kar bolalarda ham bir xil rivojlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, uy sharoitida ham kar bolalarni ko’p narsaga o’rgatish mumkin. Albatta bola rivojlanishidagi bu jarayonlar sekinlik bilan amalga oshadi, bir tekisda ketmaydi. Chunki, bayon etilgan harakatlar shu yoshdagi bolalarning barchasi ham eplay olmaydi. Odatda bunday jarayonlar 2,5 yoshdan faollashadi.

Bir qator kuzatilgan bolalar ikki yoshdan o’tganlaridan keyin ham predmetlar bilan faqat taqlid qilish harakatlarni amalga oshiradi. Tahlid qilish xususiyati kar bolalarda, sog’lom bolalardagiga nisbatan farq qiladi. Aksariyat hollarda bolalar o’ziga yaqin muhitga kuzatilgan harakatlarga tahlid qila oladilar. Bunday xulosa qilish mumkinki, maktab bo’saqasida ayrim bolalarning tahlid qilish saviyasi yetarli bo’lmaydi. Faqat ayrim bolalardagina namuna asosida to’g’ri harakat qilish kuzatiladi. Sog’lom bolalarda bu xislat ancha yuqori saviyadaligi ma'lum. Kuzatiyotgan ob'ektlarni ko’rish ularning rangi va hajmini aniq belgilashda ham me'yordan orqada qolishi bolalarning amaliy faoliyatida ko’zga tashlanadi. O’yinchoqlar bilan o’ynash jarayonida ham o’ziga hosliklar kuzatiladi. Maktabgacha yoshda predmetlar turli maqsadda ishlatilishi, buyum, o’yinchoq yoki ish quroli sifatida qabul qilish mumkin. Masalan: poyafzalning qo’g’irchoqning oyog’iga kiyilishi, taroq, ro’mol yoki boshqa bosh kiyim bosh ustida bo’lishi, qoshiq qo’g’irchoqning qo’lida paydo bo’lishi mumkin. Kar bolalarning nutqiy muloqoti, shuningdek nutqqacha bo’lgan muloqoti ham juda kambag’al bo’lishi mumkin. Ayrim ota-onalar bolalar bilan bo’lgan muloqotlarida aksariyat holarda yetarli ahamiyat bermaydi. Ba'zilar tamoman imo-ishoraga o’tib olishadi, ayrimlar esa bolani erkalash maqsadida so’zlarni buzib "bola tilida" muloqot qilishga harakat qiladilar. Maktabgacha davrda kar bollarning sensor va aqliy rivojlanishi kar bolalarning maktabgacha yoshida sensor va aqliy rivojlanishida sezilarli siljishlar ro’y beradi. Binobarin, bu paytga kelib, bolalarning predmetli tafakkuri, predmetli harakatlari muayyan darajaga yetadi. Zotan, bu paytda bolalarning predmetlardan qanday foydalanishni bilishlaridan tashqari, ularda ro’zqorda foydalanish yo’l yo’riqlarini ham o’ranib olgan davr bo’ladi. Barcha aqliy rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalar, maktabgacha tarbiya yoshining o’rta va katta davrlarida qoshiqdan qanday foydalanishni, o’z-o’ziga xizmat qilishni boshqalardan o’rganib olgan bo’ladilar.

Predmetdan maqsadli foydalanish ularning o’yinchoqlar bilan munosabatida ham aks etiladi. Taqlidchilikning rivojlanishi shunga olib keladiki, bolalar kattalarga taqlid qilibgina emas, mustaqil ravishda predmetlarni qismlarga bo’lish, yiqishni ham o’rganib oladilar. Bolalar kattalarga tahlid qilish jarayonida predmetning xajmi, rangi, shakli, sig’imi va boshqa sifat va xossalarni ajrata oladilar, solishtiradilar. 4 yoshdan kichik bolalar bu jarayonlarni taqlid asosida ham hali uddalay olmaydilar. 4yoshdan kattaroq bolalar bu xatti-harakatlarni bajarganda predmetlar soni yoki turi 3-5 turdan oshmasligi kerak. Predmetlar sonining o’sib borishi bolalarni chalkashuvga olib kelishi mumkin. Masalan, bolaga 3 rangdagi qizilni qizil, ko’kni ko’k, sariqni sariq kubiklarga ajratib qo’yishi mumkin. Kubiklar rangini 6 taga yetkazilsa bolalar chalkashishlari mumkin. Maktabgacha yoshi ulg’aygan sari bolalarda elementlar soni, rangini belgilash, qiyoslash, farqlash jadal tarzda rivojlanadi. Shu yoshda bolalarning tayyor namunalar asosida ish yurita olish qobilyati takomillashadi. Bola ma'lum rang, shakl, hajmni tanlab, shuningdek, buyumlarni ikki belgisi asosida tanlab olishi mumkin. Bolada ko’p nushalardan bir nushasini tanlab olish qobilyati shakllanadi. Biroq o’tkazilgan tajribalar davrida uchdan bir qism bolalargina to’qri harakat qiladilar. 3-4 yoshli kar bolalarning faqat 2 dan 3 qismi rang va shaklga qarab ob'ektni belgiladilar. Keyinchalik namuna asosida tanlov takomillashib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshining so’nggi bosqichlarida bolalar 4-5, ayrim hollarda esa 6 ob'ektni adashmay solishtira oladilar. Ilk yoshda bolalarning bir necha elementdan iborat namunalarni qisman tahlil eta olish qobilyati shakllanadi. 4 yoshgacha bolalarning ko’pchiligi bunday tahlilni kattalar yordamisiz uddalay olmaydilar. 5 yoshdan keyin kar bolalarda bunday qobiliyat shakllanadi. Namuna asosida tanlab olishda elemetlar soninig ko’payishi xuddi tahlid qilgandagidek, natijalarni pasaytirib yuborishi mumkin. Biroq, bu bolaning qobilyatsizligini belgilovchi omil emas. Sababi, qo’yilgan vazifa kar bola uchun murakkabdir.

Rang, qajm, o’lcham belgilashda kar bolalarning ko’rsatkichlari eshitish qobilyatini yo’qotmagan bolalar bilan hariyib bir xildir. Shuni ta'kidlash joyizki, bolalarning aqliy taraqqiyoti va sensor tarbiyasining saviyasi bola oldiga qo’yilgan vazifani aniq bajarganligi bilan ifodalanmasdan foydalangan usullar bilan belgilanadi. Kar bolalarning mo’ljal olish qobiliyati rivojlanishida quyidagi bosqichlar mavjud: A) Faqatgina ko’zlangan natijaga mo’ljal olish: bola ko’zlagan maqsadga erishish uchun amaliy sinab ko’rish yo’li bilan , predmetlarning o’ziga xos xususiyatlarini qisobga olmasdan jismoniy kuch ishlata olish yo’li bilan ham harakat qilishi mumkin. B) Tashqaridan mo’ljal olish hatti-harakatlari: bola yo mo’ljal olishga harakat qilib ko’radi yoki tusmollab chamalab ko’radi. Chunki, bola qali predmetning rangi, hajmi, o’lchamini aniqlab ola olmagan bo’ladi. V) Ob'etni o’z ko’zi bilan ko’rib turib mo’ljallash, peresepsiya harakati bilan birga qo’shib olib borishi: bola bunday holda predmetning xususiyatiga tayanib ish ko’radi, ko’z bilan chamalab ko’radi, murakkab bo’lib qolganda mo’ljal olib sinab ko’rishga garakat qiladi. G) To’laligicha hayolda mo’ljallash: Ko’rinishidan faqat muqarrar natijalarga erishish uchun beqato ijrochilik hatti-harakatini namoyon qiladi. Bolaga berilgan vazifa turli xil yo’l bilan bajarilishi mumkin, masalan matreshkani sinab ko’rish, tusmollab mo’ljal olish va sinab ko’rish hamda ko’z bilan chamalab o’ta chaqqonlik bilan matryoshkalarni kattadan kichikka joylash va x.k .Biroq shunday vazifalar bo’ladiki,ularni bola tomonidan takomillashgan mo’ljal olishga ega bo’lmay turib to’qri bajarilishi mumkin emas. Masalan, piramida xalqalarni ma'lum kattaligida terib chiqish, matryoshkalarni kattaligiga qarab joylashtirishda boladan ham chamalashni, ham mo’ljallashni, ham jismoniy harakatni talab etiladi. Bunday topshiriq tusmollab sinab ko’rish darajasida to’g’ri bajarilmasligi kerak. Kar bolalarning maktabgacha tarbiya yoshi davrida berilgan topshiriqlar eng sodda usullardan murakkabroqlariga yo’naltirib boriladi.Biroq shuni unutmaslik kerakki,

