Y - pikolinda kombinatsion sochilish spektrini o’rganish - Химия - Дипломные работы

Y - pikolinda kombinatsion sochilish spektrini o’rganish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4380.5 KB

О ’ Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I O L I Y V A О ’ R T A M A X S U S T A ’ L I M V A Z I R L I G I Q A R S H I D A V L A T U N I V E R S I T E T I F I Z I K A K A F E D R A S I I b r a g i m o v G ’ u l o m j o n I s m o i l o v i c n i n g “ 5 1 40200-Fizika ” t a ’ l i m y о ’ n a l i s h i b о ’ y i c h a b a k a l a v r d a r a j a s i n i o l i s h u c h u n - p i k o l i n d a k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r i n i o ’ r g a n i s h m a v z u s i d a y o z g a n I l m i y r a h b a r : p r o f . A . J u m a b a y e v “Himoyaga tavsiya etilsin” Fizika-matematika fakulteti dekani:________prof.A.Tashatov “____”_____________2016 yil Qarshi-2016

MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………… 3 I BOB KOMBINATSION SOCHILISH SPEKTROSKOPIYASI 1.1. Yorug’likning muhitlardan molekul yar sochilishi …..………. 6 1.2. Kombinatsion sochilish va uning nazariy asoslari…….……… 9 1.3. Elektromanfiylik va kimyoviy bog’lanish turlari ………….… 18 1.4. Vodorod bog ’ lanishni kombinatsion sochilish spektridanamoyon bo ’ lishi ………………………………...30 II BOB AMALIY QISM 2.1. Tajriba qurilmasining optik tuzilishi va uning ishlash usuli ..... 45 2.2. O’rganilayotgan obektlarni tajribaga tayyorlash usuli……… 56 2.3. Kvanto-kimyoviy hisoblash natijalari va ularning tahlili …… 57 XULOSA …………………………………………………… 58 ADABIYOTLAR ………………………………..... ………. 60

KIRISH Yorug’lik - kishining eng nozik, universal va kuchli sezgi organi- ko’zning ishlashi uchun zarur bo’lgan shartdir. Qolaversa yorug’lik elektromagnit to’lqinlar shkalasida 380-760 nm oraliqda joylashgan. Yorug’lik moddalardan sochilishdek ajoyib xossaga ega. Yorug’likning kombinitsion sochilishi hozirgi vaqtda ichki molekulyar va moloekulalararo o’zaro ta’sirlarini, molekulyar relaksion jarayonlarni o’rganishda muhim usullardan biridir. Mavzuning dolzarbligi:   pikolin molekulasining dimer agregatsiyalarini yorug’likning kombinitsion sochilish spektri yordamida o’rganish bu spektroskopiyaning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liqdir. Yuzaga kelgan hozirgi holat kombinatsion sochilish spektrlarini yanada o’rganish zaruriyati mavjudligidan dalolat beradi. Spektral chiziq konturi shakli bilan muhit xossalarini tavsiflovchi parametrlar o’rtasida aloqadorlikning o’rnatilishi tajriba natijalarini to’plash ularni mavjud najariyalar bian taqqoslash muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa agregatsiyalarning hosil bo’lish tabiatini tushunish ichki molekulyar va molekulalararo o’zaro ta’sirlar tabiatini tushunishda asosiy o’rin tutadi. Qolaversa bunday tadqiqotlar aniq masalalarni hal etishda foydali bo’lishi mumkin: molekulalar tuzilishini aniqlashda, spektroskopik doimiylarni aniqlashda, lazer fizikasi, Yer va boshqa planetalar tarkibini o’rganishda va hokazo. Mavzu tanlanishida shu jihatlardan kelib chiqilgan. Ishning maqsad va vazifalari:   pikolin molekulasining dimer agregatsiyalarini o’rganish orqali ichki molekulyar va molekulalararo o’zaro ta’sir tabiatini hamda molekulyar relaksion jarayonlarni, komplekslar hosil bo’lish tabiatini tushunish. Aralashmada zarralarning o’zaro ta’sirlashuvini yaxshi tushinish. Asosiy e’tibor kam o’rganilgan agregatsiyalar tabiatiga oydinlik kiritishdan iborat. Suyuqliklar,gazlar va ularning aralashmalarida bo’ladigan fizik jarayonlarning mohiyatiga yetish ishlab chiqarishda ulardan samarali foydalanishga olib keladi. Bu o’z navbatida iqtisodiy yuksalishga olib keladi. Bizning viloyatimizda yirik neft va gaz xomashyosini qayta ishlovchi, ishlab chiqaruvchi korxonalar mavjud. Bu korxonalarda gazlar, suyuqliklar va ularning

aralashmalarida sodir bo’ldigan fizik jarayonlarni yaxshi tushunadigan kadrlar juda zarur. Bizning tadqiqot ishimiz shuning uchun ham kunning mavzusidir. Ishning ilmiyligi va ahamiyati: Mavzuga oid ilmiy manbalar va kerakli adabiyotlardan foydalangan holda yuqori aniqlikda optik rostlash talab etiladigan qurilmada tajribalar o’tkazildi.   pikolin molekulasining dimer agregatsiyalari o’rganildi. Agregatsiyalar tabiatiga oydinlik kiritildi. Ushbu bitiruv malakaviy ishidan ishlab chiqarishda, optika, molekulyar spektroskopiya, molekulyar optika, lazer fizikasi, Yer va bosqa planetalar atmosferasi tarkibini o’rganishda va bakalavr , magistrlar ilmiy ishlarini yozishda foydalanish mumkin. Ayniqsa   pikolin ishlatiladigan sanoatiga amaliy maslahatlar berish mumkin. Har qanday moddani qanday agregat holatda bo’lishidan qat’iy nazar ularni fizikaviy-ximiyaviy xossalarini, ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish, ulardan amaliyotda to’g’ri foydalanishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida hurmatli prezidentimiz aytganlaridek tabiat in’om etgan xom-ashyolardan to’g’ri ilmiy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi  1 . 2010 yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo’shma maslisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni ya’nada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” mavzusida ma’ruza qildilar  2 . O’z ma’ruzalarida oltita yo’nalishni eng muhum ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo’nalishlar quyidagi yo’nalishlardir. 1. Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirish 2. Sud-huquq tizimini isloh qilish 3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash 4.O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 5. Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish

Oltinchi yo’nalishda raqobat to’g’risida to’xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday mahsulot yoki shu mahsulotni ishlab chiqarish ilmiy asoslangan bo’lsagina yoki uni ishlab chiqaruvchining ilmiy saviyasi yuqori darajada bo’lgandaginf bu mahsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini anglash mumkin. Ushbu kontseptsiya O’zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, shifokor, muhandis, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo, kim bo’lishdan qat’iy nazar hamma uchun dasturul amal bo’lib hizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: kirish, ikki bob (nazariy va amaliy) va foydalanilgan adabiyotlarni o’z ichiga olgan holda ___ sahifada bayon etilgan.

I BOB. KOMBINATSION SOCHILISH SPEKTROSKOPIYASI 1.1.Yorug’likning muhitlardan molekulyar sochilishi Biz yuqorida aytgan ma’noda xira deb atash mumkin bo’lmaydigan muhitlar bilan ish ko’riladigan hollar, ya’ni muhit aralashma yoki boshqa jinslardan yaxshilab tozalangan suyuqlik (yoki gaz) dan iborat bo’lgan hollar ancha katta qiziqish uyg’otadi. Bunday muhitlarda yorug ’ lik sochiladi , optik jihatdan bir jinslimaslik paydo bo ’ lishiga olib keladigan fizik sabab bor ( L . I . Mandelshtam , 1907- yil ). Ideal toza muhitlarda optik bir jinsli maslik yuzaga kelishining fizik sababi birdaniga topilgani yo ’ q . Juda muhim bo ’ lgan bir xususiy holda bir jinslilikning buzilishiga olib keladigan sababni M . Smoluxovskiy (1908- yil ) ko ’ rsatib berdi . Gaz yoki suyuqlikning kritik temperaturasida yorug’lik intensiv ravishda sochilishi (kritik opalessensiya) ko’pdan beri ma’lum edi. Smoluxovskiy kritik temperaturada muhitning siqiluvchanligi juda katta ekanligiga diqqat qildi (kritik nuqtada nazariy tomondan TV p        ifoda cheksizlikka inliladi ). Bunday sharoitlarda kichikroq hajmlarda o ’ rtacha zichlikdan sezilarli chetlanishlar paydo bo ’ lishi mumkin , chunki siqiluvchanlikning katta bo ’ lishi issiqlik harakati kichik hajmlardan zichlikning sezilarli variatsiyalarini ( zichlik fluktatsiyalari ) yuzaga keltirishga qodir ekanligini bildiradi . Optik bir jinslilik buning oqibatida bo ’ ladigan buzilishi yorug ’ likning ko ’ p sochilishiga sabab bo ’ ladi . Smoluxovskiy kritik opalessensiya hodisasini izohlab berib , shu bilan yorug ’ likning , umuman sochil ishiga olib keladigan bir jinslilikning buzilish sababini qaerdan izlash kerakligiga ko ’ rsatma berdi . U quyidagicha : muhit molekulalarining issiqlik harakati statistik harakterda bo ’ lgani tufayli muhitda zichlik fluktuatsiyalari paydo bo ’ ladi , bu fluktuatsiyalar ayniqsa kritik : nuqta sohasida katta bo ’ ladi . Zichlikning  fluktuatsiyasi sindirish ko ’ rsatkichining n flnktuatsiyasiga yoki dielektrik singdiruvchanlikning  fluktuatsiyasiga   2 n   sabab bo ’ ladi , bu esa aslida

optik bir jinslimaslikdan iborat . Kritik nuqtadan uzoqda fluktuatsiyalar kritik nuqta sohasidagidek uncha katta bo’lmasada har qalay bo’ladi va toza moddada yorug’lik o’sha fluktuatsiyalar tufayli sochiladi. A . Eynshteyn nazariyasi 1910 yilda Eynshteyn yorug ’ likning kritik nuqtadan uzoqda molekulyar sochilishining miqdoriy nazariyasini yaratdi : bu nazariya dielektrik singdiruvchanlikning  fluktuatsiyalari tufayli muhitda optik bir jinslimaslik paydo bo ’ lish g ’ oyasiga asoslanadi . Bu holda sochilgan yorug’likning intensivligi fluktuatsiyalar tufayli paydo bo’lgan optik birjinslimaslik bilan aniqlanadi. Sochilgan yorug’likning intensivligi   ning ishorasiga bog’liq bo’lmagani uchun intensivlik   2  ga proportsional bo’ladi. Oddiy hisob intensivlikning quyidagicha bo’lishini ko’rsatadi:     2 2 * 2 0 4 2 1 cos 2I I V V L       (1.1) Bunda * V - fluktuatsiya yuz bergan hajm bo’lib, yorug’lik to’lqinining uzunligiga nisbatan kichik, lekin ichida molekulalar ko’p. Endi yorug’likning molekulyar sochilishida optik bir jinsli maslikning o’lchovi   2  miqdor bo’ladi. Agar  fluktuatsiyalar zichlik va temperatura yoki  bosim va S entropiyadan iborat faqat, ikki erkli termodinamik o’zgaruvchi bilan aniqlanadi deb hisoblasak, u holda: P S p S p S                              2 2 2 2 p S p S p S                       bu yerda  , S - bosim va entropiyaning fluktuatsion o’zgarishlari, hosilalardagi indekslar differensial olayotganda qanday miqdor o’zgartirilmay turishini ko’rsatadi. Bu yerda  va S fluktuat siyalar statistik jihatdan mustaqil ekanligi va demak, 0S    ekanligi e’tiborga olingan. Fluktuatsiyalar

nazariyasi   2  va   2 S miqdorlarni moddaning termodinamik xarakteristikalari orqali ifodalashga va (1.1) munosabatni   2 2 2 2 0 4 2 1 ; 1 cos 2 s p p SV kT I I kT L p T c                                        (1.2) ko’rinishda tasvirlashga imkon bcradi, bu yerda  - muhitning zichligi (g/sm3), T - absolyut temperatura, S  - adiabatik siqiluvchanlik,  - issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti, p c - lg moddaning o’zgarmas bosim sharoitidagi issiqlik sig’imi, V -yorug’likni sochib yuborayotgan hajm. (1.2) formulada katta qavs ichidagi birinchi had zichlikning adiabatik fluktuatsiyalari (bosim fluktuatsiyalari) tufayli sochilgan yorug’lik intensivligini bildiradi, ikkinchi had esa zichlikning izobarik fluktuatsiyalari (entropiya fluktuatsiyalari) tufayli sochilgan yorug’lik intensivligini bildiradi. Quyidagi taqribiy tenglikni yozish mumkin: 2 2 2 1 P S T T                                  Agar mashhur 2 T S pT pc     termodinamik munosabatdan foydalansak (bu yerda (3T- izotermik siqiluvchanlik), (1.2) formula   2 2 0 4 2 1 cos 2 T TV I I kT L                  (1.3) ko’rinishga keladi; bu formulani birinchi bo’lib Eynshteyn topgan va shuning uchun u Eynshteyn formulasi deyiladi. (1.1) formuladan Releyning 4 ~1/I  qonuni kelib chiqadi. Shunday qilib, osmonning zangori bo’lishiga yorug’likning molekulyar sochilishi sabab bo’ladi.

