Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili - Химия - Дипломные работы

Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

972.7744140625 KB

Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Mavzu: Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy tibbiyotda foydalaniladigan dorivor o’simliklar REJA: Kirish 1. Adabiyotlar sharhi. Dorivor o‘simliklarning o‘rganilish tarixi. 2. Dorivor o‘simliklarning xilma-xilligi 2.1. Havzaning dorivor o‘simliklarini muhofaza qilish. 3. Ilmiy tibbiyotda keng qo‘llaniladigan, tarkibida viloyatimiz sharoitida uchraydigan dorivor o‘simliklar bo‘lgan dori vositalarining turlari. 3.1. Buyraklar ish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va organizmda moddalar almashinuvini normallashtiradigan Soltex tipidagi dori vositalari va ularga Qashqadaryo viloyati florasi tarkibidagi dorivor o‘simliklarning ishlatilishi . 3.2. Enurofin-uyquni yaxshilash uchun va tungi siydik tuta olmaslikda samarali vosita sifatida ishlatiladigan dorilar tarkibi dorivor o‘simliklar 3.3. Tabiiy yod va vitaminlar manbai sifatida qo‘llaniladigan Yodostirim – preparatining tarkibiga kirgan Qashqadaryo florasining dorivor turlari. 3.4. Shifobaxsh giyohlarning ishlatiladigan qismlari hamda ularni yig‘ish vaqtlari 3.5. Qashqadaryo havzasida tarqalgan o‘simliklar qoplamidagi dorivor turlarning umumiy tahlili Xulosalar Adabiyotlar ro‘yxati

КИРИШ Ўзбекистон табиати ўзининг ўсимликлар қоплами ва флористик таркиби билан алоҳида ўзига хос ҳудуддир. Мамлакатимизнинг жанубий ҳудудларида жойлашган Қашқадарё вилояти ҳам худди шундай ўзига хос ўсимликлар оламига эгалиги билан ажралиб туради. Вилоятимиз ўсимликлар дунёсига бой бўлиб ҳозирги кунда вилоят ҳудудида 1080 тур борлиги қайт этилган. Мавжуд турларнинг кўпчилиги ўзининг шифобахшлиги билан ҳалқимиз орасида кенг тарқалган бўлиб, улар ҳалқ ва илмий табобатда муваффаққиятли қўлланиб келинмокда. Доривор ўсимликлар ўз таркибида инсон организмига керакли таъсир кўрсата оладиган хусусиятга эга бўлиб, барча органларида биологик фаол моддалар сақлайди. Биологик фаол моддалар ўсимликларнинг ҳамма органларида бир хил миқдорда тўпланмайди. Баъзи ўсимликларда ер остки органларида, баъзиларида ер устки қисмида тўпланади. Шунинг учун ҳам улардан фойдаланиш масаласини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Mavzuning dolzarbligi. Ҳозирги пайтда шифобахш ўсимликлардан тайёрланган дори-дармонлар кенг миқёсда қўлланилиб келинмокда. Мисол учун руҳий хасталикларни даволашда доривор ўсимликларнинг 18 туридан, саратон касаллигини даволашда 7 туридан, қандли диабетда 24 туридан, атеросклероз, юрак-қон томирлари склерозида 25 туридан, ошқозон-ичак хасталикларида 10 туридан, қон босими хасталикларида 22 туридан кенг фойдаланилмокда. Бундан ташқари, кашандалик ва алкоголизмнинг олдини олишда, қондаги холестеринни мувофиқлаштириб туришда ҳам шифобахш гиёҳлардан тайёрланган дори-дармонлар кенг миқёсда ишлатилмоқда. Илмий медицинада турли соҳаларга ишлатиладиган дори дармонлар таркибидаги, асосий қўшилма бўлиб ҳисобланадиган доривор турларнинг Қашқадарё флораси таркибидаги тарқалишини ва унинг заҳирасини ўрганиш ишнинг долзарблигидан далолат беради. Шунинг учун ҳам

тиббиётда энг кўп тарқалган дорилар таркидаги турларни ўрганишўга ҳаракат қилдик. Мева, сабзавот-полиз ва зиравор ўсимликлар киши организмини витаминлар, углеводлар, органик кислоталар, минерал тузлар ва бошқа муҳим биологик фаол моддалар билан таъминлашда асосий, баъзан ягона манба. Сабзавот, мевалар, айниқса зиравор ўсимликлар меъда ширасининг ажралишини кучайтиради, иштаҳа очади ва овқат ҳазм бўлишини яхшилайди. Натижада организмдаги модда алмашинувига катта таъсир кўрсатади. Доривор ўсимликларнинг асосий аҳамияти касалликни даволаш эмас. Улар биринчи галда инсон ва ҳайвон организмига фақат ўсимлик маҳсулоти билан кирадиган биологик фаол моддалар (витаминлар, органик кислоталар ва бошқалар) етишмаслигидан келиб чиқадиган касалликларни олдини олишда катта аҳмиятга эгадир. Бу моддалар юқорида айтилганидек организмга овқат билан бирга кириб, баъзи жараёнларни кучайтиради, модда алмашинувига кучли таъсир кўрсатади. Бошқача қилиб айтганда тирик организмга турли биологик таъсир кўрсатади. Таркибида органик (олма, лимон ва бошқалар) кислоталар (баъзан кўп миқдорда) бўлгани учун сабзавот, мева ва зиравор ўсимликлар меъда ширасини ажралишини кучайтиради, иштаҳа очади ва овқат ҳазм бўлишини яхшилайди. Баъзи сабзавот ва меваларда калий тузларини кўп бўлгани сабабли улар юрак касалликларида доривор бўлиб, истисқо, юрак ва буйрак фаолиятини сусайганида, буйрак-тош ва сийдик йўлларини бошқа касалликларида организмда йиғилиб қолган ортиқча суюқликни чиқиб кетишига кўмаклашади. Айни вақтда гипертония касаллигида ҳам доривор. Уларни таркибида ош тузи жуда кам бўлади. Шунинг учун гипертония касаллигида сабзавот ва қуритилмаган меваларни кўп истеъмол қилиш яхши. Атеросклероз касаллигини келиб чиқиш сабабларидан бири холестеринни организмдаги алмашинувини бузилиши ва уни қон томирларининг деворларида ўтириб қолиши. Витамин С холестеринни

қондаги миқдорини камайтиришда ва атеросклероз касаллигини тараққий қилишини тўхтатишда маълум аҳамиятга эга. Шунинг учун бу касалликни олдини олишда витамин С га бой бўлган сабзавот ва меваларни истеъмол. Ishning maqsadi. Бизнинг ушбу битирув ишимизда ўз олдимизга қўйган асосий мақсади қуйидагилардан иборат деб ҳисобладик. Илмий медицинанинг турли соҳаларида энг кўп қўлланиладиган дори воситалари таркибидаги доривор ўсимликлар турларининг Қашқадарё ҳавзасининг флораси таркибида мавжудлик даражасини ўрганиш. Мавжуд доривор турларнинг илмий медицинада қандай дори- дармонлар таркибида ишлатилишини таҳлил қилиш. Табиий шароитда йўқолиб кетиш хавфи бўлган ва камайиб кетаётган ноёб доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш тадбирларини излаш. Ҳавзада ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимлик турларидан оқилона фойдаланиш мақсадида тадбирлар режасини тузиш.. Доривор ўсимликларнинг бугунги кун тиббиётида қўлланилаётган турларни ҳар томонлама таҳлил этиш ва улардан самарали фойдаланиш йўлларини ишлаб чиқиш. Халқ хўжалигининг турли соҳаларида қўлланиладиган доривор ўсимликлар турлари ўрганилади. Доривор ўсимликларнинг табиий майдонларини излаб топиш, заҳирасини аниқлаш, уларни йиғиш, қуритиш, сақлаш тадбирлари ишлаб чиқилади. Tadqiqot vazifalar. Илмий медицинада ишлатиладиган д оривор ўсимликларни аниқлагач, уларнинг дориворлик хусусиятлари ва ишлатилишига кўра гуруҳларга ажратиш. Уларнинг табиатдаги тарқалиш ареалини аниқлаб қуйидаги гуруҳларга бўлиш. Озиқ-овқат ўсимликлари, сабзавот-полиз ўсимликлари, зиравор ўсимликлар, витаминли ўсимликлар, наркотик ўсимликлар, асал берувчи ўсимликлар, эфир мойли ўсимликлар, мойли ўсимликлар, заҳарли ўсимликлар ва бошқалар. Шунингдек доривор

турлар таркибини флористик, систематик ва бошқа йўналишларда таҳлил этиш. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ишнинг илмий аҳамияти шундан иборатки, ҳавза флораси такибидаги доривор ўсимликларнинг ҳозирги замон илмий медицинасида ишлатиладиган турларини таҳли этиш натижасида доривор турларнинг рўйхати шакллантирилади. Шунингдек, уларнинг тарқалиш ареали аниқланади, заҳираларининг кўрсатгичи аниқланади, ишлаб-чиқаришдаги ўрни таҳлил этилади. Доривор ўсимликлардан самаралироқ фойдаланиш тадбирлари тавсия этилади. Берилган тавсиялардан келиб чиқиб доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш чоралари чоралари ишлаб чиқилади. Уларнинг таркиби таҳлил этилади. Ishning tuzili: Ishning aprobatsiyasi. Иш кафедра қошидаги илмий тўгаракда маъруза қилинган. Бу ҳақда университетнинг “Фан, тараққиёт ва ёшлар” илмий анжуманида маъруза қилиниб, натижалари чоп этилган.

1. Доривор ўсимликларни ўрганиш тарихи. Адабиётлар шарҳи. Доривор ўсимликларнинг ўрганилиш тарихи. Инсоният қадим- қадимдан ўсимликлардан шифобахш восита сифатида фойдаланиб келади. Доривор ўсимликлар тўғрисидаги маълумотлар авлодлардан-авлодга, қабиладан-қабилага фақат оғзаки тарқалган. Давлатлар ўртасида савдо-сотиқ ва бошқа муносабатлар ўрнатилгандан сўнг, ана шу давлатларда доривор ўсимликлар турлари кўпая борди. Ёзув пайдо бўлганидан кейин доривор шифобахш ўсимликлар тўғрисидаги маълумотлар ёзма равишда тарқала бошлади. Қазилмаларда Сурия шохи Ассурбанипал (Сарданапал, эрамиздан аввалги 668 йил) кутубхонасидаги сополга миххат билан ёзилган 22000 жадвал топилган, шундан 33 тасида доривор маҳсулотлар қайд килинган. Ҳатто ўша даврда Сурияда доривор ўсимликлар экиладиган майдонлар ҳам бўлган. Мисрда эса шифобахш ўсимликлар бундан ҳам илгари экила бошланган. Масалан, эрамиздан 2000 йил аввал Мисрда канакунжут экилган. Ҳозирга қадар сақланиб қолган доривор ўсимликлар ҳақидаги маълумотлар асосан қадимий юнон адабиётларида учрайди. Юнонлар ўзларида етиштириладиган доривор ўсимликлардан ташқари Миср, Эрон ва бошқа Осиё мамлакатларидан келтирилган доривор маҳсулотлардан ҳам фойдаланишган. Машҳур врачлар Буқрот (Гиппократ), Арасту (Аристотель) ва уларнинг шогирди Теофраст, Диоскорид ва бошқа олимларнинг шуҳрати дунёга ёйилган. Буқрот (эрамиздан аввалги 460—377 йиллар) беморларни парҳез овқатлар билан даволаган. У ёзган китобларда доривор ўсимликларнинг 236 тури таърифланган.

Арасту ва унинг шогирди Теофраст (эрамиздан тўрт аср олдин) кўпгина ўсимлик турларини таърифлаш билан бирга уларнинг доривор хусусиятларини ҳам кўрсатиб ўтишган. Ўз даврининг атоқли врачи Диоскорид (эрамизнинг И асрида яшаган), «Материа медиcа» номли машҳур китобида жуда кўп доривор ўсимликларни расмлари билан биргаликда таърифлаб берган. Лотин тилига таржима килинган бу китобдан Овруполик врачлар ХВИ асргача қўлланма сифатида фойдаланиб келганлар. Кўҳна Римда Гален ва Плиний Старший фармакогнозия билан узоқ вақт шуғулланганлар. Врач Гален (эрамизнинг 130- йилларида туғилган) фармация ва тиббиёт соҳасида бир қанча китоблар ёзган. У ўз китобларида 304 та доривор ўсимлик, 80 та ҳайвон ва 60 та минерал моддадан олинадиган дориларни таърифлаган. Гален ўсимлик ва ҳайвон органларидан тайёрланган (таркибида таъсир этувчи модда бўлган) дори турлари билан беморларни даволашни биринчи бўлиб таклиф этади. Бу дорилар ҳозирги кунда ҳам «Гален препаратлари» номи билан юритилади. Галеннинг тиббиёт ва фармация соҳасида ёзган асарлари XIX асргача катта аҳамиятга эга бўлиб келди. Ўсимликларнинг доривор хусусиятларини қадим замонларда ҳам ҳалқимиз билган ва улардан турли хасталикларни даволаш учун фойдаланган. Шифобахш ўсимликлардан фойдаланиш ўзининг қадимий заминига эга. Бу замин қадимий Ҳинд табобатида бошланган десак хато қилмаймиз. Ҳиндистон флораси ўсимликларга жуда бой бўлиб, унда кўплаб доривор ўсимликлар ҳам ўсади. Шунинг учун бу ерда беморлар асосан Ҳиндистоннинг ўзида ўсадиган доривор ўсимликлар билан даволанганлар. Ҳинд табобати дори-дармонлар ҳақидаги маълумотларни улуғ ҳаким Сушрут (м. а. IV аср) «Аюр-веда» номли машҳур китобида 700 та шифобахш

гиёҳларга тавсиф берган. У китобда номи келтирилган доривор гиёҳлардан Ҳинд табобатида ҳозир ҳам фойдаланиб келинмокда. Ҳинд тиббиёти Тибет, Хитой, Япония, кейинчалик Мўғилистон ва Бурятияга ёйила бошлайди. Бу давлатлардаги маҳаллий доривор ўсимликлар сони Ҳиндистондан келтирилган ўсимликлар ҳисобига орта борди. Осиё давлатларида қадимдан фойдаланиб келинаётган ўсимликлар, ҳайвон маҳсулотлари ва минерал моддаларни бир тизимга солишда араб врачларининг хизмати катта бўлди. Улар тиббиёт соҳасида ёзилган китобларни араб тилига таржима қилиш билан бирга қайта нашрдан чиқардилар ҳамда Ҳиндистондаги доривор маҳсулотлар ва моддаларни араб тиббиётида қўллай бошладилар. Ўз даврининг машҳур табиблари бўлмиш бухоролик Абу Али Ибн Сино, эронлик Абу Мансур Мувафақ, хоразмлик Ал-Хоразмий, Абу Райхон ал-Беруний, араб Ибн Байтар ва бошқаларни бутун дунё танийди. Машҳур ҳаким Абу Али Ибн Сино 1020 йилда 5 жилдлик «Ал-қонун» («Тиб қонунлари») китобини ёзади. Бу китобнинг II жилди оддий, В жилди эса мураккаб дориларга бағишланган бўлиб, китобнинг ИИ жилдида ўша замонда тиббиётда ишлатиладиган 811 та доривор ўсимликлар, улардан ва ҳайвонлардан олинган маҳсулотлар ҳамда минерал доривор воситалар таърифланган. Китобда келтирилган доривор ўсимликлар сони 500 тадан, ўсимликлардан олинган доривор воситалар сони 40 тадан ошади. «Ал-қонун» кўпгина Оврупо тилларига таржима килинган бўлиб, факат лотин тилининг ўзида 16 марта чоп этилган. ХВИ асргача Оврупо врачлари ундан қўлланма сифатида фойдаланганлар. Осиё мамлакатларида, айниқса табобатда ва анъанавий тиббиётда ҳозирда ҳам «Ал-қонун»дан кенг фойдаланилмоқда. Қомусчи олим Абу Райҳон Беруний умрининг охирги йилларида «Китоб ас-сайдана фит-тибб», яъни «Тиббиётда фармакогнозия» асарини яратади. Бу асарда ўша даврнинг шарқ табобатида қўлланиладиган 674 та доривор ўсимлик ва 90 та ўсимлик маҳсулотлари тўғрисида фикр юритилади.

Булардан ташқари, «Сайдана»да яна 104 та ҳайвонлардан олинган маҳсулотлар ҳамда шу вақтгача тўғри аниқланмаган 113 та доривор ўсимликлар ҳакида маълумотлар бор. Сабзавот экинлари деҳқончилик қилинадиган шимолий минтақадан тропик минтақагача бўлган ҳамма территорияда экиб ўстирилади. Уларнинг бундай кенг тарқалганлиги ниҳоятда лаззатли озиқ-овқат ва витаминлар манбаи эканлиги билан белгиланади. Бу ҳақда XV-XVI асрлардаги Ўрта Осиё хўжалиги тарихи тўғрисида "Зироатнома" (Фанн-и кишту зироат) да батафсил маълумотлар келтирилган. Унда ўтмишда яшаган бобо- деҳқонларнинг минг йиллар давомида орттирган тажрибалари акс эттирилган. Улар қимматбаҳо аҳамиятли мевали дарахтлар, полиз ва сабзавот экинларининг навларини яхшилаш, яратиш, зараркунанда-касалликларига қарши курашиш, муттасил, мўл ва узоқ ташиш ҳамда сақлашга яроқли ҳосил олиш усулларини ишлаб чиққанлар. Буларни тасдиқловчи тарихий маълумотларни Заҳриддин Муҳаммад Бобурнинг "Бобурнома", Махдуми Аъзамнинг "Рисолайи-биттихия" (деҳқончилик рисоласи) асарларида ўқиш мумкин. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида давлатлар ўртасида савдо-сотиқ ишлари кенг йўлга қўйилганлиги туфайли бутун қитъалардан Оврупо бозорига доривор ўсимликлар келтирила бошланди. Улар кўпинча қирқилган ҳолда бўлиб, бу маҳсулотларнинг тозалигини, таркибида аралашма бор-йўқлигини аниқлаш керак бўларди. Шу сабабли фармакогнозия бошқа фармация фанларидан мустақил фан сифатида ажралиб чиқди ва бу ишлар билан шуғуллана бошлади. Орадан кўп ўтмай турли тилларда фармакогнозиядан қўлланмалар босилиб чиқди. 1899 йилда профессор Варлих Россияда ўсадиган доривор ўсимликлар атласини ва шу даврда рус олими Н. И. Анненков ботаника луғатини тузади. Бу китоблар ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотмаган.

1921 йилда доривор ўсимликларни йиғиш ва экиш тўғрисидаги махсус Декрет чиқарилади. Бу Декрет фарматсевтика саноатининг ривожланишида, дорихоналарни дори маҳсулотлари билан таъминлаш ҳамда доривор ўсимликларни йиғишда катта аҳамиятга эга бўлади. Дори маҳсулотларини йиғиш иши билан фақат давлат маҳкамалари шуғуллана бошлайди ва бу иш маълум режа асосида олиб борилади. Декрет асосида янги илмий-текшириш муассасаларини очиш, доривор маҳсулотлар сифатини аниқлаб берувчи қўлланма ва стандартлар тузиш ҳамда мутахассислар тайёрлаш учун дарсликлар яратиш зарур эди. Шу мақсадда 1931 йилда собиқ иттифоқ доривор ва хушбўй ўсимликлар илмий-текшириш институти (ВИЛАР) очилади. Бундан ташқари, собиқ иттифоқ ўсимликшунослик институти (ВИР) очилади. Бу институтнинг асосий вазифаси чет элдан келтирилган доривор ва бошқа доривор ўсимликларни экиш усулларини ҳамда уларнинг агротехника қоидаларини ўрганишдан иборат эди. Доривор ўсимликларни қидириб топиш ва ўрганиш иши ҳозир ҳам кенг кўламда олиб борилмоқда. Янги доривор ўсимликларни топишда халқ табобатида ишлатиладиган доривор маҳсулотларни ўрганиш, ўсимликларни филогенетик қардошлигидан фойдаланиш билан бир қаторда маълум туман флорасини ялпи кимёвий анализ қилиш катта аҳамиятга эга. 1918 йиллардан бошлаб мамлакатимизда илм-фан жуда тез тараққий эта бошлади. Айни вақтда таркибида алкалоид бўлган ўсимликларни текшириш ишлари ҳам режалаштирилди ва ривожланди. Академик А. П. Орехов томонидан собиқ Иттифоқ химия-фарматсевтика илмий тадқиқот институти қошида биринчи марта алкалоидлар бўлими ташкил этилди. Ўзбекистонда эса бу ишлар академиклардан О.С.Содиқов ва С.Й.Юнусовлар ҳамда уларнинг шогирдлари томонидан кенг кўламда давом эттирилмокда.

Доривор ўсимликларнинг Ўзбекистонда ўрганилиш тарихи . Ҳозирги кунда Ўзбекистон флорасида учрайдиган доривор ўсимликлардан 110 дан ортиқ турлари, яъни 2,5% тиббиётда ҳар хил касалликларни даволашда кенг қўлланилмоқда, лекин республикамиз ҳудудида дори-дармонлик хусуcиятига эга бўлган ўсимликларнинг 1154 дан кўпроқ турлари тарқалганлиги тўғрисида (Қ.Ҳ.Ҳожиматов ва бошқалар, 2004) маълумотлар берганлар. “Ўзбекистон флораси” номли 6 жилдли асарда қайд қилинишича, Ўзбекистонда ёввойи, маданий ўсимликларнинг 146 оилага мансуб 4500 га яқин ўсимлик тури бўлиб, уларнинг 577 тури доривор шифобахш ўсимликлар ҳисобланади. Ўзбекистон флораси доривор шифобахш турларга жуда бой. Бундай турларни илмий асослаб ўрганиш бўйича олимларимиз кўплаб илмий изланиш ва тадқиқотлар олиб бордилар ва ҳозирда ҳам бу ишлар кенг кўламда давом этмоқда. А.С.Гинзберг, Д.М.Шчербачев, А.Ф.Гаммерман ва бошқа олимларнинг доривор ўсимликларни ўрганиш соҳасидаги хизматлари катта бўлди. Профессор А.Ф.Гаммерман фармакогнозия фанининг асосчиларидан биридир. Унинг «Фармакогнозия» дарслиги 1978 йилгача шу фанга оид ягона дарслик бўлган ва олти марта қайта нашр этилди. Профессорлар Ф.А.Сатсиперов, А.Ф.Гаммерман ва И.А.Муравевлар доривор маҳсулотлар сифатини яхшилаш соҳасида катта хизмат қилишди. Улар доривор маҳсулотлар учун стандартлар туздилар ва товаршунослик анализи усулларини ишлаб чиқдилар. Ўзбекистон Республикасининг доривор ўсимликларини ўрганиш, уларнинг заҳирасини аниқлаш, тайёрлаш, ўстириш ва хорижий мамлакатлардан келтирилган турларини экиб кўпайтириш ишлари билан Тошкент фарматсевтика институти, Тошкент, Андижон, Самарқанд, Бухоро тиббиёт ва педагогика, қишлоқ хўжалик ва бошқа институтлар, Тошкент,

Самарқанд ва Нукус дорилфунунлари ҳамда республика Фанлар Академиясига қарашли Ўсимлик моддалари кимёси, Биоорганик, Ботаника ва бошқа илмий текшириш институтлари ҳамда Ботаника боғининг тегишли кафедралари ва лаборатория ходимлари шуғулланиб келмоқдалар. Бу борада Ўзбекистоннинг қуйидаги атоқли олимларининг хизматлари салмоқлидир: С.Й.Юнусов, О.С.Содиқов, Қ.3.Зокиров, Х.А.Абдуазимов, П.Х.Йўлдошев, Н.Қ.Абдубакиров, Р.Л.Хазанович, A.Y.Бутков, И.И.Гранитов, И.П.Сукерваник, А.А.Асқаров, И.Қ.Комилов, Н.С.Келгинбаев, М.Б.Султонов, А.Г.Курмуков, У.Б.Зокиров, С.С.Азизова, Ф.С.Садриддинов, П.К.Зокиров, С.С.Саҳобиддинов, С.А.Ҳамидхўжаев, Т.П.Пўлатова, А.Й.Ибрагимов, Х.М.Комилов ва бошқалар. Ғарбий Тян-Шан ҳудуди флорасида учрайдиган доривор ўсимликларни ўрганиш бўйича тадқиқотчи олимлардан А.Й.Бутков (1969), Р.С.Верник (1984), Г.Х.Ҳамидов (1987), Ў.П.Пратов (1998, 2006), Ш.Камолов (1989), И.И.Малсев (1990), А.М.Махмедов (1991), Т.А.Умаров (1992), Н.Ф. Русанов (1993), К.Тайжанов (1994), У.Рахмонқулов (1999), Қ.Ҳожиматов (1999), Ф.Мухамеджанова (2002) ва бошқалар илмий тадқиқотлар олиб бордилар. Тадқиқотчи О.Қ.Ҳожиматов Ғарбий Тян-Шан флорасида учрайдиган доривор турларни ўрганиш ва тадқиқот этиш учун 1990-2007 йиллар давомида мунтазам равишда илмий изланишлар олиб борди ва ўтказилган тадқиқотлар натижасида 2008 йилда “Ғарбий Тян-Шаннинг доривор ўсимликлари (Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги)” мавзусидаги докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. Эфир мойлари таркибини ўрганишда, таркибида эфир мойи бўлган ўсимликларни қидириб топишда ҳамда чет мамлакатлардан келтирилган эфир мойли ўсимликларни ўстиришда Б.Н.Рутовский, Г.В.Пигулевский, И.П.Сукерваник, Н.Г.Кирялов, Э.В.Вулф, В.И.Нилов, С.Н.Кудряшов, М.И.Горяев каби олимлар ва уларнинг шогирдларининг хизмати катта.

1936 йилдан бошлаб Тошкент Давлат университетининг кимё факультетида Г.В.Лазуревский ва О.С.Содиқов Ўзбекистонда ёввойи ҳолда ўсадиган алкалоидли ўсимликларни текшира бошладилар. 1943 йилда С.Й.Юнусов бошчилигида Ўзбекистон Фанлар академияси кимё институти қошида алкалоидлар лабораторияси ташкил этилди. Кўп ўтмай бу лаборатория мамлакатимиздаги алкалоидларни ўрганувчи энг йирик марказга айланди. Бу ерда кўпгина малакали мутахассислар етишиб чиқди. 1943—1976 йилларда лаборатория ходимлари томонидан 160 тур ўсимлик тўлик ўрганилди ва улардан 590 та алкалоид ажратиб олинди. Шулардан 295 таси ўсимликлардан биринчи марта ажратиб олинган янги алкалоиддир. 1976 йилгача собиқ Иттифоқ бўйича 430 та алкалоиднинг кимёвий тузилиши аникланган бўлса, шундан 245 тасининг тузилиши С.Й.Юнусов раҳбарлигидаги лаборатория ходимлари томонидан тасдиқланган. Ҳозир ҳам бу лабораторияда илмий тадқикот ишлари қизғин давом этмокда.

2. Доривор ўсимликларнинг хилма-хиллиги Табиий географик шароитга боғлиқ ҳолда ўсимлик турлари республикамизнинг бошқа ҳудудлари сингари Қашқадарёда ҳам чўлдан тоғ қисми томон ўзгариб боради. Ўзбекистон ҳудудининг кўпчилик қисмидаги табиий шароитнинг ўсимликлар ўсиши учун ноқулай бўлишига қарамай (ёзи иссиқ, қуруқ, серофтоб, қиши нисбатан совуқ) ўсимликларнинг 120 оилага мансуб бўлган 3700 тури мавжуд. Биз республика ўсимликларнинг баландлик минтақа бўйича ўзгаришини Қ.3. Зокиров тақдим этган қуйидаги минтақаланиш бўйича берамиз: чўл, адир, тоғ ва яйлов. Ҳар бир баландлик минтақа ўсимлиги ўша ҳудуд геоморфологик тузилишига, иқлимий хусусиятларига, тупроқ қопламига боғлик ҳолда шароитга мослашгандир. Агар ҳавзанинг тоғли қисмида ўсимлик қоплами рельефга тоғ ёнбағрининг қиялигига, куёшга нисбатан ҳолатига, тоғ жинсига ва бошқалар борлиқ холда жойлашса, текислик қисмида энг аввало тупроқнинг механик таркибига, қай даражада шўрлашганлигига, ер ости сувига, иқлимига боғлиқ ҳолда жойлашади. Чўл минтақаси . Бу минтақа ҳавзанинг денгиз сатҳидан 250—500 м. баландликкача бўлган қисмини ўз ичига олади. Чўл минтақасига ҳавзанинг Қарши чўлидан то Бухоро чўлларигача бўлган майдонлар киради. Чўл минтақасининг ёзи қуруқ, жазирама, серофтоб, ёғинга нисбатан мумкин бўлган буғланиш кўп, қиши эса шу географик кенгликда жойлашган Ўрта денгиз атрофидаги мамлакатларга нисбатан совуқ. Бу минтақада ёғин миқдори кам бўлб, унинг ғарбий қисмида 80—100 мм, шарқида 250—300 мм, тоғ олди қисмларида эса 300—350 мм. га етади. Аксинча, мумкин бўлган буғланиш ғарбида 1000—2000 мм, қолган қисмларида 1000 мм атрофида. Бунинг устига асосий ёғин баҳор, қишга тўғри келиб, жазирама ёзда деярли ёғин тушмайди. Шу сабабли чўл минтақасидаги ўсимликлар узоқ давом этган қуруқ ва жазирама ёзга мослашган бўлиб, танаеи гўштли, барги

сертук, илдизи узун Чўл минтақасида намгарчилик етарли бўлган баҳор фаслида эфемер (бир йиллик ўтлар) ва эфемероидлар (кўп йиллик ўтлар) ўсади. Бу даврда чўл яшил ранг тусини олади. Бу ўсимлик турларининг илдизлари қисқа (5—20 см. чуқурликкача боради) бўлганлиги туфайли ер ости сувларидан фойдаланиш имкониятига эга эмас. Шу сабабли улар баҳорда сернам бўлган даврда барқ уриб ўсиб, ёзги жазирама иссиқ ва қуруқ кунлар бошланиши билан қуриб қолади. Бундай ўсимлик турларига арпоғон, лолақизғалдоқ, тароқбош, қўшоёқ, қорамошоқ, исфарак, читир, каби эфемерлар, коврак, илоқ каби эфемероидлар киради. Адир минтақаси . Бинобарин, адирда ўсимликлар қоплами ёппасига туташ бўлмай, она жинслар очилиб колган тик ёнбағирларда, оқар ва вактли сувлар ювиб кетган жойларда узилиб қолган. Умуман олганда адир минтақасида чўлга нисбатан ўсимлик турлари кўп бўлиб, қалин ўсади. 1 км2 майдонда 15—20 турга мансуб бўлган 30 минг индивид учрайди. Адир ўсимликларини асосини эфемер ва эфемероидлар, кўп йиллик ҳар хил ўтлар, буталар ташкил этади. Адирда эфемер ва эфемероид ўсимликларидан ранг, қўнғирбош, ялтирбош, нўхатак, чучмома, лола, оққуврай, гулхайри, сасир, қоқи кабилар қалин ўсиб, июль ойигача вегетаўиясини давом эттиради. Булардан ташқари яна шувоқ, ёввойи буғдой (қасмалоқ), тактак (ёввойи арпа), жасмин, чўл ялпиз, ферул, чалов, мингбош, аччиқмия, отқулоқ, эрмон, зубтурум (баргизуб), қозиқулоқ, каррак, қилтиқ, ерсовун, (етмак), ширач каби ўсимликлар ҳам ўсади. Адирнинг юқори қисмида тошлоқли ерларда астрагал, акантолимон, чия, сойларда зирк, кўшяпрок, наъматак каби буталар; дўлана, бодомча, писта каби дарахтлар, ариқ бўйларида ялпиз, қирқбўғим ҳам учрайди. Дарё водийларида эса тол, терак мавжуд. Тоғ минтақаси. Ҳавза ҳудудида 1200 м дан (айрим жойларда 1500— 1600 мдая) 2700—3500 м гача бўлган ерларни ўз ичига олади. Бу баландликларда рельеф мураккаб бўлиб, тоғ тизмалари орасида водийлар мавжуд. Тоғларнинг шимолий ёнбағри билан қуёшга қараган жанубий

ёнбағри орасида тафовутлар катта. Жанубий ёнбағрида нураш туфайли вужудга келган шарал ва қурумлар кўп. Иқлимий хусусиятлар хам рельефга борлиқ ҳолда ўзгаради: ёғин миқдори ортади, ёзда ҳарорат пасаяди, ёғинлар кўпроқ тоғларнинг ғарбий, шимоли-ғарбий ёнбағирларига тушади. Булар ўз навбатида тупроқ копламига таъсир этади. Тоғларнинг қурғоқчил кисмида жигарранг, аксинча нам қисмида эса қўнриғ тоғ ўрмон тупроқлари учрайди. Тоғ минтақасида табиий шароитнинг ҳамма қисмида бир хил бўлмаслиги унинг ўсимлик қопламининг жойлашишига хам таъсир этган. Тоғ бадандлик минтақасида жойнинг комплекс табиий шароитига боғлиқ ҳолда ўсимликнинг бир неча турлари мавжуд. Тоғларнинг нам шимолий ва шимоли-ғарбий ёнбағирларида мезофит, аксинча жанубий, нисбатан қуруқ ёнбағирларида ксерофит ўсимликлар учраса, захкаш ботиқларда, ёғин кўпроқ тушадиган тоғ ёнбағирларида баргли ўрмонлар ва ҳар хил буталар ўсади. Тоғ баландлик минтақасининг қуйи қисмида кўпроқ ўтлоқ ўсимликлар, хусусан, бурдойиқ, коврак, ширач, эремурус, оқсўлта кўкчўп (исфарак), гулхайри, лолалар, анжабир, арслонқуйруқ, ерчой, бинафша, тактак (тоғ арпа), тариқбош (чўчқа ёли), қилтиқ, қасмалдақ, тулкиқуйруқ, чайир, ялпиз, шувоқ, чалов кабилар ўсади.Тоғ минтақасининг нисбатан қурғоқчил қисмида тоғсариз, қизил тиканак (акантолимон), астрагал, тоғ ялдиз, бетага, чалов., шувоқ каби ўтлар учрайди. Тоғ баландлик минтақасида буталардан учқат, наъматак, ирғай, зирк, маймунжон, ёввойи узум, қатранри кабилар мавжуд. Тоғларида (айниқса, Боботоғ, Бойсун тоғида) пистазорлар, Ҳисор тоғларида эса ёввойи анор ва анжир каби қуруқ субтропик ўсимликлар ўсади. Тоғ баландлик минтақасида яна тоғ пиёзи, анзур пиёз, зира, ровоч, таран, туяяпроқ, тоғ жаммули, кийик ўти, тоғсабзи (таркибида каучук моддаси бор) каби доривор ва доривор ўсимликлар ҳам учрайди. Сассиққурай, пушти, қўқонгул, бир оз қурғоқчил жойларда чайир, шувоқ, бетага, тиконли астрагал бутаси ўсади.

Яйлов баландлик минтақасининг юқори қисмида (3500 м. дан юқорида) алп ўтлоқлари учрайди. Алп ўтлоқлари субалп ўтлоқларидан паст бўлиб, ер бағирлаб ўсиши билан фарқланади. Намгарчилик бўлган ерларда тўнғизсирт (кобрезия) ўтининг бир неча турлари, гунафша, қоқиўт, юлдузўт, сариқ айиқтовон, ёввойи кўкнори кабилар ўсади. Маълумки, ҳар бир ўсимликнинг ўзига хос ўсадиган жойи бўлади ва у шу шароитда яхши тараққий этади. Баъзи ўсимликлар, барглар чириндиси кўп бўлган ерларда (марваридгул ва бошқалар), бошқалари шўрли ерларда (қизилмия, шувоқ турлари, шўрак ва бошқалар) ёқтирса қолганлари тоғлиқ, тошли ерларни ва шағалли (қизилча, қорақовуқ ва бошқалар) ёки кишилар яшайдиган жойларга яқин ва ифлос жойлар (мингдевона, бангидевона ва бошқалар) ерларда яхши тараққий қилади. Баъзи ўсимликлар намликни ёқтирса (дала қирқбўғими, оққалдирмоқ, валериана, сариқ нуфар, игир, ботқоқ ледуми, мениантес ва бошқалар), бошқалари аксинча қуруқ чўлларда, қирларда (аччиқмия, афсонак, исириқ ва бошқалар) ўсади. Агар ангишвонагулни ўсиш даврида меёридан ортиқ суғорилса, унинг таркибидаги юрак гликозидлари кам синтезланади, худди шундай намлик кўп бўлса, дармана шувоқ тараққий этмайди. Кўпчилик эфир мойи сақловчи ўсимликлар иссиқ ва ёруғликни севади. Шунинг учун жанубий туманларнинг флораси таркибида эфир мойи сақловчи ўсимликлар кўп бўлади ва уларнинг эфир мойлари ҳидининг яхшилиги билан фарқланади. Ўсимликларнинг деярли барча органларида эфир мойи бўлади. Эфир мойининг ўсимлик таркибида кўп ёки кам миқдорда тўпланиши ҳаво ҳароратига ва намлигига, тупроқ намлигига ҳамда ердаги минерал моддаларнинг кўп ёки озлигига боғлиқ. Одатда ҳаво ҳарорати кўтарила бошлаган сари ўсимлик таркибида эфир мойлари кўпроқ синтезланади ва аксинча, ҳаво намлиги кўпайиши билан бу бирикмалар миқдори камайиб боради. Тупроқдаги намликнинг ўрта даражадан кўп ёки кам бўлиши ўсимлик таркибида эфир мойларининг камайишига олиб келади.

Шунингдек қурғоқчилик баъзи ўсимликларда эфир мойларининг кўп тўпланишига сабаб бўлади. Одатда жанубий туманларнинг флораси шимолий туманларникига нисбатан эфир мойи сақловчи турларга бой. Шу шароитда ўсадиган ўсимликларнинг эфир мойларининг ҳиди кўпроқ хушбўй, таркибий қисми ҳам мураккаброқ бўлади. 2.1. Ҳавзанинг доривор ўсимликларини муҳофаза қилиш. Кейинги йилларда ташландиқ, бўз ва чўл ерларнинг ўзлаштирилиши, инсонларнинг ўз мақсадлари йўлида табиий бойликлардан нотўғри фойдаланишлари сабабли, ёввойи ўсимликларнинг турлари ва бойликлари камайиб кетмоқда. Бундан ташқари, шифобахш ўсимликларнинг табиий бойликларининг ҳосилдорлиги ҳар йилги об-ҳаво шароитига боғлиқ бўлиб, кўпинча барқарор эмас. Шу туфайли, доривор ўсимликларнинг 50 дан ортиқ тури маданийлаштирилган ҳолда экилмоқда. Ҳавзада ҳар хил бўёқлар, зфир мойлари ва техникада ишлатиладиган моддалар олинадиган кўпгина ўсимлик турлари ҳам бор. Уларнинг энг муҳимлари торон (тери ошлашда ишлатиладиган таннид моддаси бор), анжабор (таркибида ошловчи модда бор), арча (ёш новдасидан эфир мойи олинади), тоғсағиз (каучук моддаси бор), ерсовун (кўпиртирадиган модда — сапонин олинади), чўл ялпизи (эфир моддаси бор), етмак (унинг илдизидан кўпирувчи сапонин моддаси олинади ва ширапазликда (кондитер) ишлатилади), писта (баргидан ва баргидаги нўхатчаларидан бўёқ олинади), арслонқуйруқ (ошловчи модда, эфир мойи олинади) ва бошқалар. Табиатда кишиларга эстетик завқ бериб, ҳордиқ чиқарадиган чиройли гулли ўсимликлар лолалар (қизил, сариқ, оқ), чучмомалар, эремурус, бойғалча, лолақизғалдоқ, бойчечак мавжуд. Кишилар ўзларининг хўжалик фаолиятида табиатдан кўп ва бетартиб фойдаланиши таъсирида унинг табиий ҳолатида сезиларли даражада ўзгаришлар юз бериб, асрлар давомида шаклланган биогеосенозларга салбий таъсир кўрсатмоқда.

Ўзбекистонда ноёб, эндемик, реликт ўсимлик турларини сақлаб қолиб, ҳимоя остига олиш учун академиклар Е.М.Лавренко ва А.Л.Тахтаджянлар ташаббуси билан 1978 йили Ўзбекистон «Қизил китоби» таъсис этилди. Ҳозирги кунда Ўзбекистон «Қизил Китоби»га республикаимизда муҳофаза остига олиш зарур бўлган 300 дан ортиқ ўсимлик турлари киритилиб, улар ҳақида мукаммал маълумотлар (қисқача тавсифи, тарқалиши, миқдори, камайиб кетиш сабаби, муҳофаза килишга қаратилган чоралар) берилган. Биз бундан кейинги бобимизда Ҳавзада тарқалган ва илмий медицинада дори дармонда ишлатиладиган турлар ҳақида маълумотлар келтирамиз.

3. ILMIY TIBBIYOTDA KENG QO‘LLANILADIGAN, TARKIBIDA VILOYATIMIZ SHAROITIDA UCHRAYDIGAN DORIVOR O‘SIMLIKLAR BO‘LGAN DORI VOSITALARINING TURLARI. 1. Gastfin tabletkasi. Ushbu dori vositasi tabletka holida bo‘lib tarkibida viloyatimiz florasida uchraydigan 6 turdagi dorivor o‘simlik mavjud bo‘lib, bu dori vositasi ovqat hazm bo‘lishi va me’da-ichak yo‘li faoilyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan biri zubturum o‘simligidir. Katta zubturum – Plantago major L., zubturumdoshlar– Plantoginaceae oilasiga kiradi. Zubturum ko‘p yillik, kalta va yo‘g‘on ildizpoyali o‘t o‘simlik. Ildizpoyaining yuqori tomonidan uzun, anotli bandli ildiz oldi to‘pbargalar, pastki tomonidan esa jida ko‘p mayda ildizlar o‘sib chiqadi. Ildiz oldi to‘pbargalari keng ellipssimon yoki keng tuxumsimon, tekus qirrali va yirik bo‘ladi. Gul o‘qi bitta yoki bir nechta, tuksiz, bo’yi 10-45 sm bo’ladi. Gullari oddiy boshoqqa to’plangan. Guli mayda, ko’rimsiz. Gultojisi kulrang-o’ng’ir tusli. Mevasi- ichida tuxumsimon shaklli mayda- mayda urug’lari bo’ladigan ko’sakcha. Xom ashyosi sifatida bargi yoki yer ustki qismi (o’ti) yig’ib olinadi. May oylaridan boshlab gullaydi, mevalari avgust-sentabr oylarida yetiladi. Zubturum viloyatning barcha tumanlarida soy va ariqlar bo‘ylarida, yo‘l chetlarida, o‘tloqlar va botqoqlangan joylarda o‘sadi. Bargi bilan yer ustki qismi tarkibida efir moyi, shilliq moddalar, saponinlar, aukibin glikozidi, vitamin S va K, karotin, flavonoidlar, organik kislotalar, achchiq va oshlovchi moddalar, urug‘ida yog‘, saponinlar, shilliq va boshqa moddalar bo‘ladi. Zubturumning eng sifatlisi suvli yerlarda o‘sgani hisoblanadi.

Zubturum o‘simligining dorivor preparatlari yallig‘lanishga qarshi va balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida, me’da ichak kasalliklari, ya’ni surunkali gipoasid gastrit, normal va kam kislotalik sharoitidagi me’da-o‘n ikki barmoq ichak yarasini, surunkali va tuzalishi qiyin bo‘lgan kolit hamda yaralarni davolashda qo‘llaniladi. Xalq tabobatida bu o‘simlikardan me’da, ichak va o‘pka xavfli o‘smalariga davo qilish uchun foydalaniladi. Viloyatimizda zubturumning ikki turi uchrashi kuzatildi. Lansetniksimon va bargi zub yoki baqa yaproq turi mavjud. Baqa yaproq turi teridagi yara-chaqalarning tez pishib yetilishiga yordam beradi. 1. Oddiy igir-Acoruscalamus L. Oilasi- kuchaladoshlar – Araceae, ko‘p yillik, bir pallali o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi sudralib o‘sadi, ko‘p shoxli, serildiz. Ildizpoyasining yuqorisidan barg to‘plamlari o‘sib chiqqan. Barglari chiziqsimon yoki qilichsimon, 60-100 sm keladi. Poyasi (gul o‘qi) yashil, tik o‘suvchi, shoxlanmagan va bargsiz, uch qirrali. Gullari yashil-sariq rangli, so‘taga to‘plangan. Mevasi ko‘p urug‘li, qizil xo‘l meva. Ildizpoyasi bilan barglari xushbo‘y, mayda ildizlarining hidi bo‘lmaydi. May-iyul oylarida gullaydi. Xom ashyo sifatida ildizpoyasi ishlatiladi. Markaziy Osiyodagi daryo, ko‘l, xovuz bo‘ylarida va ko‘lmaklarda, botqoqlik yerlarida o‘sadi. Qashqadaryo viloyatida juda kam uchraydi. Xom ashyo sifatida ildizpoyasi ishlatiladi. Ildiz poyasi tarkibida efir moyi, achchiq akorin glikozidi, oshlovchi moddalar, smola va kraxmal bo‘ladi. Igir bargi tarkibida efir moyi, vitamin S va oshlovchi moddalar bor. Xom ashyo sifatida ildizpoyasi yig‘ib olinadi. Igir preparatlari achchiq-hushbo‘y dori sifatida ishtaha ochish va ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilash uchun ishlatiladi. Igir ildizpoyasi

parfyumeriyada va oziq-ovqat sanoatida ham ishlatilgan. Bugungi kunda uni ko‘paytirish ishlarini olib borishni maqsadga muvafiq deb hisoblaymiz. 3. Qalampir yalpiz – Mentha piperita L ., yasnotkadoshlar – Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae ) oilasiga kiradi. Ko’p yillik, bo’yi 30-100 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi sershox, yer tagida yon tomonga qarab ketgan shoxlar chiqaradi. Ildizchalari ingichka, popuk ildiz, ildizpoyaining bo’g’imlaridan chiqadi. Poyalari eng tagidan boshlab kuchli shoxlanadi, yalang’och yoki siyrak kalta tukli bo’ladi. Barglari kalta bandli, cho’zinchoq- tuxumsimon shaklda, chetlari tishli, uzunligi 8 sm va eni 2 sm gacha bo’radi. Gullari pushti yoki och binafsha rangda, mayda-mayda bo’lib, to’pgullar hosil qiladi. Mevasi – kosachabarg bilan birlashgan 4 ta yong’oqcha. Iyun-avgustda gullaydi, sentabr-oktabrda mevlari yetiladi. Dorivor mahsulot sifatida asosan qora qalampir yalpiz tur xili o‘stiriladi. Yalpizning oq tur xilining hidi nozik va yoqimli bo‘lgani uchun u parfyumeriya (atir-upa) va oziq-ovqat sanoati uchun o‘stiriladi. Xom ashyosi sifatida bargi yoki yer ustki qismi (o’ti) yig’ib olinadi . Viloyatning tumanlarida dala yalpiz ko‘p uchraydi, nam yerlarda, ariq bo‘ylarida,adirlada, tog‘ etaklaridan boshlab o‘rta qismlargacha bo‘lgan joylarda uchraydi. Qalampir yalpiz bargi tarkibida efir moyi,karotin, gesperedin, betain, ursol va oleanol triterpen kislotalari bor. Efir moyi tarkibidagi «mentol» – asosiy ta’sir etuvchi modda hisoblanadi. Bundan tashqari viloyatimizning cho‘l mintaqalarida cho‘l yalpizi nomi bilan ataluvchi o‘ta dorivor turi ko‘p uchraydi. Xalq tabobotida bu tur yurak faoloiyatini yaxshilashda keng qo‘llaniladi. Qalampir yalpiz bargi preparatlari, efir moyidan tayyorlangan yalpiz suvi nastoykasi ko‘ngil aynishiga va qusishga qarshi hamda ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilashda ishlatiladi. Bundan tashqari, yalpiz suvi og‘iz chayqash uchun qo‘llaniladi. Efir

moyidan ajratib olingan mentol quloq, burun, nafas yo‘llari kaalliklarida hamda tish g‘rig‘ini qoldirish uchun qo‘llaniladi. Mentoldan bosh og‘rig‘ini qoldiradigan migren qalami tayyorlanadi. Xalq tabobatida yuqori nafas yo‘llarining o‘tkir va surunkali kasalliklarida ko‘p ishlatiladi. 4. Dorivor moychechak (romashka, moychechak) – Chamomilla recutita L., astradoshlar - Astraceae oilasiga kiradi. Juda xushbo’y hidli bo’ladigan bir yillik o’tsimon o’simlik, bo’yi 10-45 sm gacha boradi. Ildizi ingichka ildiz, och qo’ng’ir tusda bo’ladi. Poyalari yakka-yakka bo’lib, to’g’ri o’sadi, aksariyati juda shoxlab ketadi, ichi kovak. Barglari navbatma-navbat joylashgan, ikki qayta patsimon qirqilgan. Poyalari va shoxlarining uchidan uzun bandlari bo’ladigan gullar chiqadi, gullari aksariyati oq rangda. Mevasi- qo’ng’ir-yashil tusli, cho’zinchoq urug’li meva. May oyidan boshlab kuzgacha gullaydi. Viloyatning Деҳқонобод, Qamashi tuman, Langar, Qiziltom qishloqlari tog’ yonbag’irlarida, adir va qirlarida moychechakning yovvoyi turi ko’plab uchraydi. Ba’zi joylarda shifobaxsh o’simlik sifatida ekiladi. Gul tarkibida efir moyi, flavon glikozidlar, karotin, vitamin S va boshqa moddalar bor. Moychechak ichaklar spazmiga, mikroblarga, allergiyaga va yallig‘lanishga qarshi hamda yaralarni davolovchi ta’sirga ega. Shuning uchun uning dorivor preparatlari me’da- ichak va ginekalogik kasalliklarni davolashda hamda ter va yel haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Xalq tabobatida moychechakdan tinchlantiradigan, talvasaga, yallig‘lanishga qarshi, o‘t va siydik haydaydigan, surgi bo‘ladigan vosita sifatida qadimdan foydalanib kelingan. Gastrit, kolit, gepatit, nefrit, sistitda, bezgak, isitma mahallarida, uyqusizlikda moychechak damlamasi buyurilgan. Moychechak gullaridan tayyorlangan qaynatmani unga tuz qo‘shib revmatizm, chipqon chiqqan

mahallarda ishlatilgan. Meditsinada juda ko‘p doridarmonlarga qo‘shilib turli xil malhamlar tayorlanadi. Bizning fikrimizcha tabiiy moychechak ekmasiga nisbatan bir necha marta ko‘proq shifobaxshlik xususiyatiga ega. Ilmiy meditsinada moy chechak 20 dan ko‘p dori vositalarida ishlatiladi. Viloyatimizda uning zahirasi ishlatilishiga nisbatan juda kam deb hisoblaymiz. 5. Dorivor tirnoqgul - Calendula officinalis L., astradoshlar- Astraceae oilasiga kiradi. Bo’yi 30-50 sm ga yetadigan bir yillik o’t o’simlik. Ildizi – shoxlaydigan o’q ildiz, poyasi tik o’sadi, qalin tuklar bilan qoplangan , barglari navbatma-navbat joylashgan, chetlari tishli. Gullari poyasi va shoxlarining uchki tomonida joylashgan savatcha ko’rinishida to’pgullar hosil qiladi. Mevalari- urug’li meva. Iyundan kech kuzgacha gullaydi, iyul oxiridan boshlab mevalari yetilib boradi. Bu o’simlikning asl vatani Janubiy va Markaziy Yevropa O’rta Osiyoning barcha respublikalarida va Qashqadaryo viloyatida manzarali va dorivor osimlik tariqasida ko’p ekiladi, Yakkabog’ tumanining “Qo’shtol” o’rmon xo’jaligida o’stiriladi. Tarkibida karotin, efir moyi, flavonoidlar, kumarinlar, smolalar, achchiq moddalar, triterpen saponinlar va boshqa moddalar saqlanadi. O’simlikning bargi va ildizida glikozidlar bo’ladi. Tirnoqgulning eng shifobaxshlisi uning xalq orasida tugmachagul deb yuritiladigani bo‘ladi. Uning gulining sifati va tarkibi boshqaplaridan bir necha marta yaxshi. O’simlikning dorivor prparatlari turli yaralar, kuyganni davolashda, stomatit, angina va tomoq og’riq kasalliklarida og’iz hamda tomoqni chayqash uchun ishlatiladi, shuningdek gastrit, me’da va o’n ikki barmoq ichakning yara kasalliklari hamda jigar kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Xalq tabobatida siydik haydovchi, balg’am

ko’chiruvchi sifatida hamda gepatit, xolesistit, yara kasalligi, gipertoniya, siydik- tosh kasalligi davosiga ishlatilgan. 6. Oddiy bo’ymodaron Achillea millefolium L . Oilasi - astradoshlar – Asteraceae, ko’p yillik t o’simlik. Poyasi bir nechta, tik o’sadi, k o’pincha shoxlamaydi, shoxlangan holati kamroq uchraydi. B o’yi 20-50 sm ga yetadi. Ildizpoyasi shoxlangan, yer ostida novda hosil qiladi. Novdalardan ildizoldi barglar va poyalar o’sib chiqadi. Barglari oddiy, 2 marta patsimon ajralgan, bandsiz, ketma-ket joylashgan. Mayda, tuxumsimon savatchaga t o’plangan, ochish, ba’zan och pushti rangli gullari poyasi bilan shoxlari uchiga joylashgan qalqonsimon gul to’plamini hosil qiladi. Mevasi – yassi, tuxumsimon pista. Iyundan boshlab gullaydi, avgustda mevasi yetiladi. Xom ashyo sifatida o’simlikning poyasining tepa qismi gullari bilan yig’ib olinadi. Viloyatning Kitob tumani Hazrati Cho’qchar tog’ tizmalari yon-bag’irlarida Qamashi, Yakkabog‘, Dehqonobod tumanlarida o’sadi. O‘zlashtirilmasdan ilgari Qarshi qo‘lida ham ko‘plab cho‘l bo‘yimadorani o‘sganligi adabiyotlarda qayt etilgan. Bo‘yimadoranning zahirasi Qashqadaryo viloyatida yetarli. Faqat reja asosida foydalanish lozim. Mahsulotning dorivor preparatlari me’da-ichak kasalliklarini davolash, ishtaha ochish va qon to’xtatuvchi dori sifatida qollaniladi. Xalq tabobatida bo’ymodaron o’ti va gullaridan tayyorlangan qaynatmalari qon to’xtatuvchi, jaroxatlarni bitiruvchi, isitma tushiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Tarkibida karotin, K va S vitaminlar, axillein va betonitsin alkaloidlari, efir moyi, lakton, xolin, smola, oshlovchi, achchiq va boshqa moddalar bo’ladi. Efir moyi tarkibida xamazulen, tuyon, kamfora va boshqa moddalar bor. U qon ketish. Buyrak yetishmasligi, ichki organlarda tuz to‘planishining oldini oladi.

Kardioassist- asab tizimining kuchli qo‘zg‘alishlarida, arterial gipertenziyaning boshlang‘ich davrida, vegetativ qon-tomir distoniyasi profilaktikasida, uyqusizlikda yordam beradigan dori vositasi tarkibidagi dorivor o‘simliklar va ularning Qashqadaryo viloyatida tarqalishi. Ushbu dorining tarkibida viloyatimiz florasi tarkibida mavjud bo‘lgan 5 turdagi dorivor o‘simliklar aralashmasi ishtirok etadi. 1. Dorivor limono’ti - Melissa officinalis L. – Oilasi – yasnotkaguldoshlar– Lamiaceae , bo’yi 30-60 sm ga yetadigan, ko’p yillik o’t o’simlik. Limon hidi kelib turishi tufayli «limono’t» deb ataladi. Ildizpoyasi juda shohlab o’sim, yer tagidan novdalar beradi. Poyasi- to’rt qirrali, sershoh, bo’yi 120 sm gacha boradi, tukli. Barglari qarama-qarshi joylashgan, bandli,tuxumsimon, o’tkir uchli, yirik arrasimon qirrali, gullari oq, 5 bo’lakli, 2 labli, barg qo’ltig’ida xalqasimon gulto’plamiga joylashgan. Mevasi – 4 ta yong’oqcha. Iyul-avgustda gullaydi, mevasi iyul-sentabrda pishadi. Xom ashyo sifatida yer ustki qismi gullash davrida yig’ib olinadi. Ko’proq o’simlikning tepa qismi va barglari olinadi. Tarkibida efir moyi, vitamin S, oleanol, ursol va boshqa kislotalar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. Viloyatning tog‘li joylarida, tog‘ etaklaridan daraxt va boshqalar soyasida, salqin va nam yerlarda o‘sadi. Ayrim holatlarda toshlar orasida va bog‘larda uchraydi. Uning xususiyati ko‘proq yalpizning xususiyatiga o‘xshab ketadi. Xom ashyo sifatida yer ustki qismi gullash davrida yig‘ib olinadi. Ko‘proq o‘simlikning tepa qismi va barglari olinadi. Tarkibida efir moyi, vitamin S, oleanol, ursol va boshqa kislotalar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar bo‘ladi. Limono‘ti aholi orasida keng ishlatiladigan o‘simliklar guruhiga kiradi. Qaynatma va

damlamalari asab, yurak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Limono‘t damlamasi kamqonlikda, oshqozon ishini faollashtirishda xamda o‘t va siydik haydovchi vosita sifatida keng ishlatiladi. Qashqadaryoning mahalliy aholisi undan keng foydalanadi. Do‘lana mevalari – yurak ish faoliyatini yaxshilab, qo‘zg‘aluvchanligini pasaytiradi. Shuningdek, do‘lana qondagi holesterin miqdorini hamda arterial qon bosimini tushirish xususiyatiga ega. Do‘lana biologik xususiyatiga ko‘ra qurg‘oqchil va toshli hududda o‘sishga moslashgan tur bo‘lib, mezoksirofitlik xususiyatiga ega. Qashqadaryoning toshli tog‘li hududlarida, jumladan Kitob va Shahrisabz tog‘larida ko‘plab usadi. Olib borilgan hisob kitoblarga ko‘ra bir yilda taxminan 150 tonnagacha dorivor dulana yig‘ishtirib olnadi. Bu esa ilmiy mediqinaning talablarini 23 poizga qanoatlantiradi. 3. Dorivor valeriana –Валериана оффиcиналис Л. Оиласи - валерианадошлар –Валерианаcэаэ, бœйи 2 м гача етадиган кўп йиллик ўт ўсимлик. Биринчи йили илдизолди тўпбарглар, иккинчи йили поя ўсиб чиқади. Пояси тик ўсади, silindrsimon, qirrali, ichi g’ovak, шохланмаган ёки юқори қисми шохланган. Барглари оддий, 4-11 жуфт бўлакчалардан иборат, тоқ патли ажралган. Илдизолди барглари узун бандли, поядаги бандлари қисқароқ, қарама-қарши жойлашган. Барг бўлакчалари чизиқсимон, ништарсимон ёки тухумсимон, йирик тишсимон қиррали. Гуллари оқ ёки пушти рангли, хушбўй, майда рўвакка тўпланган. Меваси – чўзиқ tuxumsimon, och qo’ng’ir pista. May oyining oxiridan boshlab avgust oyigacha gullaydi. Valeriana Rossiyaning Yevropa qismida ko‘proq o‘sadi. Umuman, valeriana keng tarqalgan o‘simlik hisoblanadi. Qashqadaryoning tog‘li

mintaqasida ham tarqalgan bo‘lib uning zag‘irasi juda kam. Ilmiy meditsinada ishlatishga yetarli miqdorda emas. Valeriana o‘simligining ildiz va ildizpoyasi tarkibida efir moyi va sof holda izovalerian kislota bo‘ladi. Bundan tashqari, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, saponinlar, qandlar, sirka, izokapron va chumoli kislotalar uchraydi. Ta’sir etuvchi moddalari efir moyi deb hisoblanadi. Ta’siri va qo‘llanilishi: Valeriana ildizi va undan tayyorlangan dori shakllari asab tizimini tinchlantiruvchi, yurak urib ketishi holatlarida meyor holatga keltiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Uning tabiiy holdagisidan juda yoqimli hid taraladi. Undan tashqari, valerianadan tayyorlangan dorilar gijja va yel haydovchi vosita degan ma’lumotlar bor. Valeriana ildizidan tayyorlangan dori vositalarini uzoq vaqt davomida ichilsa, yaxshi natijalar beradi. Shu bilan bir qatorda valeriana ildizidan tayyorlangan dorilar, ayrim kishilarga qon bosimini oshirib, salbiy ta’sir qilishi mumkin. Valeriana ta’sirida asab tizimining qo‘zg‘alishi, uyqu buzilishi, og‘ir tushlar ko‘rish holati bo‘lishi mumkin. 5. Arslonquyruq - Leonurus L., Ilmiy tibbiyotda arslonquyruqning asosan ikki turi ishlatiladi: besh bo’lakli arslonquyruq – Leonurusquinquelobatus Gilib va oddiy arslonquyruq – Leonuruscardiaca L. Arslonquyruq turlari Lamiaceae – yasnotkadoshlar oilasiga mansub, ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bir nechta, to’rt qirrali, tik o’sadi, shoxlangan. Bo’yi 1,5-2 m bo’ladi. Barglari tuxumsimon bo’lib, 5 bo’lakka qirqilgan, yuqoridagilari cho’ziq ellipsimon, 3 bo’lakka qirqilgan bo’lib, bandi bilan qarama- qarshi joylashgan. Pushti yoki pushti- binafsha rangli, 5 bo’lakli, ikki labli gullari o’simlikning yuqori qismidagi barglari qo’ltig’ida xalqa shaklida joylashib, boshoqsimon to’pgulni hosil qiladi. Mevasi – 3 qirrali 4 ta yong’oqcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Mevasi sentabrda yetiladi.

Bu o’simlik viloyatning Shahrisabz tumani, Tanxozdaryo yoqalarida, G’ilon, Hisorak, Xitoy qishloqlari, Yakkabog’ tumani Samoq, Tatar, Toshqo’rg’on qishloqlari atrofida uchraydi. Tarkibida flavonoidlar, oshlovchi moddalar, efir moyi, saponinlar, achchiq moddalar, smolalar saqlaydi. Ilmiy tibbiyotda nastoyka va damlama dori shakllari, tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Markaziy Osiyo xalq tabobatida arslonquyruqning yana bir turi Turkiston arslonšuyrug’i– pustirnikTurkestanskiy . Markaziy Osiyoning tog’li tumanlarida, tog’ etaklaridan to o’rta qismigacha bo’lgan tosh tuproqli qiyaliklarda o’sadi. Efir moyi, smolalar, saponinlar, alkaloidlar, flavonoidlar, achchiq va oshlovchi moddalar saqlaydi. Arslonquyruqning dorivor preparatlari tinchlantiruvchi vosita sifatida gipertoniya, nerv qo’zg’alishi va ba’zi yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Arslonšuyruš œsimligining bargidan kukun tayyorlanib, 0,5-1 g dan ovšatdan yarim soat oldin ichilsa, yaxshi tinchlantiruvchi, šon bosimini tushiruvchi, yurak faoliyatini yaxshilovchi vosita sifatida foydalanish mumkin. Xalq tabobatida sil, kamqonlik, rangparlik kasalliklarida ishlatilgan. 6. Oddiy bo’ymodaron Achillea millefolium L . Oilasi - astradoshlar – Asteraceae, ko’p yillik t o’simlik. Poyasi bir nechta, tik o’sadi, k o’pincha shoxlamaydi, shoxlangan holati kamroq uchraydi. B o’yi 20-50 sm ga yetadi. Ildizpoyasi shoxlangan, yer ostida novda hosil qiladi. Novdalardan ildizoldi barglar va poyalar o’sib chiqadi. Barglari oddiy, 2 marta patsimon ajralgan, bandsiz, ketma-ket joylashgan. Mayda, tuxumsimon savatchaga t o’plangan, ochish, ba’zan och pushti rangli gullari poyasi bilan shoxlari uchiga joylashgan qalqonsimon gul to’plamini hosil qiladi. Mevasi – yassi, tuxumsimon

pista. Iyundan boshlab gullaydi, avgustda mevasi yetiladi. Viloyatning Kitob tumani Hazrati Cho’qchar tog’ tizmalari yon-bag’irlarida o’sadi. Mahsulotning dorivor preparatlari me’da-ichak kasalliklarini davolash, ishtaha ochish va qon to’xtatuvchi dori sifatida qollaniladi. Xalq tabobatida bo’ymodaron o’ti va gullaridan tayyorlangan qaynatmalari qon to’xtatuvchi, jaroxatlarni bitiruvchi, isitma tushiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Tarkibida karotin, K va S vitaminlar, axillein va betonitsin alkaloidlari, efir moyi, lakton, xolin, smola, oshlovchi, achchiq va boshqa moddalar bo’ladi. Efir moyi tarkibida xamazulen, tuyon, kamfora va boshqa moddalar bor. Qashqadaryoda ilmiy meditsina uchun yetarli zahirasi mavjud. 3.1. Buyraklar ish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va organizmda moddalar almashinuvini normallashtiradigan Soltex tipidagi dori vositalari va ularga Qashqadaryo viloyati florasi tarkibidagi dorivor o‘simliklarning ishlatilishi . 1. Pol pola yoki tukli erba - kuchli siydik hayovchi vosita bo‘lib, tarkibida ko‘p miqdorda kaliy bo‘lganligi uchun boshqa siydik haydovchilardan gipokalemiya va suvsizlanishga olib kelmasligi bilan farq qiladi. Sidik tosh kasalligi, pielonefrit, uretrit va sistitlarda siydik kislotasi, mochevina va xloridlarni chiqarishda yordam beradi. Natijada organizmdan qum haydalib, tuz balansi tiklanadi, tabiiy yallig‘lanishga qarshi vosita hisoblanadi. Viloyatimizning cho‘l va adir mintaqasida ko‘plab uchraydi. Keyingi vaqtlarda bu o‘simlikning rangi va maydalanganda juda o‘xshash bo‘lgan ko‘rinishdagi almashingan turini ya’ni sigirquyruqni sotish hollari uchrab turibdi. Aslida sigir quyruq bilan tukli ervaning botanik jihatdan farqi juda katta. Bunday ishlar bilan ayniqsa mahalliy tadbirkorlar shuxullanmoqda. Uning zahirasi ilmiy tibbiyotda qo‘llash uchun yetarli emas. 2. B o ’yo q dor r o ’yan – Rubia tinctorum L . Oilasi – r o ’yandoshlar – Rubiaceae, b o ’yi 80-100 sm ga yetadigan k o ’p yillik o ’t o ’simlik. Poyasi b o ’ g ’inli, t o ’rt q irrali, q arama- q arshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon yoki

tuxumsimon-nishtarsimon, tekis q irrali b o ’lib, q is q a bandi yordamida poyasida 4-6 tadan h al q asimon o ’rnashgan. Mayda sar g ’ish-yashil gullari barg qo ’lti g ’idan o ’sib chi qq an yarim soyabonga joylashib, siyrak r o ’vaksimon gult o ’plamini h osil q iladi. Mevasi – dumalo q , q ora rangli, sershira x o ’l meva. Iyun-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul-sentabrda yetiladi. Viloyatning Qamashi tumani Langar , Qiziltom qihloqlari atroflaridagi tog ’ larning irmoqlari va soylari , ariqlarining bo ’ ylarida va kanal b o ’ylarida, t o ’ q aylarda, daryo b o ’ylaridagi chakalakzorlarda, butalar orasida, dalalarda, begona o ’t sifatida bo g ’larda va ekinzorlarda o ’sadi. Plantatsiyalarda o ’stiriladi. Ildizpoyasi bilan ildizi tarkibida antratsen unumlari, q andlar, organik kislotalar, pektin va bosh q a moddalar bor. Ilmiy tibbiyotda r o ’yan ildizini siydik h aydovchi vosita sifatida buyrak va jigar toshlarini tushirishda, bavosilda foydalaniladi. R o ’yandan tayyorlangan šuruš ekstrakt, tabletka shaklida, maydalangan ildizi kukun h olatida, siydik xaydovchi, antiseptik vosita sifatida ishlatiladi. Buyrak va jigar toshini erituvchi vosita deb h isoblanadi. Xal q tabobatida r o ’yan ma h sulotlari raxit, q abziyat, bod kasalliklarida ishlatilgan. Ibn Sino r o ’yan damlamasi bilan jigarni tozalashda, q ora talo q shishganini davolashda foydalangan. Undan tash q ari, asab tizimining shamollash h olatlarida va shol kasalligini davolashda r o ’yan damlamasi yaxshi yordam beradi, degan ma’lumotlar bor. Ro‘yan asosan oshlovchilike xususiyatiga ega bo‘lsada ilmiy meditsinada qon to‘xtatuvchilik xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi. Ichki a’zolardan qon ketishini yaxshilaydi. Undan xalq tabobotida ham keng qo‘llaniladi. Uning zahirasi Qashqadaryo viloyatida ilmiy meditsinada dori- darmon tayorlashga yetarli zahiraga ega emas.

Q ush toron ( q izil tasma, chumchu q tili) Polygonum aviculare L. –Oilasi - torondoshlar – Polygonaceae bir yillik o ’t o ’simlik.B o ’yi 10-60 sm ga yetadi. Poyasi b o ’ g ’inli, shoxlangan. Bargi ch o ’zi q lansetsimon, t o ’mto q uchli, tekis q irrali, poyada bandi bilan ketma-ket o ’rnashgan. Barg bandi bilan poyani o ’rab turuvchi yondosh bargchalardan tuzilgan yup q a pardachasi bor. Gullari mayda, pushti rangli, 1-5 tadan barg qo ’lti g ’iga joylashgan. Mevasi – uch Q irrali yon g ’o q cha. May-oktabr oylarida gullaydi va mevasi yetiladi.Tarkibida askorbin kislota, vitamin K, avikulyarin, kversetrin, giperozid flavon glikozidlari, karotin, efir moyi, oshlovchi moddalar bor. Ilmiy tibbiyotda qush toron o’simligining yer ustki qismi siydik xaydovchi, gijja xaydovchi, ginekologiya amaliyotida qon to’xtatuvchi, yallig’lanishga qarshi vosita sifatida ishlatiladi. Viloyat florasi tarkibida uning zahirasi yetarli emas. Uni asosan qo‘riqlanadigan joylarda, sekin oqqib o‘tuvchi ariqlar atrofida ko‘paytirish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Arpabodiyon Anisum vulgare Gaertn. Oilasi - selderdoshlar – Apiaceae, bir yillik o’ t o’ simlik. B o ’yi 30-60 sm ga yetadi. Poyasi tik o ’sadi, k o ’p q irrali, yu q ori q ismi shoxlangan. Ildizoldi va poyaning pastki q ismidagi barglar uzun bandli, yumalo q , buyraksimon, yirik tishsimon q irrali, markaziy q ismidagilari uzun bandli, yirik b o ’lakli, arrasimon q irrali, yu q oridagilari q inli, 2-5 marta patsimon q ir q ilgan, poya uchidagilari bandsiz, chizi q simon yoki tor lansetsimon, ketma-ket joylashgan. Mayda, k o ’rimsiz, o q rangli gullari murakkab soyabonga t o ’plangan. Mevasi– jigarrangga moyil - kulrang , tuxumsimon shaklda ikki urug ’ lik qo ’shalo q pista. Iyun - iyul oylarida gullaydi , mevalari avgustda yetiladi . Markaziy Osiyoda, Shimoliy Kavkazda, Rossiyada xamda Ukrainada ziravor o‘simlik sifatida o‘stiriladi .

Qashqadaryo viloyatining ba ’ zi tumanlarida fermer xo ’ jaliklari va aholi tomonidan ekiladi . Shuningdek tabiatda yavvoyi turi ham tarqalgan . Mahalliy aholi undan yel haydovchi vosita sifatida foydalanadi . Zahirasi juda kam . Taklifimiz uni ko ‘ paytirish usullarini ishlab chiqish lozim . Meva tarkibida efir moyi, yo g’ va o q sil moddalar b o’ ladi. Efir moyi tarkibida stearopten – anetol, metilxavikol, anis aldegid, anis keton va anis kislota h amda bosh q a terpenlar uchraydi. Mevasidagi efir moyi bal g ’am k o ’chiruvchi, ichak faoliyatini kuchaytiruvchi, antiseptik, spazmolitik, siydik va o ’t xaydovchi, q on bosimini pasaytiruvchi ta’sirga ega. Xalq tabobatida arpabodiyon nafas organlarining yallig ’ lanish kasalliklarida , o ’ tkir respirator kasalliklari , bronxit kasalligi , zotiljam , o ’ pka silida , balg ’ am ko ’ chiradigan vosita tariqasida , astma xurujini yengillashtiradigan dori sifatida ishlatiladi . 3.2. ENUROFIN-UYQUNI YAXSHILASH UCHUN VA TUNGI SIYDIK TUTA OLMASLIKDA SAMARALI VOSITA SIFATIDA ISHLATILADIGAN DORILAR TARKIBIDAGI DORIVOR O‘SIMLIKLAR 1. Dorixona ukro p Foeniculum vulgare Mill . Oilasi - selderdoshlar – Apiaceae , b o ’yi 90-200 sm ga yetadigan k o ’p yillik o ’t o ’simlik. Dorixona ukropi plantatsiyalarda ikki yillik q ilib o ’stiriladi. Poyasi tik o ’suvchi, k o ’p q irrali va sershox. Bu o ’ simlikning ildizi duksimon , sarg ’ ishroq rangda bo ’ lib , bir oz shoxlaydi . Barg lari 3-4 marta patsimon ajralgan va q ini bilan poyada ketma-ket joylashgan. Barg b o ’laklari ingichka chizi q simon yoki ipsimon. Mayda sari q rangli, besh b o ’lakli gullari poya va shoxlari uchida joylashgan murakkab soyabon gul t o ’plamini h osil q iladi. Mevasi – cho ’ zinchoq shaklda bo ’ ladigan och jigarrang yoki kulrangsimon ikki urug ’ li qo ’shalo q pista. Iyul-avgust oylarida gullaydi, mevasi sentabrda pishadi. Dorixona ukropi yovvoyi іolda O ’rta yer dengizi atroflarida, Markaziy Osiyo janubida, Turkmaniston, O ’zbekistonda asosan quruq va toshloq joylarda ,

yo ’ llar chetida ikki yillik o ’t o ’simlik sifatida yaxshi o ’sadi va mevasi pishib yetiladi. Dorixona ukropining mevasi yo q imli h idga ega, efir moyi sa q laydi. Efir moyining tarkibida asosan anetol va bosh q a lar uchraydi. Urug ’ larida 20 terpen foizga qadar moy bo ’ ladi . Bundan tashqari bu o ’ simliklarda askorinat kislota , karotin va flavonoidlar , kvertsetin , izoramnetin va kemferol bor . Poya va barglarida vitamin B 1, B 2, B 6, pantogenat kislota , bir oz miqdorda qand moddalari , azotli moddalar uchraydi . Ilmiy tabobatda isht ah a ochuvchi, ov q at h azmini yaxshilovchi, yel h aydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Ukrop tomirlar muskullarini ham bo ’ shashtiradigan va siydik haydaydigan bo ’ lgani uchun ba ’ zi olimlar uni gipertoniya kasalligi va ateroskleroz davosiga ishlatishni tavsiya etadilar . Xalq tabobatida ovqat hazmi buzilganda , nafas yo ’ llari , jigar , buyrak , qovuq kasalliklarida damlama va qynatma holida foydalaniladi . Viloyat florasi tarkibida ushbu tur diyarli uchramaydi. Uning zahirasi ham mavjud emas. 2. Oddiy dalachoy (qizil poycha) Hypericum perforatum L. Oilasi - dalachoydoshlar –Hypericaceae , ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki bir nechta bo’lib, tik o’sadi, bo’yi 20-75 sm gacha yetadigan, yuqori qismi shoxlangan, silliq, ikki qirrali. Barglari keng yoki ch’ziq tuxumsimon, poya va shoxlarida bandsiz qarama-qarshi joylashgan. Tilla sariq rangli gullari qalqonsimon ro’vakka, shingil yoki tarqoq soyabonga to’plangan. Mevasi – uch xonali, ko’p urug’li ko’sakcha. Iyul-avgust oylarida gullaydi. Mevasi iyul-sentabrda yetiladi. Qashqadaryo viloyatida yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida, o’tloqlarda, bedazorlarda o’sadi. Xom ashyo sifatida o’simlikning yer ustki qismi yig’ib olinadi.

Dalachoy tarkibida oshlovchi moddalar, flavonoidlar va antratsen unumlari hamda boshqa moddalar bor. Dalachoy xom ashyosidan tayyorlangan dori shakllari qon to’xtatuvchi, yallig’lanishga qarshi yaralarni bitiruvchi, gijja haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Dalachoy o’simligi oshqozon-ichak kasalliklarini davolovchi, o’t va siydik haydovchi turli xil yig’malar tarkibiga kiradi. Xalq tabobatida tayyorlangan damlama tinchlantiurvchi, og’riq qoldiruvchi, bosh og’rig’ida va bod kasalligida yaxshi natija beradi. Maskur dalachoy Qashqadaryo viloyatidagi o‘simliklar qoplamida juda ko‘plab uchraydi. Zahirasi ilmiy meditsina talabiga jovob beradi. Uni qo‘riqlash va ehtiyot choralarini ko‘rish ishlarini olib borish lozim deb hisoblaymiz. 3. Dag’al dalachoy – Hypericum scarbum L .Oilasi - dalachoydoshlar – Hypericaceae , bo’yi 20-50 sm gacha yetadigan, ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki bir nechta bo’lib, tik o’sadi, shoxlanmagan yoki yuqori qismi shoxlangan. Poyasidagi barglari cho’ziq tuxumsimon yoki nishtarsimon, qirrasi ichiga qayirilgan, barg qo’ltig’idan chiqqan qisqa shoxchadagilari – chiziqsimon, ichiga qayrilgan qirrali bo’lib, poyasi bilan shoxchalarida bandsiz qarama-qarshi joylashgan. Sariq rangli gullari qalqonsimon-ro’vaksimon to’pgulni hosil qiladi. Mevasi – ko’p urug’li, tuxumsimon ko’sakcha. Markaziy Osiyo, Kavkaz, Oltoydagi tog’li joylarda, tog’ etaklaridan to Markaziy qismigacha bo’lgan toshli va shag’alli, tuproqli qiyaliklarda o’sadi. O’zbekistonda dag’al dalachoy tarqalganligi tufayli, asosan shu turining o’t qismi yig’ib olinadi. Dag‘al dalachoy o‘ti ham Qashqadaryo florasi tarkibida siyrak holda uchraydi. Uni ko‘pincha o‘t o‘lanlarni dag‘al xashak sifatida yig‘ishtirib olish jarayonida pishmasdan o‘rib yuboriladi. Ilmiy tibbiyotda dag’al dalachoy oddiy dalachoy bilan bir qatorda ishlatilaveradi. Ilmiy izlanishlar natijasida ham bunday holat tasdiqlangan.

4. Oddiy bo’ymodaron Achillea millefolium L . Oilasi - astradoshlar – Asteraceae, ko’p yillik t o’simlik. Poyasi bir nechta, tik o’sadi, k o’pincha shoxlamaydi, shoxlangan holati kamroq uchraydi. B o’yi 20-50 sm ga yetadi. Ildizpoyasi shoxlangan, yer ostida novda hosil qiladi. Novdalardan ildizoldi barglar va poyalar o’sib chiqadi. Barglari oddiy, 2 marta patsimon ajralgan, bandsiz, ketma-ket joylashgan. Mayda, tuxumsimon savatchaga t o’plangan, ochish, ba’zan och pushti rangli gullari poyasi bilan shoxlari uchiga joylashgan qalqonsimon gul to’plamini hosil qiladi. Mevasi – yassi, tuxumsimon pista. Iyundan boshlab gullaydi, avgustda mevasi yetiladi. Violayating Kitob tumani Hazrati Sulton tog‘larida. Dehqonobodning Chаqchar tog’ tizmalari yon-bag’irlarida o’sadi. Uning zahirasi unchalik ko‘p bo‘lmasada ilmiy tibiyotga ishlatish uchun tartibli ravishda yig‘ishtirib olish mumkin. Mahsulotning dorivor preparatlari me’da-ichak kasalliklarini davolash, ishtaha ochish va qon to’xtatuvchi dori sifatida qollaniladi. Xalq tabobatida bo’ymodaron o’ti va gullaridan tayyorlangan qaynatmalari qon to’xtatuvchi, jaroxatlarni bitiruvchi, isitma tushiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Tarkibida karotin, K va S vitaminlar, axillein va betonitsin alkaloidlari, efir moyi, lakton, xolin, smola, oshlovchi, achchiq va boshqa moddalar bo’ladi. Efir moyi tarkibida xamazulen, tuyon, kamfora va boshqa moddalar bor.

5. Dorivor marmarak ( shalfey , Mavrak , xuttan )- Salvia officinalis L . Oilasi – yasnotkadoshlar – Lamiaceae , ko ’ p yillik , bo ’ yi 100 sm ga yetadigan ko ’ p yillik o ’ tsimon o ’ simlik . Ildizi ham tarmoqlanadigan o ’ q ildiz . Poyasi ko ’ p sonli , shoxlangan , serbarg , qizg ’ ish - binafsharang tusda , ustki qismi bez tukchalar bilan qoplang , 4 qirrali , pastki qismi bir oz yog ’ ochlangan . Bargi oddiy , uzun bandli , poyaning yuqori qismidagilari bandsiz bo ’ lib , qarama - qarshi joylashgan . Gullari mayda , pushti yoki oq rangda bo ’ lib , poya shoxlarining yuqori qismida boshoqsimon doira shaklidagi soxta to ’ pgul hosil qiladi . Mevasi qo ’ ng ’ ir - jigarrang tusda , silliq , dumaloq bo ’ ladigan 4 ta yong ’ oqchadan tashkil topgan . Iyun - avgust oylarida gullaydi , mevalari avgust - sentabrda yetiladi . Xom ashyo sifatida marmarakning bargi ishlatiladi . Bu o ’ simlik Qashqadaryo viloyatining Kitob , Shahrisabz tumanlari , Zarafshon , Hisor tog ’ tizmalari archazor va yong ’ oqzorlarida , Yakkabog ’ tumani Toshqo ’ rg ’ on , Kaltako ’ l qishlog ’ i atroflarida ko ’ p uchraydi . O ’ simlikning barcha organlarida efir moyi bo ’ ladi . Barg tarkibida efir moylaridan tashqari alkaloidlar , oshlovchi moddalar , flavonoidlar va boshqa birikmalar bor . Ilmiy tibbiyotda zahira sifatida ishlatish mumkin. Marmarakning dori shakllari burishtiruvchi, dezinfeksiyalovchi va yallig’lanishga qarshi, o’g’iz bo’shlig’i, burun halqum va yuqori nafas yo’llarining yallig’lanish kasalliklarida, bronxitlar, bronxial astma, gepatitlar, holetsistitlar, me’da va o’n ikki barmoqli ichakning yara kasalliklarida ishlatiladi. Xalq tabobatida mavrak o’tining gullari va barglarian tayyorlangan damlamani bronxitlar, gepait, enterit, gastroenterit, me’da yara kasalligini davosiga ishlatiladi, stomatitlar, anginalar paytida og’iz, tomoqni chayish uchun, teri kasalliklari va quloq yaralar davosiga sirtga ishlatish uchun buyuriladi.

6. Dorivor valeriana – Valeriana officinalis L . Oilasi - valerianadoshlar – Valerianaceae , bœyi 2 m gacha yetadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Birinchi yili ildizoldi to’pbarglar, ikkinchi yili poya o’sib chiqadi. Poyasi tik o’sadi, silindrsimon, qirrali, ichi g’ovak, shoxlanmagan yoki yuqori qismi shoxlangan. Barglari oddiy, 4-11 juft bo’lakchalardan iborat, toq patli ajralgan. Ildizoldi barglari uzun bandli, poyadagi bandlari qisqaroq, qarama-qarshi joylashgan. Barg bo’lakchalari chiziqsimon, nishtarsimon yoki tuxumsimon, yirik tishsimon qirrali. Gullari oq yoki pushti rangli, xushbo’y, mayda ro’vakka to’plangan. Mevasi – cho’ziq tuxumsimon, och qo’ng’ir pista. May oyining oxiridan boshlab avgust oyigacha gullaydi. Valeriana Rossiyaning Yevropa šismida ko’proq o’sadi. Umuman, valeriana keng tarqalgan o’simlik hisoblanadi. Valeriana o’simligining ildiz va ildizpoyasi tarkibida efir moyi va sof holda izovalerian kislota bo’ladi. Bundan tashqari, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, saponinlar, qandlar, sirka, izokapron va chumoli kislotalar uchraydi. Ta’sir etuvchi moddalari efir moyi deb hisoblanadi. Valeriana ildizi va undan tayyorlangan dori shakllari asab tizimini tinchlantiruvchi, yurak urib ketishi holatlarida meyor holatga keltiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Undan tashqari, valerianadan tayyorlangan dorilar gijja va yel haydovchi vosita degan ma’lumotlar bor. Valeriana ildizidan tayyorlangan dori vositalarini uzoq vaqt davomida ichilsa, yaxshi natijalar beradi. Shu bilan bir qatorda valeriana ildizidan tayyorlangan dorilar, ayrim kishilarga qon bosimini oshirib, salbiy ta’sir qilishi mumkin. Valeriana ta’sirida asab tizimining qo’zg’alishi, uyqu buzilishi, og’ir tushlar ko’rish holati bo’lishi mumkin. 3.4. Тabiiy yod va vitaminlar manbai sifatida qo’llaniladiган Yodostirim – preparatining tarkibiga kirgan Qashqadaryo florasining

dorivor turlari. Ushbu preparatning tarkibida 7 turdagi dorivor o‘simlik bo‘lib ulardan quyidagilar havzaning florasi tarkibida mavjud. ) Uch bo’lakli qoraqiz (ittikanak) Bidens tripartita L. Oilasi - astradoshlar – Asteraceae, bir yillik, bo’yi 25-100 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Kuchli tarmoqlangan o’q ildizi bor. Poyasi tik o’suvchi, tuksiz yoki siyrak tuk bilan qoplangan, asos qismidan boshlab qarama-qarshi shoxlangan. Bargi oddiy, uch bo’lakka chuqur qirqilgan. Bo’lakchalari lansetsimon, arrasimon-tishsimon qirrali, qanotsimon kalta bandi bilan poyada qarama-qarshi o’rnashgan.Gullari poyalarining uchlaridan bitta-bittadan yoki bir nechtadan chiqadi, qo’ng’ir-sariq rangda bo’ladi, savatchasimon to’pgullar hosil qiladi. Mevasi – cho’ziq, teskari tuxumsimon pista. Iyundan sentabrgacha gullaydi, sentabr oxirlaridan meva yetiladi. Qoraqiz o’simligi keng tarqalgan bo’lib, Qashqadaryo viloyatining nam o’tloqlarda, botqoqliklarda, ariq bo’ylarida, ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Ittikanak yer ustki qismi (o’tida) oshlovchi moddalar, polifenollar, efir moyi, achchiš shilliq moddalar, flavonoidlar, kumarinlar va boshqa moddalar bor. Ittikanak o’tining damlamasidan tibbiyotda bolalar diatezida vannalar yoki damlama aralashgan suvda cho’miltirib davolanadi. Ittikanak damlamasidan ma’lum tartibda ichilsa, terlatuvchi, odagra kasalligini davolash uchun hamda siydik haydovchi (toloknyankaning bai vaoqqayin kurtaklari bilan birgalikda) va ter haydovchi, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilovchi dori sifatida qo‘llaniladi siydik xaydovchi, qon ketishini to’xtatuvchi hamda ishtaha ochuvchi vosita sifatida foydalansa bo’ladi. Xalq tabobatida mahsulotdan tayyorlangan preparatlar shirincha va bolalarda uchraydigan ba’zi diatez kasalliklarida ishlatiladi.

Do’lana- tarkibida organik kislotalar, qandlar, pectin moddalari, sorbit, turli xil vitaminlar, fenol birikmalar va boshqa biologic faol moddalar saqlaydi. Qon tomirlarini kengaytiruvchi, spazmolitik ta’sirga ega. Yurak va miyani qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi, bir oz siydik haydovchi ta’sirga ega. Ushbu tur bundan oldingi dori vositalariga qo‘shib tayorlanganligi uchun ham bu yerda unga batafsil to‘xtalib o‘tirmadik. Laminariya - yodga boy mahsulotlardan biri, organizmdan zararli moddalarni chiqarilishiga yordam beradi. Shuningdek, qalqonsimon bez faoliyatiga, shu jumladan, endemik buqoqni davolashda qo’llaniladi. Oddiy qizilmiya- (shirin miya) Glycyrrhiza glabra L . Oilasi – dukkakdoshlar – Fabaceae , ko’p yillik o’t o’simlik, yer ostki qismi yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, ko’p boshli, kalta yo’g’on ildizpoyali. Yer ostida gorizontal va vertikal novdalar tarqaladi. Poyasi bir nechta, tik o’suvchi shoxlangan yoki kam shoxlangan. Bargi toq patli murakkab, 3-7 juft ellipssimon, cho’ziq- tuxumsimon yoki nishtarsimon, tekis qirrali bargchalardan tashkil topgan bo’lib, bandi bilan poya va shoxlarda ketma-ket joylashgan, oqish binafsha rangli, 5 bo’lakli, gullari barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan shingilga to’plangan. Mevasi – to’g’ri, bezli tikanchalar bilan qoplangan yoki silliq, pishganda ochilmaydigan, ko’p urug’li dukkak. Iyun- avgust oylarida gullaydi, avgust-sentabrda yetiladi. Ildizi tarkibida triterpen, saponin-glitsirrizin birikmasi, flavonoidlar, qandlar, kraxmal, asparagin, efir moyi, vitamin S, achchiq, pektin va boshqa moddalar bor. Qizilmiya Qashqadaryoning cho’l va yarim cho’llarida, tuproqli cho’llarda begona o’t sifatida ekinzorlarda va boshša šumli yerlarda uchraydi. Ilmiy tibbiyotda qizilmiya mahsulotlari balg’am ko’chiruvchi, yengil surgi, o’rab

oluvchi, siydik xaydovchi va kishi organizmida tuz almashinuvini me’yorlab turuvchi vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Mamlakatimiz rahbarining qizilmiya o‘simligini, ekish, parvarishlash, yetishtirishga qaratilgan bir qancha tadbirlari ishlab chiqilgan. Qashqadaryo viloyatida yetishtirilgan o‘izil miya zsimligini chet ellarga ham eksport qilish imkoniyati mavjud. Qora andiz - Inula makrofulla L . Oilasi – astradoshlar – Asteraceae , bo’yi 80-100 sm keladigan yirik ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki bir nechta, tik o’suvchi, sertuk, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi barglari yirik, uzun bandli, ellipssimon, o’tkir uchli. Poyadagi barglari maydaroq, cho’ziq-tuxumsimon, tishsimon sertuk yumshoq, yuqoridagilari bandsiz, pastkilari qisqa band bilan ketma-ket joylashgan. Gullari savatchaga to’plangan, qalqonsimon gul to’plamini tashkil etadi, tilsimon va naychasimon, tilla sariq rangda. Mevasi – 4 qirrali pista. Iyul-sentabr oylarida gullaydi. Avgust-oktabr oylarida mevasi pishadi. Rossiyaning Yevropa qismi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Qozog’iston va Ј arbiy Sibirdagi tog’ etaklarida, daryo vodiylarida, butalar orasida, o’tloqlarda va boshqa nam yerlarda o’sadi. O’simlikning yer ostki qismida efir moyi,inulin, oz miqdorda alkaloidlar, saponinlar bo’ladi. Efir moyining kristal qismi - galenin, seskviterpen laktonlar, alantolakton, izoalantolakton va digidroalantolakton aralashmasidan iborat. Efir moyi tarkibida oz miqdorda alantol va proazulen bor. Bargida achchiq modda lakton – alantopikrin saqlaydi. Ilmiy tibbiyotda šora andiz ildizi balg’am ko’chiruvchi, oshqozon-ichak kasalliklarini davolovchi, o’t xaydovchi, ildizining

qaynatmasi nafas yo’llarining yallig’lanish kasalliklari, sil, qandli diabet, mikroblarga qarshi vosita sifatida qo’llaniladi. Xalq tabobatida yurak o’ynashi, gipertoniya, neyrodermit, qichima, artritda tinchlantiruvchi vosita sifatida, shuningdek andiz kukunidan yog’ bilan surtma dori tayyorlab, teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. O’zbekistonda, ayniqsa janubiy viloyatlarda xususan Qashqadaryoda zahirasi katta andiz turi – sariq andiz – Inula Grandis Schrenk ko’proq uchraydi. Bu o’simlik ham ko’p yillik yirik o’t o’simlik. Yer ostki qismi yaxshi rivojlangan. Barglari qalin yaltiroq, arrasimon-tishsimon qirrali. Ildizoldi barglari yirik, keng ellipssimon, barg bandi uzun. Gullari sariq rangli, qora andiz guliga nisbatan savatchalari yirik. Bu ‘simlik ilmiy va xalq tabobatida qora andiz kabi ishlatilish mumkin. Xalq tabobatida yosh novdalarini ishtaha ochish maqsadida yeyiladi, gulidan damlama tayyorlab, milk kasalliklarida chayiladi. Shuningdek qichima-qo‘tir kasalliklarida hapm keng ishlatiladi. Arslonquyruq - Leonurus L., Ilmiy tibbiyotda arslonquyruqning asosan ikki turi ishlatiladi: besh bo’lakli arslonquyruq – Leonurus quinquelobatus Gili va oddiy arslonquyruq – Leonuruscardiaca L. Arslonquyruq turlari Lamiaceae– yasnotkadoshlar oilasiga mansub, ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bir nechta, to’rt qirrali, tik o’sadi, shoxlangan. Bo’yi 1,5-2 m bo’ladi. Barglari tuxumsimon bo’lib, 5 bo’lakka qirqilgan, yuqoridagilari cho’ziq ellipsimon, 3 bo’lakka qirqilgan bo’lib, bandi bilan qarama- qarshi joylashgan. Pushti yoki pushti- binafsha rangli, 5 bo’lakli, ikki labli gullari o’simlikning yuqori qismidagi barglari qo’ltig’ida xalqa shaklida joylashib, boshoqsimon to’pgulni hosil qiladi. Mevasi – 3 qirrali 4 ta yong’oqcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Mevasi sentabrda yetiladi.

Tarkibida flavonoidlar, oshlovchi moddalar, efir moyi, saponinlar, achchiq moddalar, smolalar saqlaydi. Ilmiy tibbiyotda nastoyka va damlama dori shakllari, tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bu o’simlik viloyatning Shahrisabz tumani, Tanxozdaryo yoqalarida, G’ilon, Hisorak, Xitoy qishloqlari, Yakkabog’ tumani Samoq, Tatar, Toshqo’rg’on qishloqlari atrofida uchraydi. Dehqonobod tumani adirlarida keng tarqalgan. Markaziy Osiyo xalq tabobatida arslonquyruqning yana bir turi Turkiston arslonšuyrug’i– pustirnik Turkestanskiy. Markaziy Osiyoning tog’li tumanlarida, tog’ etaklaridan to o’rta qismigacha bo’lgan tosh tuproqli qiyaliklarda o’sadi. Efir moyi, smolalar, saponinlar, alkaloidlar, flavonoidlar, achchiq va oshlovchi moddalar saqlaydi. Arslonquyruqning dorivor preparatlari tinchlantiruvchi vosita sifatida gipertoniya, nerv qo’zg’alishi va ba’zi yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Arslonšuyruš œsimligining bargidan kukun tayyorlanib, 0,5-1 g dan ovšatdan yarim soat oldin ichilsa, yaxshi tinchlantiruvchi, qon bosimini tushiruvchi, yurak faoliyatini yaxshilovchi vosita sifatida foydalanish mumkin. Xalq tabobatida sil, kamqonlik, rangparlik kasalliklarida ishlatilgan. Veresk – tarkibida fenollar, fenolkarbon kislotalar, katexinlar, glikozidlar va kumarinlar, kremniy kislotani saqlaydi. Yallig’lanishga qarshi, antiseptic, tinchlantiruvchi, balg’am ko’chiruvch, yaralarni bitishini tezlashtiruvchi, ter va siydik haydovchi ta’sirga ega. Eritrostat- turli holatdagi qon ketishida qo’llaniladigan dorilardan namunalar va ularning tarkibi . Ikki uyli gazanda (chayono’t, qichitqi) Urtica dioica L .Gazandadoshlar – Urticaceae oilasiga mansub, bo’yi 60-120 (150) sm keladigan ko’p yillik o’t o’simlik. Ildizpoyasi yer ostida sudralib o ‘ sadi . Poyasi tik o ’ sadi , to ’ mtoq to ’ rt qirrali , shoxlanmagan

yoki qarama - qarshi shoxlangan . Barglari keng tuxumsimon , o ’ tkir uchli , sertuk , yirik arrasimon qirrali bo ’ lib , poya va shoxlarida bandi bilan qarama - qarshi o ’ rnashgan . Bir jinsli , yashil rangli mayda , ko ’ rimsiz , yashil rangli , 4 bo ’ lakli gullari barg qo ’ ltig ’ idan chiqqan boshoqcha to ’ plangan . Mevasi - tuxumsimon yoki ellipssimon , sariq - kulrang tusli yonroqcha . O ‘ simlikning hamma qismi achituvchi tuklar bilan qoplangan . Iyun oyining o‘rtalaridan boshlab kuzgacha gullaydi Mevasi sentabr oyida yetiladi. Bargi tarikbida vitamin K, S, V2, karatinoidlar, pantoten kislota, kversetin, atsetilxolin, efir moyi, organik kislotalar, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. Gazanda bargi tarkibida xlorofil ko’pligi va vitaminlari alohida ahamiyatga ega. Gazanda ildizpoyasida oshlovchi moddalar, nikotin va vitamin S uchraydi. Qashqadaryo viloyatining yo‘l yoqalarida, ariq bo‘ylarida, nam va salqin o‘rmonlarda, aholi yashaydigan yerlarga yaqin joylarda, butalar orasida va boshqa yerlarda o‘sadi. Ilmiy tibbiyotda qon to ’ xtatuvchi , vitaminlarga boy xom ashyo sifatida ishlatiladi . Bu o ’ simlik preparatlari qon ivishini tezlatuvchi va bachadonni tonuslovchi ta ’ sirga ega . Shuning uchun ular bavosil kasalligida hamda akusherlik - ginekologiya amaliyotida qon to ‘ xtatuvchi dori sifatida , varikoz surunkali yaralarni davolashda , gipo - va avitaminoz kasalliklarida qo ‘ llaniladi . Bargdan olingan urtifillin preparati yaralarni va kuyganlarni davolash uchun ishlatiladi . Xalq tabobatida gazanda o ’ simligining xom ashyolari rak kasalligiga , stress holatlarga , toksinlarga qarshi , siydik і aydovchi vosita sifatida ishlatiladi . Undan tashqari , gazandadan olingan dori shakllari og ’ riq qoldiruvchi , qon to ’ xtatuvchi , yaralarning bitishini tezlashtiruvchi vosita sifatida ishlatiladi . Adabiyot ma’lumotlariga ko’ra gazanda o’simligidan gemoglobin va eritrotsitlar soni pasayganda, qondagi qand miqdorini pasaytirishda foydalanish tavsiya etiladi. Gazandao‘tni har xil sharoitda yetishtirish imkoniyati mavjud. Uning biologik xususiyati shundan iboratki u o‘nib chiqishda va massa hosil

qilishda tuproqning unumdorligiga qaramaydi. Shuning uchun ham undan tibbiyotga kerakli xom ashyo mahsulotini olishi imkoniyati bor. Achchiq toron (suv qalampiri, suvzamchi, kelin tili) Polygonum hydropiper L. Oilasi - torondoshlar – Polygonaceae, bir yillik, 20-70 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Poyasi bo’g’inli, tik o’suvchi, tuksiz, pastki qismi qizil rangli, asos qismidan boshlab shoxlangan. Bargi oddiy, cho’ziq yoki lansetsimon, tekis qirrali, pastki qismidagilari qisqa bandli, yuqoridagilari bandsiz ketma-ket o’rnashgan. Gullari mayda, ko’rimsiz, egilgan boshoqsimon shingilga to’plangan. Mevasi – yong’oqcha. May oyidan boshlab sentabrgacha gullaydi va mevasi yetiladi. Tarkibida flavonoidlar (ramnetin, izoramnetin, rutin, kversitrin, giperozid), efir moyi, chumoli, organik kislotalar, karotin, K, S va YE vitaminlari, achchiq va oshlovchi moddalar, qand, smola, mikroelementlar va boshqa moddalar bor. Achchiq toron o’simligining rasmiy tibbiyotda suyuq ekstrakti va damlama dori shakllari bavosil kasalligida qon to’xtatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Dorivor moychechak (gazako’t) – Chamomilla recutita L., astradoshlar - Astraceae oilasiga kiradi. Juda xushbo’y hidli bo’ladigan bir yillik o’tsimon o’simlik, bo’yi 10-45 sm gacha boradi. Ildizi ingichka ildiz, och qo’ng’ir tusda bo’ladi. Poyalari yakka-yakka bo’lib, to’g’ri o’sadi, aksariyati juda shoxlab ketadi, ichi kovak. Barglari navbatma-navbat joylashgan, ikki qayta patsimon qirqilgan. Poyalari va shoxlarining uchidan uzun bandlari bo’ladigan gullar chiqadi, gullari aksariyati oq rangda. Mevasi- qo’ng’ir-yashil tusli, cho’zinchoq urug’li meva. May oyidan boshlab kuzgacha gullaydi.

Viloyatning Qamashi tuman, Langar, Qiziltom qishloqlari tog’ yonbag’irlarida, adir va qirlarida moychechakning yovvoyi turi ko’plab uchraydi. Ba’zi joylarda shifobaxsh o’simlik sifatida ekiladi. Gul tarkibida efir moyi, flavon glikozidlar, karotin, vitamin S va boshqa moddalar bor. Yuqoridagi dori vositalarida qo‘llanish jarayonida unga batafsil ta’rif bergan edik. Shuning uchun bu qismda unga ortiqcha ta’rif berishni ortiqcha deb bildik. Moychechak ichaklar spazmiga, mikroblarga, allergiyaga va yallig’lanishga qarshi hamda yaralarni davolovchi ta’sirga ega. Shuning uchun uning dorivor preparatlari me’da-ichak va ginekalogik kasalliklarni davolashda hamda ter va yel haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Xalq tabobatida moychechakdan tinchlantiradigan, talvasaga, yallig’lanishga qarshi, o’t va siydik haydaydigan, surgi bo’ladigan vosita sifatida qadimdan foydalanib kelingan. Gastrit, kolit, gepatit, nefrit, sistitda, bezgak, isitma mahallarida, uyqusizlikda moychechak damlamasi buyurilgan. Moychechak gullaridan tayyorlangan qaynatmani unga tuz qo’shib revmgatizm, chipqon chiqqan mahallarda ishlatilgan. Oddiy-jag’-jag’ (achambiti) Capsella bursa pastoris L. Oilasi – karamdoshlar – Brassicaceae , bir yillik tik o’suvchi, bo’yi 20-40 sm ga yetadigan, shoxlanmagan o’t o’simlik. Poyasi bitta, ba’zan bir nechta, tik o‘suvchi, shoxlangan yoki shoxlanmagan. Ildizoldi barglari bandli, cho’ziq lansetsimon bo’lib, turlicha qirqilgan. Poyadagi barglari mayda lansetsimon tekis qirrali bo’lib, bandsiz ketma-ket o’rnashgan. Gullari mayda, oqish rangli, to’rt bo’lakli shingilga to’plangan. Mevasi teskari uchburchak-yuraksimon qo’zoqcha. Aprel oyidan boshlab kuzgacha gullaydi, mevasi iyundan boshlab yetiladi. Aіoli yashaydigan yerlarda juda keng tarqalgan, yo’l yoqalarida, o’tloqlarda begona o’t sifatida ekinlar orasida o’sadi.

Jag’-jag’ tarkibida gissopin glikozidi, askorbin kislota, vitamin K1, organik kislotalar, flavonoidlar, saponinlar va oshlovchi moddalar uchraydi. Qashqadaryoning cho‘l tumanlaridan tashqari barcha aholi yashaydigan yerlarda, yo‘l yoqalarida, o‘tloqlarda va begona o‘t sifatida ekinlar orasida o‘sadi. Tibbiyotda vitaminlarga boy, qon to’xtatuvchi, siydik xaydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Barglari ancha kuchli fitonsid xossaga ega, ichak harakatlarini kuchaytiradi, ekstraktlari esa qon bosimini pasaytiradi. Xalq tabobatida jag’-jag’ o’tini o’pka, bachadon, me’da-ichakdan qon ketganda, qon to’xtatuvchi vosita tariqasida ko’p ishlatiladi. Oddiy dalachoy (qizil poycha) Hypericum perforatum L. Oilasi - dalachoydoshlar –Hypericaceae , ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki bir nechta bo’lib, tik o’sadi, bo’yi 20-75 sm gacha yetadigan, yuqori qismi shoxlangan, silliq, ikki qirrali. Barglari keng yoki ch’ziq tuxumsimon, poya va shoxlarida bandsiz qarama-qarshi joylashgan. Tilla sariq rangli gullari qalqonsimon ro’vakka, shingil yoki tarqoq soyabonga to’plangan. Mevasi – uch xonali, ko’p urug’li ko’sakcha. Iyul-avgust oylarida gullaydi. Mevasi iyul- sentabrda yetiladi. Qashqadaryo viloyatida yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida, o’tloqlarda, bedazorlarda o’sadi. Xom ashyo sifatida o’simlikning yer ustki qismi yig’ib olinadi. Dalachoy tarkibida oshlovchi moddalar, flavonoidlar va antratsen unumlari hamda boshqa moddalar bor. Dalachoy xom ashyosidan tayyorlangan dori shakllari qon to’xtatuvchi, yallig’lanishga qarshi yaralarni bitiruvchi, gijja haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Dalachoy o’simligi oshqozon- ichak kasalliklarini davolovchi, o’t va siydik haydovchi turli xil yig’malar tarkibiga kiradi.

Xalq tabobatida tayyorlangan damlama tinchlantiurvchi, og’riq qoldiruvchi, bosh og’rig’ida va bod kasalligida yaxshi natija beradi. Divorm – gijjalar yuqishini oldini olish maqsadida, lyambliozni kompleks davolashda, gijjalarga qarshi kimyoviy dori vositalarini qo’llagangandan keying tiklanish davrida qo’llaniladi. Oddiy dastarbosh Tanacetum vulgare L. Oilasi - astradoshlar – Asteraceae , bo’yi 50-150 sm ga yetadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Ildizpoyasi yaxshi rivojlangan. Poyasi tik o’suvchi, sershox, tuksiz yoki bir oz tukli. Bargi oddiy, patsimon ajralgan, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni kulrang-yashil. Poyaning pastki qismidagi barglari bandli, markaziy va yuqori qismidagilari bandsiz, ketma-ket o’rnashgan. Barg bo’lakchalari cho’ziq, nishtarsimon, patsimon qirqilgan yoki tishsimon qirrali. Gullari sariq, savatchaga to’plangan. Qalqonsimon gul to’plamini hosil qiladi. Mevasi – cho’ziq pista. Iyul- sentabr oylarida gullaydi. Avgust-oktabrda mevasi yetiladi. Markaziy Osiyoda oddiy dastarbosh xamma yerlarda – yo’l yoqalarida, o’tloqlarda, o’rmonlar chetlarida va suv bo’ylarida o’sadi. Gul to’plami tarkibida efir moyi, flavonoidlar, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, achchiq modda – tanatsetin borligi aniqlangan. Dastarbosh savatchalari ( guli ) ishtaxa ochuvchi , oshqozon - ichak ishini faollashtiruvchi , o ’ t ajralishini kuchaytiruvchi , ter haydovchi ta ’ sirga ega . O ’ simlikning o ’ t qismi , tana haroratini , yallig ’ lanishni qaytaruvchi va bakteriotsid , gijjalarga qarshi , hatto hashoratlarga qarshi ishlatilishi mumkin , degan ma ’ lumotlar bor . Tibbiyotda damlama va tanatsexol dori shakllari ishlatiladi .

Achchiq shuvoq ( ermon ) Artemisia absinthium L . Oilasi - astradoshlar – Asteraceae , bo ’ yi 50-100 sm ga yetadigan o ’ t o ’ simlik . Poyasi tik o’sadi, yuqoriqismi shoxlangan. Ildizoldi barglari uzun bandli, uchburchak-yumaloq, 2-3 marta patsimon ajralgan, o’rtasidagi patsimon ajralgan, yuqoridagilari uch bo’lakli, tekis, ba’zan tishsimon qirrali, sertuk bo’lib, poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o’rnashgan. Gullarimayda, sariq rangli savatcha, ular shingilga to’plangan ro’vakni tashkil etadi. Mevasi o’tkir uchli, qo’ng’ir rangli pista. O’simlikning hamma qismi sertuk bo’lgani uchun kumush rang bo’lib ko’rinadi. May-iyun oylarida gullaydi, mevasi sentabr-oktabr oyida yetiladi. Tarkibida efir moyi – absintol, achchiq glikozidlar – absintin, anabsintin, xamazulen, organik kislotalar, flavonoidlar, vitamin S, karotin, oshlovchi moddalar va boshqa moddalar bor. Markaziy Osiyoda, Kavkaz, Јarbiy Sibir va Qozog’istonning hamma tumanlaridagi yo’l yoqalarida, o’tloqlarda, o’rmon chetlarida, suv bo’ylarida, aholi yashaydigan joylarda, begona o’t sifatida ekinzorlarda o’sadi. Ilmiy tibbiyotda ermon o’simligi ishtaxa ochuvchi, oshqozon ishini faollashtiruvchi, o’t xaydovchi vosita sifatida ishlatiladi. O’simlikdan damlama, quyuq ekstrakt, nastoyka tayyorlanadi. Qashqadaryo viloyati florasi tarkibida achchiq shuvoqning zahirasi juda keng tarqalgan. Lekin mahalliy aholi uni yoqilg‘i sifatida ishlarishi natijasida uning maydoni keskin kamayib ketgan. Uni qayta tiklash ishlarini amalga oshirishda unchalik ko‘p sarf xarajat talab etilmaydi. O‘tkir (nayza) barg sano - Cassia acutifolia Del.; tor barg sano –Cassia angustifolia Vahl.; sezalpiniyadoshlar Caesalpiniaceae oilasiga kiradi. Har ikkala sano o‘simligi bo‘yi 1 m ga yetadigan yarim buta. Poyasi shoxlangan, pastki qismidagi shoxlari yerda sudralib o‘sadi. Bargi juft patli

murakkab, 4—8 ta juft bargchalardan tashkil topgan bo‘lib, poyada bandi bilan ketma-ket o‘rnashgan. Gullari shingilga to‘plangan. Guli qiyshiq, kosa-chabargi 5 ta, asos qismi birlashgan, tojbargi 5 ta, birlash-magan, sariq, otaligi 10 ta, hammasi erkin holda, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mevasi— yassi, yapaloq tuxumsimon, ba’zan biroz qayrilgan, Yodostirim – yashil-jigarrang va ko‘p urug‘li dukkak. Urug‘I sariq yoki yashilroq, deyarli to‘rtburchaksimon, to‘rsimon burushgan, uzunligi 6—7 mm. Iyun oyining oxiridan boshlab, kuzgacha gullaydi. Mevasi sentabrdan bolab yetiladi. Sano o‘simligi yovvoyi holda Afrikaning cho‘l va yarim cho‘l viloyatlarida (Sudan,Nubiya va Qizil dengiz bo‘yida) hamda Arabistonningjanubida uchraydi. Bir yillik o‘simlik sifatida O‘rta Osiyo va Kavkazda o‘stiriladi. O‘tkir barg sano Iskandariya porti orqali chet elga chikarilgani uchun u yana Afrika, Misr yoki Iskandariya sanosi deb ham yuritiladi. Tor barg sano Hindistonda o‘stirilgani uchun Hindiston sanosi deb ataladi. Sano preparatlari surgi sifatida ishlatiladi. Barg tarkibidagi smolalar spirtda va qaynoq

suvda eriydi, bu smolalar ichakni og‘ritishxususiyatiga ega. Shuning uchun ham tayyorlangan damlamani sovitib, smola cho‘kkanidan keyin filtrlash lozim. Ba’zan barg tarkibidagi smo-lani spirtda eritib olib, keyin dori turlari tayyorlanadi. Shifobaxsh giyohlarning ishlatiladigan qismlari hamda ularni yig’ish vaqtlari Shifobaxsh giyohlarning turli qismlari, ya’ni kurtagi, po’stlog’I, bargi, guli, urug’i, mevsi, danagi, ildizi, ildizpoyasi, hamda tugunaklaridan turli xil kasalliklarni davolashda qo’llaniladigan dori-darmonlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Dorivor o’simliklarning ta’siri ular tarkibidagi biologic aktiv moddalar hamda turli murakkab tuzilishdagi birikmalarning faqat miqdorigagina bog’liq bo’lib qolmasdan, balki ko’p jihatdan sifatiga ham bog’liqdir. Ularning ta’sirchanlik quvvati hamda yuqori sifatli bo’lishi o’simliklarning gullash hamda urug’lash davrining boshlanish vaqtiga to’g’ri keladi. Ana shu paytda o’simlikning yer ustki qimlari yig’ishtiriladi. Urug’ va mevalari esa to’liq pishganda, ildiz, ildizpoya hamda tugunaklari o’sish davrining oxirida, ya’ni o’simlik uyquga ketishi oldidan yoki erta bahorda olinadi. Kurtaklar bo’rtish paytida, yani erta bahorda teriladi. Agar kurtaklar osa boshlagandan so’ng terilsa dori-darmonlik xususiyatini yo’qotadi. Ularni juda ehtiyotkorlik bilan terish zarur. Po’stloq o’simliklarning ikki yillik sog’lom, kasallanmagan shox- shabbalaridan ajratib olinadi. Eng kuchli shira oqimi boshlanish paytida, ya’ni kurtaklarning yaxshi bo’rtish vaqtida po’stloq ajratib olinadi. Bu davrda po’stloq osonlik bilan tez ajralishidan tashqari, biologic aktiv moddalarning ta’sir quvvati yuqori bo’lgan paytga to’g’ri keladi. Barg o’simlik qiygos gullagan paytda teriladi. Terilayotgan barg sog’lom, kasallanmagan, hashorot yemagan bo’lishi kerak. O’simlik bargaining uchdan bir

qismi terib olinishi mumkin. Barg terilayotgan vaqtda qo’lni yuqoridan pastga qarab harakat ettirish va bargni bandi bilan terib olish zarur. Terilgan burglar tezlik bilan quritiladigan maydonchalarga keltiriladi hamda quritiladi. Xomashyo uchun tayyorlangan burglar yaxshi quritilgan, maydalangan, rangini yo’qotmagan hamda o’ziga xos hidini saqlagan bo’lishi kerak. Gullar g’unchalash davrining oxiri, ochilish paytining boshlarida teriladi. Bu vaqtda terilgan gullarning gultojbarglari ko’p to’kilib ketmaydi, tayyorlangan xom ashyoning rangi deyarli o’zgarmaydi, hidi saqlanadi. O’simliklarning yer ustki qismlari, ya’ni poyasi, novdasi, bargi va gullari birgalikd teriladigan bo’lsa, ularni terish muddati gullash paytiga to’g’ri keladi. O’simliklarni yer ustki qismlarini yeg’ishtirib olishda o’tkir pichoq, tok qaychi hamda o’roqlardan foydalaniladi. Ko’p yillik o’tlar va chala butalarni tagidan emas, asosidan 7-8 sm balandroqdan o’rish kerak. Quritishda tayyorlangan xom ashyo soya joylarda, maxsus maydonchalarda, honalarda va ayvonlarda quritiladi. Ularni yoyib, kun davomida 2-3 marta ag’darib turish lozim. Xomashyoning yetarli quriganini bilish uchun unung poyasi egib ko’riladi, agar poyasi sinsa, barglari barmoqlar orasiga olib ishqalanganda maydalanib ketsa, unda yetarli qurigan hisoblanadi. Quritilgan o’simlik xomashyolarini bir joyda to’plab, ularni sinib va maydalanib ketishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Tayyor bo’lgan xomashyo och yashil rangli, o’ziga xos hidli bo’lishi, namligi 12-13 foizdan oshmasligi kerak. Meva va urug’lar pishib yetilishiga qarab bir necha bor teriladi. Ba’zi o’simlik urug’lari pishishi bilan darhol to’kilib ketadi, natijada hosildorlik kamayadi. Buning oldini olish uchun shu toifadagi o’simlik urug’larini to’la yetilmagan payda, ya’ni qo’ng’ir tusga kirishi bilan tera boshlash lozim. To’pgulli o’simliklarnng urug’lari to’pguli bilan birga yeg’ishtirilib, kichik- kichik qilib bog’lanadi, so’ngra ularni soya joylarda yoki maxsus maydonchalarda quritiladi. Quritilgan burglar yanchiladi va urug’lar tozalab olinadi.

Sershirali mevalar faqat yaxshi pishganda havo ochiq bo’lgan paytlarda ertalabki yoki kechki soatlarda teriladi. Ular issiq kunda tez buziladi, shuning uchun bu mevalarni tergand ehtiyotlab, ezilishiga yo’l qo’ymaslik zarur. Mevalar savatchalarga teriladi. Har 5 sm oraliqda o’simlik bargi yoki barra novdachalar qo’yilib, ustidan yana qayta mevalar teriladi. Ildiz, ildizpoya va tugunaklar o’simlik urug’i va mevalari pishib yetilganidan keyin, o’sish davrining oxirida, ya’ni qishki uyquga ketish paytida tayyorlanadi. Ba’zan erta bahorda o’simlik vegetatsiyasi boshlanishidan oldin qazib olinadi. Shuni ta’kidlash lozimki, shifobaxsh o’simliklarni belgilangan muddatda terib olmaslik, xomashyo va quritish qoidalariga rioya qilmaslik tayyorlangan xomashyo sifatining pasayishiga, ularning tarkibida biologic aktiv moddalarning miqdori va sifatining o’zgarishiga salbiy ta’sir etadi. Shifobaxsh giyohlardan dori-darmonlar tayyorlash usullari Shifobaxsh giyohlardan ko’karib turganda, yashillik vaqtida, shuningdek ularni yig’ib olingach quritilgan va yanchilgan kukunga aylantirilgan holatida ko’proq va uzoq muddat ichida foydalaniladi. Shifobaxsh giyohlarning anatomik tuzilishini hujayra, to’qimalarning xususiyatlarini, qattiq va yumshoqligini hisobga olib, ularda to’plangan moddalarning joylanishiga qarab o’simlik kurtagi, guli, bargi, mevasi, urug’I, poyasi, po’stlog’I, ildizi, ildizpoyasi va tugunaklaridan dori- darmonlar o’rnida foydalanish bilan birga, ulardan ko’pincha damlama va qaynatmalar ham tayyorlanadi. Shuningdek, o’simlik sharbatlari ham olinadi. Xalq tabobatining tajribalariga asoslanib shu narsani qayd etishimiz lozimki, bemorlarni davolashda shifobaxsh giyohlar xomashyolaridan tayyorlangan dori- darmonlar ishlatilsa, ayrim o’simliklardan emas, balki bir qancha o’simliklar aralashmasidan yig’malar tayyorlab foydalaniladi. Ularning davolash quvvati yuqori bo’lishi aniqlangan. Dorivor yig’malar tayyorlanganda o’simliklarning

tarkibiga kiradigan shifobaxsh giyohlarning turi 2 dan to 20-30 tagacha yoki undan ham ko’p bo’lishi mumkin. Shifobaxsh giyohlar xomashyosidan 1:10, 1:100, 20:200 nisbatda olib, emallangan yoki zanglamaydigan po’lat idishlarga solib, ustiga qaynatib sovutilgan suv yoki hona harorati darajasidagi distillangan toza suv quyib, og’zini berkitib, ohistalik bilan olovga qo’yiladi. Uni 15 daqiqa davomida ekin qaynatib, vaqti-vaqti bilan aralashtiriladi. Natijada damlama hosil bo’ladi. Agar huddi shu usul bilan 30 daqiqa qaynatilsa, qaynatma yuzaga keladi. Damlama 10 daqiqa, qaynatma 45 daqiqa sovutilgandan so’ng dokadan o’tkaziladi. Damlama hamda qaynatmalar dori tayyorlash farmakopeyasining talablariga to’liq javob beradigan holda tayyorlanishi zarur. Galen laboratoriyalar va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan yig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga bo‘lgan talab oshmoqda. Shuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning miqdori ham oshmoqda. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zahirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin, yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simliklarni saqlab qolish uchun ularni yig‘ishni to‘g‘ri uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlarning tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy rejaga rioya qilingan holda olib borish zarurdir. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashda quyidagi ishlar bajariladi: 1. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash ishini uyushtirish. 2. Mahsulotni yig‘ish. 3. Yig‘ilgan mahsulotni quritish. 4. Yig‘ilgan mahsulotni standart holiga keltirish. 5. Mahsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoqlash). 6. Mahsulotlarni transport vositalari bilan jo‘natish. 7. Dorivor mahsulotlarni saqlash.

Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni o‘z vaqtida to‘g‘ri uyushtirish juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, odatda bu ish bilan tuman markaziy dorixonasi (TMD- SRA) shug‘ullanadi. Tuman hududida dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash ishlarini uyushtirish bilan TMD da katta provizor - farmakognost lavozimidagi mutaxassis, agarda bunday lavozim bo‘lmasa, u holda dorixona mudirining o‘rinbosari yoki shu vazifani bajarish yuklangan biror boshqa mutaxassis shug‘ullanadi. TMD da tuman bo‘yicha dorivor o‘simliklarni tayyorlashni uyushtirishga javobgar mutaxassis quyidagilarni bajaradi va tashkil qiladi: - tuman buyicha dorivor o‘simliklarning tayyorlash rejasini bilish va uni tumanda yig‘ish mumkin bo‘lgan dorivor mahsulot miqdoriga solishtirgan holda aniqlash; - tuman ro‘znomasi va radiosi orqali xalq o‘rtasida qanday dorivor o‘simliklar qachon, qanday qilib, qayerda yig‘ilishi, quritilishi, sotib olish bahosi hamda qayerda topshirilishi lozimligi to‘g‘risida to‘liq axborot beradigan tegishli tushuntirish ishini olib borish; - xuddi shu ko‘rsatilgan masalalarni to‘liq aks ettiradigan varaqalar chop ettirish va uni aholi ko‘p yig‘iladigan, hammaga yaxshi ko‘rinadigan yerlarga osib qo‘yish; - dorixona qoshida dorivor o‘simliklar tayyorlovchilar uchun qisqa muddatli o‘qish (tushuntirish) ni tashkil etish; - dorivor o‘simliklar ko‘p o‘sadigan joyini va zahirasini aniqlash; - dorivor mahsulotni yig‘iladigan yerni aniqlash; dorivor mahsulot yig‘iladigan joyni tanlaganda iloji boricha transport vositasi (avtomashina) boradigan va aholi yashaydigan yerdan olis bo‘lmasligini hisobga olish kerak. Chunki dorivor mahsulotlarni yig‘ishga ishdan bo‘sh bo‘lgan yerli aholi, maktab o‘quvchilari va pensionerlar jalb etiladi; - dorivor mahsulotlarni tayyorlashni tashkil etish;

- yig‘ilgan dorivor mahsulotni tayyorlangan joyda quritishni tashkil qilish. Agarda mahsulotni yig‘ilgan joyida quritishni iloji bo‘lmasa, u holda uni zudlik bilan quritiladigan yerga transport vositasida yetkazish va quritishni tashkil etish. - Dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash tegishli, vakolatli mahkamalar tasdiqlagan qat’iy reja bo‘yicha olib boriladi. Bu ishni rejalashda dorivor o‘simliklarni tabiiy o‘sish joyida yo‘q bo‘lib ketmasligini va ularni muhofaza qilishning boshqa tadbirlari hisobga olingan bo‘lishi kerak: - rejalangan miqdordan ortiqcha tayyorlamaslik; - dorivor o‘simlik mahsulotini faqat ko‘rsatilgan va reja langan daladan yig‘ish hamda yig‘iladigan dalani har yili qoidaga binoan almashtirib turish; - dorivor mahsulotni yig‘ish rejasi uni ekspluatatsian zahirasidan ortiqcha bo‘lmasligiga rioya qilish; - ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarning dorivor mahsulot sifatida uning yer ustki qismidan foydalaniladigan bo‘lsa, uni ildizi bilan sug‘urib olmaslik, ya’ni bu dorivor o‘simlikni tabiiy sharoitda yuq bo‘lib ketishining oldini olish va boshqalar. Hozirgi vaqtda dorivor o‘simliklar hamma xududlarda tayyorlanadi. Avvalda bu ishlar Ukraina, Belorus respublikalari, Kavkaz va Rossiyaning Ovro‘po qismidagi viloyatlar, avtonom respublikalarida va o‘lkalarida yaxshi yulga qo‘yilgan edi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Sobiq Ittifoqning dorivor o‘simliklar tayyorlash buyicha asosiy tumanlari hisoblangan g‘arbiy qismi fashist bosqinchilari tomonidan vaqtincha bosib olingan davrda dorivor mahsulotlar O‘rta Osiyo respublikalari, Qozog‘iston va Sibirda tayyorlana boshlandi. Keyinchalik bu respublikalar o‘lka va viloyatlar ham dorivor o‘smiliklar tayyorlanadigan asosiy tumanlarga aylandi. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash, qayta ishlash hamda o‘stirish bilan quyidagi idoralar shug‘ullanadi: O‘zbekiston respublika mahkamasi - «O‘zbekbirlashuv»ning yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar mahsuloti tayyorlavchi Bosh boshqarmasi respublikada

dorivor o‘simliklar mahsulotlarini tayyorlash ishlarini rejalaydi, dorivor mahsulot miqdorini va yig‘iladigan dalalarni aniqlaydi hamda rahbarlik qiladi. Sog‘liqni saqlash vazirligining respublika «Farmatsiya» ishlab-chiqarish birlashmasi boshqarmasi. Sog‘liqni saqlash vazirligi ning «Farmatsiya» ishlab chiqarish boshqarmasi va uning viloyatlardagi idoralari turli dorivor o‘simlik mahsulotlarini katta miqdorda tayyorlay di. Masalan, makkajo‘xori onalik ustunchasi (soqoli, popugi), tog‘rayxon, bo‘ymodaron, achchiq shuvoq va boshqalar. Na’matak mevasini esa har yili ko‘p miqdorda yig‘adi. O‘zbekiston respublikasining «Dori-darmon» davlat aksiyanerlik jamiyati har yili 21 tur dorivor o‘simliklardan 60-70 tonnaga yaqin miqdorda mahsulotlar tayyorlaydi. Jumladan, dalachoy, achchiq shuvoq, bo‘ymodaron, zubturum, oqqaldirmoq, gazanda, dala qirqbo‘g‘imi, mayda gulli tog‘rayxon, makkajo‘hori onalik ustunchasi, na’matak mevasi va boshqalar. Dorivor o‘simliklarni yig‘ish bilan yana qishloq xo‘jalik vazirligi va boshqa mahkamalarni tegishli boshqarmalari ham shug‘ullanadi. Bu idoralar o‘zlariga biriktirilgan xududlarda o‘sadigan dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘adi va tegishli korxonalarga (farmatsevtika sanoati, dorixonalar boshqarmasi va boshqalar) topshiradi. 2.bob. Qashqadaryo havzasida tarqalgan o’simliklar qoplamidagi dorivor turlarning umumiy tahlili 2.2 Tabiiy holda o’sadigan dorivor o’simliklar va ularni o’stirish Ҳозирги вақтда дунё тиббиётда 250 га яқин ўсимлик турларининг ларнинг маҳсулотидан турли хил дори дармон таёрлашда фойдаланилади. Шу

кўрсатилган доривор ўсимликлар маҳсулотининг 48 % ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимликлардан, 30 % турли хўжаликларнинг доривор ўсимликлар ўстириладиган далалардан- -плантациялардан тайёрланади. Қолган 22% “аралаш” гуруҳни ташкил қилади, яъни бу гуруҳ доривор ўсимликлар маҳсулоти ҳам ёввойи ҳолда ўсадиган, ҳам плантацияларда ўстириладиган ўсимликлардан йиғилади. Кейинчалик «аралаш» гуруҳ доривор ўсимликлардан тайёрланадиган доривор маҳсулотларнинг салмоғи умумий йиғиладиган доривор маҳсулот миқдорида йил сайин ошиб бориши кутилмоқда. Қандай сабабларга кўра ўстириладиган доривор ўсимликлар маҳсулоти йил сайин умумий тайёрланадиган маҳсулотлар миқдорида кўпайиб бормоқда? Бунинг сабаблари кўп бўлиб, асосийлари қуйидагилардан иборат: 1. Йил сайин доривор ўсимликлар маҳсулотига эҳтиёж ўсиб бориши натижасида уларни тайёрлаш миқдори ҳам кўпаймоқда. Бу эса ўз навбатида қатор доривор ўсимликларнинг кўп ўсадиган жойида камайиб кетишига, натижада уларнинг тайёрланишини кескин чегараланиши ёки бутунлай тўхтатилишига олиб келиши. Ўзбекистонда ёввойи ҳолда ўсадиган бозулбанг ва қорақовуқларнинг ер устки қисми ва пиёзининг кўп тайёрланиши натижасида уларни заҳираси (миқдори) табиий ўсиш жойида жуда ҳам камайиб кетди. Шунинг учун ҳозирги вақтда бу ўсимликлар Ўзбекистон «Қизил китобига» киритилди, уларни табиий ўсиш жойида тайёрлаш тўхтатилди ва хўжалик далаларида ҳамда ўзларини ёввойи ҳолда ўсадиган жойларида ўстирилмокда. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. 2. Доривор ўсимликлар маҳсулотига мунтазам равишда талабнинг ошиб бориши ва уни ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимликлар ҳисобига қондирилмаслиги. Натижада шу ўсимликларни плантацияларда ўстиришга тўғри келмоқда.

3. Баъзан камёб доривор ўсимликларга талаб катта бўлса-ю, лекин улар ёввойи ҳолда, йиғиш учун ноқулай жойларда (масалан, Кавказ ва Қримнинг тоғли туманларида ўсадиган беладонна ва бошқалар) ёки кам миқдорда, катта худудларда тарқоқ ҳолда (масалан, Россиянинг Оврўпо қисмида кенг тарқалган, лекин сийрак учрайдиган доривор валериана ва бошқалар) ўсса, бу доривор ўсимликлар маҳсулотини тайёрлаш плантацияларида ўстиришдан қимматга тушади. Шунинг учун бундай ўсимликлар ҳам хўжаликлар далаларида ўстирилади. 4. Ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликларни катта ҳажмда тайёрлашнинг қийинчилиги, уни йиғиб олиш учун қишлоқ хўжалик техникасидан фойдаланишнинг мураккаблиги. Плантацияда ўстириладиган доривор ўсимликлар маҳсулоти ни қулай шароитда ва таъсирчан кимёвий биологик фаол моддалари кўп тўпланган даврда машина ёрдамида йиғиб олиш мумкин. 5. Қимматбаҳо, тиббиёт учун жуда зарур бўлган доривор маҳсулот республикамиз худудида ёввойи ҳолда ўсмайдиган, тропик ёки субтропик иқлимли давлатларда ўсадиган ўсимликлардан тайёрлана диган бўлса, имкони борича шу ўсимликни ўзимизда ўстиришга ҳапакат қилинади. Янгидан экилиши керак бўлган доривор ўсимликлар агротехника си ва ўстириш усуллари ВИЛР ҳамда унинг тажриба станцияларида, қисман фанлар академияси (ФА), университетлар ва бошқаларнинг ботаника боғларида ишлаб чиқилади. Бу cоҳада ВИЛР ва унинг тажриба станциялари хизмати катта бўлиб, улар чет элдан келтирилган бир қанча тропик ва субтропик доривор ўсимликларни Собиқ Иттифоқ иқлимида ўстиришнинг агротехника қоидаларини ишлаб чиқдилар. Натижада давлатимизнинг турли худудларида (зоналарида) жойлашган хўжаликларида қуйидаги қимматбаҳо доривор ўсимликлар ўстирилмокда: хин дарахти, кока бутаси, алой турлари, ортосифон, дихроа, катта келла, сано (кассия) турлари, мексика бангидевонаси, каланхой турлари, уятчанг мимоза, тўқ қизил пассифлора,

раувол фия турлари, пушти катарантус (бўригул), юмалоқ баргли стефания, эвкалипт турлари, бўлакли итузум ва бошқалар. Плантацияларда ўстириладиган доривор ўсимликлар ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлардан катта фарқ қилади, яъни ўстириладиган доривор ўсимлик маҳсулотида бегона ўсимликлар аралашмаси бўлмайди. Агротехника қоидалари асосида ўстирилган доривор ўсимликлар серҳосил ва биологик фаол моддаларга бой бўлади. Доривор ўсимликларни серҳосил навларини танлаб олиш, уларни чатиштириш ёки полиплоидли (хромосом сонларини ошириш) навларини олиш йўли билан экиладиган доривор ўсимликларнинг ҳосилдорлигини ва таркибидаги биологик фаол бўлган кимёвий бирикмалар миқдорини ошириш мумкин. Юқорида айтиб ўтилган сабабларга кўра, баъзи бир доривор ўсимликларни ўстириш ва уларнинг маҳсулотларини тайёрлаш ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлар маҳсулотини йиғишга қараганда иқтисодий жиҳатдан анча арзонга тушади. Доривор ўсимликлар асосан турли иқлимли худудларга жой лашган қишлоқ хўжалик вазирлигига қарашли хўжаликларда экилади. Ўзбекистон республикасида биринчи марта 1973 йилда Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманидаги «Правда газетасининг 50 йиллиги» хўжалигида доривор ўсимликлар экила бошлади. Кейинроқ (1978 йил да) Наманган вилоятини Поп туманида Ибн Сино номли доривор ўсимликлар ўстириладиган хўжалик ташкил қилинди. Бу хўжалик далаларида қалампир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор тирноқгул, наъматак, аччиқ шувоқ (эрман), бўлакли итузум, майда гулли тоғрайҳон ва башқа доривор ўсимликлар ўстирилган. Улардан йиғилган маҳсулотлар Ўзбекистон дорихоналарини таъминлаш учун ҳамда Чимкент кимё-фарматсевтика заводи ва бошқа корхоналарга жўнатилган.

Келгусида доривор ўсимликлар ўстириб етиштирадиган махсус хўжаликлар Бухоро вилоятининг Ромитон туманида, Қашқадарё вилояти Қамаши туманида, Самарқанд вилоятида ва Сурхондарё вилояти Қумқўрғон туманида ҳамда Тошкент вилоятининг юқори Чирчиқ туманидаги бирор хўжалик таркибида маҳсус бўлим ташкил қилиш мўлжалланмоқда. Республикамизнинг қарийб ҳамма вилоятларидаги «Фармация» ишлаб чиқариш бирлашмалари қошида доривор ўсимликлар ўстирадиган полизлар ташкил қилинган бўлиб, уларда вилоят дорихоналар талабига биноан тегишли ўсимликларни ўстирмоқдалар. 1978 йилда Тошкент вилояти Қибрай туманида республика «Дори- дармон» акциядорлик жамиятига қарашли «Ибн Сино» хўжалиги ташкил қилинди. Бу хўжалик республика дорихоналари га зарур бўлган доривор ўсимликларни ўстиради ҳамда республика худудида тайёрланадиган доривор маҳсулотларни (йилига 139 -140 тонна) қайта ишлаб, қадоқлаб, дорихоналарга етказиб беради. Хўжалик далаларида ҳозирги кунда қаламир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор тирноқгул, доривор мойчечак, беш бўлакли арслонқуйруқ, поли-пала, наъматак ва бошқа доривор ўсимликлар ўстирилмокда. Ўзбекистон Республикаси ФА га қарашли Тошкент ботаника боғининг собиқ катта илмий ходими Қ.Ҳ.Хўжаев, кейинчалик шу боғнинг доривор ўсимликларни маданийлаштириш ва иқлимга мослаш лаборатория сининг мудири, катта илмий ходим Й.М.Мордухаев Тошкент фарматсевтика институти фармакогнозия ва ботаника кафедраларининг илмий ходимлари билан ҳамкорликда қардош республикалардан ҳамда дунёнинг бошқа худуд (регион)ларидан келтирилган доривор ўсимликларни Тошкент шаҳри иқлимида ўстиришга эришдилар. Уларнинг фикрларича, юқорида кўрсатилган хўжалик далаларида доривор гулҳайри, тешик далачой, доривор тирноқгул, қалампир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор валериана, фенхел (дорихона укропи), доривор мойчечак, қора андиз, ажгон (зиран

кармони), арпабодиён, оддий дастарбош, наъматак турлари, бутасимон аморфа, қизил ангишвонагул, ёйиқ эризимум, кендир турлари, Кавказ ямси, Манъчжурия аралияси, тоғ жумрут, сано (кассия) турлари, патриния, тухумак, беш бўлакли арслонқуйруқ, доривор зангвизорба, ярим бутасимон секуринега, бўригул турлари, қорақобиқ турлари, белладонна, мексика бангидевонаси, поли-пала, бўлакли итузум, гангитувчи бузулбанг ва бошқа доривор ўсимлик ларни етиштириш мумкин. 2.3Доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланиш Давлатимиз худуди жуда катта бўлиб, турли иқлимли туманларни ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам Давлатимиз ўсимликлар дунёси - флораси турли ўсимликларга бой. Уларнинг ичида дориворлари ҳам кўп бўлиб, ҳар йили минг тонналаб доривор ўсимликлар маҳсулоти тайёрланади ҳамда касалликларни даволаш ва олдини олиш учун ишлатилади. Давлатимизда ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимликларнинг табиий бойлиги ҳар қанча кўп бўлмасин, барибир уларни ҳам чегараси бор. Чексиз миқдорда ер юзида ҳеч қандай бойлик бўлмаганидек, ўсимлик дунёсининг заҳираси ҳам чексиз эмас. Шунинг учун ҳам табиий ҳолда ўсадиган ўсимлик бойликларидан тўғри фойдаланилмаса бу «чексиз бойликлар» бир вақтлар келиб ер юзида йўқ бўлиб кетиши мумкин. Доривор ўсимликлар ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланиш тегишли қарорларда ўз ижобий аксини топди. Бу борада 1972 йил декабрь ойида қабул қилинган «Табиат муҳофазасини кучайтириш ва табиий ресурслардан фойда ланишни яхшилаш тўғрисида» ва 1977 йилда Собиқ Иттифоқ Олий кенгаши томонидан қабул қилинган «Ўрмонлар муҳофазасини ва ўрмон ресурсларидан фойдаланишни бундан кейин яхшилаш чоралари тўғрисида»ги қарори ва бошқа қарорлари диққатга сазовордир.

Маълумки, Собиқ Иттифоқ худудининг ўндан бир қисмини ўрмонлар ташкил қилади. Улар ичида жуда кўп миқдорда турли доривор ўсимликлар ўсади. Шунинг учун ҳам ўрмонларни муҳофаза қилиш ўрмонларда ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш демакдир. Табиатни, атроф-муҳитни муҳофаза ҳилиш, табиий бойликлардан (ўрмон, сув ва сув бойликлар, ер ости бойликлар ва бошқалар) тўғри ва оқилона фойдаланган ҳолда, уларни келгуси авлодлар учун сақлаб қолиш зарурлиги бизнинг асосий қонунимиз - Республика конституциясида ўз аксини топган. Академиклар Е.М.Лавренко ва А.Л.Тахтаджянлар ташаббуси билан тузилган «Қизил китоб»нинг йўқолиб кетган ва йўқолиб кетиш хавфи бўлган ўсимликларни, жумладан доривор ўсимликларни табиий ўсиш шароитида сақлаб қолишда, яъни уларни муҳофаза қилишда аҳамияти жуда каттадир. «Қизил китоб»да йўқолиб кетган ва йўқолиб кетиш хавфи бўлган ўсимликларни фақат рўйхати келтирилган бўлмай, китобда шу ўсимликларни табиий ўсиш шароитида сақлаб қолиш ва тиклаш учун қандай чоралар кўриш лозимлиги ҳамда йўқолиб кетиш сабаблари келтирилган. Собиқ Иттифоқ «Қизил китоби»га 444 та, Ўзбекистон «Қизил китоби»га 163 та ўсимлик, шу жумладан 20 тадан ошиқ доривор ўсимликлар киритилган. Уларни турли мақсадлар учун тайёрлаш ва йиғиш қатъий ман этилади, зарур бўлса плантацияларда ўстириш лозим. Ўзбекистон доривор ўсимликларидан қуйидагилар «Қизил китоб» га кирган: 1. Анжир (ёввойи ҳолда ўсадигани). 2. Анор (ёввойи ҳолда ўсадигани) . 3. Бозулбанг. 4. Виктор қорақабуғи. 5. Етмак. 6. Солаб турлари.

7. Тилла ранг адонис ва бошқалар. Маълум худудларда ўсадиган ўсимлик ва яшайдиган ҳайвонлар ини табиий шароитда сақлаб қолиш учун қўриқхоналар ташкил қилишни аҳамияти каттадир. Доривор ўсимликларни табиатдаги заҳирасини сақлаб қолиш ва ҳар йили улардан маълум миқдорда маҳсулот тайёрлаб туриш мақсадида, юқорида айтиб ўтилган тадбирлардан ташқари яна қуйидаги қоидаларга риоя қилиш мақсадга мувофиқдир: 1. Доривор ўсимлик маҳсулотларини ўз вақтида тўғри ва керакли миқдорда тайёрлаш, тўғри қуритиш ва сақлаш лозим. Бу эса ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликларни ортиқча йиғиб, кейинчалик уларни моғорлатиб ва чиритиб ёки қуртлатиб ташлашдан сақлайди. 2. Доривор ўсимлик маҳсулотларини илмий асосланган режа бўйича, кўп ўсадиган жойларни ва заҳирасини тўғри аниқлаб билган ҳамда тайёрланадиган жойларини вақт-вақтида алмаштириб турган ҳолда йиғиш лозим. Агарда шу келтирилган қоидаларга амал қилинса, бу доривор ўсимликларни табиатда ўсиш жойини сақлаб қолиш мумкин. 3. Кўп йиллик ўсимликларнинг ер устки қисми (барги, гули, меваси ёки ўт қисми) дан дори тайёрланадиган бўлса, уларнинг илдизи билан суғуриб олмаслик лозим. Борди-ю, ер остки органлари (илдизпоя, илдиз, туганак) ковланадиган бўлса, меваси пишиб тўкилгандан сўнг йиғиш керак. Акс ҳолда шу доривор ўсимликларни кейинчалик ўша жойида ўсиб чиқмаслиги мумкин. 4. Ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлар дори тайёрлаш учун йиғиб олингандан сўнг (айниқса ер остки органлари ковлаб олингандан сўнг) уларнинг кейинчалик яна ўсиб чиқишига катта аҳамият бериш лозим. Бунинг учун бир ердан неча йилгача ўсимлик маҳсулотини йиғиш мумкин ва неча йил дам бериш кераклигига қатъий риоя қилиш керак. 5. Доривор ўсимликлардан комплекс ва ҳамма қисмларидан тўлиқ фойдаланилганда уларни камроқ тайёрлаш ва натижада табиий ўсиш жойида

заҳираларини сақлаб қолиш мумкин бўлади. Агарда доривор ўсимликлар илдизпояси, илдизи, туганак ёки пиёзи доривор маҳсулот бўлса, шу ўсимликларнинг ер устки қисмини кимёвий ва фармакологик жиҳатдан ўрганиб, ер остки органлари ўрнида ишлатишга тавсия этиш, шу ўсимликнинг табиий ўсиш жойидаги заҳирасини сақлаб қолишда аҳамияти жуда катта. Бу ҳам доривор ўсимликларни муҳофаза қилишнинг асосий тадбирларидан биридир. Юқорида келтирилган доривор ўсимликлар заҳирасини табиатда сақлаб қолиш тадбирларига бу ишга мутассади раҳбарлар, биринчи галда ўзлари қатъий риоя қилишлари ва бошқалардан ҳам буни талаб қилишлари лозим. Шу ишларнинг ҳаммаси амалга оширилса, табиат бойликларидан бири бўлган доривор ўсимликлар табиий ўсиш жойларида узоқ вақтлар сақланиб қолади ва беморларга кўп хизмат қилади.

Xulosa АДАБИЁТЛАР: 1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажакни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга урамиз. Тошкент, Ўзбекистон, нашриёти, 2017. 2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устиворлиги ва инсон манфаатини таминлаш юрт тарақиёти ва халқ фаравонлигининг гарови, Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017. 3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қаътий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбарнинг кундалик қодаси бўлиши керак. Тошкен, Ўзбекистон нашриёти, 2017. 4. Ибн Сино. Тиб қонунлари тўплами Т.2012 йил 5. Tulyagatiova M, Yuldashev A.S. O‘zbekistonda keng tarqalgan foydali o‘sirnliklar. -T.: 2013. 6. Холматов X.X., Қосимов А.И. Доривор ўсимликлар- - Ибн Сино номидаги нашриёт-матбаабирлашмаси. -Тошкент. 1994. - 365 б.

7. Хожиматов Қ., Акрамов А.Р. Узбекистаннинг асосий зиравор ўсимлн клари, - Тошкент, 1968. 8. Набиев М. Сабзавот, резавор мевалар ва зираворлзр хосияти. - Т.: “Мехнат”, 1990. - 155 б. 9. Хайдаров Қ.Ҳ., Хожиматов К.Х. Узбекистан ўсимликлари. - Тошкент, 1992.-2416. 10. Хожиматов Қ. Эфир мойли ўсимликлар, - Т.: “Фан”, 1971.- 306. 11. Хамидов Ғ. Ўзбекистоннинг асоснй асал-ширали ўсимликлари. - Тошкент, 1969.-33 б. 12. Хамидов Ғ. Ўзбекистоннинг асалли ўсимликлари. - Т.: “Фан”, 1977.- 47б. 13. Х о лматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения Узбекистана. - Т.: “Медицина”, 1964, -276 с. 14. Хожиматов Қ. Узбекистаннинг витаминли ў симликлари, - Т.: “Фан”, 1973. 15. Хожиматов Қ. Узбекистаннинг хушбўй ва хуштаъм ўсимликлари. - Т.: “Фан”, 1992.-81 б. 16. Хасанов Ў. Маданий ўсимликларнинг кел и б ч и киши. - Т.: “Мехнат”, 1986,- 139 6, Интернет са и тлар и : 1. www.zivonet.uz 2. www.miu.uz 3. www.natl.uz 4. www.nature.uz 5. www.pedagog.uz

Похожие

Sangzor daryosi havzasi dorivor o`simliklari

Qamashi tumani tog‘ va tog‘ oldi o‘simliklar qoplamida tarqalgan chandir lipskiya (lipskya insignis (koso-pol.) nevski) senopopulyatsiyalari

Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi Delphinium semebarbatum o‘simligining kimyoviy tarkibini o‘rganish

Lagoxilin va ularning hosilalari sintezi