bolani mo’ljallashga o’rgatish funksional yo’nalishda olib boriladi: sodda topshiriqdan murakkabga o’tish chog’ida ko’z bilan chamalab harakat qilayotgan bola sinab ko’rish usuliga qaytishi mumkin. Maktabgacha tarbiya bo’sag’asida yoshdagi bolaning vazifani bajarishda mo’ljal olishning o’rtacha saviyasi-sinab harakat qilish. Qiyinroq vazifa berilganda, bu bolalar jismoniy kuch ishlatish yo’liga o’tib oladilar. Uch yoshdan katta bo’lgan bolalarda sinab harakat qilib ko’rishdan tashqari ko’z bilan chamalab ko’rishni ko’proq kuzatiladi. Ammo, bunday usul faqat 4 yoshdan kattaroq bolalarda yetakchi bo’lishi mumkin. Biroq, bu yoshdagi bolalar ham namunalarni tahlil qilish, qirqma rasmlarni yig’ib olish, kattaligiga ko’ra qatorga terish kabi har xil murakkab vazifalarni bajarishda ham ular "sinab ko’rish" usuliga tushib oladilar. 5 yoshdan kattaroq bolalar topshiriqlarni bajarishda aksariyat hollarda ko’z bilan chamalash usulini qo’llaydilar; bir qator vaziyatlarda topshiriqni chaqqonlik bilan behato bajarishga muvaffaq bo’ladilar. Lekin 5 qismli qirqma rasmni yig’ish, labirintlardan yurish, predmetlarni rangi, shakli, kattaligiga ko’ra guruhlash kabi murakkabroq vazifalarni bajarishda ko’z bilan chamalab tusmollash va ayrim hollarda sinab ko’rish usullarni qo’llashga qaytishi mumkin. Sensor va aqliy taraqqiy etishi bilan kar bolalarning atrofdagilar bilan muloqot qilish vositalari kengayadi. Bolalarda ko’rsatish ishorasi ajraladi. Ko’rsatish ishorasi, L.S.Vigotskiyning ta'kidlanish, insoniyatda til rivojlanishida muhim axamiyat kasb etadi. Ko’rsatish ishorasining qo’llanish doirasi takomillashadi, agar avval bolalar biror narsani olish maqsadida uni qo’llagan bo’lsa, endi rang, shakl, hajm, fazoviy joylashuvni farqlashda ham ko’rsatmali ishoralardan keng foydalanadi. Bolalarda e'tiroz bildirish, voz kechish , iltimos qilish, hayrlashish, ma'qullash kabi imo-ishoralar ham shakllana boradi. Ayrim bolalarda tasvirlash imo-ishoralari taraqqiy etadi, karlar oilasida tug’ilgan bolalarda bunday ishoralar ertaroq rivojlanadi va ular bo’lishi mumkin. Maktabgacha yoshidagi kar bolalar motorikasining rivojlanishi. Tug’ma kar bolalarning jismoniy rivojlanishi eshitadigan bolalar rivojlanishidan orqada qoladilar. Bolalarning 70% bosh tutishni kechroq o’rganadi, ularning 25% bu malakalar eshituvchi tengdoshlariga nisbatan

2 oy kechikib rivojlanadi. Bunday orqada qolish o’tirish, turish, yurish ham namoyon bo’ladi. Yurishdagi kechikish muddatlari kamroq farq qiladi, boshni to’qri ushlab turishda orqada qolish muddatlarida kattaroq tafovut kuzatiladi. Ma'lumotlarga qaraganda mustaqil tarzda yurib ketishning kechikishi kar bolalarning 50% da kuzatiladi. Nuqsonning o’rnini qoplash(kompensasiyalash) shunday darajada bo’ladiki, ilk yoshdagi kar bolalar tashqi ko’rinishidan benuqsonga o’xshaydilar. Biroq xatti-qarakatlardagi beqarorlik, qat'iyatsizlik, harakatlarni yetarli boshqara olmaslik, muvozanatni saqlashdagi qiyinchiliklar aksariyat bolalarda butun maktabgacha tarbiya davrda yo’qolmaydi. Sakrash paytida aksariyat bolalar sakrab poldan o’z oyoqlarini baravariga ajrata olmaydilar. Koptokni irqitishda muvozanatni yo’qotish va yiqilib ketish hollari ro’y beradi. Ko’pgina kar bolalarda ko’llarning mayda qo’l motorikasi rivojlanishida orqada qolish kuzatiladi, barmoqlar hamda artikulyasiya a'zola-rining harakatlarida aniqlik yetishmaydi. Aktikulyasiya a'zolarning harakatlariga tahlid qilishda bolalar uzoq vaqt katta qiyinchiliklarga duch keladi. 2-§ Bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini tekshirish. Bolalarga maktabda ta'lim berishning samaradorligi ularning jismoniy, aqliy va ahloqiy va psixik jihatdan tayyorligiga bog’likdir. Jismoniy tarbiya bo’yicha amalga oshirilgan ishlar bolaning maktab ta'limiga jismoniy tayyorligini ta'minlaydi. Maktabda o’quvchilarning kun tartibi o’zgarib, ertalabki mashg’ulotlar soni va vaqti ko’payadi, uy vazifasi joriy etiladi. Bularning hammasi maktabgacha yoshdagi bolalar xulq atvorida mavjud stereotiplarni qayta qurish, qo’shimcha jismoniy kuch quvvatni sarflash talab qilinadi. Etti yoshga to’lgan bolalarda maktab-internat sharoitlarida o’ziga-o’zi xizmat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan madaniy-gigienik malakalari shakllangan bo’lishi kerak. Bolalar bog’chasida bolada yozish, daktillash, predmet-amaliy ta'lim mashg’ulotlarida

mehnat malaka va ko’nikmalarini egallash uchun zarur bo’lgan qo’l va barmoq harakatlari rivojlantirilishi zarur. Maktabga tayyorlov guruhining tarbiyachisi va surdopedagogi jismoniy mashqlarni takomillashtirish, harakatlar faolligini rivojlantirish va korreksion-tarbiyaviy ishlar vositasida bolalarni maktabga jismoniy jihatdan tayyorligini ta'minlaydilar. Bolaning maktabga aqliy jiqatdan tayyorligi boqchada o’zlashtirgan bilim, malaka va ko’nikmalariga, fikrlash qobiliyatining darajasiga bog’liqdir. Maktabgacha tarbiya muassasi dasturiga bolalar uchun muhim bo’lgan 25 ta asosiy mavzu kiritiladi. Mavzular bolalarni qiziqtiradigan barcha so р alarni qamrab oladi (o’yinchoqlar, o’simliklar, kiyim- kechak, idish-tovoq, mebel, transport va h.k.). Aqliy tarbiya berish jarayonida surdopedagog va tarbiyachi bolalarga narsalar va hodisalar haqida oligan bilimlarni taqlil qilishni, taqqoslashni va umulashtirishni, amaliy faoliyatni rejalashtirishni o’rgatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda so’zli nutqni shakllantirish maxsus bog’chaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Predmetlar, hodisalarni nomlash, hikoya tuzish, o’qish, rasmlar asosida bayon etish, o’qish jarayonida nutqiy material mustahkamlanadi. Pedagoglar rahbarligida bog’cha ta'limining ohiriga kelib bolaning maktab ta'limiga ahloqiy va irodaviy tayyorligi ta'minlanadi. Maxsus bolalar bog’chasidagi tashkil etilgan korreksion ta'lim - tarbiya jarayoni bolalarda jamoada yashash va o’qishga tayyorlashga qaratiladi. Bolalarda mustaqillik, uyushqoqlik, intizomlilik, kattalar va tengdoshlari bilan o’zaro munosabatlarni o’rnata bilish kabi ahloqiy tushunchalar va sifatlar tarkib topadi. Bolalar o’quvchi burchlarini, madaniy xulq qoidalarini bilishi va ularga amal qilishlari kerak. Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda oila ham muhim rol o’yinadi. "Ta'lim to’g’risida"gi qonunning 30- moddasida ota-onalar va ularning o’rnini bosuvchi shaxslar bolani tarbiyalashda davlat oldida mas'ulligi ko’rsatiladi. Bolalar bog’chasi va maktab hamkorligi shaklllari. Maxsus maktablar qabul qilish ishlari psixolog- tibbiy-pedagogik komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi.O’quv yilining ohirida mazkur komissiya a'zolari bolalar bog’chasi va maktab xodimlari bilan birgalikda bog’cha bitiruvchilarini maktab ta'limiga tayyorligini tekshiradi. Har bir bola alohida-