1 . 2. Kombinatsion sochilish va uning nazariy asoslari Reley sochilishida sochilgan yorug’lik chastotasi tushuvchi yorug’lik chastotasiga mos keladi. Sochilishning bunday turini birinchi bo’lib Reley aniqlagani uchun bunday sochilish Reley sochilishi deb yuritiladi. Bu sochilish kogerent tarzda yuz beradi. Shu sababli ham Reley sochilishi - yorug’likning kogerent sochilishidir (1.1-rasm, a). Biroq sinchiklab o’tkazilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha, sochilgan yorug’lik spektrida tushayotgan. yorug’likni xarakterlaydigan chiziqlardan tashqari qo’shimcha chiziqlar (yo’ldoshlar) borligi, bular tushayotgan yorug’likning har bir chizig’i yonida turishi ma’lum bo’ldi (1.1- rasm). Yo’ldoshlar tushayotgan yorug’likning har qanday spektral chizig’i yonida kelgani uchun, 11 uy o’ldoshlarni qanday sharoitda payqash mumkin, degan savol tug’iladi. Yo’ldoshlar ko’rinadigan bo’lishi uchun tushayotgan yorug’lik spektri tutash spektr bo’lmay, balki alohida chiziqlar (monoxromatik chiziqlar) to’plamidan iborat bo’lishi kerak. Bu hodisanihg quyidagi qonunlari tajribadan topilgan. -Yo’ldoshlar tushayotgan yorug’likning har bir chizig’i yonida bo’ladi. -Uyg’otuvchi (tushayotgan) yorug’lik spektral chizig’ining V 0 chastotasi bilan yo’ldoshlardan har bir chiziqlarning v’,v",v"‘... chastotalari orasidagi v farq sochuvchi modda uchun xaraktcrli bo’lib, uning molekulalarining xususiy tebranishlari chastotalariga   i v teng: ' 1 0 1 ,i v v v v    " 2 0 2 ,i v v v v    "' 3 0 3 ,...i v v v v    -Yo’ldoshlar uyg’otuvchi chiziqdan ikki tomonda simmetrik yotuvchi chiziqlarning ikki sistcmasidan iborat, (1.1-rasm) ya’ni o r ov v v v     Bu yerda chapda uyg’otuvchi chastotalardan uzunroq to’lqinli tomonda joylashgan yo’Idoshlarningchastotalarini, o’ngda esa uyg’otuvchi chastotalardan ikkinchi tomonda yotgan yo’ldoshlarning chastotalarini bildiradi. Spektrning qizil

qismiga yaqin joylashgan va shuning uchun «qizil» yo’ldoshlar deb ataladigan birinchi yo’ldoshlar «binafsha» yo’ldoshlardan ancha intensivdir (1.1-rasm). Temperatura ko’tarilganda «binafsha» yo’Idoshlarning intensivligi tez ortadi. Kombinatsion sochilishni birinchi bo’lib G.S.Landsberg va L.I.Mandelshtamlar hamda hind olimlari Raman va Krishnanlar kashf etishgan. (1928-yil). Hind olimlari Nobel mukofotiga sazovor bo’lishgan. Chet el adabiyotlarida Raman effekti deb ham yuriti ladi. Bu sochilish odatda kombinatsion sochilish deyiladi. Quyida kombinatsion sochilish bilan batafsilroq tanishamiz. Yorug’likni kombinatsion sochilishining mumtoz nazariyasi. Kombinatsion sochilish hodisasi mumtoz nazariya nuqtai nazaridan quyidagicha tushuntiriladi. Ushbu hodisada yo’Idoshlar ning paydo bo’lish sabablari yorug’lik to’lqinini sochuvchi muhit molekulasi atomlarining past chastotali tebranishlari bilan modulyatsiyalanishi orqali tushuntirish mumkin. Molekulaning qutblanishi, umuman qaraganda uni tashkil qilgan atomlarning joylashishiga bog’liq. Atomlar tebranganda qutblanish o -o’rtacha qiymat atrofida tcbranadi buni quyidagicha izohlash mumkin:     ot F t     Ushbu tebranishlarning chastotasi 10 12 -10 13 gts bo’lib, elektromagnit to’lqinlar shkalasining infraqizil spektri sohasiga to’g’ri keladi. Boshqacha aytganda,   t  kattalikning o’zgarishi tushayotgan yorug’likning   15 10 gts elektr maydonining tebranishiga nisbatan sekinroq o’zgaradi. Shu sababga ko’ra tushayotgan yorug’lik to’lqinining monoxromatik maydonida molekulaning dipol momentining o’zgarishi     0 0 cosp t E F t E t            qonun boyicha roy beradi, ya’ni ampilitudasi modulyatsiyalangan tebranishdan iborat bo’ladi. Bu erda 0 cosE E t   - yorug’lik to’lqinining o’zgaruvchan elektr maydoni, E 0 yorug’lik to’lqini elektr maydoni kuchlanganligining amplitudasi, 2 v    - tusha yotgan yorug’likning burchak chastotasi,  - molekulaning

qutblanuvchanligi, faqat uning tuzilishi va xossasiga bog’liq bo’lgan doimiy. Bu jarayonda sochilgan yorug’lik maydon kuchlanganligi ning tebranishi ham modulyatsiyalanadi. Bu tebranishlarning eltuvchi chastotasi tushayotgan yorug’lik to’lqinining chastotasi  ga teng, modulyatsiya esa , i  - chastotalarda (sochuvchi modda molekulasidagi atomlarning tebranish chastotasi) yuz beradi. Amplitudasi modulyatsiyalangan bunday tebranishlarning spektri  - chastotali eltuvchi chastota bilan bir qatorda , i   chastotaga ega bo’lgan kombinatsion tebranishlar hosil bo’ladi. Boshqa so’z bilan aytganda, sochilgan yorug’likning spektri shu molekula haqida axborot beradi. Bu spektrni o’rganish va tahlil etish orqali molekula strukturasi va tuzilishini bilishga muvaffaq bo’lamiz. Mumtoz elektrodinamika qonuniga binoan, 2 v    chastotada tebranayotgan dipol intensivligi: 4 4 2 2 0 216 3v v I E c   (1.4) ga teng bo’lgan monoxromatik nur chiqaradi. const   hol uchun, ya’ni sochuvchi muhit molekulasining qutblanuvchanligi o’zgaruvchan bo’lsa u holda molekulaning dipol momenti ham vaqt boyicha o’zgaradi. Umuman, molekula qutblanuvchanligi yadro tebranishini dipol tebranishlarida ishtirok etishi sababi bilan ham o’zgarib turishi kerak. Elektronlar bilan yadroni o’zaro bog’langanligi sababli majburiy v chastotada tebra nayotgan elektronlar yadroning ham tebranishini yuzaga keltiradi. Biroq yadroning massasi elektronning massasiga nisbatan nihoyatda katta bo’lgani uchun yadroning tebranishi juda ham kuchsiz bo’ladi. Bu esa molekulaning qutblanishini o’zgarishiga olib keladi. Natijada sochilgan yorug’likning chastotasi o’zgaradi va siljish nokogerent bo’lib qoladi. Shunday qilib, mumtoz elektrodinamika sochilgan yorug’lik spektrida siljimagan chiziqning ( v ) har ikki tomonida i v masofaga simmetrik siljigan chiziqlar - yo’ldoshlarning paydo bo’lishini to’g’ri tushuntirib beradi va ularning intensivligi

   4 4 4 4 , 4 2 4 2 , 0 0 0 2 24 4 3 3 S A S A R iI v E v v E c c       (1.5) formula bilan hisoblanadi. Bunda ,S A Rv - raman chastotasi (stoks va antistoks chiziqlari uchun). Mumtoz elektrodinamika nuqtai nazaridan stoks va antistoks chiziqlarining intensivligi teng ekanligi kelib chiqadi. Eksperiment natijalaridan yaxshi bilamizki, ushbu chiziqlarning (yo’ldoshlarning) intensivligi teng emas, jumladan, qizil yo’ldoshlar – stoks chiziqlarining intensivligi binafsha yo’ldoshlarning intensivligidan yuqori ekanligini ko’rsatadi. Mumtoz fizika qizil va binafsha yo’ldoshlarning intensivliklari orasidagi ushbu miqdoriy farqni tushuntirib bera olmadi. Yorug’likning kombinatsion sochilishdagi intensivliklarning miqdoriy muammosini faqat kvant tasavvurlari asosida to’g’ri tushuntirish mumkin. Yorug’likning kombinatsion sochilishini Kvant nazariyasi Yorug’lik kvantlari to’g’risidagi soddalashtirilgan tasavvurdan foydalanib, kombinatsion sochilish hodisasining mohiyatini anglab etish mumkin. Kvant tasavvurlariga asosan, 0v chastotali yorug’lik ma’lum bir ulushlar (kvantlar) tarzida tarqalib, bularning miqdori 0hv ga teng, bu yerda 34 6, 62 10h J s     - Plank taklif etgan universal doimiydir. Shuning uchun o’zida 0v chastotali tebranishlar bo’layotgan atom 0hv energiya zahirasiga ega bo’ladi. Bu energiyani atom o’shanday chastotali yorug’lik tarzida chiqarishi mumkin. Bu nuqtai nazardan yorug’likning molekulalarda sochilishini yorug’lik kvantlarining (ya’ni fotonlarning) molekulalar bilan to’qnashishi deb qarash mumkin. Bu to’qnashish natijasida fotonlar uchish yo’nalishini o’zgartiradi. Fotonlar bilan molekulalar o’rtasidagi to’qnashishlar elastik va noelastik bo’ladi. To’qnashish elastik to’qnashish bo’lgan holda molekulaning energiyasi va fotonning 0 v chastotasi o’zgarmaydi, bu hol Reley sochilishiga mos keladi. (1.1-rasm) Releycha sochilish paytida sochilgan yorug’lik kvantlarining chastotasi muhitga tushayotgan yorug’lik kvantlari ning chastotalariga mos keladi. Shuning uchun ham Releycha sochilishga elastik sochilish ham deyiladi.

To’qnashish noelastik bo’lgan holda fotonning energiyasi ihv tebranma kvant miqdorida o’zgaradi. Agar yorug’lik tebranish holatida bo’lmagan molekula bilan o’zaro ta’sir qilsa, yorug’lik molekulaga energiyasining tegishli qismini berib, ' o ihv hv hv   yoki ' o iv v v   tenglamaga muvofiq ravishda kichik chastotali nurga (qizil yo’ldosh, Stoks chizig’iga) aylanadi, bu yerda ov uyg’otuvchi yorug’lik chastotasi, i v molekula tebranishlarining chastotasi. Agar yorug’lik tebranish holatida turgan molekulaga, ya’ni ihv - energiyaga ega bo’lgan molekulaga ta’sir qilsa, u holda yorug’lik molekuladan bu energiyani tortib olib, 0' ihv hv hv   tenglamaga muvofiq ravishda katta chastotali nurga (Binafsha yo’ldosh, antistoks chizig’iga) aylanadi. Buni 1.1-rasmdan osongina tushunish mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib kombinatsion sochilishga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Sochilgan yorug’likning chastotasi tushayotgan yorug’likning chastotasi 0 v bilan molekulalar ichida bo’ladigan tebranishlar chastotasining i v kombinatsiyasidan tarkib topadi. Shuning uchun bu sochilish kombinatsion sochilish deb ataladi. Tebranish holatida bo’lgan molekulalar soni uyg’otilmagan molekulalar sonidan ancha kam bo’ladi, shuning uchun binafsha yo’ldoshning intensivligi qizil yo’ldosh intensivligidan beqiyos darajada kam bo’lishi kerak; tajribada ham xuddi shunday bo’ladi. Temperatura ko’tarilgan sari uyg’otilgan molekulalar soni tez ko’payadi, shunga yarasha binafsha yo’ldoshlarning intensivligi tez ortishi kerak; bu ham tajribada tasdiqlanmoqda. Stoks va antistoks chiziqlarining intensivligi temperaturaga bog’liq. Misol uchun stoks chiziqlarining ikki xil temperaturada intensivliklarining qiymati quyidagi nisbatda bo’ladi:

2 11 2 1 1 hv KT T hv t KTe I I e                     (1.6) Bundan ko’rinadiki, stoks chiziqlarining intensivligi tempe raturaga teskari proporsional ekan. Antistoks chiziqlariniki esa tcmperaturaga to’g’ri proporsional bo’ladi: 1 21 2 1 1 hv KT T hv t KTI e I e     (1.7) Stoks va antistoks chiziqlarining intensivliklari nisbati: 4 0 0as teb s tebI v v I v v          (1.8) kabi bo’lib, bundan ko’rinadiki chastotaning to’rtinchi darajasiga proporsional ekan. Haqiqatda, v chastotali kombinatsion chiziqning intensivli gi molekulaning bu chastotaga mos keladigan tebranishlar qilishida molekulaning α qutblanuvchanligi naqadar ko’p o’zgarishi bilan aniqlanadi. Qutblanuvchanlikning o’zgarishi bilan elektr momentining o’zgarishi turli xil tebranishlarda turlicha ifodalanishi mumkin. Infraqizil spektrida aktiv bo’lgan tebranishlar kombinatsion sochilish spektrida aktiv bo’lmaydi va aksincha. Masalan: 2CO molekulasida atomlar tebranganda (7.4-rasm, b) ularning joylashishi shunday o’zgaradiki, bunda molekula ning qutblanuvchanligi ko’p o’zgarib, uning elektr momenti o’zgarmaydi, chunki kislorodning bir xil ishorali zaryadlangan ikki atomi (0) tebranish vaqtida uglerod zaryadidan ikki tarafga simmetrik joylashganicha qolaveradi.

1.2 - rasm. 2CO molekulasida atomlar tebranishining xili: a) - atomlaming dastlabki vaziyati; b) - qutblanuvchanlikni o’zgartiradigan tebranish; v) - elektr momentini o’zgartiradigan tebranishi. Boshqacha tebranishda (1.2-rasm, v) qutblanuvchanlik o’zgarmaydi, chunki kislorod atomlaridan biri uglerodga yaqinlashg’anda ikkinchisi uzoqlashadi va aksincha; biroq bu tebranishlarda molekulaning elektr momenti o’zgaradi. Shuning uchun birinchi tur tebranishda (1.2-rasm, b) kombinatsion sochilish chizig’i paydo bo’ladi, bu chiziqning chastotasini kombinatsion sochilish spektridan aniqlash mumkin; ikkinchi tur tebranishda (1.2-rasm, v) chastotani infraqizil yutilish polosasining vaziyatiga qarab topish mumkin. Kombinatsion sochilish usuli moddaning molekulyar tuzilishini tadqiq etishhing muhim usuli hisoblanadi. Molekula tebrariishlarining xususiy chastotalari bu usul yordamida osongina aniqla nadi; bu usul molekula simmetriyasining xarakteri, molekulalar ichida ta’sir qiladigan kuchlarning kattaligi va umuman molekulyar dinamikaning o’ziga xos tomonlari to’g’risida fikr yuritishga imkon beradi. Ko’p hollarda bu usul infraqizil yutilish usuli bilan birga qo’shib o’rganilib, molekulani to’liq tadqiq etish imkonini beradi. Kombinatsion sochilish spektrlari molekulalar uchun shuuchalik xarakterlidirki, bu spektrlar yordamida murakkab molekulyar aralashmalarni, ayniqsa ximiyaviy yo’l bilan analiz qilish qiyin, hatto

alanaliz qilib bo’lmaydigan organik molekulalar aralashmalarini analiz qilish mumkin. Masalan: uglevodorodlarning juda murakkab aralashmasi bo’lgan benzinlarning tarkibi kombinatsion sochilish usuli yordamida samarali ravishda analiz qilinadi. Yuqorida gap dastlabki nurlanishning muhit molekulalari bilan o’zaro ta’sir qilishda paydo bo’ladigan kombinatsion,sochili shi to’g’risida bordi. Yorug’likni atom yoki ionlar sochib yuborganda ham shunga o’xshash hodisa yuz beradi. Masalaning mohiyatiga tushunib yetish uchun atom holidagi gazlarda yorug’likning yutilishi va dispersiyasini o’rganish natijalarini esga olish kerak bo’ladi. Atomni ossillyatorlar to’plami deb qarash mumkin; bu ossillyatorlarning xususiy chastotalari atomning ixtiyoriy ikki kvant holatidagi energiyalari ayirmasi bilan aniqlanadi. Shuning uchun atomlar bilan molekulalar o’rtasidagi farq faqat ossillyatorlar tabiatida bo’ladi: molekula bo’lgan holda ossillyatorlar yadrolar harakatini tavsiflaydi, atomlar holida esa ossillyatorlar elektronlar harakatini tavsiflaydi. Bu o’xshashlikni nazarda tutib, yuqorida yuritilgan mulohazalarni mumtoz modulyatsion manzara nuqtai nazaridan ham soddalashtirilgan kvant chizma nuqtai nazaridan ham endi atomlarga nisbatan takrorlash mumkin. Fotonlarning elastik bo’lmagan sochilishi ularning atomlar bilan qiladigan o’zaro ta’siriga asoslanib nazariy ravishda oldindan aytilgan edi (A.Smekal 1923- yil). Biroq bu hodisa tajribada molekulyar kombinatsion sochilishdan ancha keyin topildi. Ionlarning kombinatsion sochish hodisasi 1963-yilda, atomlarning kombinatsion sochilish hodisasi 1967-yilda topildi. Yorug’likning kombinatsion sochilishi hodisasini mumtoz fizika doirasida turib tushuntirib berish mumkin, lekin uning kvant talqini yorug’likni kvant tabiatini mohiyatan tasdiqlaydi. Molekulalar strukturasini, ichki molckulalar va molekulalararo kuchlarini o’rganishda, murakkab aralashmalarni tahlil qilish va u yoki bu birikmalarni identifikatsiyalash (ajratish) da kombi natsion sochilish usuli muhim anjomdir.

1.3. E lemanfiylik va kimyoviy bog’lanish turlari Ma’lumki kimyoviy elementlarning atomlari o’zaro birikib, juda ko’p oddiy va murakkab moddalarning molekulalarini hosil qiladi. Xo’sh, bu molekulalarda atomlar bir-birlari bilan qanday kuch hisobiga bog’lanib turadi? Odatdagi sharoitda inert gazlarning atomlari erkin holda mavjud bo’la oladi (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn), boshqa har qanday element atomlari erkin holda uzoq vaqt mavjud bo’la olmaydi, ular bir-biri bilan birikishga harakat qiladi, natijada esa oddiy yoki murakkab moddalarni hosil qiladi. Masalan, oddiy moddalar - H 2 , 0 2 , N 2 , Cl 2 , murakkab moddalar -HCl, H 2 0, MgO, NaCl, H 2 S0 4 va hokazo. Siz avvalgi bobni o’rganish davomida, har qanday kimyoviy element o’zining tashqi energetik qavatidagi elektronlar sonini tugallangan holatga yetkazishga intilishini bilib olgansiz. Tashqi energetik qavat sakkizta elektron bilan to’lganda tugallangan bo’ladi (birinchi energetik qavat tashqi energetik qavat sanalganda esa ikkita elektron kifoya). Inert gazlarning tashqi energetik pog’onasida elektronlar soni tugallangan bo’ladi. Shuning uchun inert gazlarning molekulalari bir atomli, kimyoviy jihatdan inertdir. Kimyoviy birikmalar hosil bo’lishida element atomining yadrosida o’zgarish sodir bo’lmaydi, tashqi energetik qavatidagi elektronlardagi qo’shimcha guruhcha elementlarida esa tashqi va undan oldingi energetik qavatda o’zgarish sodir bo’ladi. Kimyoviy elementlarning nisbiy elektromanfiyligi Har bir kimyoviy element o’zining tashqi energetik qavatidagi elektronlarining yadroga bog’lanish energiyasi bilan farqlanadi. Ayrim elementlar tashqi energetik qavatidagi elektronlar (s- elementlar) yadroga kuchsiz bog’langanligi tufayli kimyoviy reaksiyalarda oson elektron beradi. Bunday elementlar metallardir. Masalan, natriy

atomining tashqi energetik qavatida (3s 1 ) bitta elektron bo’ladi va u kimyoviy reaksiyalarda osonlik bilan bitta elektron yo’qotib ikkinchi qavatni ochib qoyadi. Natriyning ikkinchi qavatida esa sakkizta elektron bo’ladi. Na ° 2) 8) 1) 1 e    Na 2) 8) Natriy atomi Natriy ioni Metallmaslarda esa tashqi energetik qavatidagi elektronlar yadroga kuchliroq bog’langanligi sababli kimyoviy reaksiyalarda elektron biriktirib oladi. Ftor atomining tashqi energetik qavatida yettita elektron bo’ladi va kimyoviy reaksiyalarda elektron qabul qilib olib, tashqi energetik qavatini sakkizta elektron bilan to’ldiradi. Ayni element atomining boshqa element atomidan elektronlarni tortib olish xususiyati elektromanfiylik deb ataladi. F° 2) 7) 1 e    F- 2) 8) Ftor atomi Ftor ioni Elektromanfiylikni absolut qiymatlar bilan hisoblash noqulay bo’lib, amalda nisbiy elektromanfiylik qiymatlaridan foydalaniladi. Odatda, litiyning nisbiy elektromanfiyligi bir deb olingan. Qolgan elementlaming elektromanfiyligi litiyga nisbatan aniqlanadi. Davrlarda kimyoviy elementlaming elektromanfiyligi chapdan o’ngga o’tgan sari ortib boradi. Bosh guruhchalarda esa aksincha, yuqoridan pastga tushgan sari nisbiy elektromanfiyligi kamayib boradi. Demak, elektromanfiyligi eng yuqori bo’lgan element ftordir, seziyning elektromanfiyligi eng kichik, ya’ni 0,86 ga teng. Metallmaslarning elektromanfiyligi nisbatan katta, metallarning elektromanfiyligi esa kichik qiymatga ega. 1.1-jadvalda elementlaming elektromanfiylik qiymatlari berilgan. Jadvalga e’tibor bersak, elementlaming elektromanfiyligi ham Davriy +11 +11 +9+9

qonunga mos keladi. Davrlarda elementning yadro zaryadi ortib boradi. Guruhlarda esa elementning yadro zaryadi ortgan sari elektromanfiyligi kamayib boradi. Buning sababi davrlarda atom radius kamayib borishi bo’lsa, guruhlarda elementning yadro zaryadi ortishi bilan atom radiusi ham ortib borishidir. 1.1-jadval El ementlaming nisbiy elektromanfiyligi H 2,1 Li Be В С N О F 0,97 1,47 2,01 2,50 3,07 3,50 4,10 Na Mg Al Si P S CI 1,01 1,23 1,47 1,74 2,1 2,6 2,83 К Ca Ga Ge As Se Br 0,91- 1,04 1,82 2,02 2,20 2,48 2,74 Rb Sr In Sn Sb Те I 0,89 0,99 1,49 1,72 1,82 2,01 2,21 Cs Ba Tl Pb Bi Po At 0,86 0,97 1,44 1,55 1,67 1,76 1,96 Kimyoviy reaksiyalarda elektronlar nisbiy elektromanfiyligi kichik elementdan nisbiy elektromanfiyligi katta element atomi tomon siljiydi yoki butunlay o ’ tib ketadi . • Neytral atom elektron bersa va musbat zaryadli ionga 0 ne E ne E        elektron biriktirib olsa manfiy zaryadli ionga 0 ne E ne E        aylanadi. Musbat zaryadli ion hosil bo’lishida energiya sarflanadi, demak neytral atomning elektron berishi uchun energiya sarflanadi. Bunda sarflangan energiya ionlanish energiyasi deyiladi. • Manfiy zaryadli ion hosil bo ’ lishida , ya ’ ni neytral atom elektron biriktirib olishida energiya ajralib chiqadi . Bunda ajralib chiqqan energiya miqdori energiyaga moyillik deyiladi . • Ionlanish energiyasi J bilan energiya moyillik E ning arifmetik yig’indisi elektromanfiylik (Em) deyiladi (Em=J+E). Amalda elementla rn ing

nisbiy elektromanfiyligidan foydalaniladi. • Nisbiy elektromanfiylik element haqiqiy elektromanfiyligining litiyning elektromanfiyligiga nisbatidir, masalan ftorning nisbiy elektromanfiyligi 4, litiyning elektromanfiyligi 1. Kimyoviy bog’lanish turlari Kovalent bo’g’lanish. Kimyviy elementlarning nisbiy elektromanfiyligi qiymatlariga e’tibor bergan holda kimyoviy birikmalarni uch guruhga bo’lib olishimiz mumkin. 1.Elektromanfiyliklari bir xil bo'lgan elementlardan, ya'ni ayni bir xil element atomlaridan hosil bo'lgan moddalar: a) N 2 , F 2 , Cl 2 , Br 2 , J 2 , O 2 , H 2 — oddiy moddalar. b) Li, Na, К , Al, Fe, Cu, Zn - metallar. 2.Elektromanfiyligi bir-biridan biroz farq qiladigan element atomlaridan hosil bo'lgan moddalar: HCl, HBr 2 , HJ, H 2 O, H 2 S, NFL, CH 4 , PCL, PCI,... 3.Elektromanfiyligi bir-biridan keskin farq qiladigan element atomlaridan hosil bo'lgan moddalar: NaCl, K 2 S, BaCl 2 , CaF 2 , Li 2 O, MgO ... Kimyoviy birikmalarni hosil qiluvchi atomlar orasidagi elektronlaming taqsimianishiga qarab kimyoviy bog'lanishlarni quyidagi turlarga bo'lish mumkin.

1.2-jadval № Bog'la - nish turi Qanday hosil bo'ladi N amuna Bog'lanish energiyasi 1 Qutbsiz kovalent NEM qiymati bir xil element yoki har xil elementlar orasida H 2 , O 2 , N 2 Cl 2 F 2 Br 2 „ J 2 NCI 3 , peroksidlar (H 2 0 2 )= O 2 , P 2 ,CS 2 mustahkam 2 Qutbli kovalent NEM qiymati farq qiluvchi har xil metallmaslar orasida HC1, HBr. HJ, H 2 0, NH 3 , HF, SO 2 , SF 6 , SO 3 , CO, CO 2 ; azot (oksidlari) HN 3 , N 2 H 4 , kislotalar, alkan, alken, uglevodorodlar, P 2 ,O 3 , P 2 O 5 PH 3 PCL 5 , PCL 3 , SCL 2 , SiCl 4 , mustahkam 3 I onli metall va metallmas orasida (tuzlarda) KCl 2 , NaJ , Li 2 S , CsF , BaCl 2 mustahkam 4 Metall faqat metallar orasida Barcha Me (Fe , Cu , Al ...) mustahkam 5 Vodorod ichki molekular Suv, spirtlar, diollar, triollar, O-xlor fenol, pirokatexin, DNK, RNK, salitsil kislota, Oddiy kovalent

aminokislotalarda, glyukoza, O-nitrofenol, oqsillar... Molekulalararo Suv, spirtlar, DNK, aminokislotalarda, organik (karbon) kislotalarda, glukoza, suyuq holatdagi HBr H 2 S, HF, NH 3 , HC1, kovalent bog'dan 10 marta zaif 6 Donor- akseptor yoki koordina tsion Kompleks tuzlar, ammoniy (NH 4 + ) birikmalari, NH 4 C1, PH 4 C1, H 3 O + CO, N 2 O 5 , HNO 3 , DNK, RNK, kristallgidratlar, N 2 H 5 C1, N 2 O, [CF 6 ] -2 mustahkam Qutbsiz kovalent bog’lanish Qutbsiz kovalent bog'lanishlar elektromanfiyligi bir xil yoki bir-biridan juda oz miqdorda farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'ladi. Masalan, vodorod atomlarining o'zaro birikishi natijasida Н 2 - vodorod molekulasining hosil bo'lishini ko'rib chiqamiz: Bu holatni quyidagi sodda ko’rinishda yozishimiz ham mumkin: Vodorodning ikkita atorni orasida hosil bo'lgan birjuft elektron hisobiga atomlar birikib H 2 ni hosil qiladi. Natijada vodorod atomlari barqaror elektron konfiguratsiyaga ega bo'ladi, ya'ni vodorod atomi tashqi energetik qavati tugallangan holatga o'tadi . Atomlarning umumiy elektron juftlari vositasida bog'fanlsiii kovalent bog'Ianish deyfladi.

Oddiy moddalar kislorod (0 2 ) va azot (N 2 ) dagi atomlarning bog'lanishi quyidagicha: Atomlar uchun umumiy bo'lgan har bir juft elektronni bitta chiziqcha bilan almashtirib yozish ham mumkin. О = О , N=N 1.3-jadval. Modda Molekular formula Elektron formula Tuzilish formulasi Vodorod H2 H : H H— H Kislorod O2 O :: O O = O Azot N2 N :: N N  N Kimyoviy bog’lanishda ishtirok etayotgan juft elektronlar shu elementning valentligini ham bildiradi. H : H — bir valentli atomlar О :: О — ikki valentli atomlar N ∷ N— uch valentli atomlar. Yuqorida ko'rib o'tilgan H 2 , O 2 va N 2 lardagi bog'lanish elektromanfiyligi bir xil atomlar orasidagi bog'lanishdir. Bunda umumiy juft elektronlar har ikkala atom uchun bir xil masofada, ya'ni simmetrik joylashgan. Natijada hosil bo'lgan molekula qutbsizdir. Eleklromanfiyligi bir xil bo'lgan atomlar orasida umumiy elektron jufflari hosil bo’lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog'lanish kovalent qutbsiz bog’lanish deyiladi.

Qutbli kovalent bog'lanish elektromanfiyligi bir-biridan biroz farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'lgan umumiy elektron juftlar, elektromanfiyligi kattaroq bo'lgan atomga tomon biroz siljigan bo'ladi. Masalan, vodorod xlorid — HC1 molekulasi hosil bo'lishtni ko'rib chiqaylik. Bunda atomlar orasidagi umumiy juft elektronlar elektromanfiyligi kattaroq bo'lgan, xlor atomi tomon siljigan bo'ladi. Natijada xlor atomi qisman manfiy, elektromanfiyligi kichikroq bo'lgan vodorod atomi esa qisman musbat zaryadlangan bo'ladi. Elektromanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'lgan kimyoviy bog'lanish kovalent qutbli bog'lanish deyiladi. Donor-akseptor bog'lanish Ayrim molekulalar tarkibiga kiruvchi atomlarda kimyoviy bog'lanishda ishtirok etmagan xususiy elektron juftiari bo'ladi. Masalan, suv — H 2 O da, ikkitajuft, ammiak — NH 3 bir juft xususiy elektronlar mavjud. Ayrim atom va ionlarda yoki molekulalarni tashkil etuvchi atomlarda bo'sh orbitallar bo'ladi. Atomlarning kimyoviy bog'lanishda ishtirok etmagan xususiy elektron juftlari bilan bo'sh orbitalga ega bo'lgan atomlar orasida kimyoviy bog'lanish paydo bo'ladi. Bu bog'lanish kovalent bog'lanish kabi umumiy elektron juftlari hisobiga hosil bo'ladi. Ammo, umumiy elektron juft faqat bitta atomga taaluqli bo'lib, bu atom "donor" (beruvchi), ikkinchi atom esa "akseplor" (qabul qiluvchi) hisoblanadi.3 1 NH H NH    

Ammiak molekulasida bir juft azot atomiga tegishli xususiy juft elektron bor, vodorod ionida esa bo'sh orbital mavjud: ammoniy ioni donor-akseptor bog'lanishli iondir. N atomi donor, vodorod ioni akseptor. ❖ Bir atomning kimyoviy bog'lanishda ishtirok etmagan, ya'ni taqsimlanmagan elektron jufti va ikkinchi atomning bo'sh orbitali o'rtasida hosil bo'lgan bog'lanish donor-akseptor bog'lanish deyiladi. Suv molekulasidagi kislorod atomining kimyoviy bog'lanishda ishtirok etmagan juft elektronlari bor: Suv molekulasidagi kislorod elektronidan ayrilgan vodorod, ya'ni vodorod ioni H + ni o'zining xususiy juft elektroni hisobiga biriktirib oladi. (H + vodorod ionida 1s orbital bo'sh, ya'ni elektronsiz.) Suv molekulasidagi kislorod atorni — donor, vodorod ioni — akseptor. Ion bog'lanish. Elektromanfiyligi bir-biridan keskin farq qiladigan atomlardan hosil bo'lgan birikmalarni bilasiz (NaCl, K 2 S, SiF, CaO va hokazo). Sunday atomlardan hosil bo'lgan molekulalarda kimyoviy bog'lanishni qanday turi uchraydi? Bu savolga javob berish uchun avvalo elementlarning atom tuzilishini esga olaylik. CI, Ar va К atomlarining elektron tuzilishi.

1.4- jadval Element Belgisi Yadro zaryadi Energetik qavatlardagi elektronlar soni (n) 1 2 3 4 Xlor CI + 17 2 8 7 - Argon Ar + 18 2 8 8 - Kaliy К + 19 2 8 8 1 1.4-jadvaldan ko'rinib turibdiki, xlor atomining tashqi energetik qavatida 7 ta, argonda 8 ta, kaliyda 1 ta elektron bor. Xlor atorni tashqi energetik qavatini tugallashi uchun 1 ta elektron yetishmaydi . Kaliy atomida esa bitta elektron ortiqcha . Xlor atorni bilan kaliy atorni to ' qnashsa , kaliydagi bitta elektronni xlor qabul qilib oladi , natijada xlor atomining tashqi qavati 8 ta elektron bilan tugallanadi, kaliy atomi bitta elektronni berib 3-qavatni ochib qo'yadi va tugaliangan sakkizta elektronli tashqi qavat hosil bo'ladi. Xlor, kaliy ionlari va argon atomining elektron tuzilishi 1 . 5 -jadval Element Belgisi Yadro zaryadi Energetik qavatlardagi elektronlar soni (n) 1 2 3 4 Xlor ioni Cl- + 17 2 8 8 - Argon Ar + 18 2 8 8 - Kaliy ioni K+ + 19 2 8 8 - Xlor atomi o'zining tashqi qavatiga bitta elektron qo'shib oladi, natijada manfiy zaryadlangan zarracha xlor ioniga aylanadi. Kaliy atomi bitta elektron berib, musbat zaryadlangan zarracha kaliy ioniga aylanadi. Metallar tashqi energetik qavatlaridagi elektronlarini berib, musbat zatyadlangan ionlarga oson aylanadi. Metallmaslar esa, aksincha, tashqi energetik qavatiga elektronni oson qabul qiladi va manfiy zaryadlangan ionlarga aylanadi.  Ionlar zaryadlangan zarrachalardir.

 Atomlar elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda zaryadlangan zarrachalar, ya'ni, ionlarga aylanadi.  Atomning yo'qotgan va qabul qilib olgan elektronlar soni ionning zaryad miqdorini belgilaydi.  Qarama-qarshi zaryadlangan lonlar bir-biriga tortiladi.  Ionlar orasida hosil bo'lgan kimyoviy bog'lanish ion bog'lanish deb ataladi.  Ionlarning o'zaro birikishidan hosil bo'lgan moddalar ionli blrikmalar deyiladi. Ionli birikmalarga metallarning galogenlar, kislorod, oltingugurt bilan hosil qilgan birikmalari kiradi. Masalan, NaCl, KBr, CaJ 2 , Li 2 0, Na 2 S va h.k. Tuzlardagi metall atomi bilan kislota qoldig'i orasidagi, ishqorlardagi metall atomi bilan gidroksid guruh orasidagi bog'lanishlar ham ion bog'lanishli xususiyatiga ega. Shunday qilib, kimyoviy bog'lanishda elementlarning valent elektronlari muhim ahamiyatga ega bo'lib, bu elektronlar atomlar o'rtasida umumiy juftlarni hosil qiladi. Kimyoviy bog'lanishda ishtirok etayotgan elektronlarning atomlar orasidagi holatiga qarab moddalarning kovalent qutbsiz, kovalent qutbli, donor- akseptor hamda ion bog'lanishli birikmalarga ajratiladi.

1 . 4 . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r i d a n a m o y o n b o ’ l i s h i A t o m l a r o r a s i d a g i k a b i i s t a l g a n i k k i t a m o l e k u l a o r a s i d a h a m m o l e k u l a l a r a r o o ’ z a r o t a ’ s i r k u c h l a r i d e b n o m l a n u v c h i e l e k t r k u c h l a r i t a ’ s i r q i l a d i . M o l e k u l a l a r a r o o ’ z a r o t a ’ s i r k u c h l a r i k o ’ p i n c h a V a n - d e r - V a a l s k u c h l a r i d e b a t a l a d i . U l a r m o d d a a g r e g a t h o l a t i n i n g o ’ z g a r i s h i n i , a b s o r b t s i y a h o d i s a s i n i t u s h i n t i r a d i v a f a z a l a r b o ’ l i n i s h c h e g a r a s i d a y u z b e r u v c h i j a r a y o n l a r d a a s o s i y r o l o ’ y n a y d i . M o l e k u l a l a r a r o k u c h l a r e l e k t r o s t a t i k t a b i a t g a e g a . U l a r t o r t i s h i s h v a i t a r i s h i s h k u c h l a r i d a n i b o r a t . I t a r i s h i s h h a r x i l m o l e k u l a l a r n i n g e l e k t r o n q o b i q l a r i n i n g o ’ z a r o t a ’ s i r i b i l a n a n i q l a n a d i , t o r t i s h i s h e s a u l a r n i n g d i p o l m o m e n t v a q u t b l a n u v c h a n l i g i g a b o g ’ l i q d i r . M o l e k u l a l a r a r o k u c h l a r q i s q a t a ’ s i r l a s h u v c h i k u c h l a r h i s o b l a n a d i v a z a r r a c h a l a r o r a s i d a g i m a s o f a n i n g o ’ s i s h i b i l a n t o r t i s h i s h g a n i s b a t a n i t a r i s h i s h t e z k a m a y a d i . B i r x i l t a b i a t g a e g a b o ’ l g a n m o l e k u l a l a r a r o k u c h l a r i n i n g t a ’ s i r i g a q a r a b u c h g u r u h g a a j r a t i l g a n : a) Oriyentatsion; b) Induktsion; c) Dispertsion. E n d i b u k u c h l a r u s t i d a t o ’ x t a l i b o ’ t a m i z . a) Orlentatsion ta’sir. B u k u c h q u t b l a n g a n m o l e k u l a l a r o r a s i d a v u j u d g a k e l a d i . Q u t b l a n g a n m o l e k u l a l a r b i r - b i r i g a n i s b a t a n m a ’ l u m t a r t i b b i l a n j o y l a s h a d i . U l a r n i n g q a r a m a - q a r s h i i s h o r a l i q u t b l a r i b i r - b i r i g a y a q i n l a s h g a n v a z i y a t d a o ’ r n a s h a d i . N a t i j a d a q a r a m a - q a r s h i i s h o r a l i q u t b l a r e l e k t r o s t a t i k k u c h b i l a n b i r - b i r i g a t o r t i l a d i . D i p o l l a r o r a s i d a g i b u n d a y k u c h o r i e n t a t s i o n k u c h d e b a t a l a d i . K i z o m i V a n - d e r - V a a l s k u c h i o r i e n t a t s i o n e f f e k t d a n i b o r a t , d e b f a r a z q i l g a n e d i . S h u s a b a b l i b u k u c h K i z o m i k u c h i d e b h a m a t a l a d i . O r i e n t a t s i o n k u c h n i n g e n e r g i y a s i

2 2 1 2 62 , 3oU kTr  b u y e r d a 2 2 1 2   - b i r - b i r i g a t a ’ s i r e t a y o t g a n m o l e k u l a l a r n i n g t u g ’ m a d i p o l m o m e n t i ; k — B o l t s m a n d o i m i y s i ; r - m o l e k u l a l a r o r a s i d a g i m a s o f a ; T - a b s o l y u t t e m p e r a t u r a . I s s i q l i k t a ’ s i r i d a g i h a r a k a t q u t b l a n g a n m o l e k u l a l a r n i n g t a r t i b l i j o y l a s h i s h i g a t o ’ s q i n l i k q i l g a n l i g i d a n , o r i e n t a t s i o n k u c h t e m p e r a t u r a g a t e s k a r i p r o p o r t s i o n a l b o ’ l a d i . T e n g l a m a o l d i d a g i m a n f i y i s h o r a s i t a ’ s i r e n e r g i y a s i t o r t i s h i s h e n e r g i y a s i e k a n l i g i n i k o ’ r s a t a d i ( i t a r i s h e n e r g i y a s i m u s b a t i s h o r a b i l a n i f o d a l a n a d i ) . b) Induktsion kuch. B u k u c h n i D e b a y k a s h f e t g a n . B i r - b i r i g a y a q i n k e l g a n m o l e k u l a l a r n i n g b i r i q u t b l a n g a n , i k k i n c h i s i q u t b l a n m a g a n ( t u g ’ m a d i p o l i b o ’ l m a g a n ) m o l e k u l a d e b f a r a z q i l a y l i k . B u v a q t d a t u g ’ m a d i p o l s i z m o l e k u l a t u g ’ m a d i p o l l i m o l e k u l a t a ’ s i r i d a q u t b l a n a d i . N a t i j a d a i k k i n c h i m o l e k u l a d a i n d u k t s i o n d i p o l p a y d o b o ’ l a d i . S h u n d a y q i l i b , b u m o l e k u l a l a r b i r - b i r i b i l a n t a ’ s i r l a s h a d i . B u t a ’ s i r l a s h u v k u c h i i n d u k t s i o n k u c h d e y i l a d i . U n i n g e n e r g i y a s i q u t b l i m o l e k u l a n i n g t u g ’ m a d i p o l i  g a v a t u g ’ m a d i p o l i b o ’ l m a g a n m o l e k u l a n i n g q u t b l a n u v c h a n l i g i g a a g a p r o p o r t s i o n a l b o ’ l a d i . 2 6md a U r  c) Dispertsion kuch. T u g ’ m a d i p o l i b o ’ l m a g a n m o l e k u l a l a r h a m b i r - b i r i b i l a n t o r t i s h a d i , a k s h o l d a b u l a r s u y u q l i k k a a y l a n m a s l i g i k e r a k e d i . B u n d a y , m o l e k u l a l a r o r a s i d a o r i e n t a t s i o n v a i n d u k t s i o n t o r t i s h i s h k u c h l a r i b o ’ l i s h i m u m k i n e m a s . U l a r d i s p e r t s i o n k u c h b i l a n t o r t i s h i b t u r a d i . D i s p e r t s i o n k u c h n i n g t a b i a t i q u y i d a g i c h a t u s h i n t i r i l a d i . B u k u c h n i n g v u j u d g a k e l i s h i g a a s o s i y s a b a b , e l e k t r o n l a r y a d r o a t r o f i d a a y r i m v a q t d a n o t e k i s t a q s i m l a n i s h i d i r . M a s a l a n , v o d o r o d a t o m i n i o l s a k , u n i n g y a g o n a e l e k t r o n i y a d r o n i n g g o h b i r t o m o n i d a , g o h

i k k i n c h i t o m o n i d a b o ’ l i s h i m u m k i n . N a t i j a d a b i r o n l i d i p o l v u j u d g a k e l a d i . S h u n i n g u c h u n e l e k t r i k s i m m e t r i k m o l e k u l a l a r d a o ’ r t a c h a b i r o n l i D i p o l m o m e n t i 0 g a t e n g b o ’ l s a d a , b i r o n l i d i p o l q o ’ s h n i , m o l e k u l a l a r g a t a ’ s i r q i l i b , u n i i n d u k t s i y a l a y d i . M a s a l a n : a r g o n a t o m i y a d r o s i a t r o f i d a 1 8 t a e l e k t r o n a y l a n i b y u r a d i . B i r p a y t d a b u e l e k t r o n l a r n i n g y a r m i y a d r o n i n g b i r t o m o n i d a , q o l g a n y a r m i i k k i n c h i t o m o n i d a a y l a n i b y u r i s h i e h t i m o l i d a n u z o q . S h u n i n g u c h u n a r g o n n i n g b i r o n l i d i p o l m o m e n t i 0 g a t e n g b o ’ l i s h i m u m k i n e m a s . S h u n d a y q i l i b a r g o n d i p o l m o m e n t i n i n g q i y m a t i v a y o ’ n a l i s h i h a r o n d a t u r l i c h a b o ’ l a d i . L e k i n e l e k t r o n l a r n i n g u z o q v a q t m o b a y n i d a y a d r o n i n g t u r l i t o m o n l a r i d a g u r u h l a n i s h e h t i m o l l i g i o ’ z a r o t e n g d i r . S h u n g a k o ’ r a , a r g o n n i n g d i p o l m o m e n t i 0 g a t e n g d e y i l a d i . T a j r i b a d a a n a s h u o ’ r t a c h a d i p o l o ’ l c h a n a d i . A t o m y o k i m o l e k u l a l a r d a q i s q a v a q t d a v u j u d g a k e l a d i g a n d i p o l m o m e n t i f l u k t a t s i o n d i p o l m o m e n t i d e y i l a d i . Y u q o r i d a k e l t i r i l g a n m i s o l i m i z d a a r g o n n i g m a ’ l u m v a q t d a h o s i l b o ’ l a d i g a n , y a ’ni fluktatsion dipol a t o m a t r o f i d a e l e k t r o n m a y d o n n i v u j u d g a k e l t i r a d i . B u maydon q o ’shni a t o m g a t a ’ s i r e t i b Lining z a r y a d i n i s i l j i t a d i v a n a t i j a d a a r g o n b i l a n b u a t o m o r a s i d a t o r t i s h i s h s o d i r b o ’ l a d i . B u h o d i s a n i n g s a b a b i n i q u y i d a g i c h a t u s h i n t i r i s h t o ’ g ’ r i r o q b o ’ l a d i . T a ’ s i r q i l u v c h i a t o m y o k i m o l e k u l a n i g a r m o n i k o s t s e l l y a t o r d e b q a r a s h m u m k i n . B u h o l d a a t o m y o k i m o l e k u l a d a g i e l e k t r o n l a r n i m u v o z a n a t h o l a t i c h e g a r a s i d a g o r m o n i k t e b r a n a y o t g a n z a r r a c h a l a r d e b q a r a s h m u m k i n . E l e k t r o n l a r b u n d a y t e b r a n i b t u r g a n l i g i d a n a t o m n i n g h a r d a q i q a d a d i p o l m o m e n t i 0 d a n f a r q l i b o ’ l a d i . S h u n i n g u c h u n o s t s e l l y a t o r l a r b i r - b i r i g a t o r t i l a d i . B u n d a y t o r t i s h i s h k u c h i d i s p e r t s i o n k u c h d e y i l a d i . B u k u c h n i k v a n t m e x a n i k a t a s a v v u r i v o r d a m i d a d a s t l a b L o n d o n k a s h f e t g a n : d u m a l o q s i m m e t r i k t u z i l i s h d a g i m o l e k u l a u c h u n q u y i d a g i t e n g l a m a b i l a n h i s o b l a b c h i q a r g a n e d i :

1 2 1 2 6 1 23 2des J J a a U J J r      B u y e r d a 1 2 ,J J - b i r i n c h i v a i k k i n c h i a t o m n i n g t a x m i n a n i o n l a s h i s h p o t e n t s i a l l a r i g a t e n g . ( 0J=hv ) 1, 2a a - u l a r n i n g q u t b l a n u v c h a n l i g i , r - m o l e k u l a l a r y a d r o s i o ’ r t a s i d a g i m a s o f a . I k k i t a b i r x i l a t o m d a n i b o r a t m o l e k u l a u c h u n : 2 0 63 4dis hv a U r 0 v - a b s o l y u t n o l t e m p e r a t u r a d a g i t e b r a n i s h e n e r g i y a s i g a m o s t e b r a n i s h c h a s t o t a s i . S h u n d a y q i l i b t u g ’ m a d i p o l l i m o l e k u l a b i l a n t u g ’ m a d i p o l i b o ’ l m a g a n m o l e k u l a o r a s i d a g i t o r t i s h i s h k u c h i o r i e n t a t s i o n , i n d u k t s i o n v a d i s p e r t s i o n k u c h l a r y i g ’ i n d i s i g a t e n g b o ’ l a d i : 0 1 DU U U U    , 2 2 2 6 6 1 2 3 2 3 4 n U hva r kT r             D e m a k , m o l e k u l a l a r a r o k u c h m o l e k u l a l a r o r a s i d a g i m a s o f a n i n g o l t i n c h i d a r a j a s i g a p r o p o r t s i o n a l r a v i s h d a k a m a y a d i . M o l e k u l a l a r a r o k u c h k i m y o v i y k u c h g a n i s b a t a n a n c h a g i n a k i c h i k , t a x m i n a n b i r n e c h a k i l o k a l l o r i y a / m o l a t r o f i d a b o ’ l a d i . I n d u k t s i o n k u c h h a m k i c h i k b o ’ l i b , V a n - d e r - V a a l s k u c h i n i n g 5 % n i t a s h k i l e t a d i . T u g ’ m a d i p o l m o m e n t i k i c h i k b o ’ l g a n m o l e k u l a l a r d a o r i e n t a t s i o n k u c h j u d a k i c h i k , k u c h l i q u t b l a n g a n m o l e k u l a l a r d a e s a b i r m u n c h a k a t t a r o q q i y m a t g a e g a b o ’ l a d i v a V a n - d e r - V a a l s k u c h i n i n g a s o s i n i t a s h k i l q i l a d i . Q u t b l a n m a g a n m o l e k u l a l a r d a V a n - d e r - V a a l s k u c h i n i n g a s o s i y q i s m i n i d i s p e r t s i o n k u c h t a s h k i l e t a d i . U m u m a n , y u q o r i d a g i u c h x i l a s o s i y k u c h l a r d a n t a s h q a r i b o s h q a k u c h l a r h a m m a v j u d . L e k i n u l a r n i n g q i y m a t i j u d a k i c h i k b o ’ l g a n l i g i u c h u n u l a r u s t i d a t o ’ x t a h n a y m i z .

M o l e k u l a l a r a r o o ’ z a r o t a ’ s i r n i n g t a b i a t d a k e n g t a r q a l g a n t u r l a r i d a n y a n a b i r i v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r d i r . A g a r v o d o r o d a t o m i m o l e k u l a d a n k u c h l i e l e k t r o m a n f i y l i k k a e g a b o ’ l g a n a t o m b i l a n k i m y o v i y b i r i k k a n b o ’ l s a , u b o s h q a m o l e k u l a n i n g y o k i x u d d i s h u m o l e k u l a n i n g b o s h q a m a n f i y z a r y a d l i a t o m i b i l a n y a n a b i r q o ’ s h i m c h a b o g ’ l a n i s h l a r h o s i l q i l a d i . L e k i n b u i k k i n c h i b o g ’ l a n i s h o d d i y b o g ’ l a n i s h g a q a r a g a n d a b o ’ s h q a c h a r o q b o ’ l a d i . B u t u r d a g i b o g ’ l a n i s h g a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h d e b n o m b e r i l g a n . V o d o r o d a t o m i n i n g b i r v a q t n i n g o ’ z i d a i k k i b o g ’ l a n i s h h o s i l q i l i s h q o b i l y a t iXIX a s r n i n g o x i r i d a a n i q l a n g a n e d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h s h a r t l i r a v i s h d a A-H...B d e b b e l g i l a n a d i . B u n d a A-H b o g ’ l a n i s h d a g i e l e k t r o n l a r n i n g z i c h l i g i , A a t o m i g a t o m o n k u c h l i s i l j i g a n b o ’ l a d i . B u n i n g n a t i j a s i d a v o d o r o d a t o m i y a q i n i d a e l e k t r o n l a r j u d a s i y r a k b o ’ l a d i , y a ’ n i y a l o n g ’ o c h l a n g a n p r o t o n n i n g y a k k a o ’ z i q o l a d i v a a j o y i b x u s u s i y a t g a e g a b o ’ l a d i . S h u n i n g u c h u n h a m v o d o r o d i o n i b o s h q a m o l e k u l a l a r n i n g m a n f i y z a r y a d l i B a t o m i g a t o r t i l a d i . B o s h q a a t o m l a r e s a B g a y a q i n l a s h g a n d a i t a r i s h a d i , c h u n k i B n i n g m a n f i y z a r y a d i b i l a n m o l e k u l a l a r n i n g e l e k t r o n q o b i g ’ i t a ’ s i r l a s h a d i [ 1 3 ] . O ’ z a r o t a ’ s i r l a s h u v c h i a t o m B n i n g m a n f i y z a r y a d i q a n c h a k a t t a b o ’ l s a , o ’ l c h a m i q a n c h a k i c h i k b o ’ l s a v a A-H k o v a l e n t b o g ’ l a n i s h d a q a t n a s h u v c h i a t o m l a r n i n g m a n f i y z a r y a d l a r i d a g i f a r q q a n c h a k a t t a b o ’ l s a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h s h u n c h a k u c h l i n a m o y o n b o ’ l a d i . S h u n i n g u c h u n u f t o r b i l a n k i s l o r o d b i r i k m a l a r i d a e n g k u c h l i b o ’ l a d i , a z o t d a k a m r o q , x l o r b i l a n o l t i n g u g u r t d a y a n a h a m k a m r o q b o ’ l a d i . A-H...B o ’ z a r o t a ’ s i r n i n g k u c h i g a q a r a b N b o g ’ l a n i s h n i n g e n e r g i y a s i h a m o ’ z g a r a d i . M a s a l a n , f t o r l i b i r i k m a l a r d a b u b o g ’ l a n i s h e n e r g i y a s i 1 0 k k a l / m o l n i t a s h k i l q i l s a , C-H...B t i p d a g i k o m p l e k s l a r d a 2 - 3 k k a l / m o l n i t a s h k i l q i l a d i . S h u n d a y q i l i b s p e t s i f i k o ’ z a r o t a ’ s i r i b i r y o k i t u r l i x i l m o l e k u l a l a r n i n g i k k i t a f u n k t s i o n a l g u r u p p a s i n i o ’ z i c h i g a o l a d i .

B u g u r u h l a r d a n b i r i A-H p r o t o n b e r u v c h i - p r o t o n d o n o r , i k k i n c h i s i B e s a p r o t o n q a b u l q i l u v c h i - p r o t o n a k t s e p t o r d e y i l a d i . O d a t d a p r o t o n a k t s e p t o r s i f a t i d a g i d r o k s i l g u r u h l a r i ( O-H ) , a m i n o g u r u h l a r ( N-H ) b o ’ l a d i . A k t s e p t o r e s a k a r b o n i l g u r u h l a r i d a g i f t o r , x l o r v a h a k o z a l a r b o ’ l i s h i m u m k i n . A g a r v o d o r o d b o g ’ l a n i s h A-H v a B g u r u h l a r i d a b i r t u r l i v a h a r t u r l i i k k i y o k i u n d a n k o ’ p r o q m o l e k u l a l a r o r a s i d a y u z b e r s a , b u n i m o l e k u l a l a r a r o v o d o r o d b o g ’ l a n i s h d e y i l a d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h b i r b i r i k m a m o l e k u l a l a r i o r a s i d a h a m y u z b e r a d i . B u n d a y b o g ’ l a n i s h n i i c h k i m o l e k u l y a r v o d o r o d b o g ’ l a n i s h d e y i l a d i . M o l e k u l a l a r a r o v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r t u r l i t a r k i b d a g i q o ’ s h i l m a l a r n i n g h o s i l b o ’ l i s h i g a s a b a b b o ’ l a d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i n g e n g k o ’ p t u r i y a ’ n i b i r b i r i k m a n i n g i k k i m o l e k u l a s i o r a s i d a g i b o g ’ l a n i s h l a r d a n h o s i l b o ’ l g a n k o m p l e k s l a r d i m e r l a r d e y i l a d i . B u n d a n t a s h q a r i b i r v a q t n i n g o ’ z i d a b i r n e c h a b i r x i l y o k i h a r x i l m o l e k u l a l a r v o d o r o d b o g ’ l a n i s h o r q a l i o ’ z a r o b o g ’ l a n i s h i m u m k i n . U l a r t r i m e r , t e t r a m e r v a h a k o z a b o ’ l i s h i m u m k i n . M o l e k u l a l a r a r o v o d o r o d b o g ’ l a n i s h k o ’ p c h i l i k o r g a n i k b i r i k m a l a r u c h u n x o s d i r . M a s a l a n , k i s l o r o d n i t r o f e n o l d a i c h k i m o l e k u l y a r v o d o r o d b o g ’ l a n i s h b o r . P a r a n i t r o f e n o l d a e s a m o l e k u l a l a r a r o b o g ’ l a n i s h , c h u n k i b u b i r i k m a l a r O-H g u r u h i n i n g v o d o r o d i n i t r o g u r u h i k i s l o r o d d a n u z o q l a s h a d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h k o ’ p g i n a f i z i k , x i m i k , b i o l o g i k j a r a y o n l a r d a m u h i m r o l o ’ y n a y d i . H a m d a m o d d a n i n g k o ’ p g i n a x o s s a l a r i n i b e l g i l a y d i . B u b o g ’ l a n i s h v o d o r o d a t o m i b o ’ l g a n d e y a r l i h a m m a m o d d a n i n g h a r q a n d a y a g r e g a t h o l a t i d a u c h r a y d i . K e y i n g i y i l l a r d a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h h a q i d a g i f i k r l a r d a n f o y d a l a n g a n y a n g i s o h a l a r v u j u d g a k e l m o q d a v a t a r a q q i y e t m o q d a . M a s a l a n , a d s o r b t s i y a , k a t o l i z , f e r m e n t l a r a k t i v l i g i v a h a k o z a .

V o d o r o d b o g ’ l a n i s h t i r i k o r g a n i z m d a h a m n a m o y o n b o ’ l a d i . I n s o n o ’ z i h a m v o d o r o d b o g ’ l a n i s h h b i r i k m a l a r d a n t a s h k i l t o p g a n . T i r i k o r g a n i z m d a g i m u r a k k a b m o l e k u l a l a r n i n g t u z i l i s h i v a x o s s a l a r i k o ’ p h o l l a r d a m o l e k u l a l a r i c h i d a g i b o g ’ l a n i s h l a r g a b o g ’ l i q b o ’ l a d i . B i t t a k a t t a m o l e k u l a i c h i d a b u n d a y b o g ’ l a n i s h l a r d a n b i r n e c h t a s i b o ’ l i s h i m u m k i n . H a q i q a t d a n h a m b u b o g ’ l a n i s h l a r o q s i l v a n u k l e i n k i s l o t a l a r t u z i l i s h i d a o ’ z i g a x o s l i k n i a n i q l a y d i v a s i n t e t i k p o l i m e r i n i n g k o ’ p c h i l i g i d a m u h i m r o l o ’ y n a y d i . T o z a m o d d a d a y o k i e r i t m a d a m o l e k u l a l a r a r o v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r n i n g h o s i l b o ’ l i s h i k o ’ p f i z i k a v i y x o s s a l a r i n i n g o ’ z g a r i s h i g a o l i b k e l a d i . M o d d a l a r n i n g t u z i l i s h i n i , m o l e k u l y a r q o ’ s h i l m a l a r n i n g h o s i l b o ’ l i s h i g a s a b a b b o ’ l u v c h i o ’ z a r o t a ’ s i r k u c h l a r i t o ’ l i q a n i q l a y d i . M o d d a l a r q o ’ s h i l i s h i d a u l a r n i n g x o s s a l a r i o d a t d a k u c h l i o ’ z g a r a d i v a q o ’ s h i l i s h d a n o l d i n h o s i l b o ’ l g a n m o d d a l a r n i n g x o s s a l a r i d a n a n c h a f a r q q i l a d i . C h u n k i v o d o r o d b o g ’ l a n i s h m o l e k u l a l a r n i n g l a q a t m a s s a s i , o ’ l c h a m l a r i v a s h a k l l g i n a e m a s , f u n k t s i o n l a r g u r u h l a r i n i n g e l e k t r o n t u z i l i s h i n i h a m o ’ z g a r t i r a d i . B o s h q a c h a a y t g a n d a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h t u f a y l i m o d d a n i n g t e r m o d i n a m i k v a e l e k t r x o s s a l a r i o ’ z g a r a d i . K o ’ p x o l l a r d a e r i s h v a q a y n a s h h a r o r a t i n i n g k o ’ t a r i l i s h i , b u g ’ h o s i l b o ’ l i s h i s s i q l i g i n i n g k u z a t i l i s h i , i d e a l e r i t m a v a e l e k t r o ’ t k a z u v c h a n l i k n i n g , d i e l e k r t i k l a r x o s s a l a r i n i n g o ’ z g a r i s h i , g a z q o n u n l a r i d a c h e t l a n i s h k a b i h o d i s a l a r n i k o ’ r i s h m u m k i n . B u n d a n t a s h q a r i m o d d a n i n g s p e k t r o s k o p i k p a r a m e t r l a r i h a m o ’ z g a r a d i . B u e s a i n f r a q i z i l y u t i l i s h v a k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r l a r i d a c h a s t o t a l a r n i n g s i l j i s h i g a Y a m r s p e k t r i d a e s a s i g n a l l a r n i n g s i l j i s h i g a o l i b k e l a d i . [ 1 3 ] V o d o r o d b o g ’ l a n i s h s i s t e m a l a r i i n f r a q i z i l y u t i l i s h v a k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h b o ’ y i c h a t o ’ p l a n g a n k a t t a m a t e r i a l l a r a s o s i d a t e b r a n i s h s p e k t r i g a q a r a b v o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i n g h o s i l b o ’ l i s h i n i a n i q l a s h i m k o n i n i b e r u v c h i b i r q a t o r b e l g i l a r i a n i q l a n g a n . A-H...O

t i p d a g i v o d o r o d b o g ’ l a n i s h h o s i l q i l g a n d a h a m , A-H b o g ’ l a n i s h n i n g h a m B g u r u h l a r i n i n g c h a s t o t a l a r i o ’ z g a r a d i . B u n d a q u y i d a g i t e b r a n i s h l a r k u z a t i l a d i : [ 1 3 ] ... R A H B    sv A H  v a l e n t t e b r a n i s h ...R A H B   dv A H  d i f a r m a t s i o n t e b r a n i s h ... R A M B   tv A H  a y l a n m a t e b r a n i s h ... R A H B     ... v A V t r a n s l a t s i o n t e b r a n i s h ...R A H B    ...v A H B   d e f o r m a t s i o n t e b r a n i s h sv , , tv v  - t e b r a n i s h l a r R-A-H m o l e k u l a d a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h b o ’ l m a g a n d a h a m m a v j u d b o ’ l a d i . s v v a v - t e b r a n i s h l a r e s a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h b o ’ l g a n d a n k e y i n h o s i l b o ’ l a d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i n g t e b r a n i s h s p e k t r i d a k u z a t i l a d i g a n a s o s i y s p e k t r l a l b e l g i l a r i q u y i d a g i l a r d i r : I. A-H guruhining valent tebranlshi - s v . 1. V a l e n t t e b r a n i s h p o l o s a s i v a u ning o b e r t o n l a r i p a s t c h a s t o t a g a s i l j i y d i . K o ’ p l a b s i s t e m a l a r d a b u s i l j i s h m i q d o r i n i n g o ’ n l a b f o i z i n i t a s h k i l q i l a d i . 2. a) I n f r a q i z i l y u t i l i s h s p e k t r i d a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h p o l o s a i n t e g r a l i n t e n s i v l i g i n i n g o r t i s h i g a o l i b k e l a d i . U n i n g o b e r t o n i n i n g i n t e n s i v l i g i e s a k a m o ’ z g a r a d i . b) K o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r i d a s v , - n i n g i n t e n s i v l i g i n i n g o ’ z g a r i s h i h a q i d a i s h o n c h l i t a j r i b a l a r d e y a r l i y o ’ q . N i s b i y i n t e n s i v l i g i q i s m a n o r t a d i . 3. T e m p e r a t u r a n i n g q i s m a n o ’ z g a r i s h i s v p o l o s a n i n g c h a s t o t a s i d a v a i n t e n s i v l i g i n i n g k e s k i n o ’ z g a r i s h i g a o l i b k e l a d i .

4 . T u r l i x i l e r i t u v c h i l a r h a m sv p o l o s a n i n g p a r a m e t r l a r i g a t a ’ s i r q i l a d i . II . R A-H guruhining d v deformatsion tebranishi. 1. d v d e f o r m a t s i o n t e b r a n i s h p o l o s a s i c h a s t o t a s i e r k i n m o l e k u l a c h a s t o t a s i g a n i s b a t a n y u q o r i g a s i l j i y d i . B u h o l d a n i s b i y s i l j i s h u n c h a k a t t a b o ’ l m a y d i . 2. d v t e b r a n i s h p o l o s a n i n g y a r i m k e n g l i g i v a i n t e n s i v l i g i d a n f a r q l i r a v i s h d a u n c h a l i k o ’ z g a r m a y d i . III . Vodorod bog’lanishning o’ziga tegishli bo’lgan yangi past chastotali tebranishlarning paydo bo ’ l i s h i , bu uzoq infraqizil oblastida kuzatiladi. V o d o r o d b o g ’ l a n i s h m o l e k u l a l a r n i n g a y l a n m a v a i l g a r i l a n m a e r k i n l i k d a r a j a l a r i s o n i n i n g k a m a y i s h i g a o l i b k e l a d i v a y a n g i t e b r a n m a e r k i n l i k d a r a j a s i v u j u d g a k e l a d i . V a l e n t v a d e f o r m a t s i o n t e b r a n i s h c h a s t o t a s i 20-200 -1 sm s o h a s i d a y o t a d i . V o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i o ’ r g a n i s h d a t o ’ l i q s p e k t r o s k o p i k m a ’ l u m o t n i i n f r a q i z i l y u t i l i s h h a m d a k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r l a r i n i b i r g a l i k d a q o ’ l l a g a n d a g i n a o l i s h m u m k i n . B u i k k i u s u l t e b r a n i s h s p e k t r i n i o ’ r g a n i s h d a b i r - b i r i n i t o ’ l d i r a d i . T a n l a s h q o i d a s i g a k o ’ r a , y u q o r i s i m m e t r i y a g a e g a b o ’ l g a n m o l e k u l a l a r d a k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h s p e k t r i d a k u z a t i l a d i g a n t e b r a n i s h l a r I Q y u t i l i s h s p e k t r i d a k u z a t i l m a y d i . B u n d a n t a s h q a r i , p a s t c h a s t o t a l a r d a g i t e b r a n i s h l a m i y o r u g ’ l i k n i n g k o m b i n a t s i o n s o c h i l i s h u s u l i b i l a n o ’ r g a n i s h q u l a y . U m u m a n o l g a n d a , v o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i o ’ r g a n i s h n i n g j u d a k o ’ p u s u l l a r i m a v j u d . M a s a l a n , y o r u g ’ l i k n i n g m o l e k u l y a r s o c h i l i s h i , u l t r a a k u s t i k u s u l , y a d r o m a g n i t r e z o n a n s u s u l i v a h o k a z o . L e k i n b u u s u l l a r v o d o r o d b o g ’ l a n i s h h a q i d a I Q y u t i l i s h v a K S u s u l l a r i b e r a d i g a n t o ’ l i q m a ’ l u m o t n i b e r a o l m a y d i .

V o d o r o d b o g ’ l a n i s h t e b r a n m a s p e k t r i d a A-H v a l e n t t e b r a n i s h p o l o s a s i n i n g p a s t c h a s t o t a l a r g a t o m o n s i l j i s h i g a o l i b k e l a d i . Q o ’ s h n i m o l e k u l a l a r n i n g p r o t o n d o n o r l i k v a p r o t o n a k s e p t o r l i k q o b i l i y a t l a r i g a q a r a b s i l j i s h n i n g k a t t a l i g i 1 0 s m - 1 d a n m i n g l a b s m - 1 g a c h a o ’ z g a r a d i . C h a s t o t a s i l j i s h i b i l a n a s o s i y h o l d a v a l e n t t e b r a n i s h l a r c h i z i g ’ i i n t e n s i v l i g i n i n g o s h i s h i h a m v o d o r o d b o g ’ l a n i s h n i n g m a k s i m u m b e l g i s i b o ’ l a o l a d i . K u c h s i z v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l i b i r q a t o r s i s t e m a l a r d a , m a s a l a n , t a r k i b i d a p r o t o n d o n o r s i f a t i d a x l o r o f o r m t i o l b o ’ l g a n d a , v o d o r o d b o g ’ l a n i s h m a v j u d l i g i n i v A-H p o l o s a n i n g s i l j i s h i g a q a r a g a n d a i n t e n s i v l i k t e z r o q k o ’ r s a t a d i . H a q i q a t d a n , a g a r t i p i k v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r u c h u n n i s b i y s i l j i s h 1 0 % d a n o s h m a s a , v A-H p o l o s a n i n g i n t e n s i v l i g i b i r n e c h a m a r t a o s h a d i . O d d i y s h a r o i t d a v a l e n t t e b r a n i s h c h i z i q l a r i n i n g k e n g a y i s h i v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r n i n g y a n a b i r b e l g i s i d i r . K o ’ p i n c h a b u k e n g a y i s h b i l a n b a r a v a r i g a p r o t o n d o n o r i c h i z i q l a r i d a m u r a k k a b s t r u k t u r a h a m p a y d o b o ’ l a d i . A d a b i y o t l a r d a v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l i k o m p l e k s c h i z i q l a r n i n g f o r m a s i t o ’ g ’ r i s i d a t o ’ r t t a u m u m i y n a z a r i y a m u h o k a m a q i l i n a d i . 1. O ’ t a d i s s o s i a t s i y a . 2. C h a s t o t a m o d u l y a t s i y a s i . 3. F e r m i r e z o n a n s i . 4. F l u k t a t s i o n n a z a r i y a . B a r c h a s i s t e m a l a r u c h u n h a m q o ’ l l a n i l i s h i m u m k i n b o ’ l g a n c h i z i q l a r n i n g k e n g a y i s h i n i t o ’ l i q t u s h u n t i r u v c h i u m u m i y n a z a r i y a l a r n i n g b o ’ l i s h i m u m k i n e m a s l i g i r a v s h a n , c h u n k i v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l i s i s t e m a l a r j u d a x i l m a - x i l . S h u n i n g u c h u n h a m t u r l i x i l v o d o r o d b o g ’ l a n i s h l a r d a a y n i q s a t u r l i a g r e g a t h o l a t l a r d a k e n g a y i s h s a b a b l a r i h a q i d a o ’ y l a s h t a b i i y d i r .

V o d o r o t b o g ’ l a n i s h l a r i n g d e f o r m a t s i o n t e b r a n i s h l a r d a n a m o y o n b o ’ l i s h i m u n t a z a m t e k s h i r i s h g a b a g ’ i s h l a n g a n i s h l a r k o ’ p e m a s . C h u n k i u l a r k e s k i n a j r a l i b n a m o y o n b o ’ l m a y d i . O d a t d a b u t e b r a n i s h l a r c h i z i q l a r i d a y u q o r i c h a s t o t a l i s i l j i s h v a i n t e n s i v l i k n i n g o z g i n a o ’ z g a r i s h i q a y d q i l i n a d i . Vodorod bog’lanishni kombinatsion sochilishda nomoyon bo’lishi Vodorod bog'lanish molekulalararo o'zaro ta'sirning bir turi bo'lib, uni bir molekulaning vodorod atomi, ikkinchi bir molekulaning elektromanfiyligi bilan qo' shimcha bog'lanish hosil qiladi. Agar ayni bir molekulaning ichida aytilgan o'zaro ta'sir mavjud bo'lsa, bunga ichki molekulalar vodorod bog'lanish deyiladi. Agar turli xil molekulalar o'rtasida aytilgan o'zaro ta'sir mavjud bo'lsa, bunga molekulalararo o'zaro vodorod bog'lanish deyiladi. Vodorod bog'lanish muammolari uning spektral namoyon bo'lish masalalari doirasi juda keng bo'lib, ko'p ilmiy ishlarda ko'rib chiqilgan. Vodorod bog'lanish energiyalari keng oraliqni egallaydi va elektron, tebranish va aylanish spektrida namoyon bo'ladi. Ularni o'rganish infraqizil yutilish hamda kombinasion sochilish spektrlari va YaMR spektrlari yordamida olib boriladi. Vodorod bog'lanishni o’rganishda infraqizil yutilish va kombinasion sochilish spektrlari bo'yicha to'plangan katta tajriba materiali asosida tahlil qilib, vodorod bog'lanishning hosil bo'lishini aniqlash imkonini beruvchi bir qator belgilari aniqlangan [14]. Vodorod bog'lar -O-N, -S-N, Cl-N, F-H va hokazo guruxlari bo'lgan molekulalar orasida sodir bo'ladi. Vodorod atomi qatnashayotgan guruxni A-N deb belgilash qabul qilingan. Vodorod atomi o'zining elektron qobig'idagi yagona elektronini ximyaviy bog'lanish jarayonida qo'shimcha atomining elektron qobig'iga beradi. Natijada yagona proton yalangalanib qoladi. Bu proton qo'shni atomdagi ortiqcha elektron bulutga tomon siljiydi. Elektromanfiyligi katta bo'lgan atomlar sistemasini V desak, vodorod bog'lanishni umumiy holda A-N...V deb

belgilaymiz. 0 A-H...B tipidagi vodorod bog’lanish hosil bo'lganda A-H bog’lanishning ham B gruppalarning ham chastotalari o'zgaradi. Quyidagi ko'rinishli tebranishlar ko'rsatiladi. R - A<—H—> ...B v s A - H valent tebranish R - A <—H—> ...B v d A - H difarmasion tebranish R - A<—H—> ...B v t A - H aylanma tebranish R - A<—H—> ...B v r A - H translasion tebranish R-A<—H->...B v p A - H defarmasion tebranish Vodorod bog'lanishning tebranish spektrida kuzatiladigan asosiy spektral belgilari quyidagilar: 1. A - H gruppaning valent tebranishi 1.Valent tebranish polosasi va uning obertonlari past chastotaga siljiydi. Ko'plab sistemalarda bu siljish  v, v s miqdorning o'nlab foizini tashkil qiladi. 2. Infraqizil yutilish spektrida vodorod bog'lanish v s Polosasining integral intensivligining ortilishiga olib keladi. Uning obertonining integral intensivligi esa kam o'zgaradi. 3. Kombinasion sochilish spektrida v s ning intensivligining o'zgarishi xavfida ishonchli tajribalar deyarli yo'q. Nisbiy intensivligi qisman ortadi. 4. Xaroratning qisman o'zgarishi v s polosaning chastotasi va intensivligining keskin o'zgarishiga olib keladi. 5. Turli xil erituvchilar ham v s polosa parametrlariga ta'sir qiladi. II. A-H gruppaning v d deformasion tebranishi 1. v d deformasion tebranish polosasi chastotasi erkin molekula chastotasiga nisbatan yuqoriga siljiydi. Bu holda nisbiy siljish uncha katta bo'lmaydi. 2. v s - tebranish polosasining yarim kengligi va intensivligi v s dan farqli ravishda unchalik o'zgarmaydi. 3. Vodorod bog'lanishning o'ziga tegishli bo'lgan yangi past chastotali tebranishning paydo bo'lishi, bu uzoq infraqizil oblastida

kuzatiladi. Kuchli molekulalarning proton - donorlik va proton - akseptorlik kobiliyatiga qarab, siljishning kattaligi 10 sin -1 dan 1000 sin -1 gacha o'zgaradi. Chastota siljishi bilan birga asosiy valent chiziqlarida intensivligining oshishi ham vodorod bog'lanish hosil bo'lganligining belgilaridan biri hisoblanadi. Infraqizil yutilish spektrida A-N guruh protoni vodorod bog'lanish tufayli qo'shni atomga siljishi natijasida bog'lanishning dipol momenti ortadi. Infraqizil yutilish spektrida intensivlik esa dipol momentining kordinatalar bo'yicha o'zgarishiga proporsional bo'ladi. Kombinasion sochilish spektrida intensivlikning o'zgarishi infraqizil yutilish spektridagidan kuchli emas. Chunki KS spektrida intensivlik qutublanuvchanlik tenzonning o'zgarishiga proporsional. Xaqiqatdan, agar tipik vodorod bog'lanishlar uchun nisbiy siljish 10% dan oshmasa,  A — H chiziqlarning intensivligi bir necha marta ba'zan esa bir tartibga oshadi. Oddiy sharoitda valent tebranish chiziqlarning kengayishi vodorod bog'lanishlarning yana bir belgisi deb qaraladi. Ko'pincha bu kengayish erkin molekula yarim kengligida bir necha marta katta bo'lib murakkab strukturaga ega bo'lgan holda kuzatilishi mumkin. Vodorod bog'lanishda qatnashayotgan A-N polosaning ko'p kengayishi va strukturaga ega bo'lishi sababdan haligacha o'rganilmoqda. Vodorod bog'lanishi energiyasi 4-5 kkal/mol dan oshganda A-H tebranislining formasi erkin molekula holidagi A-H tebranish formasidan farq qila boshlaydi. Masalan, (CH 3 ) 2 0 kompleksi HCl polosaning fonnasi kuchsiz vodorod bog'lanish bo'lganda, masalan Sl 2 CO...HCl Kompleksdagi HCl polosasining formasidan keskin farq qiladi. Adabiyotda vodorod boglanishli kompleks chiziklarning fonnasi tajribadagi 4 ta umumiy nazariya asosida muhokama qilinadi. 1. O'rta dissosiasiya 2. Chastota modulyasiyasi 3. Fermi rezonansi 4. Fluktasion nazariyasi

Barcha sistemalar uchun xam qo'llanishi mumkin bo'lgan chiziqlaming kengayishini to'liq tushuntirishining umumiy nazariyani bo'lishi mumkin emasligi ravshan, chunki vodorod bog'lanishli sistemalar juda xilma-xil. Shuning uchun xam turli xil vodorod bog'lanishlarda ayniqsa, turli agregat holatlarda kengayish sabablari ham har xil deb o'ylash tabiiy. Vodorod bog'lanishning deformasion tebranishlarda ko'rinishini muntazam tekshirishga bag'ishlangan ishlar ko'p emas. Chunki ular keskin ajralib namoyon bo'lmaydi. Odatda bu tebranishlar chiziqlarida yuqori chastotali siljish va intensivlikning ozgina o'zgarishi qayd qilinadi. Ulardan ba'zilarmi ko'rib o'tamiz. Masalan (5) da aytilgan spektrlarda erkin amino grappa yutilish chiziqlari vaziyatiga nisbatan kichik va katta chastotalarga tomon SNH 2 chastotaning o'zgarishi va yangi yutilish chiziqlarining paydo bo'lishini turli strukturali vodorod bog'lanishga ega bo'lgan molekulalararo komplekslarning paydo bo'lishi bilan tushuntirish mumkin. Bunday komplekslarning mavjudligi birlamchi aminlarning NH 2 guruxi valent tebranishlar spektrlarini o'rganish natijasida isbot etiladi. Proton donor erituvchili birlamchi aminlarga vodorod bog'lanish hosil bo'lganda SNH 2 chiziqlarining integral intensivligi oshishini azot atomining bo'linmagan juft elektronining proton donor tomonga siljishi natijasida N-H bog'lanishlardagi depol momenti kattaligi oshishi bilan bog'langan. Vodorod bog'lanishlarning BC da kuzatilgan xillari SNH 2 P chiziqlaming integral intensivligi pasayishi bilan N-H bog'lanishlarining qutblanishi, yoki o'zgarmaydi, yoki bir muncha kamayadi [14]. Birlamchi ammo gruppa deformasion tebranishlari chiziqlardagi quyidagi natijani beradi: SNH 2 chiziqlarining yuqori chastotalari siljish va ularning integral, intensivligining pasayishi SNH 2 guruxining donor proton (proton beruvchi) sifatida vodorod bog'lanishini hosil qilishida qatnashish belgisi deb hisoblash mumkin. CNH 2 chiziqlaming past chastotaga siljishi va ularning integral intensivligining oshishi birlamchi amin gruppaning (akseptor) proton qabul qiluvchi sifatida vodorod bog'lanishni hosil qilishda qatnashish belgisi deb

hisoblash mumkin. Vodorod bog'lanishning barcha belgilari yaqqol namoyon bo'ladigan molekulalardan biri asetillin hisoblanadi. Asetillin bir tomondan donor (proton beruvchi) va ikkinchi tomondan S=S bog'lanishdagi  - elektron akseptor sifatida elektronni qabul qiluvchi rolini o'ynaydi. Vodorod bog'lanishning spektral namoyon bo'lishi goloidovodorodlar misolida infraqizil yutilish spektri yordamida batafsil o'rganilgan.

II-BOB AMALIY QISM 2.1. Tajriba qurilmasining optik tuzilishi va uning ishlash usuli DFS-52 spetrometri lazer manbai yordamida yoritilgan suyuq, kristall, polikristall moddalarda kombinatsion sochilish spektrini olish va qayd qilish uchun mo’ljallangan. Shuningdek, bu spektrometr molekulyar spektroskopiya oblastida fizika-ximiyaviy tekshirishlar, ya’ni suyuqliklar (loyqa), suy aralashmalari, kristallar, plyonkalar va kraskalar tarkibi va tuzilishini o’rganishadi va ishlatishi mumkin. Spektrometrning tarkibi: Spektrometrning tarkibiga almashtiruvchi difraksion panjarali qo’shaloq monoxromator, qabul qiluvchi blok, yoritish qurilmasi, chastotametr va hisoblash qurilmasiga ega bo’lgan electron qayd qiluchi qurilma. ERU-53, termoelektrik sovutgichli blok pitaniyasi, alfovit raqamli va yozuvchi qurilma (prgrammani tayyorlash sistemasi) -15 IPG-32-003 ga kiruvchilar, labaratoriya o’zi yozuvchi asbobi LKS4-003, ulash kabellari va o’tkazgichlari komplekti, almashtirish va ixtiyoriy qismlari kiradi. Ishlash prinspi:Tekshirilayotgan namunali monoxromatik yorug’lik bilan nurlantirililganda sochilgan yorug’likning spektrida chiziqlar (kombinatsion sochilish chiziqlari) kuzatiladi. Bu chiziqlarning chastotasi namunaga tushayotgan nur chastotasi bilan molekulaning xususiy  chastotasi kombinatsiyasidan iborat bo’ladi. Kombinatsion sochilish spektrining intensivligi kichik bo’lib, ularni qayd qilish uchun yorug’likni kam soluvchi monoxramatorlardan foydalanish zarur. Shuningdek, shovqini kam va etarlicha stabil bo’lgan qayd qilishning sezgir sistemalaridan foydalanish kerak. DFS-52 spektrometrida uyg’otuvchi manba sifatida seriyali lazerlar ishlatiladi. Spektrni tekshirish uchun yorug’likni kam sochuvchi difraksion panjarali qo’shaloq monoxramatodan foydalaniladi. Spektrni qayd qilish sovitib turiladigan fotoelektron ko’paytirgich yordamida amalgam oshiriladi. Hisoblash qurilmasi spektrlarining ketma-ketligi va spektrial diapazonining berlgan qismida signallarning ketma –ket qayd qilinishi, olingan natijalarning matematik qayta

ishlanishini va natijalarini qayd qiluvchi asbobga chiqarishini ta’minlaydi. Optik sxemasi Spektrometrning optik sxemasi yoritish sistemasi, qo’shaloq monoxramator va qabul qiluvchi qurilma elementlaridan iborat. Yoritish sistemasi lazer nurining tekshirilayotgan namuna tekisligiga fokuslanishini ta’minlaydi, namunadan sochilgan nurlanishni yig’adi va uni qo’shaloq monoxramatorning kirish tirqishiga yo’naltiradi. Ikkilangan ko'zguli monoxramator almashtiruvchi difraktsion panjaraga ega bo'lib u uyg'otuvchidan 20 sm -1 masofada 8 dan 25 sm -1 /mm gacha teskari chiziqli dispertsiyani ta'minlaydi. Qabul qilish blokining qayd qilish kanaliga o'rnatilgan obektiv fotoelektron ko'paytirgichni qabul qilish maydonida monoxramator qorachig'ining ta'sirini beradi. Qabul qilish bloki (taqqoslash kanalining) oldiga o'rnatilgan yorug'lik o'tkazgich unga lazer nurlanishining bir qismini uzatadi. Yoritish sistemasi va qabul qilish bloki bo'lgan yorug'likning kombinatsion sochilishi uchun, spektrni olish va uni elektr signallariga aylantirish (sochilish spektrometrning optik sxemasi rasmda tasvirlangan. Yorug’lik manbaidan chqqan lazerning parallel nurlar dastasi tor yo'l interfirentsion yorug'lik filterida, irisdiafragmada 2, qutblanuvchi plastinkadan 3  4/ 2/   yoki va almashtiruvchi obektivlarini 4, biri orqali namuna 5 tekisligiga fokuslanadi. Namunadan sochilgan nurlanish asferik linza 6 lardan biri orqali proektsialovchi sistemada to’planadi va parallel dasta bo'Iib obektivga 7 yo'naladi. Linza va obektiv 7 dan iborat proektsialovchi sistema namunaning tasvirini qo'shaloq monoxramatorning kirish tirqishi oldida 2,3 yoki 3,5 marta kattalashtirib beradi. Linza 6 bilan obektiv 7 orasida parallel nurlar dastasiga prizma-analizator 8 qo'yilishi mumkin. Polyarizatsion tekshirishlar o'tkazganda monoxramatorning kirish tirqishi oldiga depolyarizatsiyalovchi klin 9 qo'yiladi. Yorugiik filteri 10 spektrining 80 nm yuqori oblastida ishlaydi.

Kirish tirqishi 11 (qo'shaloq monoxromatorning) gorizontal joylashgan. Kirish tirqishining orqasiga 2 ta yassi buruvchi ko'zgudan iborat sistema 12 qo'yilgan. Bu sistema yorug'lik dastasini buradi. Monoxromatorning obektivi 13 sifatida parabalasimon ko’zgular 14 almashtirilishi mumkin. To'lqin uzunliklarining 400- 600 nm diapazonida 1800 ta chizig'i boigan panjaralar ishlatiladi. Chiqishdagi buruvchi ko'zgu 15 difraktsiyalangan yorug'likni chiqish tirqishiga 16 yo'naltiradi. 15 ko'zguni yorug'lik dastasi olganda buruvchi ko'zgu (17 yorug'likning chiqish tirqishining imitatoriga) 18 yo'naltiradi. Bu esa spektrning oblastini okulyar 20 li tirqish trubasi orqali kuzatish mumkin. Qabul qiluvchi blokka o'rnatilgan obektiv 21 asbobning qorachig'ini fotoelektron ko'paytirgichining katotiga 1dan 20 kattalashtirishda akslantiriladi. Lazerning yorug'lik dastasiga to'la foydalanish maqsadida yoritish sistemasida shaffof moddalar bilan ishlaganda sferik ko'zgu 22 qo'yiladi. Bu esa lazer nurining moddadan qayta o'tishini ta'minlaydi. Ko'zga 23 yorug’likda dastaning namunada kuzatish yo'nalishiga qarama qarshi yo'nalishda sochilgan qismdan foydalanishini ta'minlaydi [18]. Shaffofmas namunalari bilan ishlash uchun buruvchi prizma 25 va qisqa foksli linza 26 ishlatiladi. Bular lazer nurini kukun yoki suvuqlik uchun mo'ljallangan idishga proektsiyalaydi. Plastina 27 lazer nurining 1,5-2,01 ni yorug’lik o'tkazgichning 28 kirishiga uzatadi. Yorug’lik uzatgich orqali nurlanish taqqoslash kanalining qabul qiluvchisiga uzatiladi. Bunda yorug'lik oqimi intensivligini qo'pol regulirovkasi yorug’lik dastasidagi susaytiruvchi yorug’lik filteri 29 ni kiritish bilan amalga oshiriladi, aniq regulirovkasi esa 2 ta polyaroitlar 30 ni burish bilan amalga oshiriladi.

2.2. O ’ rganilayotgan ob ’ yektlarni tajribaga tayyorlash Obektlarni eksperimental tayorlash uchun o ’ sha tekshirilayotga namuna toza bo ’ lishi kerak , ya ’ ni chang va boshqa aralashmalardan holi bo ’ lishi kerak . Ozgina aralashmalar ham molekulalar sochilishidan chetlanishga olib kelishi mumkin . Tekshirilayotgan modda ximiyaviy tarkibi jihatidan ham tozalangan bo ’ lishi kerak . Tozalash vakuum ostida qayta haydashdan iborat bo’lib ikkita bir- biriga ulangan sharikdan iborat. (2.3-rasm) Eng avval moddani tozalashdan oldin shariklar va Vud trubkaasi distrlangan suv bilan toza qilib spirt bilan chayilgandan so’ng kiritish shkafida quritilgan. Tekshirilayotgan modda bir-biriga ulangan shariklardan biriga solinadi. Lekin shariklardan biri Vud trbkasiga ulanadi, ulangandan keyin shariklardan biri, ya’ni tekshirilayotgan modda solingan sharik pechkaga solinadi va ma’lum bir qaynash temperaturasigacha qizdiriladi. Natijada qizdirilayotgan sharikdagi modda solngan tarkibidagi chang zarralari suv va boshqa aralashmalar asta sekin o’sha moddaning tarkibidan chetlasha boshlaydi, ya’ni o’rganilayotgan ob’ektbug’lanib shariklardan biriga o’tib ketadi. Eksperimentga tayyorlanayotgan moddani shu yo’l aynan bir necha marta tozalaniladi va nihoyat o’zi alohida toza holicha qoladi. A sharikka suyuqlik quyilib uglekislota yordanida yoki quruq muz yordamida yaxlatilib xavosi so’rib olinadi. Vakuum qilingandan so’ng O nuqtasi kavsharlanib va pechkaga qo’yilib qayta haydaladi. B sharik qayta haydalgan suyuqlik bilan kesib oilnib Vud trubkasiga ulanadi. Vud trubkasiga ulangandan so’ng qayta haydash yo’li bilan tozalanadi va Vud trbkasiga o’tkaziladi, so’ng D nuqtadan kesib olinib Vud trubkasining tag qismi bilan yonbosh qismlaridan tashqari hamma tomoni bo’yaladi. Bundan maqsad boshqa tomonlarga sochilgan yorug’lik turlicha yutulishi uchun yuqorida aytilganidek Vud trubkasi eksperementga tayor hisoblanadi. Tekshiriladigan moddaning ximiyaviy formulasi va strukturasi tuzilishi quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.

2.1-jadval O’rganilayot gan modda Strukturaviy tuzilishi Ximiyaviy formulasi  pikolin C 6 H 7 N   pikolin molekulasining dimer agregatsiyalarini xisoblash Molekulalararo vodorod boglanish hosil bo’lishining spektoskopik namoyon bo’lishi hali to’lig’icha o’rganilmagan. Shuning uchun suyuqliklarning tuzilishi, molekulalararo vodorod bog’lanishi va molekulyar manzarasini o’rganish hozirgi kungacha dolzarbdir. Shu maqsadda suyuqdiklardan   pikolin molekulasini tanlab oldik. Tadqiqot ishimizdan maqsad,   pikolin molekulasining monomer va dimeri uchun molekulalarning o’zaro oriyentatsiyasi, bog’ uzunliklari, zaryadlar taqsimlanishi, dimer hosil bo’lish energiyalarini aniqlashdan iborat. Ushbu ishni Samarqand davlat universiteti Optika va spektroskopiya kafedrasi qoshidagi «Molekulyar spektroskopiya» nomidagi muammolar laboratoriyasi xodimlari bilan birgalikda bajardik. Laboratoriya xodimlari kombinatsion sochilish spektrlari yordamida pikolin eritmalarida assotsiatlarga tegishli spektral chizigi bo’yicha ko’plab ilmiy izlanishlar olib borgan va bu chiziqlarning murakkabligi to’g’risida fikr yuritgan. 2.1-jadval.

2.5- rasm.   pikolin molekulasida  -bog'larning hosil boiish sxemasi . ( gibridlanmagan) 2.6 - rasmda kvanto-kimyoviy xisoblash natijalari keltirilgan. 1-a) rasmda   pikolin monomeri keltirilgan bo’lib, barcha vodorod atomlari musbat zaryadlangan azot atomi esa manfiy zaryadlangan, bunda azot atomiga qo’shni turgan N 9 , N 10 va SN 3 guruhidagi vodorod atomlari zaryadlari katta. H 9 C 2 N 3 va H 10 C 4 N 3 atomlar orasidagi burchaklar 116° ga teng bo’lsa, S 1 S 2 N 8 va N 9 S 4 S 5 atomlar orasidagi burchak 120 0 ga tengdir. 1-b) rasmda suv molekulasining monomeri keltirilgan. 1-c) rasmda   pikolin va suv molekulalarining dimeri keltirilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, vodorod bog’lanish   pikolin molekulasidagi H atomi bilan suvning H atomi orasida vujudga keladi, bu bog’ uzunligi 1,924 Å ni tashkil etadi. Dimer hosil bo’lish energyasi 5,5 kkal/molni tashkil etadi.   pikolin molekulasida atomlar orasidagi masofa sezilarli ravishda o’zgargan. Zaryadlar taqsimotining o’zgarishi ham kuzatildi. Vodorod bog’lanish hosil qilgan O 30 H 31 N 3 atomlar orasidagi burchak 180 0 ga teng. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hisoblashlar piridin molekulasi suv

molekulasi bilan o’zaro molekulalararo vodorod bog’lanish hosil qilar ekan. Dimer hosil bo’lish energiyasi 5,5 kkal/mol ni tashkil etar ekan.

2.6-rasm. Kvanto-kimyoviy hisoblash natijalari: a)  -pikolin molekulasi monomeri; b) suv molekulasi monomeri; c)   pikolin va suv molekulasi dimeri

2.3.Kvanto-kimyoviy hisoblash natijalari va ularning tahlili Tajriba ma'lumotlari ko'rsa tishicha,   pikolin molekulasida asetilen molekulasida bo'lgani kabi taxminan 92,3% uglerod bor. Demak,   pikolinning eng oddiy formulasi asetilenga o'xshash — C 6 H 7 N. Lekin   pikolin bug'larining zichligi vodorodga nisbatan 39 ga teng, bir molining massasi esa 78 g ( 2D (H 2 )=2-39). Agar pikolinning formulasi haqiqatan C 6 H 7 N bo'lgan- da edi, uning bir mol massasi 78 g emas, balki 13 g boiar edi. Demak,   pikolin molekulasi yetti atom uglerod va olti atom vodoroddan va azotdan tashkil topgan (78:13=6), uning molekula formulasi esa C 6 H 7 N . Tajribalarning ko'rsatishicha yuqori temperaturada va kata-lizatorlar ishtirokida har bir molekula   pikolinga uch molekula vo-dorod birikib siklogeksan hosil bo'ladi: 2.4-rasm.   pikolin molekulasida  -bog'larning hosil bo'lish sxemasi. Bu xossa   pikolinning halqali tuzilishga ega ekanligini isbotlaydi. Shunga binoan va A. M. Butlerovning tuzilish nazariyasi qoidalariga muvofiq   pikolinning struktura formulasini ikki usulda ifodalash mumkin [14].   pikolin molekulasidagi kimyoviy bog'lar qanday joylashganligi haqidagi aniqroq tushunchani elektron bulutlari, ularning shakllari va o'zaro qoplanishlarini hozirgi zamon tushunchalariga asoslanib tasawur etish mumkm.

XULOSA 1. Mavzuga oid adabiyotlar va davriy ravishda nashr etiladigan ilmiy jurnallardan, internet materiallaridan foydalanib Bitiruv malakaviy ishining nazariy qismi yoritildi. 2. Yuksak optik rostlash talab etiladigan DFS-52 spektrometri va yorug’lik manbai 4880  Å to’lqin uzunlikli lazer qurilmasi o’rganildi, hamda ularda kombinatsion sochilish spektri qayd qilinadi.   pikolin toza holda va suv bilan aralashmasida spektr qayd etildi. 3. Tajriba natijalaridan ma’lum bo’ladiki   pikolin va suv o’rtasida vodorod bog’lanish mavjud bo’lib bu bog’lanish uzunligi 1,924 Å ga teng. 4.   pikolin va suv demir hosil bo’lish energiyasi 5,5 kkal/mol energiyani tashkil etar ekan. Zaryadlar taqsimotining o’zgarishi ham kuzatildi. 5. Vodorod bog’lanish hosil qilgan atomlar orasidagi burchaklar 180 0 C teng ekan. 6. Ushbu bitiruv malakaviy ishida o’tkazilgan tajriba va hisob-kitob natijalaridan foydalanib metil spiriti va shu kabi uglevodorodlar birikmasi ishlatiladigan ishlab chiqarish korxonalariga amaliy tavsiyalar berish mumkin.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent-“O’zbekiston” -2009 y 2. I.A.Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” 12- noyabr 2010 yil 3. М.В.Волькенштейн “Строение и физические свойство молекул” М.Л.1995г. 4. . А.Вебр “Cпектроскопия в газах и жидкоскопиях” Москва-1982г 5. Г.Л.Бaxшиев “Введение в молекулярная спектроскопия” Санк- Петурбург-1990 й. 6. Г.Герцберг “Колебательные и врашателные спектры многоатомныx молекул” М. 1979 г. 7. Г.Герцберг “Спектры и строение двуxатомныx молекул” М.1949 г. 8. . M.A.Ельяшевич “Атомная и молекулярная спектроскопия” Мю 1962 г. 9. М.М. Сущинский “Cпектры К.Р. молекул и кристаллов ” М. “Наука”- 1969г. 10. И.Брандмюллер, Г.Мазер “Введение в спектроскопию К.P.C” Москва “Мир”-1984г 628с. 11. М.В. Вукс “Рассеяние света в газах , жидкостех и расторах изд ”ЛГУ.1977г 12. А.К.Атaхaджаев,Ф.Х.Тухватуллин“Cпектральное распределение интенсивности крими линии Релей рассеяния жид-костей и растворов ”Т. Фан. 1981г 13. 13.Ф.Х.Тухватуллин А.Ж.Жумабоев ва бошқалар “Оптика” Самарқанд 2004 й 14. Д.Пементал, Мак-Клеллан Водородная связ. Л-1964 г 15. М.В.Волькенштейн “Молекулярная оптика” ГТИ.1951г 16. И.А. Фабелинский “Молекулярное рассеяние света ”М.Наука.1965г. 17. И.Л. Мандельштам УФН 1965г Т.58С.381-286.

18. “Международная конференция по молекуларная спрек-троскопии” материаллари.Самарканд 29-31 май 2006 й 19. B.T.Qo’yliyev “Optika” Toshkent-2009 y. 20. F.H.Tukhvatullin, A.Jumaboev, H.Hushvaktov,A,Absanov, G,Sharipov. Journal of Atomic, Molekular, and Optikal Physics(in press). 21. K.C.Janda, J.C.Hemminger, JS.Winn, S.E.Noviek, S.J.Harris, W.J.HKlemperer. J.Chem. Phys.63,, 1419 (1975). 22. P.Hobza, Z.Havlas.Chem.Rev.100,4253-4264(2000). 23. M.J.Frisch, G.W.Trucks, H.B.Schlegel, Gaussian 98.-Gaussian, Inc.,Pittsburgh PA,1998. 24. bankreferatov.ru. kasu.uz. http: // college. ru/ physies/ index. php 25. www. ziyonet.uz. 26. www. astrin.uz. 27. www. fvat.uz.

Похожие

Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish

Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish

Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish