Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish - Химия - Дипломные работы

Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2259.5 KB

Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish

Mundarija I. Bob. Vodorod atomi va uning tuzilishi ………………………………… .... . 1.1. Markaziy simmetrik maydonda vodorod atomi………………………....... 1.2. Bor postulatlari. Atom tuzilishining Bor nazariyasi ……….......................... 1.3. Vodorod atomi uchun Shredenger tenglamasi ……………………………. II.Bob. Vodorod atomi spektridagi qonuniyatlar ………………………… ... 2.1. Balmer seriyasi va Balmerning umumlashgan formulasi………………........... 2.2. Ritsning kombinatsion prinsipi va spektral termlar…………………................ 2.3. Vodorod bombasi va undan energetik maqsadlarda foydalanish ……… .......... . Xulosa ................................................................................................................... Adabiyotlar ……………………………………………………………………..

Kirish Vodorod atomi Mendeleyev davriy sistemasidagi birinchi element bo‘lib, tuzilishi jihatdan eng sodda atom hisoblanadi. Vodorod tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, har kuni iste’mol qiladigan suvimizning asosiy tarkibini vodorod atomi tashkil etadi. Vodorod atomining kvant tabiatini o‘rganishda Shredenger tenglamasidan foydalanamiz. XX asrga kelib Nils Bor vodorod atomi uchun modelni taklif etdi. Modelni tushuntirishda postulotlardan foydalandi. Keyinchalik Bor nazariyasi yaratildi, bu nazariya tuzilishi jihatidan ham klassik ham kvant tushunchalaridan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Vodorod atomi va uning nurlanish, yutilish spektridagi qonuniyatlarni tushuntiradigan Balmerning umumlashgan formulasi haqida ilmiy ma’lumotlar olish imkonini beradi. Shu sababli mavzuni “Vodorod atomi va uning spektridagi qonuniyatlarni o‘rganish” deb tanladik. Tadqiqot predmeti va obyekti: BMI da tadqiqot obekti qilib vodorod atomi va spektri tanlangan. Vodorod atomining tuzilishini tushuntiradigan Bor nazariyasi va Bor postulotlarini o‘rganish tadqiqot predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari: Vodorod atomi ichki tuzilishini tushuntiradigan spektral seriyalar va spektral termlarning xususiyatlarini o‘rganish. Vodorod atomining fizik xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlar keltirish. Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili: Vodorod atomi tuzilishi va uning spektridagi qonuniyatlar tajribada yaxshi o‘rganilgan. Tajriba natijalari asosida keltirilgan ilmiy manbalardan foydalanib Vodorod atom tuzilishida spektral seriyalar va termlarning amaliy jihatlari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va ahamiyati: Mavzuga oid ilmiy manbalar va kerakli adabiyotlardan foydalangan holda vodorod atom tuzilishida markaziy simmetrik maydonning o‘rniga doir hozirgi kunda mavjud

ma’lumotlardan foydalangan holda nazariy jihatdan tahlil qilib o‘rgandik. Ushbu malakaviy bitiruv ishidan Atom fizikasi, Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi fanlarini o’qitishda, BMI va MD lari tayyorlashda foydalanish mumkin. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev [1]. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Vodorod bombasi va undan energetik maqsadlarda foydalanish haqida batafsil ma’lumot olindi. Bitiruv malakaviy ishini tuzilishi: Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlarni, .... ta rasmni o‘z ichiga olgan. ...- sahifada bayon etilgan.

I. Bob. Vodorod atomi va uning tuzilishi 1.1. Markaziy simmetrik maydonda vodorod atomi Vodorod (Hydrogenium), H— Mendeleyev davriy sistemasi ning birinchi guruhiga mansub kimyoviy element; atom massasi 1,00797. Odatdagi sharoitda rangsiz, hidsiz gaz boʻlib, taʼmi yoʻq. Metallarga kislotalar taʼsir ettirilganida yonuvchi gaz ajralishi XVI va XVII asr kimyogarlarining asarlarida koʻp eslatib oʻtiladi. 1766 yilda ingliz kimyogari Kavendish ajralayotgan gazni yigʻib tekshirib, "alangalanuvchi havo" deb atadi va ana shu gaz flogiston boʻlsa kerak, deb oʻyladi. 1783 yilda Lavuaze suvni analiz va sintez qilish yoʻli bilan uning tarkibi murakkab ekanini isbot etdi. 1787 yilda esa "alangalanuvchi gaz"ni yangi element deb taʼrifladi va unga hozirgi hydrogene (yun. hydro—suv va gennao—tugʻdiraman) nomini berdi. Ruscha "Vodorod" nomini 1824 yilda Vodorod Solovev taklif etgan. Vodorod tabiatda keng tarqalgan boʻlib, Yer poʻsti (litosfera va gidrosfera) dagi miqdori ogʻirligi boʻyicha 1%, atomlar soni boʻyicha 16% ni tashkil etadi. Yerda eng koʻp tarqalgan birikma — suv (ogʻirligi boʻyicha 11,19% Vodorod) tarkibida hamda koʻmir, neft, tabiiy gazlar, tuproq, shuningdek, hayvon va oʻsimlik organizmlari (yaʼni oqsillar, nuklein kislotalar, yogʻlar, uglevodlar va b.) tarkibida uchraydi. Vodorod erkin holda juda kam, tabiiy gazlarda ozgina, atmosferada juda oz boʻladi. Yer atrofida protonlar oqimi sifatida Yerning ichki ("proton") radiatsion mintaqasini hosil qiladi. Fazoda eng koʻp tarqalgan element hisoblanadi. Plazma sifatida Quyosh va koʻpchilik yulduzlar ogʻirligining yarmini, yulduzlararo muhit hamda gaz tumanliklarining asosiy qismini tashkil etadi. Bir qator sayyoralarda H 2 sifatida erkin hodda, metan CH 4 , ammiak NH 3 , suv H 2 O, =CH, =NH, —ON, =SiH, =RN va b. radikallar sifatida uchraydi. Oddiy vodorod ikki barqaror izotop: yengil vodorod yoki protiy ( 1 H) va ogʻir vodorod yoki deyteriy ( 2 H yoki D) lardan iborat. Tabiiy birikmalarida bir atom 2 H ga oʻrtacha 6800 ta 1 H toʻgʻri keladi. Radioaktiv izotopi — oʻta ogʻir vodorod yoki tritiy ( 3 H yoki T) sunʼiy yoʻl bilan olingan. Buning yarim yemirilish davri T 1/2 =12,262 y. Tabiatda tritiy kosmik nurlar neytronlarining taʼsirida azotdan hosil

boʻladi. Juda beqaror izotopi 4 H ham olingan. Vodorod atomi boshqa elementlarinikiga nisbatan oddiy boʻlib, yadro va bitta elektrondan iborat. Elektronning yadro bilan bogʻlanish energiyasi (ionizatsiya potensiali) 13,595 eV ga teng. Vodorod maʼlum moddalar ichida eng yengili boʻlib (havodan 14,5 baravar yengil), zichligi 0,0899 g/l (normal sharoitda 0° va 1 atm). Vodorod — 252,6° da qaynaydi (suyuqlanadi) va — 259,1° da suyuqlanadi (qotadi). Barcha gazlar ichida vodorod eng koʻp issiq oʻtkazuvchandir. Vodorod suvda kam eriydi (20° va 1 atmda 0,0182 ml/g), lekin metallar (Ni, Pt, Pd va b.) da, ayniqsa palladiyda yaxshi eriydi. Oddiy sharoitda molekula holidagi vodorod faol emas, bunday holda faqat metallmaslar bilan (ftor, nur taʼsirida xlor bilan ham) birika oladi. Qizitilganda koʻpgina elementlar bilan birikadi. Atom holidagi vodorod molekula holidagi vodorodga nisbatan kimyoviy jihatdan juda faol hisoblanadi. Vodorod kislorod bilan suv hosil qiladi: H 2 +1/2O 2 =H 2 O; bunda 68,3174 kkal/mol issiqlik ajraladi (25° va 1 atm.). Odatdagi sharoitda reaksiya sekin, 550° dan yuqorida esa portlash bilan boradi. Vodorod-kislorod aralashmasining portlash chegaralari 4 dan 92% H 2 gacha, vodorod-havo aralashmasiniki esa 4 dan 74% H 2 gacha (2 hajm H 2 va 1 hajm O 2 aralashmasi qaldiroq gaz deb ataladi). Vodorod oksidlardan kislorodni tortib ola olishi sababli koʻpgina metallarni qaytarish maqsadlarida ishlatiladi.

Tashqi elektron qobig‘ida bitta elektron (valent elektron) harakat lanayotgan atom bir elektronli atom deyiladi. Bir elektronli atomlar ga vodorod va vodorodsimon atomlar kiradi. Vodorod atomi eng oddiy atom tizimi bo‘lib, u proton va elektrondan tuzilgan. Yadro maydonida bitta elektron harakatlanadi. Proton va elektron orasida elektr tortishish kuchi ta’sir qiladi. Proton massasi elektron massasidan bir necha marta m p =1836 m e kattadir, shuning uchun protonni (yadroni) deyarli tinch holatda deb qabul qilish mumkin. Klassik tasavvurlarga asosan vodorod atomi tuzilishi 1.1-rasmda ko‘rsatilgan. Yadro to‘g‘ri burchakli koordinata tizimi boshida joylashgan. Elektron yadro atrofida r o‘lchamli orbita bo‘ylab Kulon tortishish kuchi ta’sirida harakatlanadi. Elektronning potensial energiyasi : 2 0( ) 4 е U r r ( 1 .1) ( 1 .1) formulada e – elektron zaryadi,  0 – vakuum uchun dielektrik doimiylik,  0 =8,85∙10 –12 f/m , r – elektron orbitasi radiusi. Kvant mexanikasi nuqtai nazaridan elektron Kulon potensial chuqurligida joylashgan to‘lqinlar tizimidan iborat. Bundan esa tur g‘un to‘lqinlar tizimi mavjud bo‘lishligi kelib chiqadi. Bu to‘lqinlarning har biriga to‘liq energiyaning mumkin bo‘lgan qiymati mos keladi. Bunday holda to‘lqin tengla masini uch o‘lchamli ko‘ri nishda yozish talab qilinadi. Vodorod atomi statsionar holatda bo‘lgani uchun vaqt ga bog‘liq bo‘lmagan Shre dinger tenglamasidan foyda lanish qulaydir. Bunda to‘liq energiya quyidagicha: 2 . 2 P E U m   (1.2)

1.1-rasm . Klassik tasavvurlarga asosan vodorod atomi tuzilishi To‘g‘ri burchakli uch o‘lchamli koordinatalar tizimida Gamilton operatori quyidagicha ko‘rinishda yoziladi: 2 2 2 2 2 2 2ˆ . 2 H U m x y z               (1.3) Masalaning simmetrik bo‘lganligidan sferik koordinatalar tizimi dan foydalaniladi. Bunday sistema 1 .1-rasmda keltirilgan. Rasmda radius vektor – r , qutb burchagi –  , azimut burchagi –  sferik koordinatalar hisoblanadi. Dekart koordinatalar x,y,z va sferik koordinatalar r,  ,  orasida quyidagicha bog‘lanish mavjud :            cos sin sin cos sin r z r y r x (1.4) ( 1 .4) da keltirilgan formulalar orqali dekart koordinatalar tizimidan sferik koordinatalar tizimiga o‘tamiz. Gamilton operatorini sferik koordinatalar tizimida yozib, ma’lum matematik amallarni bajargan dan so‘ng Shredingerning statsionar tenglamasini quyidagi ko‘rinish da yozish mumkin:

2 2 2 2 2 2 2 2 2 0 1 1 sin 2 sin 1 , sin 4 r m r r r r е E r r                                                      ( 1 .5) Endi to‘lqin funksiyasi r,  va  ga bog‘liq bo‘ladi. ( , , )r      ( 1 .6) Hosil qilingan ( 1 .5) tenglamaning yechimi uchta koordinata funksiyasi ko‘paytmasi ko‘rinishida bo‘ladi. ( , , ) ( ) ( ) ( )r R r         (1.7) (1.7) ifodani (1.5) formuladagi Shredinger tenglamasiga qo‘yamiz va 2 mr 2 / ћ 2 ga ko‘paytiramiz, u vaqtda: 2 2 2 2 2 2 2 0 sin sin sin 2 0, 4 d dR R d R d d r dr dr d d d mr е E R r                                       (1.8) (1.8) tenglamani  = R   ga bo‘lsak, hadlari r ga bog‘liq va  ,  larga bog‘liq bo‘lmagan ifoda hosil bo‘ladi. Bu holat ikki qismni guruhlashga yordam beradi: r ga bog‘liq bo‘lgan radial va  ,  ga bog‘liq bo‘lgan burchak qismlaridir. Ularning har biri bir xil bo‘lgan qandaydir doimiy songa teng qilib olinadi. Bu doimiylik sifatida ℓ ( ℓ +1) qabul qilingan . 2 2 2 2 0 2 ( 1) 4 d dR mr е r E R R dr dr r                    , (1.9) va )1 ( sin sin 1 sin 1 2 2 2                 d d d d d d . (1.10) (1.10) tenglamani ikki qismga ajratish mumkin: birinchi faqat qutb burchagi  ga, ikkinchisi faqat azimut burchagi  ga bog‘liq bo‘lgan qismlardir. Buning uchun (1.10) tenglamani sin 2  ga ko‘paytirib, hadlarni guruhlash kerak: 0 sin)1 ( sin sin 1 2 22                   d d d d d d , (1.11)

(1.11) ning har bir qismini doimiy kattalikka tenglashtiramiz. Hosil bo‘lgan tenglamalarning istalgan yechimi ℓ ning parametr ko‘rinishi dagi tegishli qiymatiga ega bo‘ladi. Bo‘linma doimiyligini 2m bilan belgilaymiz. Tenglamaning har ikki qismini 2m ga tenglashtirib va kerakli matematik amallarni bajargandan so‘ng quyidagi ikkita tenglama hosil bo‘ladi: )1(sin sin 1 sin 2 2              dd d dm (1.12) 0 2 2 2       m d d (1.13) Shunday qilib, vodorod atomining ideallashtirilgan modeli uchun Shredingerning sferik koordinatalar tizimidagi to‘lqin tenglamasi uchta (1 .9), (1.12) va (1.13 ) tenglamalarga ajratiladi. Tenglamalar ning har biri faqat bitta koordinataga bog‘liq. Bu tenglamalarni ko‘rib chiqaylik. 1. Azimutal tenglama . (1.13) ifodada keltirilgan azimutal to‘lqin tenglamasi z o‘qi atrofida aylanayotgan de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglama garmonik ossillyator tenglamasi bilan o‘x shash bo‘lib, ikkita haqiqiy yechimga va bitta kompleks davriy funksiyaga ega bo‘ladi, ya’ni:                 im A m A m A cos sin (1.14) Agar atom z o‘qi atrofida to‘liq bir marta aylansa,  funksiya dastlabki holatini oladi va azimut burchagi yana  ga teng bo‘ladi. m ℓ  kattalik 2  ga karrali bo‘lganda har safar (1.14) funksiyaning bunday sharti qondiriladi.  radianlarda o‘lchanadi, u holda m ℓ butun son qiymatlariga ega bo‘lishi kerak. Lekin, m ℓ ning nolga teng qiymatini va qarama-qarshi tomonga aylanishini hisobga olish zarur. U vaqtda m ℓ ning mumkin bo‘lgan qiymatlari quyidagicha bo‘ladi:

m ℓ = 0,  1,  2,  3,… (1.14a) “–” ishora qarama-qarshi tomonga aylanishini bildiradi, m ℓ ning bu qiymatlarining kvadrati (1.14) dagi turli xususiy funksiyalarga tegishli bo‘lgan xususiy qiymatlardir. O‘z navbatida bu qiymatlar azimutal tenglamaning mumkin bo‘lgan yechimlaridir. Doimiy kattalik m ℓ vodorod atomini xarakterlaydigan kvant sonidir. m ℓ – orbital magnit kvant soni deyiladi. 2. Qutb koordinatalaridagi tenglama . (1.12) tenglama qutb teng lamasi bo‘lib, qutb burchagining dastlabki holatiga nisbatan o‘zgar ganidagi de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglamaning yechimi Lejandrning bog‘langan polinomlari kabi bo‘ladi va quyidagicha ifodalanadi: )(cos lm ( 1 .15) Bu polinomlar cos  va m ℓ , ℓ doimiyliklarga bog‘liq bo‘ladi. m ℓ musbat va manfiy butun sonlarni hamda nol qiymatlarni qabul qilgani uchun qutb burchagi 0 dan  gacha o‘zgaradi. Lejandr polinomlari xossasiga asosan ( 1 .15) ifodadagi yechim ℓ butun sonlar ga teng va m ℓ ning absolyut qiymatidan katta yoki teng bo‘lgan qiy - matlaridagina to‘g‘ri bo‘ladi. Bunday shartdan ikkinchi kvant son – orbital kvant sonining qabul qilishi mumkin bo‘lgan son qiymatlari kelib chiqadi, ya’ni: ℓ =0, 1, 2, 3,… ℓ m ℓ ning absolyut qiymatidan katta yoki teng bo‘lganligidan ℓ =0 bo‘lsa, m ℓ =0 yoki ℓ =1 bo‘lsa, m ℓ 0 yoki  1 qiymatlariga teng bo‘lishi mumkin, ya’ni: m ℓ =0,  1,  2,  3, …,  ℓ. Umumiy holda ℓ ning har bir berilgan qiymatiga ( 2 ℓ +1 ) yechim to‘g‘ri keladi. Yoki buni quyidagicha ta’riflash mumkin: ℓ ning har bir berilgan qiymatiga to‘g‘ri keladigan holat m ℓ ga nisbatan ( 2 ℓ +1 ) ga karrali turlangan (“aynigan”) bo‘ladi. Agar ℓ ning har bir qiymatiga to‘g‘ri keladigan ( 2 ℓ +1 ) sondagi energiyalarning xususiy qiymatlari o‘zaro teng bo‘lsa, bunday holat lar “aynigan” deyiladi. Ikkinchi tomondan, qandaydir biror fizik hodisalar ta’sirida xususiy qiymatlar ga

ajral sa , u holda turlanish (“aynish”) yo‘qoladi, hosil bo‘lgan holat lar turlanmagan (“aynimagan”) deyiladi. 3. Radial tenglama . ( 1 .9) to‘lqin tenglamasi radial tenglama bo‘lib, protondan uzoqlik masofasi r ga bog‘liq ravishda de-Broyl to‘lqin funksiyasini ifodalaydi. Bu tenglamaning yechimi Lejandr polinomi L n,e ( r ) ko‘rinishda bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi:, ,( ) ( ) nr n nR r е r L r     ( 1 .16) Bunda n – noldan farqli bo‘lgan istalgan butun musbat son, ℓ – orbital kvant son, n – esa bosh kvant son deyiladi. Lejandr polinomi xossasiga asosan ( 1 .16) yechim to‘g‘ri bo‘lishi uchun n > ℓ +1 bo‘lishi kerak. Bunday shartdan n ning qabul qilishi mumkin bo‘lgan son qiymatlari kelib chiqadi. Shunday qilib, uch ( 1 .9), ( 1 .12) va ( 1 .13 ) tenglamalardan vodorod atomi uchun bir-biri bilan quyidagicha bog‘lanishda bo‘lgan uchta kvant sonlar tizimi hosil qilindi: Bosh kvant son n = 1, 2, 3,…; Orbital kvant son ℓ = 0, 1, 2, 3,…,( n –1); Orbital magnit kvant son m ℓ = 0,  1,  2,  3,…,  ℓ n ning berilgan qiymatida ( 1 .5) formulada ifodalangan Shre dinger tenglamasining bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan yechimlarining soni quyidagicha aniqlanadi: 1 2 0 (2 1)n n       ( 1 .17) 4. To‘liq to‘lqin funksiyasi . Vodorod atomining qaralayotgan modeli uchun to‘liq to‘lqin tenglamasini hosil qilishda dastlab yuqorida hosil qilingan ( 1 .9), ( 1 .12), ( 1 .14) tenglamalarning har biri ni tegishli chegarada har bir koordinata ( r ,  ,  ) uchun normallash kerak. Hosil qilingan ifodalar ( 1 .7) tenglamadagi kabi ko‘paytiriladi. Agar hosil qilingan natijaviy to‘liq to‘lqin tenglamasi uning

xususiy funksiyalarida yechilsa, u vaqtda bu yechimlarning har biri o‘zgaruv chi amplituda bilan xarakterlanishini ko‘rish mumkin. Koordinata boshi atrofidagi fazo tugunli sirtlar bilan bo‘limlarga ajratiladi. Bunda har bir ikki qo‘shni bo‘limlarda tebranish amplitudasi faza bo‘yicha qarama-qarshi bo‘ladi. Tugunli sirtlar soni n –1 ga teng. Agar energiyaning xususiy qiymatlari kvant sonlarining aniq biror to‘plami uchun hisoblansa, hisoblangan qiymatlar faqat bosh kvant son n ga bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Bu esa qaralayotgan soddalashtirilgan model uchun tizim aynishining ifodasidir. Masalani kvant mexanikasi asosida yechishda energiyaning diskret xususiy qiymatlarini hosil qilish uchun orbita radiusining har bir qiymatida elektronning to‘liq energiyasi E , uning potensial energiyasi U ( r ) dan kichik bo‘lishi kerak. Bunday holatlar bog‘langan holatlar, electron lar esa bog‘langan elektronlar deyiladi. Agar to‘liq energiya potensial energiya U ( r ) dan katta bo‘lsa, elektron istalgan energiya qiymatiga ega bo‘lishi mumkin. Bunda elektron energiyasi kvantlanmaydi va u erkin bo‘ladi. Bog‘langan holatlar yoki bog‘langan elektronlar uchun energiyaning xususiy qiymatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi:4 2 2 2 2 20 1 ( 13, 6) , 32 1, 2, 3, ... n me E eU n n n        ( 1 .18) ( 1 .18) formula Bor nazariyasida hosil qilingan energiya formulasi bilan mos keladi. Bor nazariyasida hosil qilib bo‘lmaydigan ko‘pgina boshqa natijalar kvant- mexanik tasavvurlar asosida hosil qilinadi. Jumladan, kvant mexanikasi energetik holatlar aynishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni yoki tabiatda mavjud bo‘lgan atomlar xossalari bilan to‘g‘ri keladigan atom modelini aniqlashga imkon berdi. 1 .2-rasmda Kulon potensial chuqurligi va chuqurlikda bog‘langan elektronlar tizimiga tegishli bo‘lgan energetik sathlar sxematik ravishda keltiril gan. Xuddi shunday rasmda energetik sathlar orasida bo‘ladigan ba’zi bir optik o‘tishlar ko‘rsatilgan. Bunday o‘tish lar vodorod atomi spektrida gi Balmer seriyasini hosil qiladi. Rasm da elektronning to‘liq energiyasi nolga yaqinlashishi bilan

energetik sathlar zichlashishi tasvir langan. Elektronning to‘liq energiyasi noldan katta bo‘lganda, ya’ni E >0 da erkin harakat qiladi, bunda energetik sathlar kvantlanmaydi. Erkin elektron energiyasi diskret bo‘lmagan tutash spektrni hosil qiladi. 1 .2-rasm . Kulon potensial chuqurligi va chuqurlikda bog‘langan elektronlar tizimiga tegishli bo‘lgan energetik sathlar Shunday qilib, vodorod atomi uchun Shredinger tenglamasining yechimi uchta kvant son n , ℓ , m ℓ larga bog‘liq bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi:, , , ( ) ( ) ( ) ( ). m n m n m r R r           (1.19) Ionlashtirish energiyasi. Agar atom tashqaridan energiya qabul qilsa, elektronning energiyasi ortadi va o‘z orbitasidan yuqori bo‘lgan orbitaga o‘tadi. Agar elektronga tashqaridan berilgan energiya yetarlicha katta bo‘lsa, elektron n =  bo‘lgan orbitaga o‘tadi, ya’ni atomdan uzilib chiqadi. Natijada atom bir elektronini yo‘qotib ionlashadi, musbat ion hosil bo‘ladi. Demak, asosiy holatda bo‘lgan atomdan elektronni uzib chiqarib atomni ion holiga o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan energiya ionlash tirish energiyasi deyiladi. Z =1 va n =1 bo‘lgan asosiy holatdagi vodorod atomi uchun ionlashtirish energiyasi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

eV me Eion 6, 13 32 2 20 2 4      ifoda vodorod atomi uchun ionlashtirish energiyasini nazariy hisoblash formulasidir. Bu formula bilan hisoblangan ionlashtirish energiyasi E ion qiymati, uning tajribada hisoblangan qiymati bilan mos keladi. Uyg‘onish energiyasi. Elektronning asosiy holatdan uyg‘ongan holatga o‘tkazish uchun atomga berilishi zarur bo‘lgan energiya uyg‘onish energiyasi ( E uyg‘ ) deyiladi. Masalan, vodorod atomi uchun uyg‘onish energiyasi E uyg‘ = E bog‘ – E ion n =2 bo‘lgan birinchi uyg‘ongan holat uchun E uyg‘ = –3,40 eV – (–13,6 eV ) = 10,2 eV Bu energiya qiymati n =2 bo‘lan holatga tegishli uyg‘onish energiya sidir (birinchi uyg‘ongan holat). Bog‘lanish energiyasi . Bog‘lanish energiyasi uyg‘ongan holatda bo‘lgan atomdan elektronni uzib chiqarish uchun zarur bo‘lgan energiyadir. Masalan, n =2 bo‘lgan birinchi uyg‘ongan holatdagi atomdan elektronni uzib chiqarish uchun 3,40 eV energiya kerak. Demak, birinchi uyg‘ongan holat bog‘lanish energiyasi 3,40 eV . Agar atom asosiy holatda bo‘lsa, bu holatdagi bog‘lanish energiyasi ionlashtirish energiyasiga teng bo‘ladi, ya’ni E ion = E bog‘ =13,6 eV . Agar holat ko‘rsatilmasdan bog‘lanish energiyasi haqida gapirilsa, bunda E ion va E bog‘ lar bir xil bo‘ladi. Atomning energiya chiqarmaydigan (nurlanmaydigan) holatlari statsionar holatlar deyiladi. Atomning n =1 bo‘lgan eng kichik energiyali holati uning asosiy holati deyiladi. Atom asosiy holatda uzoq vaqt davomida bo‘lishi mumkin. Atomning n =2,3,4,... larga tegishli holatlari uning uyg‘ongan holatlari deyiladi. Uyg‘ongan holatlarning har birida atom energiyasi atomning asosiy holati energiyasidan katta bo‘ladi.

1.2. Bor postulatlari. Atom tuzilishining Bor nazariyasi Klassik fizika qonunlari o‘z mohiyatiga ko‘ra, uzluksiz jarayon larni ifodalashga qodirdir. Kimyoviy elementlar atomlari nurlanish spektridagi spektral chiziqlar - ning xarakteri atom ichidagi jarayonlar uzlukli ekanligini ko‘rsatadi. Buni birinchi bo‘lib Nils Bor tushundi va klassik fizika qonunlarini atom ichkarisidagi jarayonlarga tatbiq qilib bo‘lmasligini ko‘rsatdi. Rezerfordning atom tuzilishi planetar modeli to‘g‘ri hisoblansa da, lekin atomning energiya nurlashi jarayonini, atomlarning turg‘un ligini tushuntirishda qiyinchiliklarga duch keldi. 1913-yilda Rezer fordning atom tuzilishi modeli Nils Bor tomonidan mukammallashti rildi va bu qiyinchiliklar bartaraf qilindi. N. Bor Rezerford tajribalarida kuzatilgan, lekin klassik fizika tushuntira olmaydigan natijalarni, qonuniyatlarni tushuntirishda o‘zi ning vodorod atomi tuzilishi modelini taklif qildi. Bor model vodorod atomi tuzilishining birinchi muvaffaqiyatli modeli bo‘lib, atom tuzilishi to‘g‘risidagi tasavvurlarning rivojlanishida muhim o‘rin tutdi. Bor modeli de-Broyl gipotezasining vujudga kelishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Atom nurlanishi spektridagi qonuniyat lar, atomdagi energetik sathlar birinchi marta Bor tomonidan tushuntirildi. Vodorod atomi tuzilishining Bor taklif qilgan modeli uning quyidagi postulatlarida asoslanadi: 1. Atom uzoq vaqt statsionar holatlarda bo‘la oladi. Atom statsionar holatlarda energiyaning E 1 , E 2 , E 3 ,..., E n diskret qiymatlariga ega bo‘ladi. Atom statsionar holatlarda energiya nurlamaydi. Shuning uchun bunday holatlar statsionar holatlar deyiladi. Atomning statsio nar holatlariga statsionar orbitalar mos keladi. 2. Atomda bo‘lishi mumkin bo‘lgan statsionar orbitalardan elektronning impuls momentin r m L    , ( n =1,2,3,...) (1.20)

shartni qanoatlantiradigan statsionar orbitalargina mavjud bo‘ladi. Bunday orbitalar ijozat etilgan statsionar orbitalar deyiladi. Atomdagi statsionar orbitalar kvantlangan bo‘lib, diskret energetik sathlarni hosil qiladi. 3. Elektron energiyasi E i bo‘lgan orbitadan energiyasi E f bo‘lgan ( E i > E f ) orbitaga o‘tganda atom energiya chiqaradi. Chiqarilgan energiya har ikki orbita energiyalari farqiga teng bo‘ladi, ya’ni:f i E E h    (1 .21 ) Bu formuladan: h Е Е f i   (1.22) (1.21) formulada E i – birinchi orbita energiyasi, E f – ikkinchi orbita energiyasi,  – chiqarilgan energiya chastotasi. (1.21) munosabat atom energiya yutganda ham o‘rinli bo‘ladi. E f > E i bo‘lganda energiya yutiladi. Bunda atomga tushgan foton energiyasi atomni pastgi energetik holatdan yuqorigi energetik holatga o‘tkazadi. Masalan, agar elektron n =5 orbitadan n =4 bo‘lgan orbitaga o‘tsa, u vaqtda atom chastotasi (1.3-rasm) h Е Е 45    bo‘lgan energiya chiqaradi (chiqarish spektri hosil bo‘ladi). Agar atomga energiyasi h  = E 5 – E 4 bo‘lgan foton tushsa, bu foton atomda yutiladi va elektron bu foton energiyasi ta’sirida n =4 orbitadan n =5 orbitaga o‘tadi (yutilish spektri hosil bo‘ladi). Demak, atom energiyasi katta bo‘lgan holatdan energiyasi kichik bo‘lgan holatga o‘tsa energiya chiqaradi. Agar atom energiyasi kichik bo‘lgan holatdan energiyasi katta bo‘lgan holatga o‘tsa energiya yutadi. Buning uchun atomga tashqaridan energiya berish kerak. (1.22) ifodaga esa Bor chastotalari qoidasi deyiladi. h – Plank doimiyligi bo‘lib, uning son qiymati quyidagicha: h =6,62∙10 –34 J ∙ s . 2 h 

yoki34 34 10 05,1 14,3 2 10 62,6        J ∙ s Demak, atomda elektronlar ixtiyoriy qiymatdagi energiyaga ega bo‘lmasdan, balki energiyaning aniq qiy matlarigagina ega bo‘ ladi, bu energiyalar qiymatlari diskret spektrni hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan postulatlar asosida vodorod atomining birinchi muvaffaqiyatli modeli tuzildi. Bu modelda hisoblashlar doiraviy orbitalar uchun bajariladi. 1.3-rasm. Elektronlarning energetik sathlardagi harakati Bor modeli atom statsionar holatda nima uchun energiya nurla masligini tushuntira olmaydi. Bundan tashqari, elektron yadro atrofi da doiraviy orbita bo‘ylab harakatlanishini tajribada ko‘rsatish mum kin emas. Shuning uchun Bor modelining tadbig‘ida ma’lum chek lashlar mavjud. Keyinchalik spektroskopiyada qilinayotgan yangi kashfiyotlarga Bor modeli javob bera olmadi. Bu hol yangi fizikaviy nazariyani ishlab chiqishni talab qilar edi. Bor modeli o‘rniga hozirgi vaqtda Geyzenberg, Shredinger, Diraklar tomonidan yaratilgan atom tuzilishining kvant mexanik modeli kelgan bo‘lsada, Bor modeli statsionar holatlar tushunchalarining kiritilishida ko‘rgazmali model sifatida foydalanildi.

Bor modelini keyingi o‘n yilda Zommerfeld, Vilson va boshqalar to‘ldirdilar, aniqliklar kiritdilar. Atomda diskret energetik sathlarning mavjudligi 1914-yilda Frank va Gers tomoni dan simob atomlari bilan o‘tkazilgan tajribada tasdiqlandi. Stasionar holatlar energiyasi kvantlash qoidasi bilan aniqlanadi. Agar elektronlarning doiraviy orbitalari qarab chiqilsa, Borning ikkinchi postulatiga asosan, atomda elektronning impuls momenti Plank doimiyligiga karrali bo‘lgan shartni qanoatlantiradigan orbita largina mavjud bo‘la oladi, ya’ni,...).3,2,1 ( ,    n n r m L   (1.23) Bunda n – butun son bo‘lib, kvant soni deyiladi. (1.23) formula elektronning impuls momenti – L kvantlanganligini, uning faqat 1 ħ ,2 ħ ,3 ħ ,... bo‘lgan diskret qiymatlarnigina qabul qilishi mumkin ligini ko‘rsatadi. Bunda ħ impuls momentining birligi qilib qabul qilinadi. (1.23) formula doiraviy orbitalarni kvantlash qoidasidir. Bu qoida yordamida vodorod atomining doiraviy statsionar orbitalar o‘lchamlarini va ularga tegishli energiyalarni hisoblash mumkin. Yadro massasi elektron massasidan 2000 marta katta bo‘lganligi uchun yadro qo‘zg‘almas deb qaraladi. Elektron esa yadro atrofida radiusi r bo‘lgan aylana bo‘ylab harakatlanadi. Yadro koordinatalar tizimi boshiga joylashtirilgan bo‘lsin. Yadrodan cheksiz uzoqdagi masofada elektronning potensial ener giyasi nolga teng deb hisoblanadi. Bu vaqtda zaryadi + Ze bo‘lgan yadrodan r masofadagi elektronning to‘liq energiyasi quyidagicha ifodalanadi: k n E E Е   yoki 2 4 2 0 2   m r Ze Е   (1.24) Bu formulada: r Ze Еn 0 2 4   – elektronning yadro bilan o‘zaro tortishuv potensial energiyasi, 2 2m Еk – elektronning kinetik energiyasi, m – elektronning massasi,  – uning tezligi, e – elektronning zaryadi,  0 – vakuum uchun dielektrik doimiylik.

Elektron yadro atrofida aylanma orbitada harakatlanadi deb hisoblanadi. U holda yadro elektr maydonidagi elektronga ta’sir etadigan Kulon tortishish kuchi markazga intilma kuchga teng bo‘ladi, ya’ni r m r Ze 2 0 2 4    (1.25) (1.25) dan m  2 qiymatini topib, (1.24) ifodaga qo‘yilganda, elektron ning to‘liq energiyasi quyidagicha ifodalanadi: r Ze Е 0 2 8   (1.26) (1.25) ifodaning har ikkala tomonlarini mr 3 ga ko‘paytirib, quyida gini hosil qilamiz: 2 2 2 0 2 4 r m mr Ze    (1.27) Bu formulada o‘ng tomondagi ifoda impuls momenti kvadratidir. Shuning uchun (1.27) ni quyidagicha yozish mumkin: 0 2 2 2 4 mr Ze n   (1.28) (1.26) va (1.28) tenglamalarining tegishli o‘ng va chap tomonlarini ko‘paytirib, zaryadi + Ze bo‘lgan yadro atrofida doiraviy orbita bo‘ylab harakat qilayotgan elektronning to‘liq energiyasini aniqlash mumkin, ya’ni: 2 2 202 42 1 32 n me Z Е      (1.29) Bu formula vodorod atomida elektronning statsionar holatlari ning energiya sathini ifodalaydi. (1.29) formuladan ko‘rinadiki, elektronning to‘liq energiyasi n kvant soniga bog‘liq. n – elektron orbitalari tartib raqamini bildiradi va n =1,2,3,... qiymatlarni qabul qiladi. (1.29) formula atom chiqaradigan yoki yutadigan energiyasini ifodalaydi va uning kvantlanganligini ko‘rsatadi. n =1,2,3,... bo‘lgan - dagi energiyaning mumkin bo‘lgan qiymatlari (1.29) formula orqali hisoblanadi.

n  da energetik sathlar o‘zining E  =0 bo‘lgan chegaraviy qiymatiga tomon zichlashadi. Atomning n =1 bo‘lgan eng kichik energiyali holati uning asosiy holati deyiladi. Atom asosiy holatda uzoq vaqt bo‘lishi mumkin. Atomning n =2,3,4,... bo‘lgan holatlari ( n >1) uning uyg‘ongan holatlari deyiladi. Bu holatlarning har birida atomning energiyasi uning asosiy holati energiyasidan katta bo‘ladi. (1.29) formuladagi manfiy ishora atom tizimining bog‘langanligini va energiyaning kvantlanganligini ko‘rsatadi. (1.29) formulaga elektron massasi va zaryadi son qiymatlarini ( m =9,11∙10 –31 kg , e =1,6∙10 –19 Kl ) qo‘yib hisoblanganda:,...3,2,1 , /6. 13 2   n eV n Еn (1.29a) formula hosil bo‘ladi. (1.29a) formula orqali n ning turli qiymatlariga to‘g‘ri keladigan energiya hisoblanganda energiyaning quyidagi qiymatlari hosil bo‘ladi: n = 1 E 1 = – 13,55 eV ; n = 2 E 2 = – 3,38 eV ; n = 3 E 3 = – 1,5 eV ; n = 4 E 4 = – 0,84 eV ; n = 5 E 5 = – 0,54 eV ; n = 6 E 6 = – 0,38 eV . Hisoblangan energiya qiymatlaridan ko‘rinadiki , orbita radiusi ortishi bilan elektronning manfiy qiymatli energiyasi kamayib boradi . E  0 da energetik sathlar zichlashib boradi. E >0 da elektron erkin bo‘ladi va energetik sathlar kvantlanmaydi, uzluksiz spektr hosil bo‘ladi. Shunday qilib, elekton energetik sathlari energiyasi kvantlangan bo‘lib, (1.29) yoki (1.29a) formulalar bilan aniqlanadigan diskret qiy matlarga ega bo‘ladi. Endi Borning uchinchi postulatidan foydalana miz. Elektron n i statsionar orbitadan n f statsionar orbitaga o‘tganda, atom yorug‘lik kvanti chiqaradi. Uning energiyasi quyidagicha aniqlanadi:

f i E E h   (1.30) energiya uchun yozilgan (1.29) formulaga asosan (1.30) formulani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:           2 2 2 202 42 1 1 32 i f f i n n me Z E E h     (1.31) n i va n f lar yuqori E i va pastki E f energetik sathlarga tegishli bo‘lgan kvant sonlardir. (1.31) formula vodorod atomining spektrini tahlil qilish asosida hosil qilingan. (1.31) formuladan atom chiqaradigan energiya chastotasini hisoblash formulasini hosil qilish mumkin, ya’ni:          2 2 2 02 42 1 1 32 i f n n h me Z с     Bunda 2 h  ; 2h va   c  ekanligi hisobga olinganda, atom chiqaradigan foton energiyasining to‘lqin uzunligini aniqlash mumkin bo‘lgan formula hosil bo‘ladi, ya’ni         2 2 3 203 42 1 1 64 1 i f n n с me Z     (1.32) Bu formulada: c m e Z R 3 20 3 4 2 64     (1.33) R – Ridberg doimiyligi deyiladi. (1.33) ifodada vodorod atomi uchun Z =1, u holda c m e R 3 20 3 4 64     (1.34) U vaqtda (1.32) formulani quyidagicha yozish mumkin.         2 2 1 1 1 i f n n R  (1.35) (1.35) formula empirik formula bo‘lib, shvesiyalik olim Yu.R.Rid berg tomonidan ishlab chiqilgan. Ridberg doimiyligi bir sm da joylashadigan to‘lqin sonini bildiradi. (1.35) formulaga kiradigan fizik kattaliklar e,m,ħ larning son qiymatlarini

qo‘yib hisoblanganda, R ning nazariy hisoblangan qiymati hosil bo‘ladi: R =109737 sm –1 . R ning bu qiymati tajribada spektroskopik usul bilan aniqlangan qiyma tiga juda yaqindir. Bu esa vodorod atomi energetik sathlari energiyasini aniqlash uchun Bor tomonidan ishlab chiqilgan (1.29) formulaning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Bor nazariyasi atomda bo‘lishi mumkin bo‘lgan statsionar orbitalarning radiusini hisoblashga imkon beradi. (1.28) formuladan statsionar orbita o‘lchami aniqlanadi. ,...3,2,1 , 4 2 2 2 0     n n m e h r r n  (1.36) Atomdagi birinchi statsionar orbita o‘lchami aniqlanganda n =1 deb olinadi (atomning asosiy h olati). U vaqtda: 53.0 4 2 2 0 1   m e h r  Å r = r B = 0,53 Å bunda r B – Bor orbitasi radiusi deyiladi. Bu natija gazlar kinetik nazariyasi beradigan qiymat bilan mos keladi. (1.36) formuladan: r n = n 2 r 1 (1.37) (1.37) formula atom statsionar orbitalari radiuslari (o‘lchamlari) kvantlanganligini va ularning diskret r 1 ,4 r 1 ,9 r 1 ,... qiymatlarinigina qabul qilishini ko‘rsatadi. Makrodunyo hodisalarini o‘rganishda yuzaga kelgan klassik fizika mikrodunyo hodisalariga tatbiq qilinishida prinsipial qiyinchi liklarga duch keldi. Mikrodunyo hodisalarini ifodalash uchun klassik fizika qonunlarini tatbiq qilish mumkin emasligini, yangi kvant qonuniyatlar kerakligini tushunishda Bor nazariyasi katta qadam bo‘ldi. Mikrodunyoda yangi prinsipial tushunchalar va qonunlar talab qilinadi. Bunda birinchi o‘rinda Plank tomonidan ochilgan kvant tushunchasi turishi kerak. Bor nazariyasi muhim natijalarga olib kelgan juda ko‘p tajribalarning qo‘yilishiga olib keldi. Borning ikki postulati tajribada kuzatilgan hodisalarni klassifikatsiya va

sifatiy tahlil qilishda asos bo‘ldi. Masalan, bu nazariya asosida atom va molekulalar spektroskopiyasidagi juda ko‘p tajriba natijalari klassifi katsiya qilindi va umumlashtirildi. Lekin ularni to‘liq tushunish uchun Borning ikki postulati yetarli emas edi. Ularga kvantlash qoidalarini ham kiritish talab qilindi. Kvantlash qoidasi yordamida atom energetik sathlari energiyalari hisoblanishi mumkin. Bor bir elektronli atomlarda – eng oddiy vodorod atomida elektronlarning doiraviy orbitallarini kvantlash qoidasini taklif qildi. Keyinchalik Zommerfeld Borning kvantlash qoidasini elektron harakatining elliptik orbitasi uchun umumlashtirdi. Lekin kvantlash qoidasini ko‘p elektronli atomlarga, hatto geliy atomiga qo‘llab bo‘lmadi. Lekin Bor nazariyasi yuzaga kelgan vaqtdan boshlab unda kamchiliklar mavjudligi ma’lum bo‘ldi. Bor nazariyasi sof klassik ham, sof kvant nazariyasi ham emas edi. Bu nazariya yarim klassik , yarim kvant nazariya edi. Bor nazariyasidagi kamchiliklar uning vodorod atomiga tatbiq qilinishida ko‘rinadi. Bu nazariya ishqoriy metallar spektrining dublet tuzilishini tushuntira olmadi. Bor nazariyasi asosida geliy atomi nazariyasini tuzishga bo‘lgan urinishlar befoyda bo‘ldi. Bu nazariya ko‘p elektronli atomlar kvantlanishini, almashinish kuchlari - ning mavjudligini, bu bilan molekulalardagi kimyoviy bog‘lanish larni tushuntira olmadi. Davriy bo‘lmagan harakatlarning kvantlani shi, zarralar difraksiyasi, atom statsionar holatlarda energiya chiqar masligining sabablari Bor nazariyasi doirasida tushunarli bo‘lmadi. Bundan tashqari, elektronning yadro atrofida aylanma orbitalarda harakatlanishini ham tajribada kuzatish mumkin emas edi. Bor nazariyasi orqali eng oddiy bo‘lgan vodorod atomi spektrida spektral chiziqlar chastotasini hisoblash mumkin bo‘ldi, lekin spektral chiziqlarning intensivligini va qutblanishini aniqlab bo‘lmadi. Inten sivlik va qutblanishini aniqlash uchun moslik prinsipidan foydalani ladi. Moslik prinsipi esa, faqat kvant sonlarining katta qiymatida to‘g‘ri bo‘ladi, bunda intensivlik va qutblanishni hisoblashlar klassik fizika qonunlari asosida bajariladi. Bor nazariyasi bu natijalarni kvant sonlarining kichik qiymatlariga ham tatbiq qildi. Lekin bunga hech qanday asos yo‘q edi. Shunday qilib, spektral chiziqlarning inten sivligi va qutblanishi klassik fizika nuqtai nazaridan aniqlandi. U faqat atom statsionar holatlarining mavjudligini yoki

elektronlarning statsionar orbitalarining mavjudligini ko‘rsata oldi. Bu esa klassik mexanika nuqtai nazaridan tushunarli emas edi. Klassik elektro dinamika qonunlarini ishlatish to‘g‘ri bo‘lmasada (chunki nurlanish bo‘lmaydi), elektronlarning statsionar holatdagi harakatiga klassik mexanika qonunlari tatbiq qilindi. Lekin G.Bregg hazil tariqasida shunday deydi: dushanba, chorshanba, juma kunlari Bor nazariyasiga klassik fizika qonunlarini, seshanba, payshanba, shanba kunlari kvant fizika qonuniyatlarini qo‘llash kerak. Borning ikki postulati tajribada tasdiqlangan, shuning uchun ular to‘g‘ri deb hisoblanadi. Bor nazariyasi kvant mexanikasining paydo bo‘lishidagi oraliq davr hisoblanadi. Bor nazariyasining muvaffaqiyati shundaki, bu nazariya Ridberg doimiyligi va atom o‘lchamini hisoblashlarda Plank doimiy ligi h materiyaning barcha turlarini ifodalashda universal fundamen tal kattalik sifatida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Bor modelini qo‘llash ma’lum chegaralarga ega bo‘lsada, bu model energetik holatlar va boshqa ko‘pgina tushunchalarni kiritishda qulay bo‘lgan mexanik modeldir. Bor modeli faqat postulat sifatida qabul qilingan edi. Bor nazariyasidagi kamchiliklar vodorod atomi hodisa larini kvant mexanikasi doirasida tushuntirilishi bilan bartaraf qilindi.

1.3. Vodorod atomi uchun Shredenger tenglamasi Kvant mexanikasida mikrozarraning holati to‘lqin funksiyasi bilan ifodalanadi. To‘lqin funksiyasi  harfi bilan belgilanadi va “psi-funksiya” deb o‘qiladi. Kvant mexanikasida mikrozarraning holatini klassik mexanikadagi kabi oldindan aniq aytib bo‘lmaydi. Kvant mexanikasida mikrozarraning u yoki bu holatining ehtimolligi aniqlanishi mumkin. Shuning uchun to‘lqin funksiya deyilganda, koordinata va vaqtga bog‘liq bo‘lgan shunday matematik ifoda  ( x , y , z , t ) tushunilishi kerakki, uning yordamida berilgan vaqtda mikrozarralarning fazodagi taqsimotini (joyini) aniqlash mumkin bo‘lsin. To‘lqin funksiyasi – elektr va magnit maydonlari tushunchalari kabi fizik tushunchadir. Maks Born to‘lqin funksiyasiga quyidagicha ta’rif beradi: to‘lqin funksiyasi ehtimoliyat interpretatsiyasiga ega va uning modulining kvadrati    2 fazoning berilgan nuqtasida va berilgan vaqtda zarraning topilish ehtimoliyatiga proporsional bo‘ladi. Zarraning topilish ehtimoliyati maydon intensivligi kuchli bo‘lgan sohada katta bo‘ladi. Zarraning dx uzunlik elementida topilishining ehtimoliyati quyidagicha ifodalanadi: dx P   *  Bu ifodaga normalash qoidasini qo‘llab quyidagi formulani hosil qilish mumkin: 1 *     dx   (1.38) yoki umumiy holda zarraning dV = dxdydz hajm elementida topilish ehtimoliyatini quyidagicha yozish mumkin: 1 *           dV   (1.39) (1.38) va (1.39) formulalar to‘lqin funksiyasini normalash sharti deyiladi va zarraning mavjudligini, fazoning qaysidir biror nuqtasida bo‘lishini ko‘rsatadi. Bunday normalash xususiy qiymatlarning spektri diskret bo‘lganda to‘g‘ri bo‘ladi.

Xususiy qiymatlarning spektri uzluksiz bo‘lganda,   2 dan olingan integral cheksizlikka aylanadi, shuning uchun xususiy qiymatlar uzluksiz bo‘lganda boshqa normalash shartidan foydalaniladi. Noaniqlik munosabatlaridan ko‘rinadiki, klassik fizikada ishlati ladigan deterministik prinsiplar kvant mexanikasida to‘g‘ri bo‘lmay di, chunki zarraning turgan joyi va tezligini bir vaqtda absolyut aniqlikda o‘lchab bo‘lmaydi. Demak, kvant mexanikasida zarraning trayektoriyasi to‘g‘risida gapirib bo‘lmaydi. Kvant mexanikasida faqat fazoning berilgan nuqtasida berilgan vaqtda zarraning topilish ehtimoliyatining zichligi  *  ni aniqlash mumkin bo‘ladi. Ehtimoliyatning o‘zi esa  *  dV ko‘rinishda ifodalanadi. Umuman,  funksiya fizikaviy jarayonlarni ifodalashda foyda laniladigan qulay instrument hisoblanadi. Yuqorida mikrozarralar ham zarra ham to‘lqin xususiyatiga ega ekanligi qarab chiqildi. Mikrozarralarning zarra xususiyati ularning o‘zaro ta’sirida (fotoeffekt, Kompton effekti hodisalarida), to‘lqin xususiyati esa ularning tarqalishida, interferensiya, difraksiya hodisa larini hosil qilishida namoyon bo‘ladi. P impulsga va E energiyaga ega bo‘lgan mikrozarraning to‘lqin xususiyati quyidagi ko‘rinishdagi de-Broyl yassi to‘lqin funksiyasi orqali ifodalanadi: Pr) ( ), (    Eti Ae t r   (1.40) (1.40) formulada A – doimiy son,  ( r , t ) – de-Broyl yassi to‘lqin funksiyasi, t – vaqt, r – radius vektor. Yuqorida E – energiya va P – impulsga ega bo‘lgan mikrozarra to‘lqin xususiyatiga ega ekanligi qarab chiqildi. Aniq biror yo‘nalish da erkin harakatlanayotgan zarraning holati de-Broyl yassi to‘lqin funksiyasi bilan ifodalanadi: ) ( t kri Ae     (1.41)

(1.41) formulada  – psi funksiya, k – to‘lqin soni  P k , r – radius vektor,  – doiraviy chastota, t – vaqt, 1 i – kompleks son. Lekin zarra turli kuch maydonlarida ham harakatlanishi mumkin. Bunda uning harakati murakkabroq to‘lqin funksiyasi bilan ifodalanadi. Mikrozarralarning harakatini uning to‘lqin xususiyatini hisobga olgan holda ifodalaydigan to‘lqin tenglama 1926-yilda Ervin Shredinger tomonidan taklif etildi . Shredinger tenglamasi faraz sifatida qabul qilingan, uning to‘g‘riligi bu tenglamadan kelib chiqa digan xulosalarning tajriba natijalariga mos kelishi bilan tasdiqlanadi. Shredinger tenglamasi kvant mexanikasining asosiy tenglamasi bo‘lib, norelyativistik kvant mexanikasi uchun, ya’ni yorug‘likning vakuumdagi tezligidan kichik (  << c ) bo‘lgan tezliklar uchun to‘g‘ri dir. Shredinger o‘z tenglamasini yaratgandan so‘ng, uni vodorod atomiga tatbiq qilib, energiyaning xususiy qiymatlarining spektrini hosil qildi. Bu spektr vodorod atomining Bor nazariyasi orqali hosil qilingan spektr bilan mos keladi. Shredinger tenglamasi faqat xususiy yechimlar uchun to‘g‘ri bo‘lmasdan, balki barcha yechimlar uchun to‘g‘ri bo‘ladigan umumiy tenglama bo‘lishi kerak. Shuning uchun bu tenglamaga fundamental doimiylar, masalan, Plank doimiysi, zarraning massasi, impulsi, zarra harakatlanadigan maydon kuchlari kirishi kerak. Shredinger tengla masini izlashda, uning yechimlaridan biri erkin fazoda de-Broyl yassi to‘lqini funksiyasi ekanligini ko‘rish mumkin. Shredinger o‘z tenglamasini yaratishda de-Broyl va Plank muno sabatlarini asos qilib oldi, ya’ni: P h   va  E   U holda zarraning to‘liq energiyasi quyidagi ko‘rinishda aniqlanadi: const U m P E    2 2 (1.40a)

b unda P 2 /2 m – zarraning klassik fizikadagi kinetik energiyasi, P – zarraning impulsi. Zarra erkin bo‘lgani uchun E va P kattaliklar doimiy va U – potensial energiya nolga teng deb qaraladi.  funksiya o‘z ma’nosiga ko‘ra, quyidagi shartlarni qanoatlantirishi zarur: 1.  funksiya chekli bo‘lishi kerak, chunki zarraning fazoda topilish ehtimoliyati birdan katta bo‘la olmaydi. 2.  funksiya bir qiymatli bo‘lishi kerak, chunki zarrani fazoning biror nuqtasida qayd qilish ehtimoliyatining qiymati bir nechta bo‘lishi mumkin emas. 3.  funksiya uzluksiz bo‘lishi kerak, chunki zarraning topilish ehtimoliyati saqrash yo‘li bilan o‘zgara olmaydi. Yechimi yuqorida keltirilgan shartlarni qanoatlantiradigan  funksiya uchun differensial tenglamani yechishda P – impulsni doimiy hisoblab, (1.40) formulani x koordinata bo‘yicha differensial laymiz:     2 2 2 ; x x k x ik x        (1.40) formulani y va z koordinata o‘qlari bo‘yicha differensial lashdan ham shunday munosabatlar hosil bo‘ladi. x,y,z koordinatalar bo‘yicha ikkinchi tartibli hosilalarni qo‘shish dan quyidagi ifoda hosil bo‘ladi:    2 2 2 2  P k    (1.41) bu yerda 2 2 2 2 2 2 2 z y x            2 – Laplas operatori deyiladi. (1.41) ifoda differensial tenglama bo‘lib, zarraning aniq doimiy impuls bilan qilayotgan harakatini ifodalaydi. Endi (1.40) formulada  ni doimiy deb hisoblab, (1.40) tenglamani vaqt bo‘yicha differensial laymiz:

    E i t    (1.42) E – zarraning kinetik energiyasi (1.40a) formulada U =0 bo‘lganda, E – kinetik energiyaga teng bo‘ladi). (1.42) tenglama erkin fazoda zarraning doimiy kinetik energiya bilan qilayotgan harakatini ifodalaydi. (1.41)ni (1.42) tenglamaga hadma had bo‘lib va norelyativistik mexanikada kinetik energiya E = P 2 /2 m ekanligi hisobga olinganda, quyidagi bir jinsli tenglama hosil bo‘ladi:   2 2 2      m t i   (1.43) (1.43) tenglamaga biror aniq harakatni ajratib ko‘rsatadigan xususiy kattaliklar kirmaydi. Shuning uchun (1.43) tenglama zarraning erkin fazodagi istalgan harakatlari uchun to‘g‘ri bo‘ladi. (1.43) tenglama zarraning potensial kuch maydoni bo‘lmagandagi ( U =0) Shredinger tenglamasidir. (1.43) tenglamani zarraning potensial kuch maydoni ta’sirida qiladigan harakati uchun ham umumlashtirish mumkin. Potensial kuch maydoni U ( r ) – potensial energiya bilan xarakterlanadi. Zarra harakatiga potensial kuch maydonining ta’siri hisobga olinganda, (1.43) tenglama quyidagi ko‘rinishda yoziladi:    ) ( 2 2 2 r U m t i         (1.44) (1.44) tenglama zarraning potensial kuch maydonidagi harakatini ifodalaydigan Shredinger tenglamasidir . To‘lqin funksiyasi  ning interpretatsiyasiga ko‘ra, zarralar fazoning aniq joyida to‘planmagan, zarralar aniq biror ehtimoliyat bilan fazoda “bo‘yalgan”. Bunday hol (1.44) tenglamaning yozilishida hisobga olingan bo‘lishi kerak. (1.44) tenglamada U ( r ) – zarraning fazoda mumkin bo‘lgan barcha holat larini va ularning ehtimoliyatini hisobga oladigan potensial energiya bo‘lishi kerak. Haqiqatda esa (1.44) tenglamada U ( r ) – zarralarning klassik fizikadagi potensial energiyasi, ya’ni U ( r ) – potensial may donda to‘plangan zarralarning potensial energiyasi sifatida qaraladi. Shredinger tenglamasi vaqt bo‘yicha birinchi tartibli tenglamadir. Bundan esa  – to‘lqin funksiya butun fazoda biror vaqtda

aniqlansa, vaqtning keyingi barcha qiymatlarida h am  – funksiya butun fazoda bir qiymatda aniqlanishi kelib chiqadi.  – to‘lqin funksiyasi haqiqatda kuzatiladigan namunalar bilan ehtimollik munosabatlari orqali bog‘liqdir. Bu munosabatlar holatlarning superpozisiya prinsipi bilan ifodalanadi. Superpozitsiya prinsipining bajarilishi uchun Shredinger tenglamasi  – funksiyaga nisbatan chiziqli va bir jinsli bo‘lishi kerak. Superpozitsiya prinsipi matematik shaklda ikkita mulohazada ko‘rinadi. Birinchidan, agar  1 va  2 funksiyalar Shredinger tenglamasining yechimlari bo‘lsa, ularning doimiy a 1 va a 2 koeffisentlarga (umuman olganda, kompleks) ega bo‘lgan har qanday chiziqli kombinasiyasi a 1  1 + a 2  2 ham shu tenglamaning yechimi bo‘ladi. Ikkinchidan, agar  1 va  2 to‘lqin funksiyalar tizimning qandaydir ikkita holatini ifodalasa, ularning chiziqli kombinatsiyasi a 1  1 + a 2  2 ham o‘sha tizimning qandaydir holatini ifodalaydi. Zarraning holati a 1 va a 2 koeffisiyentlarning o‘zi bilan aniqlanmasdan, balki a 1 / a 2 nisbat bilan aniqlanadi. Agar har ikkala koeffisiyentni bir xil kompleks doimiylikka ko‘paytirilsa, holat o‘zgarmaydi. Bu esa  = a 1  1 +a 2  2 funksiyani normalashga imkon beradi (agar butun fazo bo‘yicha olingan integral   *  dV to‘g‘ri kelsa). Kvant mexanikasida statsionar holat muhim o‘rin tutadi. Stasionar holat shunday holatki, bunda kuzatiladigan fizik kattaliklar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi.  – to‘lqin funksiyasining o‘zi kuzatiladigan kattaliklarga kirmaydi,  – to‘lqin funksiya prinsipial ravishda kuzatilmaydi. Kvant mexanikasi qonunlari asosida  – funksiyadan hosil qilinadigan va kuzatiladigan fizikaviy kattaliklar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasligi kerak. Statsionar holatlarda ti e r t r      ) ( ), ( (1.45) Bu formulada  ( r ) – funksiya vaqtga bog‘liq emas, doiraviy chastota –  doimiydir. Prinsipial kuzatiladigan kattaliklarning  – funksiyadan hosil qilinishini e’tiborga olmay, bu kattaliklardan biri bo‘lgan ehtimoliyat zichligi  =  *  ning (1.45) formuladagi holatda vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmay qolishini ko‘rish mumkin.

Haqiqatdan ham ehtimoliyat zichligi  =  *  (1.45) holatda vaqt o‘tishi bilan doimiy qoladi: ) ( ) ( ) ( ) ( * * r r e r e r ti ti           bu kattalik esa vaqtga bog‘liq bo‘lmaydi. Statsionar holatda  ( r ) – funksiyani aniqlash uchun (1.45) ifodani (1.44) tenglamaga qo‘yamiz:           )( 2 2 2 r U m   (1.46) ħ  – kattalik statsionar holatda zarraning to‘liq energiyasi E ni ifodalaydi. Shunday qilib, statsionar holatda to‘liq energiya uchun quyidagi tenglama hosil bo‘ladi (to‘liq energiya deyilganda, statsionar holatdagi tizim energiyasi tushuniladi): ) ( ) ( ) ( 2 2 2 r E r r U m            (1.47) (1.47) tenglamaga vaqt kirmaydi. (1.47) tenglama statsionar holatlar uchun Shredinger tenglamasi deyiladi. Vaqt o‘tishi bilan zarraning holati o‘zgarmaydigan holat statsionar holat deb ataladi. Statsionar holatda zarraning to‘liq energiyasi E o‘zgarmaydi. Zarra hech qanday to‘lqin xossasiga ega bo‘lmasa, U ( r ) funksiya klassik nuqtai nazardan aniqlanadi. Kvant mexanikasida zarraning harakati deyilganda, uning statsionar holatining o‘zgarishi tushuniladi. (1.43) tenglama (1.47) tenglamadan farqli ravishda Shredingerning vaqt bo‘yicha o‘zgaradi gan yoki umumiy tenglamasi deyiladi, ya’ni Shredingerning nostatsionar tenglamasidir. Vaqt o‘tishi bilan zarraning holati o‘zga radigan holat nostatsionar holat deyiladi. Statsionar holatlarda Shredinger tenglamasi superpozitsiya prinsipini qanoatlantiradi. Lekin energiyasi turlicha bo‘lgan statsionar holatlar superpozitsiyasi statsionar holat bo‘lmaydi. Faqat (1.47) tenglamaning yechimi bo‘lgan  ( r )ga ba’zi bir talablar qo‘yiladi. Bu talablarni  ( r ) funksiya cheksizlikda va U ( r ) – potensial funksiyaning maxsus nuqtalarida qanoatlantirishi kerak. Bunday yechimlar E ning barcha qiymatlarida to‘g‘ri bo‘lmasdan, balki ayrim qiymatlardagina to‘g‘ri bo‘ladi. Energiyaning bunday qiymatlari esa statsionar

holatlarda energiyaning tanlangan (kvantlangan) qiymatlaridir. Jumladan, vodorod atomi uchun hosil qilinadigan bunday energiya qiymatlari vodorod atomi uchun Bor nazariyasi asosida hisoblangan energiya qiymatlariga mos keladi. (1.47) tenglama superpozitsiya prinsipini hisobga olgan holda Bor chastotasi qoidasiga olib keladi. Bundan ko‘rinadiki, har bir fizik jarayon qandaydir aniq fizik kattaliklarning vaqtga bog‘liq o‘zgarishi bilan xarakterlanadi. Lekin statsionar holatlarda barcha aniq fizik kattaliklar doimiy qoladi. Shuning uchun real fizik hodisalar holatini ifodalaydigan to‘lqin funksiyasi nostatsionar bo‘lishi kerak. Kvant mexanikasining prinsipial masala larini hal qilishda Shredinger tenglamasi operatorlar orqali ifoda lanadi. (1.47) ifodada keltirilgan Shredingerning statsionar tenglama sida qavs ichidagi ifoda operator orqali quyidagicha aniqlanadi:) ( 2 ˆ 2 2 r U m H     (1.48) Bu formulada Hˆ – Gamilton operatori deyiladi. U vaqtda (1.47) ifodadagi statsionar tenglama qisqa holda quyidagi ko‘rinishda yoziladi:   E H  ˆ (1.49) ( 1 . 49 ) tenglama Shredingerning statsionar tenglamasi bo‘lib, quyida gicha tushuntiriladi:  ( r ) funksiyaga ta’sir qiluvchi Hˆ – operator  ( r ) funksiyaga ko‘paytirilgan to‘liq energiya E ga teng. Nostatsionar holatlar uchun Shredingerning vaqtga bog‘liq bo‘lgan umumiy tenglamasi ( 1 . 43 ) qisqa holda quyidagi ko‘rinishda yoziladi:   H t i ˆ    (1.50) (1.49) va (1.50) tenglamalarni taqqoslashdan energiya operatori uchun quyidagi ifoda hosil bo‘ladi: t i E     ˆ U vaqtda Shredingerning vaqtga bog‘liq bo‘lgan umumiy tenglamasi quyidagicha yoziladi:

  E H ˆ ˆ (1.51) Bu tenglamaning ma’nosi quyidagicha:  funksiyaga ta’sir qiluvchi operator Hˆ ,  funksiyaga ta’sir etuvchi Eˆ operatorga teng, ya’ni Hˆ va Eˆ lar oddiy skalyar ko‘paytuvchilar emas. To‘lqin funksiyasi  ning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi Shredinger tenglamasi (1.51) bilan ifodalanadi. (1.43) va (1.44) tenglamalar nostatsionar holatlar uchun Shredingerning vaqtga bog‘liq bo‘lgan umumiy tenglamasidir. Agar Shredingerning umumiy tenglamasi kuch maydoni ta’sir qilmagan erkin zarra harakatini ifodalasa, to‘liq energiya E istalgan qiymatlarni oladi. Bu holda (1.51) tenglamada  ( x,y,z,t ) to‘lqin funksiya koordinatalar va vaqtning funksiyasi bo‘ladi. To‘liq ener giya olishi mumkin bo‘lgan qiymatlar  ( x,y,z,t ) to‘lqin funksiyasi ning mumkin bo‘lgan cheksiz ko‘p sondagi yechimlarida ko‘rinadi. Agar erkin zarra qandaydir biror chekli hajmda bo‘lsa, uni statsionar h olatda deb hisoblab, (1.49) tenglamadan foydalanish mumkin. Bu tenglamada  ( x,y,z ) aniq qiymatlarnigina olishi mumkin. Shredinger tenglamasining chekli, bir qiymatli va uzluksiz yechimlarigina ma’noga ega bo‘ladi. II.Bob. Vodorod atomi spektridagi qonuniyatlar 2.1. Balmer seriyasi va Balmerning umumlashgan formulasi Ma’lumki, qizdirilgan jismlar o‘zlaridan yorug‘lik nurlanishi chiqaradi. Jismlarning nurlanishi atom va molekulalar ichkarisida bo‘ladigan jarayonlar bilan bog‘liq. Shuning uchun jismlarning nurlanishini o‘rganish atom va molekulalar tuzilishini o‘rganishda muhimdir. Borning chastotalar shartiga asosan atomlarning nurlanishi elektronning bir statsionar orbitadan ikkinchi statsionar orbitaga

o‘tganida sodir bo‘ladi. Jismlar qizdirilganda energiya yutgan atomlar uyg‘ongan holatga o‘tadi. Uyg‘ongan holatda atomlar (10 –8  10 –7 ) sekund yashaydi, so‘ng yutgan energiyasini nurlanish sifatida chiqarib asosiy holatda o‘tadi. Atomlar diskret qiymatdagi energiyani chiqaradi yoki yutadi. Atom chiqargan yoki yutgan diskret energiyalari to‘plami spektrni hosil qiladi. Spektrdagi har bir spektral chiziq jism chiqargan yoki yutgan aniq bir diskret energiya qiymatiga to‘g‘ri keladi. Spektrlarning turi (ko‘rinishi) nurlanayotgan jismning qanday holatda ekanligiga bog‘liq. Qattiq jismlar nurlanishida tutash spektrlar hosil bo‘ladi. Molekulalar nurlanishida yo‘l-yo‘l spektrlar, atomlar nurlanishida chiziqli spektrlar hosil bo‘ladi. 2.1-rasm. Vodorod atomi spektri Spektrda ko‘p sondagi chiziqlarning bo‘lishi atom ichki tuzilishining murakkab ekanligini ko‘rsatadi. Atomlar nurlanishida chiqaradigan energiyalari hosil qilgan spektr larni o‘rganish orqali atomdagi energetik sathlar to‘g‘risida to‘la ma’lumot olish mumkin. Atom spektrida spektral chiziqlarning joylashishi atomda energetik sathlar joylashishiga bog‘liqdir. Atomlarning chiziqli spektrini o‘rganishda spektral chiziqlarning ketma-ketlik bilan joylashishida ma’lum qonuniyatlar mavjudligi aniqlanadi. Bunday qonuniyatlar birinchi marta vodorod

atomi spektrida kuzatildi. Bu qonuniyatlarni aniqlashda birinchi bo‘lib, shvetsariyalik fizik Balmer 1885-yilda vodorod spektrining ko‘zga ko‘rinadigan sohasidagi spektral chiziqlar holatini aniqlaydigan empirik for mulani ishlab chiqdi. Vodorod atomi chiqarish spektrining ko‘zga ko‘ri nadigan sohasi (Balmer seriyasi) 2.2-rasmda, yutilish spektri esa 2.3-rasmlarda keltirilgan. Chiziqli spektrlar uchun olingan empirik natijalar tahlil qilib ko‘rilganda, spektrdagi alohida chiziqlar ma’lum guruhlarga birlashishi aniqlandi. Bu guruhlar seriyalar deyiladi. 2.2-rasm. Vodorod atomi chiqarish spektrining ko‘zga ko‘ri nadigan sohasi- Balmer seriyasi 2.3-rasm. Vodorod atomi yutilish spektri Balmer 1885-yilda vodorod spektrining ko‘rinadigan sohasida H , H  , H  , H  lar bilan belgilanadigan to‘rtta chiziqning to‘lqin uzunligi quyidagi empirik formula bilan ifodalanishi mumkinligini ko‘rsatdi: 2 2 ; ( 3, 4, 5, 6, ...) 4n В n n    (2.1)

bunda n atomdagi elektron orbitalar (energetik sathlar) tartib raqamini bildiradi. B esa 3645,6∙10 –8 sm =3645,6 Å ga teng bo‘lgan empirik doimiy. (2.1) formulaga asosan hisob langan to‘lqin uzunliklar, Balmer o‘lchagan natija larga deyarli mos keladi (1.1-jadval). 2 .1-jadval Chiziq Balmer formulasi bo‘yicha hisoblangan ( Å ) O‘lchashlar bo‘yicha ( Å ) Farqi ( Å ) H α 6562,08 6562,10 +0,02 H β 4860,80 4860,74 –0,06 H γ 4340,00 4340,10 +0,10 H δ 4101,30 4101,20 –0,10 Bu chiziqlar uchun hisoblangan va kuzatilgan to‘lqin uzunliklarning mos kelishida farq mavjudligi aniqlandi. Bu esa o‘sha vaqtdagi bu chiziqlarni o‘lchash noaniqligi bilan bog‘liq bo‘lib chiqdi. (2.1) formulani chastotani hisoblash formulasi ko‘rinishida yozish mumkin. U vaqtda spektrning ko‘rinadigan sohasidagi spektral chiziqlar chastotasi quyidagicha ifodalanadi:,...)5,4,3 ( , 1 2 1 2 2        n n R  (2.2) (2.2) formulada R – doimiy kattalik,  – spektrdagi har bir spektral chiziqqa tegishli bo‘lgan chastota, ya’ni elektronning n =3,4,5,… uyg‘ongan holatlardan n =2 uyg‘ongan holatga o‘tganida atom nurlaydigan energiya chastotasidir. (2.2) ifoda Balmer formulasidir. Spektrning ko‘rinadi gan sohasida joylashgan spektral chiziqlar guruhi Balmer seriyasi deyiladi. Demak, vodorod atomi spektridagi Balmer seriyasi spektral chiziqlarining chastotasi (2.2) formula orqali aniqlanadi. Vodorod atomi spektrida Balmer seriyasi bilan bir qatorda, shu formulaga o‘xshash formula bilan ifodalanadigan boshqa seriyalar ham topildi. Spektrning ultrabinafsha sohasida 1906-yilda Layman tomonidan quyidagi seriya kashf qilindi:

,...)3,2 ( , 1 1 1 2 2        n n R  (2.2) Bu seriyaga Layman seriyasi deyiladi. Bunda  – elektronning n =2,3,4,… uyg‘ongan holatlardan n =1 bo‘lgan asosiy holatga o‘tishida atom nurlaydigan energiya chastotasidir. Spektrning infraqizil sohasida 1908-yilda Pashen tomonidan quyidagi seriya topildi: ,...)5,4 ( , 1 3 1 2 2        n n R  (2.3) Bu seriya Pashen seriyasi deyiladi. Keyinchalik vodorod spektrining infraqizil sohasida yana boshqa seriyalar aniqlandi. Breket seriyasi : ,...)6,5(,1 4 1 2 2       n nR  (2.4) Pfund seriyasi : ,...)7,6 ( , 1 5 1 22        n n R  (2.5) (2.4) va (2.5) formulalardan vodorod atomi spektridagi barcha seriyalarni quyidagi umumiy formula : 2 2 1 1 , ( 1, 2, 3, ...; 1) R m n m m n            (2.6) orqali ifodalash mumkin ekanligi ko‘rinadi. Bunda m har bir seriyada doimiy m =1, 2, 3, 4, 5 qiymatlarni, n esa m dan bittaga ortiq, ya’ni n = m +1 bo‘lgan butun sonlarni qabul qiladi. m va n lar atomdagi elektron qobiqlar (orbitalar) tartib raqamini bildiradi, (2.6) formulaga Balmerning umumlashgan formulasi deyiladi. Kvant soni n ning ortishi bilan har bir seriyada spektral chiziqlar ning chastotasi seriya chegarasi deb ataluvchi R / m 2 chegaraviy qiymatga intiladi. Layman seriyasidagi spektral chiziqlarning katta to‘lqin uzunligi n =2 bo‘lganda hosil

bo‘ladi, ya’ni 56713, 121 3 4   НR  nm . Bu to‘lqin uzunlikka tegishli bo‘lgan spektral chiziq vodorodning rezonans chizig‘i deyiladi. Eng katta chastota n =  bo‘lganda, bu chastota seriya chegarasi deyiladi. Balmer seriyasida seriya chegarasi 1 69, 27419 4     sm RH  yoki 3648 4   НR  Å Vodorod atomi spektri to‘g‘risida yuqorida bayon qilingan tushunchalarning yakuni sifatida 2.2-jadvalni keltirish mumkin.

2.2-jadval Vodorod atomi spektral seriyalari Seriya nomlari Spektr sohalari Seriya formulalari Seriya chegarasi ( n =  ) Layman seriyasi Ult rabinafsha,...4,3,2 , 1 1 1 1 2 2        n n R  911,27 Å Balmer seriyasi Ko‘rinadigan ,...5,4,3 , 1 2 1 1 2 2        n n R  3645,6 Å Pashen seriyasi Infraqizil ,...6,5,4 , 1 3 1 1 2 2        n n R  8201,4 Å Breket seriyasi Infraqizil ,...7,6,5 , 1 4 1 1 2 2        n n R  14580 Å Pfund seriyasi Infraqizil ,...8,7,6 , 1 5 1 1 2 2        n n R  22782 Å Seriya chegarasiga yaqinlashganda spektral chiziqlar zichlashadi, ular orasidagi to‘lqin uzunliklari farqi assimptotik ravishda nolga intiladi, spektral chiziqlar intensivligi ham nolga intiladi. Seriya chegarasidan tashqarida spektr uzilmaydi , balki tutash bo ‘ ladi . 2.4-rasm. Spektral chiziqlarning joylashishini sxematik ko‘rinishi

Bunday qonuniyat faqat vodorod atomi spektridagina emas, balki boshqa elementlar spektrida ham kuzatiladi. Bunda ham seriya chegarasi mavjud bo‘lib, chegaradan tashqarida tutash spektr hosil bo‘ladi. Spektral chiziqlarning joylashishini sxematik ko‘rinishda qaralsa va ularning inten sivligini chiziqlar ko‘rini shida tasvirlansa, spektral chiziqlar intensivligining nolga intilishini ko‘rish mumkin (2.4-rasm).

2.2. Ritsning kombinatsion prinsipi va spektral termlar Spektroskopiyaning asosiy qonuni 1908-yilda Rits tomonidan empirik yo‘l bilan aniqlangan kombinatsion prinsip hisoblanadi. (2.6) formulaga quyidagicha belgilashlar kiritish mumkin:2 2 ) ( , ) ( n R n T m R m T   (2.7) Bunday belgilashlar kiritib (2.6) formulani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: ) ( ) ( n T m T    (2.8) T ( m ), T ( n ) lar spektral termlar deb ataladi. (2.8) formulaga asosan nurlanayotgan barcha chastotalar spektral termlar kombinasiyasi ko‘rinishida aniqlanadi. Bu qoida Ritsning kombinatsion prinsipi deyiladi.Vodorod atomi uchun barcha termlar tizimi bitta formuladan hisoblanadi: ,...)2,1 ( , ) ( 2   n n R n T (2.9) (2.9) dan muayyan atom uchun termlar tizimini bilgan holda, istalgan spektral chiziqning chastotasini shu tizimning ikkita hadi ayirmasi holida topilishi mumkinligi kelib chiqadi. Kombinatsion prinsipni quyidagicha ta’riflash mumkin: atom spektridagi bitta seriyaning ikki spektral chizig‘ining chastotasi ma’lum bo‘lsa, u holda ularning ayirmasi shu atomga tegishli biror uchinchi spektral chiziqning chastotasiga teng bo‘ladi . Agar Layman seriyasining ikki chizig‘i chastotasi ma’lum bo‘lsa, ya’ni birinchi spektral chiziq chastotasi: v 1 = T 1 – T 2 ikkinchi spekral chiziq chastotasi: v 2 = T 1 – T 3 U holda v 1 – v 2 ayirma Balmer seriyasi birinchi chizig‘ining chastotasiga teng bo‘ladi:

v 2 – v 1 = T 2 – T 3 va h.k. Masalan, Layman seriyasida n =2; 3 bo‘lgandagi spektral chiziq lar chastotalari tegishlicha  1 =82258,31 va  2 =97491,36 ekanligi ma’lum bo‘lsa, u vaqtda  2 –  1 =97491,36–82258,31=15233,05 bo‘ladi. Bu son Balmer seriyasidagi n =3 bo‘lgandagi spektral chiziq ning chastotasiga mos keladi, ya’ni  =15233,216. Kombinatsion prinsip empirik yo‘l bilan kashf qilingan bo‘lib, spektrlardagi qonuniyatlarga o‘xshab u ham qandaydir g‘alati son bo‘lib tuyulgan. Buning ma’nosi Borning kvant postulatlari ta’rif langandan keyin ochildi. Bor birinchi bo‘lib kombinatsion prinsip atomlar ichidagi harakatlarini boshqaradigan o‘ziga xos kvant qonunlar ekanligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, har bir termga muayyan statsionar energetik holat to‘g‘ri keladi, har bir chiqarilgan chastota ikki statsionar holat bilan bog‘langan kombinatsion prinsipning o‘zidir. Agar sm –1 da ifodalangan to‘lqin sonini v orqali belgilasak, u holda s –1 da ifoda langan chastota c v ga teng bo‘ladi. Shunga asosan, Borning chastota lar shartini quyidagicha ifodalash mumkin: m n E E hc    bundan hc E hc E v m n  (2.10) Agar hc E n T n  ) ( (2.11) deb olinsa, u holda (2.6) quyidagi ko‘rinishga keladi: ) ( ) ( n T m T    ya’ni kombinatsion prinsipning ma’lum ta’rifi hosil bo‘ladi. (2.7) ifodadan ko‘rinib turibdiki , kulon maydonida elektron ning bog‘lanish energiyasi (norelyativistik hol ) har doim manfiydir. (2.6) formulaga termning (2.7) ifodasiga asosan Ridberg

doimiysi orqali berilgan ifodasi kiritilsa, atomlar energiyasini ham shu doimiy orqali ifodalash mumkin:2n Rhc En  bu yerda h va c – universal doimiylardir, n – butun son va R – Rid berg doimiysi. Spektroskopiyada spektral termlar va energetik sathlarni gorizon tal chiziqlar bilan, ular orasidagi elektron o‘tishlarni esa strelkalar bilan ko‘rsatish qabul qilingan. Yuqori energetik sathlardan pastki energetik sathlarga yo‘naltirilgan strelkalar atomning energiya chiqa rishidagi spektral chiziqlariga tegishli bo‘ladi; teskari yo‘nalishdagi strelkalar esa atomning energiyani yutishidagi spektral chiziqlarga tegishli bo‘ladi. 2.5-rasmda vodorod atomi energetik sathlarining diagrammasi keltirilgan. 2.5-rasm. V odorod atomi energetik sathlarining diagrammasi

Rasmda energetik sathlar tartibi kvant soni n bilan ko‘rsatilgan. n =  bo‘lgandagi sath energiyasi nol energiya deb olingan. n =1 dan n =  gacha bo‘lgan barcha sathlar kvantlangan bo‘lib, diskret ener giya qiymatiga ega bo‘ladi. Bu holatlar bog‘langan holatlar bo‘ladi. Energiya faqat diskret qiymatlarga ega bo‘lgandagina yadro va elektronlar bog‘langan tizim – atomni hosil qiladi. n =  dan yuqori dagi sathlar energiyasi uzluksiz bo‘ladi. Bunda elektronlar yadrodan mumkin qadar uzoqlashgan va bog‘lanmagan bo‘ladi. Bu vaqtda yadro va elektron juftini shartli ravishdagina atom deyish mumkin. Umuman, atom deganda, bog‘langan tizimlar tushuniladi. Shunday bo‘lishligini Bor o‘z postulatlarida tushuntirdi. n ning ortishi va n =  ga yaqinlashishi bilan energetik sathlar bir-biriga yaqinlasha boradi, n =  ga yetganda undan yuqorida energetik sathlar shunchalik yaqinlashadiki, ketma-ket ikki sath orasidagi energiya farqi juda kichik bo‘lib, energetik sathlar uzluksiz spektrni hosil qiladi. n =  bo‘lgan energetik sathdan yuqorida bog‘lanmagan elektronlarining mavjudligi uzluksiz energetik sathlar va diskret energetik sathlar orasida kvant o‘tishlarni (elektron o‘tishlarni) hosil qiladi. Bu holat atom chiziqli spektri ustiga tushadigan tutash chiqarish va yutilish spektrlari hosil bo‘lishida ko‘rinadi. Shuning uchun ham seriya chegarasida spektr uzilmaydi, balki chegaradan keyin qisqa to‘lqinlar tomonga davom etadi va tutash spektrga aylanadi. n =  dan yuqorigi sathlarda energiya uzluksiz bo‘ladi. Atomning biror diskret ener giyali holatdan uzluksiz ener giyali holatga o‘tishi atomni bog‘lanmagan tizimga aylanti radi, bu atom ning ionlanishi bo‘ladi. n =  dan yuqorida energetik sathlarning energiyasi musbat bo‘ladi ( E >0), bunday holat bog‘lanmagan holatdir . Demak, n =  dan yuqorida bo‘lgan uzluksiz energiyali bog‘lanmagan holatda atom musbat ion holda, elektron erkin holda bo‘ladi. n =1 dan n =  gacha bo‘lgan barcha holatlar bog‘langan holatlar bo‘lib, ularga manfiy to‘liq energiya qiymatlari to‘g‘ri keladi ( E <0). Bog‘langan sistemagina atomni hosil qiladi, elektronlar ham bog‘langan bo‘ladi. Uzluksiz energiyali holatdan diskret energiyali holatlarga kvant o‘tishlar elektronlarning tegishli musbat ion bilan rekombinatsiyasi orqali bo‘ladi. Bunday o‘tishlarda chiqariladigan nurlanishlar rekombinatsion nurlanishlar deyiladi. Atomning n =1 bo‘lgandagi eng

kichik energiyali holati uning asosiy holati deyiladi va atom bu holatda uzoq vaqt davomida bo‘lishi mumkin. Atomning asosiy holatidan yuqori n =2,3,4,... bo‘lgan diskret energetik holatlarga o‘tishi atomning uyg‘onishi bo‘ladi. Demak, atomning n =2,3,4 bo‘lgandagi holatlari uning uyg‘ongan holatlari bo‘ladi. Uyg‘ongan holatlarning har biridagi energiyasi, uning asosiy holatidagi energiyasidan katta bo‘ladi. n =2 bo‘lgan holat atomning birinchi uyg‘ongan holati, n =3 esa ikkinchi uyg‘ongan holati bo‘ladi va hokazo. 2.5-rasmdagi vodorod atomi energetik sathlari diagrammasida gorizantal to‘g‘ri chiziqlarda vodorod atomi energiyasining mumkin bo‘lgan qiymatlari qo‘yilgan. Rasmdan ko‘rinadiki, n =1 dan n =  gacha bo‘lgan barcha holatlar bog‘langan holatlardir, chunki manfiy energiyaga egadirlar. Agar atom asosiy holatda bo‘lsa, energiyasi –13,6 eV ga teng, undan elektronni uzib olib ionga aylantirish uchun 13,6 eV energiya talab qilinadi. U vaqtda asosiy holatda bo‘lgan vodorod atomining ionlashtirish ( E ion ) energiyasi va bog‘lanish energiyasi ( E bog‘ ) o‘zaro teng bo‘ladi, ya’ni: E ion = E bog‘ =13,6 eV .

2.3. Vodorod bombasi va undan energetik maqsadlarda foydalanish Atom va vodorod bombalari yadro qurollariga kiradi, biroq ularning ishlash prinsiplari bir-biridan farq qiladi. Yadro (atom) bombasida portlash chog‘ida energiya plutoniy yoki uran-235 og‘ir yadrolarining bo‘linishi oqibatida energiya ajraladi. Keyinroq ular yengilroq yadrolarga aylanadi. Vodorodli jarayonda esa energiya ajralishi vodorod yadrolari termoyadroviy sintezi hisobiga yuz beradi. Yadro quroli — shikastlash vositasi yadro zaryadidan iborat boʻlgan qurol. Yadro reaksiyasi natijasida vujudga keladigan portlash (atom yadrosining zarrachalarga boʻlinishi), zarrachalar sintezi yoki ikkala jarayonning bir vaqtda sodir boʻlishi vaqtida ajralib chiqadigan ichki energiyadan foydalanishga asoslangan yadro bombasi, uni nishonga yetkazish vositasi (raketa, torpeda, samolyot, artilleriya toʻpi) va bombaning nishonga aniq borib tushishini taʼminlaydigan boshqarish qurilmalaridan iborat. Yadro quroli yadro energiyasining olinish usuliga qarab, yadro va termoyadro (vodorod) qurollariga boʻlinadi. Yadro oʻqdorilariga aviatsiya bombalari, artilleriya snaryadlari, raketalarning jangovor qismlari, dengiz torpedalari, suv osti bombalari va minalari (atom fugaslari) kiradi. Yadro quroli zarb toʻlqini, yorugʻlik nurlanishi, singuvchi radiatsiya va radioaktiv zaharlash va boshqalar turli shikastlantiruvchi taʼsirlarga ega. Yadro snaryadlarining quvvati trotil ekvivalenti bilan tonna, kilotonna (1 kt — 1000 t) yoki megatonna (1 mg — 1 mln. t) larda oʻlchanadi. Yadro quroli quvvatiga qarab, kichik quvvatli (15 kt gacha); oʻrtacha quvvatli (15—100 kt), katta quvvatli (100—500 kt), juda katta quvvatli (500 kt dan yuqori) qurollarga boʻlinadi. Yadro quroli havoda, yer (suv) ustida, yer (suv) ostida portlashi mumkin. Yadro quroli taktik va strategik jihatdan far q lanadi. Taktik qurollarga turli masofaga uchuvchi boshqariladigan va boshqarilmaydigan reaktiv snaryadlar (raketalar), samolyotlar, suv osti kemalari, shuningdek, yadro zaryadi tashuvchi yirik kalibrli stvolli artilleriya kiradi. Taktik va strategik qurollar oʻrtasida keskin chegara yoʻq, baʼzi sharoitlarda taktik maqsadlar uchun moʻljallagan yadro

zaryadlari strategik jahatdan ham qoʻllanilishi mumkin. Yirik strategik nishonlarni shikastlantirish uchun moʻljallangan yadroning jangovar qismlari 1—5 mln. t (hatto 40—50 mln. t gacha) trotil ekvivalentiga ega boʻlishi mumkin. Strategik yadro qurollarini eltuvchilar uzoqqa uchuvchi raketalar, qitʼalararo ballistik raketalar, samolyotsnaryadlar va strategik bombardimonchi samolyotlardir. Qudratli yadro zaryadlarini nishonga eltishda Yerning sunʼiy yoʻldoshlaridan foydalanish rejasi ham bor. Yadro quroli 20-asrda yadro fizikasining taraqqiy etishi munosabati bilan 40-y.lar boshida paydo boʻldi. Birinchi portlash 1945 yil 16 iyulda Alamogodro poligonida (AQSH) amalga oshirildi. 1945 yil avgust oyida esa har birining quvvati 20 kt boʻlgan 2 atom bombasi Yaponiyaning Xirosima (6 avgust) va Nagasaki (9 avgust) shahrilariga tashlandi. Sobiq SSSR da termoyadro bombasi birinchi marta 1953 yil 12 avg .da sinab koʻrildi. Yadro quroliga ega boʻlgan davlatlar AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Xitoy (rasmiy maʼlumotlarga koʻra) (2005). Atom bombasi portlashi nima hisobidan yuz beradi? 2.6-rasm.

Yadro bombasida energiya ajralishi bomba ichidagi moddalar (uran izotoplari yoki plutoniy) zaryadi detonatsiyasidan so‘ng boshlanadi. Detonatsiyadan so‘ng izotoplar parchalanadi va neytronlarni egallay boshlaydi. Zanjirli jarayon kechadi — atom ortidan atom. Barcha atomlar parchalangandan so‘ng yadro reaksiyasi boshlanadi. Zaryad massasi tang ko‘rsatkichga yetganidan so‘ng ulkan miqdordagi energiya ajralishi yuz beradi va bu portlashni keltirib chiqaradi. 2.7-rasm. Vodorod bombasida energiya ajralishining boshqacha jarayoni sodir bo‘ladi. Dastlab og‘ir yadrolar litiy deyteridini geliy va tritiyga parchalanishi yuz beradi. Keyin geliy va tritiy negizida termoyadroviy sintez ishga tushadi. Bu jangovar zaryad ichining bir lahzalik qizishiga va kuchli portlashga olib keladi.

Termoyadroviy bomba kuchi atom bombasi kuchidan yuz ming marta oshiq bo‘lishi mumkin. Atom bombasi portlash kuchi kilotonnalarda (1 kilotonna = 1 000 t v trotil ekvivalentida) hisoblanadi. Termoyadroviy bomba kuchini o‘lchash birligi — megatonna yoki trotil ekvivalentida 1 000 000 t v.

Xulosa Men bitiruv malakaviy ishimda mikroolamning asosiy zarrasi atom tuzilishini tushuntirish uchun eng oddiy atom vodorod atomi to‘liq o‘rganildi. Markaziy simmetrik maydonda vodorod atomi, Kulon potensial chuqurligi va chuqurlikda bog‘langan elektronlar tizimiga tegishli bo‘lgan energetik sathlar va uni tushuntiradigan formulalar o‘rganildi . Vodorod atomining asosiy holatda bo‘lgan atomdan elektronni uzib chiqarib atomni ion holiga o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan energiya ionlash tirish energiyasi va elektronning asosiy holatdan uyg‘ongan holatga o‘tkazish uchun atomga berilishi zarur bo‘lgan energiya uyg‘onish energiyasi, asosiy holatda bo‘lgan atomdan elektronni uzib chiqarib atomni ion holiga o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan energiya ionlash tirish energiyasi o‘rganildi. Atom uzoq vaqt statsionar holatlarda bo‘la oladi. Atom statsionar holatlarda energiyaning E 1 , E 2 , E 3 ,..., E n diskret qiymatlariga ega bo‘lishi, Atom statsionar holatlarda energiya nurlamaydi. Shuning uchun bunday holatlar statsionar holatlar deyiladi. Atomning statsio nar holatlariga statsionar orbitalar mos kelishi, elektron energiyasi E i bo‘lgan orbitadan energiyasi E f bo‘lgan ( E i > E f ) orbitaga o‘tganda atom energiya chiqaradi. Chiqarilgan energiya har ikki orbita energiyalari farqiga teng bo‘lishini ifodalovchi Bor postulotlari o’rganildi. Mikrozarralarning harakatini uning to‘lqin xususiyatini hisobga olgan holda ifodalaydigan to‘lqin tenglama 1926-yilda Ervin Shredinger tomonidan taklif etildi . Vodorod atomi uchun vaqtga bog’liq va vaqtga bog’liq bo’lmagan Shredenger tenglama lari o’rganildi. Shvetsariyalik fizik Balmer 1885-yilda vodorod spektrining ko‘zga ko‘rinadigan sohasidagi spektral chiziqlar holatini aniqlaydigan empirik for mulasi va Vodorod atomi chiqarish spektrining ko‘zga ko‘ri nadigan sohasi- Balmer seriyasi, yutilish spektri o’rganildi.

Spektroskopiyaning asosiy qonuni 1908-yilda Rits tomonidan empirik yo‘l bilan aniqlangan kombinatsion prinsipi va spektral termlar o’rganildi. Yadro (atom) bombasida portlash chog‘ida energiya plutoniy yoki uran-235 og‘ir yadrolarining bo‘linishi oqibatida energiya ajraladi. Keyinroq ular yengilroq yadrolarga aylanadi. Vodorodli jarayonda esa energiya ajralishi vodorod yadrolari termoyadroviy sintezi hisobiga yuz berishi o’rganildi. Vodorod bombasidan tinchlik maqsadida energetik sohadan foydalanish usullari o‘rganildi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. 2. Ahmedova G., Mamatqulov O.B., Xolboyev I. Atom fizikasi. O’quv qo’llanma. T.: Istiqlol, 2013. -416 b. 3. Шпольский Э.В. Атомная физика , т .1,2. М .: Наука, 1974 4. Матвеев А.Н. Атомная физика , М. : Высшая школа, 1989. 5. Гольдин Л.Л. и др. Введения в квантовую физику, М. : Наука, 1988. 6. Сивухин Д.В. К урс общей физики , т.1, ч.2, М . : Наука, 1986, 1989 г. 7. Ишханов Б.С. Субатомная физика. Изд-во МГУ. 2000 г . - c . 341 8. Ф e рми Э. Ядерная физика. Из-во, Ин.Лит.М. 1991 г . - c . 211 9. А zimov S. А ., Abdujamilov A. Elementar zarralar fizikasi. T.: O‘qituvchi. 1986y. –b. 1 70 10. Сивухин Д.В. Курс общей физики. Том-5. Атомная и ядерная физика. М.: физматлит.2002 г . - c . 311 11. Бони Ф. Введение в физику ядра, адронов и элементарных частиц. М.-Мир.1999 г . 12. Веселов М. Г., Лабзовский Л. Н. Теория атома: Строение электронных оболочек . — М.: Наука, 1986. -328 с. 13. Зоммерфельд А. Строение атома и сgктры. Том 1 . М.: ГИТТЛ, 1956 г . -125 с. 14. Зоммерфельд А. Строение атома и сgктры. Том 2 . М.: ГИТТЛ, 1956 г . - 1 28 с. 15. Шпольский Э. В. Атомная физика. Том 2. Основы квантовой механики и строение электронной оболочки атома 4-е изд. М.: Наука, 1974. На английском языке . - 5 28 с.

16. Michael F. L’Annunziata. Handbook of Radioactivity Analysis. 2003. ISBN 0- 12-436603-1 .p.78 17. H. F. Beyer, V. P. Shevelko. Introduction to the Physics of Highly Charged Ions. — CRC Press, 2003. — ISBN 0-75-030481-2 .p.34 18. Gregory R. Choppin, Jan-Olov Liljenzin, Jan Rydberg. Radiochemistry and Nuclear Chemistry. — Elsevier, 2001. — ISBN 0-75-067463-6 . 19. J. Dalton. A New System of Chemical Philosophy, Part 1. — London and Manchester: S. Russell, 1808.p.23 20. Wolfgang Demtröder. Atoms, Molecules and Photons: An Introduction to Atomic- Molecular- and Quantum Physics. — 1st ed. — Springer, 2002. — ISBN 3-540-20631-0 .p.123 21. Richard Feynman. Six Easy Pieces. — The Penguin Group, 1995. — ISBN 978- 0-140-27666-4 . p.234 22. https://ru.wikipedia

Похожие

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semebarbatum o‘simligining kimyoviy tarkibini o‘rganish

Benzaldegidsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish

2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish

Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish

Tabiiy gazni tozalashda ishlatiladigan qattiq adsorbentlarning selektivligini o‘rganish