alohida tekshirilib, oldindan bolalar psixonevrolog, otolaringolog, audiolog tekshiruvidan o’tkaziladi, eshitish, nutqiy va umumiy rivojlanishining holati hakida hulosa chiqariladi, muassasaning turi (kar yoki zaif eshituvchi bolalar maktabi) tavsiya qilinadi.(tayyorlov yoki birinchi sinfi).Bolalar bog’chasi pedagogik jamoasi har bir bolaga psixologik-pedagogik tavsifnomani tayyorlaydi, shundan so’ng bola komissiya a'zolari o’tirgan xonaga taklif etiladi. Surdopedagog bola bilan suhbatlashadi,dasturga muvofiq topshiriqlar beradi, eshituv va nutqining holatini tekshiradi. Psixolog- tibbiy pedagogik komissiya muhokamadan so’ng bolaning kelajakda ta'lim olish imkoniyatlari va qaysi turdagi maktabda o’qishi haqida ota-onalariga tavsiyalar beradi. Komissiya faoliyatining yakunida barcha bog’cha bitiruvchilarining maktab ta'limiga tayyorlik darajasi hakida hulosalar chiqaradi. Maktab va bolalar bog’chasi o’rtasida yaqin, uzviy aloqa o’rnatilishi uchun yil davomida hamkorlik qilinishi kerak. Bunday hamkorlik bolani maktabga psixologik jihatdan tayyorlash, bolaning yosh xususiyatlarini o’rganish , metodik masalalar bo’yicha ma'ruzalar, bahs va munozaralar, birgalikdagi tadbirlar tarzida bo’lishi mumkin. O’zaro darslarga qatnashish ham hamkorlikning bir turidir. Birinchi sinf o’qituvchisi bolalar bog’chasiga kelib, bo’lg’usi o’quvchilari va ularning ota -onalari bilan tanishadi, mashg’ulotlarda qatnashadi va bolalar bilan ishlash usul va yo’llarini o’rganadi. Bitiruvchi guruh surdopedagogi va tarbiyachisi maktabdagi darslarni kuzatadilar, o’qituvchining dars berish shakl va usullari bilan tanishadilar, bolalarning maktab sharoitiga moslashish xususiyatlarini o’rganadilar. Pedagogik kengashlarini birgalikda o’tkazish, ilqor pedagoglar ish tajribalarini o’rganish va ommmalashtirishga bag’ishlangan seminarlar ham bog’cha va maktab hamkorligini mustahkamlashga yordam beradi. Maxsus bolalar bog’chalari tayyorlov guruh bolalarning nutqiy malakalarini tekshirish. Eshitishda nuksoni bo’lgan bolalar maktabgacha muassasalar xodimlari oldida mas'uliyatli vazifa, ya'ni mashg’ulotlarda va turmushda faol muloqotda bo’lishi uchun zarur bo’lgan so’zli nutqini shakllantirish vazifasi turadi. Maktabgacha ta'lim bosqinchini o’tgan bolalar shakllangan og’zaki nutq bilan maktabga borishi kerak. O’quv yilining ohirida bolalar bog’chasining ma'muriyati

surdopedagog va tabiyachilar bilan birgalikda tayyorlov gurux tarbiyalanuvchilarning dasturning barcha bo’limlar bo’yicha dastur talablarini o’zlashtirish darajasini tekshirib ko’radi. "Nutq o’stirish" bo’limini tekshirish eng murakkab hisoblanadi, chunki nutq dasturidagi barcha bo’limlarga tarkibiy qism sifatida kiradi. Tajribaning ko’rstishicha, kar va zaif eshituvchi bolalar yetti yoshga borib, bog’langan nutqni to’liq egallab olmaydilar. Nutqiy malakalar yaxshi rivojlanmaganligi sabablari og’zaki nutqni o’stirish kech boshlaganligi, bola kassaligi tufayli bog’chaga kam qatnaganligi, oilada nutqiy muloqotning etishmasligi, bola rivojlanishidagi alohida xususiyatlaridadir. Shu bois surdopedagog ayrim bolalar nutqining rivojlanish darajasini avvalgi yillardagi ta'lim dasturi bo’yicha tekshiradi. O’qituvchi dastur talablarini yozib oladi va keyin tekshirishda bola tomonidan topshiriqning bajarish xususiyatlarini belgilaydi. Nutq o’stirish bo’limi bo’yicha dastur talablari Ta'limning birinchi yili. O’rtoqlarining ismini biladi (o’qiydi va yozadi). Mavzular bo’yicha so’z va iboralarni tushunadi hamda ulardan o’z nutqida foydalanadi (150-200 so’z atrofida). Dastur topshiriqlarini bajaradi. qisqa hikoyalarning mazmunini tushunadi. Ta'limning ikkinchi yili. Dastur topshiriqlarini bajaradi. Eshitish-ko’rish orqali hikoyalarni idrok qiladi. Qisqa hikoyalarni o’qiydi va matn mazmuni bo’yicha topshiriqlarni bajaradi. Suratlar bo’yicha va hayotiy voqealar haqida qisqa hikoyalar tuzadi. Nutqida "Kim", "Nima", "Nima qilish kerak", "Qaerda", "Qanday" kabi savollarni ishlatadi. 350 ta so’z atrofidagi lug’atdan foydalanadi. Ta'limning uchinchi yili. Kitobdan hikoyalar o’qiydi va berilgan topshiriqlarni bajaradi. Syujetli rasm bo’yicha og’zaki hikoyalar tuzadi (5-7 gapdan iborat). Berilgan mavzu bo’yicha og’zaki hikoya tuzadi. Sochilgan matndan hikoyalar tuzadi. Faol lug’at boyligi 1200 so’zdan tashkil topadi. Ta'limning to’rtinchi va beshinchi yili. Yozma ko’rsatma bo’iicha topshiriqni bajaradi. Qirqilgan va sochilgan matndan hikoyalar tuzadi. Syujetli suratlar bo’yicha og’zaki hikoyalar tuzadi. hikoya bo’yicha savolga javob beradi. hikoya, ertak, she'r, topishmoq kabi adabiy janrlarni farqlaydi. She'rni yod oladi. Nutqida dasturda ko’zda tutilgan turdagi gaplarni ishlatadi. 2000 so’zdan iborat lug’atdan foydalanadi. Bolaning nutqiy rivojlanish

darajasini tekshirish uchun oddiy savollar beriladi: "Isming nima" "Yoshing nechada" "Bugun qanday kun" "Bugun qaysi sana" "Bugun ob-qavo qanday", "hozir qaysi oy" "hozir qanday fasl", "Yaqinda qanday bayram bo’ladi", "Sen qaerda yashaysan", "O’qituvchingni ismi nima" va h.k. Turmushda va mashg’ulotlarda qo’llanadigan so’zlashuv nutqining rivojlanganligini tekshirish uchun quyidagi fe'llardan iborat topshiriqlar tuziladi: ol, so’ra, chiz, ilib qo’y, yiqishtir, yech, ko’rsat va boshqalar.Har bir bola 10 ta topshiriq bajaradi. "Qog’oz va qalamni ol" "Mendan rangli qalamlarni so’rab ol" "qizil tomli kichik uyni va chap tomonda katta daraxt rasmni chiz". "qalamlarni qutiga sol." "Farida opadan sen nima qilishingni so’ra". "Rasmni Noibaga ko’rsat." "qo’qirchoqdan ko’ylakni yech va veshalkaga ilib qo’y"."Rasmni rangli qalamlar bilan bo’ya". "Ko’k va qizil kubiklarni ol". "qizil kubikni ko’k kubikni ustiga qo’y". Bola topshiriqlarni bajaradi va bajargani haqida og’zaki hisobot beradi. Bog’langan nutqni tekshirish uchun suratlar bo’yicha gap va hikoyalar tuzish topshiriqi beriladi. Nutqiy umumlashtirishlar mavjudligini tekshirish uchun quyidagi turkumlarga oid so’zlar tanlanadi: odamlar, hayvonlar, idish-tovoq, mebel, kiyim -kechak, transport, mevalar, sabzavotlar va hokazo. Bola suratlarni guruhlay olishi, unda chizilgan narsalarning nomini va umumlashtiruvchi so’zlarni bilishi kerak. Shunday qilib bolalar tomonidan nutqni o’stirish bo’yicha dastur materialining o’zlashtirilganligi tekshiriladi. Olingan ma'lumotlar metodist tomonidan tahlil qilinadi. Tekshirish natijalari yakunlovchi pedagogik kengashida muhokama qilinadi. Bolalar bog’chasining bitiruvchilarining dasturning barcha bo’limlari bo’yicha malaka va ko’nikmalarni tekshirish, pedagogik jarayonni qay darajada amalga oshirilayotganini ma'muriyat tomonidan nazorat qilishning samarali shakli hisoblanadi hamda maktabga tayyorlov guruh tarbiyalanuvchilarining maxsus maktabda ta'lim olishga tayyorlik darajasini aniqlashga yordam beradi. Xulosa.

Maktabgacha bo’lgan davr eshitishda nuqsoni bo’lgan bola qayotining eng mas'uliyatli, muhim bir pallasidir. Hayotning dastlabki yillarida bolalarning jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik kamoloti asoslari tarkib topadi, nutq shakllanadi. Eshitishda mavjud bo’lgan nuqsoni bolaning umumiy ulg’ayishini sekinlashtiradi va uning nutqining normal rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni erta korreksiya qilish zarurligi to’g’risidagi g’oya defektologiyada keng e'tirof etildi va hayotga tatbiq qilindi. Kar va zaif eshituvchi bolalar rivojlanishidagi nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlab bartaraf etilishi va o’rnini to’ldirilishi, ularning maktabda o’qishga tayyorlik darajasini oshirishga yordam beradi. Maxsus maktabgacha tarbiya tizimini yanada takomillashtirilishi va maxsus maktabgacha pedagogika fanining rivojlanishi maktabgacha muassasalardagi ta'lim - tarbiya jarayonini yaxshilashga, kar va zaif eshituvchi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini va har bir bolaning salohiyatini puxta bilish asosida, ularga ta'lim-tarbiya berishda individual yondashuvni amalga oshirishning yanada samarali yo’llarini va usullarini izlab topishga yordam beradi. Atamalar lug’ati. Adaptasiya Inson organizmining atrofdagi sharoitga moslashish qobiliyati. Ijtimoiy adaptasiya- insonning, shaxs sifatida jamiyatdagi mavjud insoniy qadriyatlar, axloq me'yorlarini o’zlashtirish vositasida jamiyat qayotiga moslashishi. Shaxsning rivojlanishi jarayonida ijtimoiy adaptasiya maxsus yo’naltirilgan tarbiya ta'sirida, shuningdek kuzatuvlar, tahlid qilish orqali amalga oshiriladi. Aamnez Bolani tekshirish jarayonida uning o’zidan va yaqinlaridan,bolaning o’sishi, kasallikning paydo bo’lishi va qanday kechishi haqidagi ma'lumotlar majmuasi. Maxkur ma'lumotlar tashxisni qo’yish va aniqlashtirish, orreksion-tarbiyaviy tadbirlarni belgilash maqsadida to’planadi. Artikulyasiya Nutq tovushlari va suzlarning talaffuzi bilan bog’liq bo’lgan nutq a'zolari (til, lab, yumshoq tanglay, ovoz paylari)ning faoliyati. Audiologiya Eshitish va uning buzilishlari haqidagi fan. Audiometriya har hil

chastotadagi tovushlarni idrok etish chegarasini aniqlash orqali eshituv holatini tekshirish. Audiogramma Audiometr yordamida eshituvni tekshirilishi haqidagi ma'lumotlarni maxsus blankda grafik tasvirlanishi. Bilingvizm ( ikki tillilik) Ikki tilni bir hil mukammal egallanishi. Kar bolalar va kattalarda, so’zli nutq, so’zlashuv imo ishorali nutq va kalkalangan ishorali nutqni qo’llash jarayonida so’zli-ishorali ikki tillilik, yoki bilingvizm yuzaga keladi. Binaural eshituv Ikki quloq va eshituv tizimining simmetrik bo’laklari yordamida nutqni idrok etish. Binaural eshituv tovush manbaasini aniqlashga yordam beradi. Verbal So’zli, so’zlar vositasida bayon etilgan Vibrasion sezgi Teriga ta'sir etayotgan qo’zg’atuvchilarni sezish holati Global o’qish Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o’qishga o’rgatish jarayonidagi dastlabki bosqichi. Global o’qish deganda so’z va gaplarning grafik obrazlarini yaxlit holda idrok etilishi va ularni tegishli predmet va hodisalar bilan bog’lanishi tushuniladi. Daktilologiya Karlarning o’zaro va eshituvchi insonlar bilan qo’l alifbosi vositasida muloqot qilish vositasi. Imo-ishorali nutq qo’llar harakati bilan (kinetik asosida) muloqot qilish tizimi. Ishora-asosiy mazmunli birlik bo’lib, ishorali nutq karlarning asosiy muloqot vositasi hisoblanadi. Kar shaxslarning o’zaro muloqotida ikki qil ishorali nutq, ya'ni, so’zlashuv va kalkali ishorali nutq farqlanadi. Kinesteziyalar (nutq) Nutqni hosil qilishda ishtirok etayotgan nutq a'zolarining his etish holati. Kinesteziya sezgisi Tana a'zolarining holati va harakatining sezish qobiliyati. Kommunikasiya Muloqot, ma'lumotlar almashuvi va h.k.- insonlarning bilish va mehnat faoliyati jarayonida o’zaro bog’lanish shakli. Kar bolalar Eshitish qobiliyati tug’ma, yoki ilk davrda chuqur va turg’un pasaygan va oqibatda maxsus pedagogik yordamsiz nutqni egallay ololmaydigan bolalar. Karlik Bolalarning nutqiy muloqoti va nutqni mustaqil egallanishiga to’sqinlik qiladigan eshitish qobiliyatining oqir darajada pasayishi Kompensasiya Saqlanib qolgan funksiyalardan foydalanish, yoki qisman buzilgan funksiyalarni qayta qurish orqali buzilgan yoki yaxshi rivojlanmagan funksiyalarni o’rnini to’ldirish Kompleks ( murakkab) buzilishlar ikki va undan ko’p birlamchi (eshitish, intellekt,ko’rish, tayanch-harakat a'zolarininng)

buzilishlarning birga kelishi. Bunday buzilishlar bolaning psixik rivojlanishiga o’ziga hos ravishda ta'sir etib, maxsus korreksion ta'sirni talab etadi. Kompleks buzilishlari bo’lgan bolalarning o’sishi, mavjud kamchiliklarga qarab, o’ziga hos ravishda kechadi. Korreksiya: Rivojlanishdagi kamchiliklarni tuzatish. Mimika: Turli his- tuyg’u va emosiyalarni yuz muskulatura harakatlari bilan ifodalanishi. Muloqot: Ikki va undan ko’p bo’lgan kishilarning o’zaro birgalikdagi amaliy faoliyatida yuzaga keluvchi, bilishga doir yoki emosional xarakterdagi ma'lumotlarning almashuvi. Ontogenez:Individning tug’ilganidan boshlab, hayotining ohirigacha rivojlanishi. Takroriy nutq So’zlar va gaplarni biror bir kishi ketidan takrorlash. Otolaringologiya: Quloq, tomoq,burun kasalliklarining etiologiyasi, patologiyasi, tashhis qilinishi, davolash va profilaktika qilish masalalarini o’rganuvchi tibbiyot tarmoqi. Taqlid qilish: Birorta shaxsning hatti-harakatiga ihtiyoriy va ihtiyorsiz ravishda tahlid qilish Kech kar bo’lib qolgan bolalar 3-4 yoshda , yoki undan ham kechroq davrda eshitish qobiliyati yo’qolgan, nutqi saqlanib qolgan bolalar. Nutqning saqlanishi karlikning yuzaga kelish vaqti hamda bolaning o’sish sharoiti bilan bog’liqdir. Bolani izchillik bilan maxsus o’qitilishi uning nutqining saqlanishini ta'minlaydi. Erta kar bo’lib qolgan bolalar Kar bo’lib tug’ilgan, yoki nutqqacha bo’lgan davrda, ya'ni, hayotining 1-2 yillarida kar bo’lib qolgan bolalar. Maxsus o’qitishsiz bunday bolalarning nutqi rivojlanmaydi. Reabilitasiya Kasal yoki nogironlar organizmning buzilgan funksiyalari va mehnatga bo’lgan layoqatini tiklanishi yoki kompensasiyalanishi. Reabilitasiya tibbiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy tadbirlar majmuasi yordamida ta'minlanadi. Reabilitasiya bolaning psixik va jismoniy imkoniyatlaridan kelib chiqib, ijtimoiy sharoitga moslashuvi, ijtimoiy qayot va mehnatga layoqatini nazarda tutadi. Nutq Tarixiy shakllangan , til vositasida yuzaga keladigan, insonlarning muloqot qilish shakli. Senzitiv davrlar: Organizmning ontogenetik rivojlanish davlarida, borliqdagi

muayyan ta'sirlarga bo’lgan yuksak sezgirligi. Ya'ni organizmning fiziologik jarayonlarning taraqqiy etishdagi eng maqbul davrlari. Sensor deprivasiya: Atrof muhit bilan bog’lanishning cheklanishi, yoki sezgi organlar funksiyalarining buzilishi oqibatidagi axborotlarning yetishmovchiligi. Sensor etalonlar: Insoniyat tomonidan ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida o’zlashtirilgan atrof muxitdagi predmet va hodisalarning sifatlari. Sensor etalonlar bolalar tomonidan o’zlashtirilib, ob'ektlarni o’rganish jarayonida namuna sifatida qo’llaniladi. Zaif eshituvchi bolalar: Nutqni egallashga va nutqiy muloqotga to’sqinlik qiladigan eshitishi pasaygan bolalar.. Zaif eshituvchi bolalarda eshituvning pasayishi turlicha bo’lishi, ya'ni shivirlash nutqni idrok etishdan boshlab, so’zlashuv balandligidagi nutqni idrok etishdagi qiyinchiliklar bilan ifodalanishi mumkin. Zaif eshituvchi bolaning nutqiy holati eshituvning pasayish darajasi va vaqti, tarbiyalash sharoiti, uning o’ziga hos xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Kar va ko’r bolalar: Tug’ma yoki ilk yoshda yuzaga kelgan ko’rish va eshituv qobiliyatning yo’qolishi. Ko’rlik va karlik eshituv va ko’ruvning ilk davrida qisman yo’qolishi oqibatida ham vujudga kelishi mumkin. Maxsus o’qitishsiz kar va ko’r bolalarda nutq shakllanmaydi, o’qitish natijasida ularda so’xli nutqning daktil, yozma, og’zaki shakllari rivojlanadi. Eshituv analizatori Ovoz signallarini idrok etilishi va qayta ishlanishini ta'minlovchi analizator. Ovoz signallarini idrok etish va qayta ishlash asosida eshituv sezgilar va obrazlar shakllanadi. Eshituv apparatlar ovozni kuchaytituvchi murakkab elektron moslamalar. Individual eshituv apparatlar tovush signallarini, shu jumladan nutqni kuchaytirib, nutqning dinamik va chastotali belgilarini, eshituv buzilishining darajasiga qarab o’zgartiradi. Eshituv protezlari Shifkor surdolog tomonidan alohida eshituv apparatlarni bemorlarga tanlab ularga protezlarni moslashtirish. Eshitib ko’rib idrok etish ko’ruv va eshituv analizatorlar yordamida og’zaki nutqni idrok etish. Birgalikdagi nutq: So’z va gaplarni baravariga ikki va undan ko’p shaxslar tomonidan talaffuz etilishi.

Surdopsixologiya: Eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarninng psixik rivojlanishidagi xususiyatlarini, kamchiliklarni korreksiyalash yo’llarini o’rganuvchi maxsus psixologiyaning tarmog’i. Surdologik kabinet: Eshitish qobiliyati buzilgan bolalar va kattalar uchun shifoxonalar qoshida tashkil etilgan maxsus xonalar. Mazkur kabinetlarda diagnostika, davolash, profilaktika ishlari, shuningdek kar va zaif eshituvchi shaxslarning dispanser xisoboti yuritilib, bolalar bilan korreksion mashg’ulotlar, ota-onalarga maslahat yordami tashkil etiladi. Zaif eshituvchilik: Nutqni idrok etishga to’sqinlik o’qituchi etishning turqun pasayishi. Zaif eshituvchilik konduktiv, sensonevral(neyrosensor) qamda aralash bo’lishi mumkin. Zaif eshituvchilik turili ko’rinishda bo’lishi mumkin: shivirlash nutqni idrok etishdagi kamchilikdan, so’zlashuv balandlikdagi nutqni qabul qilishdagi to’sqinliklargacha. Zaif eshituvchi bolalarning nutqi turli omillarga , ya'ni eshituvning buzilish darajasi, vaqti, bola o’sayotgan pedagogik sharoitlarga bog’liqdir. Og’zaki nutq: Talaffuz etiladigan va eshituv orqali qabul qilinadigan tashqi nutq. Og’zaki nutq dialogik va monologik bo’lishi mumkin. Fonematik eshituv: Tilning fonemalarini qabul qilinishi va tahlilini ta'minlovchi eshituv holati. Fonematik ritmika: Talaffuzni shakllantirish va korreksiyalashga qaratilgan ish turi. Fonetik ritmikada nutq materialining talaffuz etilishi bilan birga turli harakatlar bajariladi. Labdan o’qish: Nutq organlarining ko’rinadigan harakatlarini qabul qilish orqali og’zaki nutqni idrok etish; Nutqni eshituv orqali idrok etilishdagi kamchiliklarni qisman to’ldiradi.

NUTq O’STIRIShGA OID DIDAKTIK O’YIN VA KO’RGAZMALI qUROLLAR 1-& «LOTO» O’YINI Tasavvurlar va tushunchalarni aniqlash, so’z va so’z birikmalari ustida ishlash vositasida nutq o’stirish mashgulotlarda o’zlashtirilgan nutq mustaqkamlanib boriladi. Asosan nutqni mustaqkamlash mashqulotlarida didaktik o’yin va mashqlar qo’llanadi. quyida talimning barcha yillarida ishlatiladigan o’yinlar kеltiriladi. Eng kup qo’llanadigan "Loto" o’yiniga qo’shimcha "topshiriqli kartochkalari, topishmoq, savol kartochkalari qamda "o’ylab top" uyinlari o’tkaziladi. "LOTO" o’yini 1. Bolalarga rasmlar tagida yozuvi bor loto kartalari tarqatiladi. Bolalar ularni o’qishni mashq qiladilar, loto rasmlarida tasvirlangan narsalarning nomlarini yoki qarakatlar nomlarini mustaqkamlab oladilar. So’zlarni ogzaki- daktil to’gri o’qib bеrgan bolaga loto kartalarini yopish uchun kichkina kartochkalar bеriladi. Eng birinchi bo’lib kartani yopgan bola golib qisoblanadi. 2. Rasmli loto nusqasidan yozuvlari qirqib olinib, bolalarga tarqatiladi, ular shu rasmlarga mos yozuvlarni tanlaydilar Olib boruvchi (boshida pеdagog yoki tarbiyachi, kеyin, yilning oqirida birortasi bola bo’lishi mumkin) "Kimda .. borq"-dеb so’raydi (loto kartalarida tasvirlangan qar xil narsalarning nomini aytadi, еzuvli kartochkani ko’rsatadi) .qaysi bolada shu kartochka bor bo’lsa, u:"Mеnda"-dеb kartochkani oladi. (agar rasmlar ikki nusxada bo’lmasa, pеdagog oldindan tayyorlab qo’ygan fishkani bеradi. 3. Stolga rasmlar tеskari qo’yiladi. Rasmlarni tеskari qo’yib chiqishdan avval,bolalarga kursatiladi ularning qammasi tasvirlangan prеdmеtlarning nomini bitta bittadan aytib chiqadilar. Kеyin pеdagog bittadan kartochkani oladi, bolalar esa kartochkalardan qaysi birini

olinganini topishi kеrak bo’ladi. Stoldagi kartochkalarning nomini bolalar birma-bir"topib"chiqadilar. Prеdmеt nomini to’gri topgan bolaga kartochka bеriladi va uyin davom etadi. Ushbu o’yinda so’zlar ko’p marotaba takrorlanganligi tufayli ular esda yaxshi saqlanadi, to’gri talaffuzi mustaqkamlanadi. Lotoni qo’llash jarayonida quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: 1. Loto rasmlari asosan so’zlarni eslab qolish uchun ishlatiladi, asl prеdmеtlar bilan oldindan tanishtiriladi. 2. Mapnulotlarda tayyor lotolardan qam foydalanish mumkin, ba'zi lotolarga o’zgartirishlar kiritish qam bo’ladi. Lotodagi fе'lni ifodalovchi so’zlarni mustaqkamlash uchun, xabar maylidagi qarakatlarni ifodalaydigan fе'llarni buyruq mayli shaklidagi fе'ldan kеyin o’zlashtirilishi kеrak, ya'ni agar bolalar "bor", "yugur", "uxla" so’zlarini o’zlashtirgan bo’lsalar "borayapti", "yuguryapti", "uxlayapti" kabi so’zlari ishlatiladi. 3. Lotoni yasash uchun kartondan uzunligi 15 sm va eni 10 sm bo’lgan kartochkalar "qirqib olinadi. 3-ta variantli o’yinni o’tkazish uchun 21-ta kartochka qirqiladi. Masalan dastlabki еttita kartochkaning bir tomoniga sabzavotlarning rasmi yopishtiriladi (sabzi, lavlagi, karam, bodring, piyoz, kartoshka va qokazolar). Aloqida, eni 2 sm, buyi 10 sm kattaligida qirqilgan kartonga sabzavotlarning nomi yozilgan kogoz yopishtiriladi. Boshqa 7 ta kartochkaga sabzavotlarning rasmi yopishtiriladi va rasm tagiga nomi yoziladi. qolgan 7 kartochka rasmsiz bo’ladi, unda faqat so’zlar еziladi. "Loto" o’yini quyidagicha olib boriladi: 1-variant. Tagida yozuvlari bo’lgan va sabzavotlarning rasmlari yopishtirilgan kartochkalarning bir nusqasi bolalarga tarqatiladi, boshqasi-еzuvsiz rasmlar esa, pеdagogda qoladi. Pеdagog, kartochkani ochib, rasmni bolalarga ko’rsatadi va "Kimda (pomidor, bodring, sabzi)q" -dеb, savol bеradi. Xuddi shunday rasmi bo’lgan bola "qo’lini ko’tarib "Mеnda"- dеydi. Kеyin u kartochkasidagi rasm tagidagi yozuvni o’qib bеrishi va pеdagogdan olgan kartochkasi bilan rasmni yopishi kеrak. qamma kartochkalar tarqatilganda o’yin tugatiladi. 2-chi variant. Bolalarga sabzavotlar rasmi tasvirlangan bo’lgan yozuvsiz kartochkalar tarqatiladi. Pеdagogda sabzavotlarning nomi yozilgan tablichkalar bo’ladi. Tablichkadagi еzuvni ko’rsatib, "Kimdaq" dеydi. Tеgishli rasmi bo’lgan bola "Mеnda"-dеb javob bеradi. Tablichkadagi yozuvni yana bir marta o’qib chiqadi. 3-chi variant. Bolalarga faqat prеdmеtlarning nomlari yozilgan rasmsiz kartochkalar bеriladi. qar bir bola o’zining kartochkasini ogzaki-daktil o’qib bеradi va pеdagog еzuvga mos rasmni ochishini kutadi. Shunday qilib bolalar yozuvga mos rasmlarni topadi. Bu o’yin bolalarda sabzavotlar nomlarini eslab qolishga va ogzaki nutqni rivojlantirishga yordam bеradi. Xuddi shunday o’yin еrdamida kiyim-kеchaklar, oyok; kiyimlari, idish-tovoqlar, mеvalar, o’yinchoqlar nomlarini eslab qolish mumkin. Kichik guruqlarda yozma ravishda bеrilgan yangi so’zlarni mustaqkamlash uchun lotoga yaqin bo’lgan YIqMA KITOBLAR ishlatiladi. Bunday kitoblarni yasash

uchun tayyor yirma kitobchalardan foydalaniladi. Kitobning bеtiga oq qogoz yopishtiriladi, shundan kеyin qar bir varaqqa o’yinchoqlar rasmi yopishtiriladi. Rasm tagiga qalin qoqozdan ensiz cho’ntakcha yopishtirilib, unga uyinchoqlar nomi yozilgan jadvalchalar solinadi. Bola chiroyli rasmlarni ko’rib chiqadi va guruq xonasidan rasmi chizilgan narsani qidirib ko’rsatadi va rasm tagiga qo’yadi. Bola rasmga qarab uyinchoqni topadi va rasm tagidagi jadvalchaga diqqatini qaratadi. Daktil alifbosi o’zlashtirilgach, yozuvdagi tanish qarflarni ajrata oladi va o’yinchoqlar nomini daktillab tallafuz qiladi. Shuningdеk, mashgulotlarda o’yinchoq nomi yozilgan kartochka ko’rsatiladi, xuddi shu o’yinchoqni olib kеlish vazifasi bеriladi. Eng kichkina bolalar bilan ishlash jarayonida "bi-ba-bo", ya'ni qo’lga kiyiladigan qo’girchoqlar va kichik yigma panjaralar kеng qo’ullaniladi. Mashrulotlarning boshida yiqma panjara ortidan qo’girchoq quyoncha chiqib,"Salom bеring"- dеydi va yozuvli jadvalchani panjara cho’ntakachasiga solib qo’yadi. Bolalar "Salom"— dеydilar. Kеyin quyoncha bolalar ismlarini birma bir aytib chiqadi va nomlari yozilgan jadvalchalarni galma-gal cho’ntakchalarga solib qo’yadi. Chaqirilgan bola turib "Bu mеn"-dеydi. Shunday qilib bu o’yin bolalar nomlarini eslab qolish uchun ishlatiladi. Bunday mashqulotlar bolalarga katta zavq bagishlaydi. Ular sabrsizlik bilan uzining navbatini kutadi, stol oldiga chopib kеlib, quеncha so’ragan o’yinchoqlarni oladilar quyonchaga "ma" dеb bеradilar, quyoncha esa bolalarga minnatdorchilik bildiradi. Bunday mashgulotlar bolalarga tеvarak- atrofdagi narsalarning nomlarini eslab qolishiga xizmat qiladi. o’yin chorida bolalar o’qishni o’rganadilar, so’zni taxlil qila oladilar va shu tufayli esda saqlab qolishi oson kеchadi. 2-& TOPShIRIq VA SAVOLLI KARTOChKALAR Nutq o’stirish bo’yicha dastur talablaridan biri ogzaki savol va topshiriqlarni tushuna bilishga o’rgatish. Topshiriqlarni bajarish va savollarga javob bеrish so’zlashuv nutqni faollashtirish va mustaqkamlash vositasi qisoblanadi. Bеriladigan topshiriqlar matnlariga bolalar qar xil sharoitlarda o’zlashtirgan barcha yangi so’zlar kiritiladi. Bu o’yinlar daktil va orzaki usulda bеrilgan qamda jadvalchada yozilgan topshiriqlar yordamida olib boriladi. Dastlabki o’yinlarda topshiriq yozma jadvalchada bеriladi. yozuvli jadvalchalar bilan ishlashdan maqsad: 1.qar xil shaklda (ogzaki, yozma, daktil) bеrilgan topshiriqlarni biror qarakatga undov sifatida qabul qilishga o’rgatish. 2.qar xil matnlar tarkibiga kiritilgan so’zlarni tushuniishni mashq qilib bolalarning nutqini faollashtirish. 3. So’zlashish uchun zarur bo’lgan so’roq so’zlarni tushunishga o’rgatish. 4. Nutqni tushunish malakalari yaxshi shakllanmagan bosqchida bolaning mustaqil nutqini mashk; qildiradigan yozma jadvalchalarni ishlatish. Jadvalcha yozuvlarini tuzayotganda quyidagi qoidalardan kеlib chiqish kеrak: 1. Faqat mashqulot paytida bajariladigan topshiriqlarni jadvalchalarga kiritish, qarakatni ko’rsatish bilan almashtirishga majbur qiladigan yozuvlarni ishlatmaslik kеrak. Masalan mashqulotda

"uxla" topshiriqini bеrish mumkin emas, chunki bola ko’zini yumib, boshini egadi. Xuddi shu tarzda: "qor bobo yasa", "ovqat pishir", "ko’ylak tik", kabi vazifalar bеrish mumkin emas. Bunda bola matn mazmunini tushunib uni bajara olmaydi va matnga mos taqlid qarakatlarni ko’rsata boshlaydi va bunday qol imo- ishorali nutqning rivojlanishiga olib kеladi. 2. Topshiriqli didaktik o’yinlar jadvalchalari tuzilayotganda bolalar so’zlashuv choqida duch kеladigan . yoki maxsus mashulotlarda bilib olgan so’zlarni ishlatish maqsadga movofiq bo’ladi. Masalan, kundalik qaеtda bolalar "Eshikni och" iborasiga duch kеladilar. "Och"so’zini mustaqkamlash, ma'nosini kеngaytirish uchun"shkafni och", "tortmani och", "sumkani och","kitobni och",«oqzingni och" kabi topshiriqlar bеriladi. Narsalarning sonini va ranglarni bilishi uchun “yashil sharni ol", "uch marta qarsak chal”, "qizil qalamni bеr” kabi topshiriqlar bеriladi. 3. Bolalar bir qil qarakatni turli nasalar bilan bajarishi uchun bir xil fе'l ishtirok etadigan bir nеchta topshiriq tuziladi.Shuning uchun"art" so’zini mustaqkamlash uchun quyidagi topshiriqlar bеrilishi kеrak: "stolni art", "polni art","piyolani art" va qokazo. Jadvalchalarni shunday tuzish kеrakki, bir xil narsalarning nomlari turli qarakatlar bilan boglanishi kеrak. Masalan: "stolni art", "stolni chiz", "stolni ko’rsat", «stolga bor». 4. Bir guruq topshiriqli kartochkalarni ozgina o’zgartirilgan bir xil so’zlar bilan tuzish kеrak. Masalan: "Stolga qo’girchoqni o’tkaz" "polga ko’qirchoqni o’tkaz", "qo’girchoqni shkafdan ol". Topshiriqli, va savol mashqlarni quyidagi juft savollarni bеrib o’tkazish mumkin: a) "qizil qalamni olib kеl", "qizil qalamlarni olib kеl" b) "qo’lingni art", "qo’ling bilan art" v) "xonada kim borq", "xonada nima borq" g) "Ustiga qo’y", "ichiga qo’y", tagiga qo’y. d) "Sеn kimga.... bеrdingq", "Sеnga kim.... bеrdiq" Bolalar so’zlar ma'nosini to’qri tushunishi, so’zlarning o’zgarishiga ularning diqqatini jalb qilish uchun bunday mashqlar muqimdir. Birinchi topshiriq so’zlari bolalar uchun tanish bulishi kеrak, faqat murojaat qilish shakli ular uchun yangi bo’ladi. o’yinda ishtirok etadiganlar soniga qarab pеdagog jadvalchalarni tayyorlaydi. Bolalar "ol", yoki "och" signaliga ko’ra jadvalchalarni oladilar, navbatma-navbat qar bеrilgan topshiriqni o’qiydilar va bajaradilar. 5. Musobaqa tarzida ("kim tеzroq' yoki "kim yaxshiroq") olib borilgan mashqulot bolalarning mashgulotlarga bo’lgan qiziqishlarini yanada orttiradi. Bola xatoga yo’l qo’yganda uni guruq bolalari bilan birgalikda tushuntirib to’grilash kеrak. Masalan, Axmad shunday topshiriq oldi: "qizil qalamlarni sariq qutichaga qo’y". Axmad sariq, qalamlarni qizil kutichaga qo’yadi. Bolalarning diqqati matndagi so’zlarga va bajarilgan topshiriqdagi qatoga qaratiladi. Topshiriq yana qayta bajariladi. qar qaysi to’qri bajariladigan topshiriq uchun fishka bеriladi. o’yin oqirida fishkalar sanaladi. Eng ko’p fishkalar to’plagan bola yutgan buladi. Bitta mashgulotda bitta-ikkitadan ortiq yangi so’z

ishtirokida topshiriqli kartochkalar sеkinlik bilan kiritiladi. Masalan, jadvalchada birinchi marta "еch", "kiydir", so’zi bеriladi. "qo’qirchoqqa palto kiydir", "qo’girchoqqa shapka kiydir", "ayiqchaning ko’ylagini еch" kabi yozuvli jadvalchalar tuziladi. Ma'lum vaqtdan kеyin murakkabroq topshiriqlarni qam bеrish mumkin: "qo’girchoqning paltosini еch va ko’ylak kiydir". Jadvalchalar bilan ishlash tartibi quyidagicha: Boshida jadvalchalar yozma ravishda bеriladigan topshiriqlar yaxlit ravishda global qabul qilish uchun ishlatiladi. Ya'ni bola bajarishi kеrak bo’lgan qarakatni ko’rsatib jadvalcha bеriladi. Masalan "Ayiqchani olib kеl". Jadvalcha bilan bajariladigan birinchi mashqulotda topshiriqni bajarilishini kattalar ko’rsatishi mumkin. Bola narsa yoki qarakatni kursatmsdan ma'nosini tushunib, talab qilingan narsani bеvosita bajarilishini kuzatishi muqimdir. 6. Bolalar jadvalcha orqali bеrilgan qar xil topshiriqlarni ajratishga o’rganib bo’lgach turli xil narsalar bilan bir xil qarakatlarni va bir xil narsalar bilan turli xil qarakatlarni qatosiz bajara oladigan bo’lgandan kеyin, topshiriqlarni daktil shaklda va labdan o’qishga bеrilgan topshiriqlarni tushunishga o’rgatib borish kеrak. qar bir topshiriq kiritilganda bolani jadvalchada yozilgan gap mazmunini tushunib olishi bilan chеgaralanish mumkin. Dastlab, topshiriqni bajarish talab etilishi shart emas,chunki eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarda yangi matn ma'nosini tushunishga e'tibor karatiladi. Asta sеkin, bolalarda topshiriqqa to’rri munosabatni tarbiyalash kеrak: qabul qilding-bajar. Kar bolalarning so’zlashuv nutqining rivojlanishida o’yin tusidagi topshiriqli jadvalchalar katta yordam bеradi. Pеdagog bolalarga tanish bo’lgan so’zlardan yangi qiziqarli topshiriqlarni tuzishi lozim. Jadvalchali uyinlarning bir nеchta turlarini o’tkazish tavsiya etiladi: Pеdagog yozuvli jadvalchani xamma bolalarga ko’rsatadi xamda topshiriqni bajaradigan bolani tanlaydi. Bitta bolaga «ayiqchani olib kеl», boshqasiga «qo’rirchoqni olib kеl», uchinchisiga «koptokni olib kеl» va boshqa shu kabi topshiriqlar bеriladi. Bolalar topshiriqni navbatma-navbat bajaradi. Bunday mashqlar bolalarda katta qiziqishni uygotadi. Jadvalchalar bilan olib boriladigan ishni «Pochtachi», «Akvarium», «Ayiqcha choralayapti» o’yinlar shaklida qam tashkil etish mumkin. «Pochtachi» o’yini. Tarbiyachi avvaldan tayеrlagan topshiriqlarni konvеrtlarga solib qo’yadi. Konvеrtlarga bolalarning ismlari еziladi. Pochtachi qatlarni olib kеladi. Bolalar konvеrtni olib, jadvalchadagi еzuvni o’qiydilar va topshiriqni bajaradilar. «Ayiqcha chorlayapti» o’yini. Ayiqchani qo’lida sumka, unda topshiriqlar еzilgan jadvalchalar bo’ladi. Ayiqcha tarbiyachiga bolaning nomini aytadi. Bola sumkadan topshiriqni olib, uni o’qiydi va bajaradi. Bolalar jadvalchadagi topshiriqlarni ajrata oladigandan kеyin, topshiriqlarni ogzaki ravishda bеrish tavsiya etiladi. «Akvarium» o’yini Akvariumga o’yinchoq-baliqchalar solinib, ularning ogziga turli topshiriqlar tutkaziladi. Bolalar akvariumga qarmoq tashlab, baliqni tutadi, ogzidan topshiriqni olib o’qiydi va uni bajaradilar.

1. Oqzaki bеrilgan topshiriqlar jadvalchalar еrdamisiz bajariladi. 2. o’qishni o’rgangandan kеyin, bolalar o’zlari o’rtoqlariga topshiriq bеradilar. Avval bolalar topshiriqlarni jadvalchalarga qarab o’qiydilar. Asta sеkin jadvalchalar ovoz chiqarmasdan o’qiladi va topshiriqlar bajariladi. Kеyinchalik jadvlchalarga qaramasdan topshiriqlarni bеrishga va bajarishga o’tiladi. 3. Jadvalchalardagi еzuvlar mazmunini o’zlashtirib olganlaridan so’ng, fе'llarning yangi shakllarini o’rganishlari uchun ular yana o’sha jadvalchalarga qaytishadi. Katta guruq bolalaridan bajarilgan ish qaqida qisobot bеrish talab qilinadi. Dastlab qisobot jadvalchalarga qarab o’qib bеriladi. Topshiriqlar faqat mashgulotlarda emas, kundalik xaеtda, o’zaro muloqot qilaеtganda bеrilishi maqsadga muvofiqdir. Topshiriqni bajaraеtgan bola «Sеn nima kilasanq» ,«Sеn nima kilayapsanq», «Sеn nima qildingq» savollarga javob bеrishi kеrak. Eng muqimi, bolalar mustaqil ravishda nutqida 1-shaxs kеlasi zamondagi fе'l shakllaridan foydalanishni o’rganib olishlari kеrak. «Mеn olaman», «Mеn olib kеlaman» va x.k. 2-shaqs kеlasi zamon fе'l shakliga kеlsak, ayniqsa so’roq so’zlarini («Sеn borasan», «Sеn olib kеlasan») tushunsa еtarlidir. Topshiriq, savollar aloqida jadvalchalarga еziladi. Kichik guruqlarda qarflar qajmi bo’yiga 2,5 sm eniga 2 sm ni, katta guruqlarda 1 sm bo’yiga, 0.5 sm eniga bo’lishi tavsiya etiladi. Jadvalchalar aloqida mavzularga ajratilib konvеrtlarga solingan xolda saqlanadi. Jadvalchalar bilan qar kuni 10-15 daqiqa ishlansa, bolalarning lugat boyligi ortadi, nutqning grammatik shakllari o’zlashtiriladi. Bolalarning nutqi tеz sur'atda va sifatli rivojlanadi. «o’ylab top» Ta'limning birinchi yilida bolalar «top» so’zining ma'nosi bilan tanishadilar. Pеdagog talaffuzga o’rgatish bo’yicha umumiy mashrulotlarda «topinglar» so’zini jadvalchalarda eslab qolish uchun bеriladi. «Toping» dеydi bolalar boshlovchiga mashq davomida. Bolalar narsa, rasmlarni bеrkitadi, boshlovchi esa ularni topadi. Bunda «top», «toping», «topdim» so’z-laridan foydalaniladi. Bolalar ularni o’rab turgan muqitdagi narsalarning sifat va bеlgilari (rangi, shakli, kattaligi) ga qarab, ularni topishga o’rganadi va savollarga javob bеradi. Bundan tashqari bolalar ularga tanish bo’lgan narsalarning ko’rinishiga qarab, topishmoqlar topishni o’rganadilar. Masalan, «shakli dumaloq, rangi qizil, o’yinchoq. Bu nimaq » -koptok. quyida «o’ylab top» o’yinining murakkablashib borishi ko’rsatiladi. 1. Bir biriga o’xshamagan 2-Zta prеdmеt olinadi. Prеdmеtlar bolalarga ko’rsatib qo’yiladi va topishmoq bеriladi. Bir-ikkita sifat va xossa tasvirlanishiga qarab, bolalar topishmoqni topadilar. Masalan, «rangi oq, qulogi uzun, sakraydi. Bu nimaq»-quеn. 2. o’zaro 1-2ta bеlgi bo’yicha ajralib turadigan narsalar olinadi (bir xil rangdagi, xar xil kattaligi va ishlatilishi), masalan, shar, koptok, kichkina shar.

3. Xamma prеdmеtlar avvaldan bolalar bilan ko’zdan kеchiriladi, kеyin olib qo’yiladi. Mana shu narsalardan biri topishmoq qilib bеriladi. Topishmoqni topaеtganda narsalarni ko’rmasdan еddan topadilar. 4. Narsalarning aloqida bеlgi va xossalariga qarab, taniy olishni o’rgangan xolda, bolalar ko’z oldidgi narsalarni tasvirlab bеradilar. Bu kabi eng oddiy topishmoqlar narsalarning oqzaki tasvirlanishiga qarab, taniy olishga xizmat qiladi, o’z fikrlarini so’z bilan ifodalashga o’rgatadi. Bunday topshiriqlar juda oddiy bo’ladi, topshiriqlarda faqat ko’zga tashlanadigan bеlgilar bo’ladi. Asta sеkin bolalarga narsalarning nimaga kеrakligi, ularning turgan joyi va nomi qo’shiladi. Masalan, «Shakli dumaloq, rangi qizil, uzi katta ,shkafda turibdi, uni o’ynasa bo’ladi, sakraydi. Bu nima q»- koptok. «o’ylab top» o’yini bolalarning prеdmеtlar qaqidagi bilimlarini va so’z boyligining saviyasini tеkshirishga qizmat qiladi. o’yin bolalar nutqini faollashtiradi xamda o’yinni olib borishda narsalarning ko’rinishiga qarab tasvirlabgina qolmay, balki o’zi o’ylab topishi muqimdir, chunki bogcha ta'limining oqirida «o’ylab top» o’yinida bolalar boshlovchi rolini olib borishi mumkin bo’ladi. o’yinda bitta narsani bir nеcha marta ishlatish mumkin. Masalan parovoz, ko’girchoq еki boshqa qar xil o’yinchoqlar bo’lishi mumkin. Bolalar ko’raеtgan narsa qaqida mustaqil baеn etishlari qamda tasvirlanaеtgan narsa nima ekanligini topib bеrishlari kеrak. «Nima yo’qoldiq» o’yini Bolalarga bir nеchta o’yinchoqlar ko’rsatiladi ( koptok, qo’rirchoq, ayiqcha, mashina) Ular o’yinchoqlar nomini aytadi. Kеyin o’qituvchi bolalarga qo’zlarini yumishni buyuradi va bitta o’yinchoqni olib qo’yadi. Bolalar ko’zlarini ochganda o’qituvchi so’raydi: «Nima yo’qq». Bolalar «qo’qirchoq yo’q», «ayiqcha yo’q» dеb javob bеrmogi krak. Agarda bolalar qato qilsa, o’qituvchi to’grilaydi. «Toping-chi» o’yini o’qituvchi ko’zini yumadi. Navbatchi bolalarga bittadan o’yinchoqni tarqatadi, ular o’yinchoqni partani ichiga bеrkitadi. Kеyin barcha bolalar jadvalchani o’qiydi: Sanobar opa, qo’zingizni oching. Toping-chi. o’qituvchi, bolalarga murojaat etib, «sеnda piramidamiq»-dеydi. - Yo’q. Sеnda mashinamiq- Yo’q. qo’qirchoqmiq -qa. Mеnda qo’shrchoq. Barcha bolalar birga aytadi: «Lolada qo’girchoq bor» So’ng boshqa o’quvchilarda nima borligini topadi. Didaktik o’yinlarda o’yinchoqlar, qo’girchoqlar uchun mеbеl, qo’girchoq kiyimlari, o’yinchoq qayvonlar to’plami, prеdmеtli loto, prеdmеtli va syujеtli rasmlar, mayda o’yinchoqlar, diafilmlar, slaydlar kabi o’yinchoq va didaktik qo’llanmalardan foydalanish mumkin, Barcha o’yinchoqlar bolalar nutqini o’stirish uchun asta sеkinlik bilan kiritiladi, qar qaysi qo’llanma еki o’yinchoq nomi jadvalchalarda еzilgan xolda bеriladi. Bundan tashqari, xonadagi barcha jiqozlarga еzuvli jadvalchalar biriktirilgan bo’lib, ular bolalar lugatini boyitish uchun ko’rgazmali qurol vositasi sifatida xizmat qildi. qo’shimcha ravishda guruq xonalarida qo’yidagi maxsus buyum va jixozlar mavjud bo’lishi kеrak: o’yinchoqlarga еzuvlar, taomnoma еzish uchun taxta, navbatchilar ismlari еzilgan taxta, tabiat taqvimi, jadvalchalar solinadigan jild, konvеrtlar va tirgakchalar, bolalar suratlari tasvirlngan panno, kiyim- kеchaklar rasmlari tasvirlangan va nomlari еzilgan panno va qokazolar. Savollar

1. «Loto» o’yininin qo’llash xususiyatlari. 2. Topshiriqli va savolli kartochkalar bilan qanday ishlanadiq 3. «Pochtachi», «Akvarium», «Ayiqcha chorlayapti» o’yinlari qanday olib boriladiq 4. «o’ylab top», «Nima yo’qoldi q» o’yinlar qanday olib boriladiq Ontogenez:Individning tug’ilganidan boshlab, hayotining ohirigacha rivojlanishi. Takroriy nutq So’zlar va gaplarni biror bir kishi ketidan takrorlash. Otolaringologiya: Quloq, tomoq,burun kasalliklarining etiologiyasi, patologiyasi, tashhis qilinishi, davolash va profilaktika qilish masalalarini o’rganuvchi tibbiyot tarmoqi. Taqlid qilish: Birorta shaxsning hatti-harakatiga ihtiyoriy va ihtiyorsiz ravishda tahlid qilish Kech kar bo’lib qolgan bolalar 3-4 yoshda , yoki undan ham kechroq davrda eshitish qobiliyati yo’qolgan, nutqi saqlanib qolgan bolalar. Nutqning saqlanishi karlikning yuzaga kelish vaqti hamda bolaning o’sish sharoiti bilan bog’liqdir. Bolani izchillik bilan maxsus o’qitilishi uning nutqining saqlanishini ta'minlaydi. Erta kar bo’lib qolgan bolalar Kar bo’lib tug’ilgan, yoki nutqqacha bo’lgan davrda, ya'ni, hayotining 1-2 yillarida kar bo’lib qolgan bolalar. Maxsus o’qitishsiz bunday bolalarning nutqi rivojlanmaydi. Reabilitasiya Kasal yoki nogironlar organizmning buzilgan funksiyalari va mehnatga bo’lgan layoqatini tiklanishi yoki kompensasiyalanishi. Reabilitasiya tibbiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy tadbirlar majmuasi yordamida ta'minlanadi. Reabilitasiya bolaning psixik va jismoniy imkoniyatlaridan kelib chiqib, ijtimoiy sharoitga moslashuvi, ijtimoiy qayot va mehnatga layoqatini nazarda tutadi. Nutq Tarixiy shakllangan , til vositasida yuzaga keladigan, insonlarning muloqot qilish shakli. Senzitiv davrlar: Organizmning ontogenetik rivojlanish davlarida, borliqdagi muayyan ta'sirlarga bo’lgan yuksak sezgirligi. Ya'ni organizmning fiziologik jarayonlarning taraqqiy etishdagi eng maqbul davrlari. Sensor deprivasiya: Atrof muhit bilan bog’lanishning cheklanishi, yoki sezgi organlar funksiyalarining buzilishi oqibatidagi axborotlarning yetishmovchiligi.

Sensor etalonlar: Insoniyat tomonidan ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida o’zlashtirilgan atrof muxitdagi predmet va hodisalarning sifatlari. Sensor etalonlar bolalar tomonidan o’zlashtirilib, ob'ektlarni o’rganish jarayonida namuna sifatida qo’llaniladi. Zaif eshituvchi bolalar: Nutqni egallashga va nutqiy muloqotga to’sqinlik qiladigan eshitishi pasaygan bolalar.. Zaif eshituvchi bolalarda eshituvning pasayishi turlicha bo’lishi, ya'ni shivirlash nutqni idrok etishdan boshlab, so’zlashuv balandligidagi nutqni idrok etishdagi qiyinchiliklar bilan ifodalanishi mumkin. Zaif eshituvchi bolaning nutqiy holati eshituvning pasayish darajasi va vaqti, tarbiyalash sharoiti, uning o’ziga hos xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Kar va ko’r bolalar: Tug’ma yoki ilk yoshda yuzaga kelgan ko’rish va eshituv qobiliyatning yo’qolishi. Ko’rlik va karlik eshituv va ko’ruvning ilk davrida qisman yo’qolishi oqibatida ham vujudga kelishi mumkin. Maxsus o’qitishsiz kar va ko’r bolalarda nutq shakllanmaydi, o’qitish natijasida ularda so’xli nutqning daktil, yozma, og’zaki shakllari rivojlanadi. Eshituv analizatori Ovoz signallarini idrok etilishi va qayta ishlanishini ta'minlovchi analizator. Ovoz signallarini idrok etish va qayta ishlash asosida eshituv sezgilar va obrazlar shakllanadi. Eshituv apparatlar ovozni kuchaytituvchi murakkab elektron moslamalar. Individual eshituv apparatlar tovush signallarini, shu jumladan nutqni kuchaytirib, nutqning dinamik va chastotali belgilarini, eshituv buzilishining darajasiga qarab o’zgartiradi. Eshituv protezlari Shifkor surdolog tomonidan alohida eshituv apparatlarni bemorlarga tanlab ularga protezlarni moslashtirish. Eshitib ko’rib idrok etish ko’ruv va eshituv analizatorlar yordamida og’zaki nutqni idrok etish. Birgalikdagi nutq: So’z va gaplarni baravariga ikki va undan ko’p shaxslar tomonidan talaffuz etilishi. Surdopsixologiya: Eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarninng psixik rivojlanishidagi xususiyatlarini, kamchiliklarni korreksiyalash yo’llarini o’rganuvchi maxsus psixologiyaning tarmog’i. Surdologik kabinet: Eshitish qobiliyati buzilgan bolalar va kattalar uchun shifoxonalar qoshida tashkil etilgan maxsus xonalar. Mazkur kabinetlarda

diagnostika, davolash, profilaktika ishlari, shuningdek kar va zaif eshituvchi shaxslarning dispanser xisoboti yuritilib, bolalar bilan korreksion mashg’ulotlar, ota-onalarga maslahat yordami tashkil etiladi. Zaif eshituvchilik: Nutqni idrok etishga to’sqinlik o’qituchi etishning turqun pasayishi. Zaif eshituvchilik konduktiv, sensonevral(neyrosensor) qamda aralash bo’lishi mumkin. Zaif eshituvchilik turili ko’rinishda bo’lishi mumkin: shivirlash nutqni idrok etishdagi kamchilikdan, so’zlashuv balandlikdagi nutqni qabul qilishdagi to’sqinliklargacha. Zaif eshituvchi bolalarning nutqi turli omillarga , ya'ni eshituvning buzilish darajasi, vaqti, bola o’sayotgan pedagogik sharoitlarga bog’liqdir. Og’zaki nutq: Talaffuz etiladigan va eshituv orqali qabul qilinadigan tashqi nutq. Og’zaki nutq dialogik va monologik bo’lishi mumkin. Fonematik eshituv: Tilning fonemalarini qabul qilinishi va tahlilini ta'minlovchi eshituv holati. Fonematik ritmika: Talaffuzni shakllantirish va korreksiyalashga qaratilgan ish turi. Fonetik ritmikada nutq materialining talaffuz etilishi bilan birga turli harakatlar bajariladi. Labdan o’qish: Nutq organlarining ko’rinadigan harakatlarini qabul qilish orqali og’zaki nutqni idrok etish; Nutqni eshituv orqali idrok etilishdagi kamchiliklarni qisman to’ldiradi.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

9-синф ўқувчиларининг умумий ва махсус қобилиятларини диагностика қилиш БМИ

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari