Главная страница
Дипломные работы
Химия
Lagoxilin va ularning hosilalari sintezi
Lagoxilin va ularning hosilalari sintezi
Загружено в:
28.09.2019
Скачано:
0
Размер:
25686.9765625 KB
Скачать
Похожие
Aminopiridinlar asosida gossipolning yangi hosilalari sintezi
p-xloratsetilfenilsirka kislota sintezi
Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini d-metallar bilan oddiy va aralash ligandli koordinasion birikmalari sintezi
Benzaldegidsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish
Xinazolon-4 va uning 2-asetilamino- hamda 2-karboksimetilamino hosilalarini cu(ii) tuzlari bilan sintezi
![«Ilm-fan, ta’lim va ishlab chiqarish o`rtasidagi integratsiyalashgan hamkorlikni yo`lga qo`yish zarur» SH. M. Mirziyoev KIRISH Respublikamizda keng miqyosda olib borilayotgan qurilish va fan- texnikaning jadal sur’atlarda rivojlanishi oliy o`quv yurtlari oldiga yuqori malakali injener kadrlar tayyorlash vazifasini qo`yadi. Bu vazifalarni hal etishda talabalarning ilmiy metodik jihatdan yuqori saviyada yaratilgan darslik va o`quv qo`llanmalardan foydalanib, turli injenerlik inshootlar va konstruksiyalarni mustahkamlikka va ustivorlikka hisoblash usullarini o`rganishlari, hisoblash nazariyalarini bilishlari, amaliy masalalarni yechish bo`yicha o`z mahoratlarini oshirishlari muhim omillardan biridir. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko`tarish, kelajak uchun yetuk mutaxassislarni tarbiyalash davlat siyosatining ustivor yo`nalishiga aylandi.[1] O`zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi, yurtimizda sog`lom, bilimli va yuksak ma’naviy-ahloqiy fazilatlarga ega bo`lgan shaxslarni tarbiyalashdan iborat. Aynan ana shu maqsadga erishish uchun bugungi kunda yangicha fikrlaydigan, yangi ishlab chiqarishni tashkil qila oladigan, ijtimoiy sharoitlarda faol faoliyat ko`rsatadigan, zamonaviy kasbiy mahoratga ega bo`lgan mutaxassis kadrlar tayyorlashning “O`zbek modeli” hayotga tadbiq etilmoqda.[2] Mamlakatimizning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar tarbiyasiga, ularni sog`om qilib o`stirishga, milliy g`oya, milliy mafkura va o`z vataniga sadoqatlik ruhida tarbiyalashga bog`liq bo`lib, bu murakkab faoliyatni 3](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-3.png)
![muvaffaqiyatli amalga oshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan biri ekanligi xech kimga sir emas. Shu boisdan ham bugungi kunda yoshlarning ta’lim-tarbiyasi mustaqil O’zbekistonning davlat siyosatida ustivor ahamiyat kasb etmoqda.[3] Hаr qаndаy dаvlаt tа’lim tаrbiya sоhаsining rivоjlаnishi mаmlаkаtdа оlib bоrilаyotgаn siyosаtning оlib bоrilishi bilаn chаmbаrchаs bоgʻliq. Shuning uchun hаm mаmlаkаtimiz prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn 2017 yil 7 fеvrаldаgi PF 4947 sоnli Oʻzbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish boʻyichа hаrаkаtlаr strаtеgiyasining “2017-2021 yillаrdа bеshtа ustivоr yoʻnаlishlаri” ning аsоsiy mаqsаdi hаm mаmlаkаtni hаr tоmоnlаmа yuksаltirish vа jаhоnning yеtаkchi mаmlаkаtlаri qаtоrigа qoʻshish hisоblаnаdi. Аyniqsа hаrаkаtlаr strаtеgiyasining IV bоb toʻrtinchi bаndidа Prеzidеntimiz Sh.M.Mirziyoеv Tа’lim vа fаn sоhаsini rivоjlаntirish chоrа tаdbirlаri toʻgʻrisidа bir qаtоr fikrlаrni bildirib oʻtgаnlаr. Jumlаdаn, “Uzluksiz tа’lim tizimini yanаdа tаkоmillаshtirish yoʻlini dаvоm ettirish, sifаtli tа’lim хizmаtlаrigа imkоniyatlаrni оshirish, mеhnаt bоzоrining zаmоnаviy ehtiyojlаrigа muvоfiq yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаyyorlаsh” bugungi kunning dоlzаrb vаzifаlаri ekаnligini tа’kidlаgаn. [4] Yuqоridаgi Prеzidеntimiz fikrlаridаn koʻrinib turibdiki bаrchа turdаgi tа’lim muаssаsаlаri oʻqituvchi-pеdаgоglаri pеdаgоgik tехnоlоgiya mеtоdlаrini oʻrgаnib оlishlаri vа tа’lim sifаtini vа kаdrlаr tаyyorlаsh sаviyasini оshirish uchun ulаrni аmаldа qoʻllаshni egаllаshlаri zаrur. [5] Hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik innovatsiyalarni keng koʻlamda qoʻllash jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalar koʻlamining ortib borishi, mamlakatda modernizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan ayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda.[6] Ammo koʻplab pedagogik innovatsiyalarning yaratilayotganiga qaramay, ta’lim jarayonlariga oʻqitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini tatbiq etish 4](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-4.png)
![boʻyicha pedagogik tadqiqotlarni joriy etish darajasini hozircha yetarli deb boʻlmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir oʻqituvchining oʻz faniga va barkamol avlod ta’lim-tarbiyasiga oid yangiliklarni muntazam oʻrgana borib, ularni oʻz mehnat faoliyatida izchil qoʻllay bilish mahoratiga ega boʻlishi bugungi kunning muhim talabidir.[7] Bakalavriat yoʻnalishlari va magistratura mutaxassisliklari boʻyicha pedagog kadrlar tayyorlashning sifatini koʻtarishda talabalarni ilm-fan taraqqiyotining eng soʻnggi yutuqlaridan xabardor qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun fan va texnika sohasidagi yangiliklarni oʻquv dasturlari mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali, zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. Bundan tashqari zamonaviy oʻqitish texnologiyalari, ular bilan bogʻliq metodik yondashuvlar boʻlajak oʻqituvchilarda zaruriy bilimlar, muhim qonuniyatlar, koʻplab fundamental tushunchalarni nisbatan engil, chuqur va mustahkam shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Hozirgi sharoitda ilmiy kadrlar tayyorlash jarayonini tobora jadal rivojlantirish va sifatini oshirish, iqtidorli yoshlarni ilm-fanga keng jalb qilish, oliy ta’lim va ilmiy muassasalarning ilmiy salohiyatini mustahkamlash va undan respublikaning innovatsion rivojlanishida samarali foydalanish masalalari alohida ahamiyat kasb etmoqda [8]. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning xilma-xil turlari o‘sadi. Ularning ichida Lagochilus turkumiga kiruvchi o‘simliklar alohida ahamiyatga ega. Bu turkum o‘simliklardan Lagochilus inebrians turi keng mi q yosda ishlatiladi. Lagochilus o‘simliklari ichida keng tarqalgan turi bu Lagochilus inebrians – mast qiluvchi lagoxilusdir (gangituvchi bozulbang). Lagoxilus o‘simligining asosiy ta’sir etuvchi moddasi – lagoxilin diterpenoidi bo‘lib, u to‘rt atomli spirt. Lagochilus turiga mansub o‘simliklarning ko‘pchiligi qon to‘xtatish xususiyatiga ega. Lagochilus turidagi o‘simliklar o‘zining shifobaxsh xususiyati bilan qadimdan ma’lum. Ular Sharqning mashhur, samarali qon to‘xtatuvchi dorivor 5](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-5.png)
![I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI I.1. Lagoxilin va uning hosilalari Lagoxilus turi o‘simliklarining tabiatda uchrashi va xusu s iyatlari. Labguldoshlar oilasiga mansub Lagochilus turi muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo florasidagi Lagochilus o‘simligining 44 ta turi T.I. Sukervanik tomonidan o‘rganilib, ma’lum bir sistemaga tushirishga harakat qilingan. Shulardan O‘rta Osiyo hududida 25 ta va O‘zbekiston hududida 17 ta turi uchrashini aniqlangan [ 9 ] . Lagochilus o‘simliklari turi ichida, birinchi bo‘lib, I.E. Akopov tomonidan lagoxilus mast qiluvchi qaynatmasi qon quyilishi jarayoniga kuchli ta’sir etishi aniqlangan [ 10 , 11 , 12 ]. Lagochilus o‘simligi turlari farmakologiyasi o‘rganilishi natijasida - lagoxilus mast qiluvchi suvli va spirtli qaynatmalari gemostatik xususiyatdan tashqari tinchlantiruvchi, gipotenziv, spazmalitik, shokka qarshi, nurlanishga qarshi fiziologik faol xususiyatlarga ega ekanligi aniqlangan [ 13 , 14 ]. Lagochilus mast qiluvchi o‘simligi Qizil kitobga kiritilgan va yiliga 2 tonna atrofida yig‘ishtirib olishga ruxsat berilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud [ 15 , 16 ]. Hozirgi kunda Lagochilus mast qiluvchi turini madaniylashtirilgan holda yetishtirilmoqda. Yaproqlari va gullarini kimyoviy tekshirishda, madaniy holda yetishtirilgan Lagochilus mast qiluvchi tarkibida yovvoyi holda o‘suvchi turiga nisbatan 20% ko‘p miqdorda lagoxilin borligi aniqlangan [ 17 ]. Lagochilus o‘simligi kimyosi nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lib, faqatgina lagoxilus mast qiluvchi turi nisbatan yaxshi o‘rganilgan. G.V. Lazuryevskiy va O.S. Sodiqovlarning ilmiy ishlari asosida ushbu o‘simliklar tarkibida alkaloid birikmalar ham tutishi aniqlangan [ 18 ]. M.M. Abramov va G.V. Lazuryevskiylar tomonidan 1948-yilda o‘simlikdan 0,03% alkaloidlar yig‘indisi olingan va uning tarkibidan kristall tuzilishli modda ajratib olingan. Ushbu kristall moddani lagoxilin deb atashgan hamda uni alkaloidlar sinfiga kiritishgan [ 19 ] . Keyinchalik M.M. Abramovning ilmiy ishlari 9](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-9.png)
![asosida lagoxilin alkaloidlarga mansub emasligi, uning 4 atomli spirt ekanligini aniqlashgan [20,21]. Lagochilus o‘simligi alkaloid tutuvchilarga mansubliligi adabiyotlarda bir qancha mualliflar ishlarida nisbatan keng yoritishgan [ 22 , 23 ] . M. O’tkir va F. Proskurinlar lagoxilus mast qiluvchidan straxidinni ajratib olishgan va lagoxilus o‘simligi o‘zida azot birikmalari tutgan degan xulosaga kelingan [24]. M.M. Abramov lagoxilus mast qiluvchini o‘rganish jarayonida, iyul, avgust oylari Lagochilus o‘simligini yig‘ishtirib olish uchun qulay fursat ekanligi aniqlangan [25]. M.M. Ikramov tadqiqotlarida ham ushbu natijalar qayd qilingan [26]. Lagochilus o‘simligidan ko‘pgina ekstraktiv moddalar ajratib olingan bo‘lib, ularning foiz miqdorlari quyidagicha (o‘simlikning quruq massasiga nisbatan): protein (7,31-14,87%), yog‘lar (0,97-6,87%), azot (1,17-2,38%), qand moddasi (1- 5,4%), limon kislotasi (4,02-7,73%) ekanligi to‘g‘risida ma’lumotlarni keltirilgan [27]. M.M. Abramovning ilmiy izlanishlarida lagoxilus mast qiluvchi o‘simligi tarkibida lagoxilin moddasi erkin holatda kam miqdorda bo‘lib, asosan atsetil birikmalari holida uchrashi aniqlangan. Asosiy fiziologik ta’sir qiluvchi modda ham lagoxilinning tetraatsetati bo‘lib, lagoxilin uning gidroliz mahsuloti hisoblangan. O‘simlik tarkibida bu ikkita modda o‘zaro quyidagicha muvozanatda bo‘ladi deb taxmin qilingan [28]. M.M. Abramov tomonidan lagoxilinni dixloretan yordamida Lagochilus o‘simligidan ekstraksiya qilib olish usuli ishlab chiqildi [ 29 ]. Lekin ushbu usulning kamchiligi lagoxilin unumining kamligida bo‘lib, asosiy miqdori tetraatsetatlar holida ekstraktda qolib ketadi. Ekstraktda qolgan lagoxilinni efir yoki benzol bilan ekstraksiya qilib tetraatsetat holatida ajratib olish mumkinligi aniqlangan [ 30 ]. Lagoxilinning tuzilishini o‘rganishda O.S. Chijov zamonaviy fizik-kimyoviy usullardan foydalanib, 1970 yil lagoxilinning nisbiy tuzilishi aniqlangan [31]. 10](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-10.png)
![Mass-spektr tahlili natijalariga ko‘ra lagoxilinning molekulyar massasi 356 va brutto formulasi C 20 H 36 O 5 ekanligi aniqlangan. Lagoxilin va uning tetraatsetilining PMR spektrida uchta metil guruhi mavjudligi aniqlangan. Ulardan ikkitasi to‘rtlamchi va bittasi uchlamchi uglerod atomi bilan bog‘langanligi aniqlangan [3 2 ] . Xalq tabobatining asrlar davomida yig’ilgan bilimlari hozirgi ilmiy tibbiyotning asosi bo‘lib, S.P. Botkin, I.P. Pavlov va boshqa olimlar ulardan muntazam ravishda foydalanishgan. I.E.Akopovning ma’lumot berishicha qon to‘xtatuvchi o‘simliklar sifatida 502 ta o‘simlik o‘rganilgan bo‘lib, ular 268 avlod va 97 oilani tashkil etadi. Ulardan murakkabguldoshlar 59 ta (11,7%), labguldoshlar 55 ta (10,3%), atirguldoshlar 34 ta (6,7%), ayiqtovondoshlilar 29 ta (5,7%), dukkakdoshlar 20 ta (4%) va hakozalar tashkil etadi [ 33 - 34 ]. Qon to‘xtatuvchi vosita sifatida k o’ pgina o‘simliklar ham ishlatiladi [13]. O‘rta Osiyoda 7000 dan ko‘proq o‘simliklar bo‘lib ulardan dorivor hususiyatlari bo‘yicha 700 tasi o‘rganilgan [ 35 ]. Bozulbang turkumi vakillaridan mast qiluvchi bozulbang o‘simligining kimyoviy tarkibi haqidagi dastlabki ma’lumotlar olimlar T.I.Sukervanik,G.V. Lazuryevskiy va O.S.Sodiqovlarning ilmiy ishlarida batafsil keltirilgan. Keyinchalik bu turkum vakillarining kimyoviy tarkibi ko‘plab olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan [ 36 ]. Lagochilus turidagi o‘simliklar Eron, Afg‘oniston, Ximolay tog‘lari, Kavkaz va Mongoliyaning Tuvin viloyatida uchraydi. O‘rta Osiyo florasi turli o‘simliklarga boy bo‘lib, aprel may oylarida Lagochilus o‘simligi Tyan-Shan va Pamir-Oloy tog‘ tizmalarini qoplaydi. Lagochilus turi tashqi ko‘rinishidan qiyoslanib, quyon labi nomini olgan (Yunon tilidan “lagos” -quyon, “cheilos” -lab). Lagochilus turidagi o‘simliklar tekisliklardan tortib, tog‘larning yuqori cho‘qqilarigacha bo‘lgan keng ekologik huduni o‘z ichiga oladi. Uning ko‘pgina vakillari O‘rta Osiyodagi quruq, tog‘ oldi va o‘rta qutbning issiq sharoitlarida o‘sadi. Biroq uning ayrim turlarini dengiz sathidan 3200 m balandliklarida ham uchratish mumkin. Lagochilus o‘simligini aprel oyining oxiridan to noyabr 11](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-11.png)
![oyigacha ko‘m-ko‘k holatida ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu o‘simlik yosh maysa holida va hatto o‘sish davrining oxirgi pallalarida ham achchiq bo‘lishiga qaramay, mayda shoxli xayvonlarga ozuqa bo‘ladi. U yoz kunlarida atrofidagi boshqa o‘simliklar kuyib bitganda ham ko‘m-ko‘kligini saqlashi bilan kurg‘oqchilikka chidamlidir. 1962 yilda Toshkent viloyatida T.P. Po’latova tomonidan va 1963 yilda Samarqand viloyatida M.I. Ikramovlar tomonidan yovvoyi holda o‘suvchi Lagochilus o‘simligini urug‘ini ekish yo‘li bilan madaniylashtirishga urinishlar bo‘lgan [ 37 , 3 8]. Bunda yovvoyi xolda o‘suvchi Lagochilus o‘simligini urug‘i 22% dan 45% gacha unib chiqishi ko‘rsatilgan. Lagochilus o‘simligini chuqur kimyoviy tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatdiki, u o‘z tarkibida qon to‘xtatishga ta’sir etuvchi modda–lagoxilin tutadi va u asosan barglari xamda gullarida uchraydi. O‘simlikni yer ustki q ismida barg, gul va tana qismlarida lagoxilin teng miqdorlarda tarqalmagan. O‘simlikni mutloq quruq xoldagi barglarida lagoxilin -1,98%, hosil beruvchi tanalarida -0,84-1,87% va shoxchalarida kam miqdorda -0,15% bo‘lishi aniqlangan. Izlanishlar natijasida, yovvoyi holda o‘suvchi Lagochilus o‘simligiga nisbatan madaniylashtirilgan o‘simlik tarkibida 20% gacha ko‘p miqdorda lagoxilinni saqlashi aniqlangan. O’simlik tarkibida lagoxilindan tashqari, barglarida efir moyi, hid-ta’m beruvchi moddalar, karotin, askorbin kislotasi, kalsiy, magniy va boshqa moddalar va shoxchalari hamda ildizida turli maza, hid, ta’m beruvchi moddalar ham borligi aniqlangan [ 39 ]. Lagochilus turi o‘simligi Labguldoshlar oilasiga mansub. T.I. Sukervanik tomonidan keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo florasida bozulbang o‘simligining 44 turi tarqalgan bo‘lib shulardan 25 turi o‘rta osiyoda va 17 turi esa O‘zbekistonda uchraydi. Bozulbang (Logoxilus opyanyashiy ). Bozulbang.Gangituvchi bozulbang (sarxushlantiruvchi, quyonlab). Zaytsegub. Logoxilus opyanyashiy. Lagochilus inebrians Bge. Nazla-o‘t ayrim viloyatlarda. 12](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-12.png)
![Mast qiluvchi yalpiz (intoxicanting mint), Turkiston yalpizi (Turkestan mint) Yasnotkadoshlar-Lamiaceae (lot.Lagochilus inebrians) – Markaziy Osiyoda o‘suvchi yarim buta, tikanli, deyarli sharsimon, labguldoshlar (Labiatae)oilasiga mansub. Ba’zida o‘simlik mast qiluvchi yalpiz (intoxicanting mint), yoki Turkiston yalpizi (Turkestan mint) deb ham nomlanadi. Lagochilus mast qiluvchi grekchadan lagos va cheilos so‘zlaridan olingan bo‘lib, “quyon” va “lab/yuz” va inebrians mast qiluvchi ma’nolarini anglatadi. Bu nom gulning yuqori qismidagi gultojining morfologiyasiga ta’sirqiladi. 1.2. Biologik xususiyatlari. Lagochilus inebrians Bge – bozulbang (lagoxilus) o‘simligi poyalari bilan 20sm dan 80sm gacha balandlikda bo‘ladi. Ildizpoyali, sterjenli daraxtga aylanuvchi; ko‘p poyali, daraxti tik, shoxli, quyuq bargli, tuklari gorizontal, 1 – 3 bo‘g‘imli asosi yog‘ochli, oddiy va sershox, yuqori qismi barglar bilan qoplangan, pastki qismida oppoq ajoyib po‘stloq bilan qoplangan. Barglari katta tuxumsimon, asosi ponasimon, 3–5 bo‘lakli, katta tuxumsimon kurakli, kuraklari qirrali va tishli, poyalarining pastki qismlarida barglari uzunligi 1,5 – 2 sm, tepa qismida 2 – 5 mm; poyasi 2 – 3 bo‘g‘imli qalin tuklar bilan qoplangan; barglari ikkala tarafdan qoplangan 1 – 2 bo‘g‘imli tuklar va bezchalaridan iborat[ 33 ]. Gullari yuqoridagi barglar qo‘yinlarida 4-6 tadan bo‘ladi. Gullari pushtirang, poyasining tepa qismiga dumaloqsimon to‘pgul bo‘lib yig‘iladi. Gultoji oq yoki pushtirang tomirli bo‘ladi. Gultoji qizg‘ish ikkilabli, gulkosasidan 1,5 barobar katta. Yuqoridagi lablari yoriq (quyonning lablariga o‘xshash). Pastki lablari cho‘zinchoq, 3 kurakli, o‘rtadagi kurakdan yirikroq, o‘rtadagisi chuqur kesik. Gulkosasi voronkasimon, 5 tomirli, 5 ta gulbargdan iborat, 5 marta qayrilgan yirik uchburchak tishli, tepasida o‘tkir uchli tikani bor. Mevasi tepa qismida 4 ta kichik jigarrang cho‘zinchoq o‘tkir uchburchakli kesik yong‘oqchalardan iborat, so‘ng gulkosasning o‘zi qoladi. May – iyun oylarida gullaydi. Avgust – sentabr oylarida yetiladi. 13](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-13.png)
![Geografik tarqalishi. O‘zbekistonning Samarqand viloyatining Narpay tumani Zirabuloq va 60 yillik nomi bilan ataladigan qishloq atrofida shag‘alli tosh soy buyida hamda Nurobod tumanida dala joylarda ariq bo‘yi va ichlarida (yomg‘ir suvlari ariq qilib ketgan joylar nazarda tutiladi) yovoyi holda o‘sadi.Navoiy viloyatining Xatirchi tumani Akmal Ikromov jamoa xo‘jaligi Navandak qishlog‘i , Mirdosh qishlog‘ida soy buyi va jilg‘a hamda toshloq joylarida o‘sadi.Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ham uchraydi. Chimkent vilayatining sobiq Frunze davlat xo‘jaligida o‘stirilgan Bu o‘simlikning keng tarqalgan joylari Samarqand viloyatining quyidagi joylarida: Forish, Qo‘shrabot, Gujumsoy, Bozorjoy, Jush, Nurota, Mirdash, Langar, Labtyub kabilardir. O‘zbekiston va Tojikistondagi Pomir – Oltoy tog‘larida keng tarqalgan. Tog‘ oldi tekisliklarida va toshqotmalar pastki tog‘ etaklarida, suv oqimlarida va shag‘alli yonbag‘irlarda, quruq boshoqli o‘tlar va pichanli o‘tlar dashtlarida o‘sadi. O‘zbekistonda Turkiston va Zarafshon tizmalari oraliqlarida, Qoratov tog‘larida, Oqtov, Nurota, Kuljuqtov hamda Turkmanistonning bir necha rayonlarida o‘sadi [40]. 1.3. Lagoxilus o’ simligini kimyoviy tarkibi. Dorivor ashyoning asosiy massasini gulkosasi tashkil qiladi. Barglari mo‘rt, kumush-ko‘k rangli, ikkala tarafi bilan qoplangan, kuchsiz yoqimli hidli, malhami kuchaytirilgan, mazasi esa achchiqdir. Namligi 13 % dan ko‘p emas, kuli umumiy 11 % gacha, o‘simlikning boshqa organlarida – 3 % dan ko‘p bo‘lmaydi, parchalanuvchi qismlari 2 %, organik aralashmalari – 1 % dan ko‘p emas, mineral aralashmalari – 1 % dan ko‘p bo‘lmasligiga etibor qaratiladi. Lagoxilin ashyo tarkibida 0,5 % dan kam bo‘lmasligi kerak. Quruq joylarda saqlanadi. Lagoxilus o‘simligining kimyoviy tarkibida vitamin K 1, 0,6-1,97 % to‘rt atomli diterpen spirt – lagoxilin, 0,67 % flavonoid glikozidlari, 44-77 mg % askorbin kislota, 6-7 % organik kislotalar, 5-10 mg % karotin, 9,66-12,42 % smola, 2,58-2,78 % oshlovchi va boshka moddalar hamda kalsiy va temir tuzlari bo‘ladi. Lagoxilus bargi tarkibida lagoxilin, 0,03 % efir moyi, 11-14 % 14](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-14.png)
![oshlovchi moddalar, organik kislotalar, 7-10 mg % karotin va 77-100 mg % vitamin C bo‘ladi [13]. 1.4. Lagoxilus o’ simligini tibbiyotda ishlatilishi. Tibbiyotda barg va gullaridan foydalaniladi k imyoviy va farmakologik nuqtai nazardan eng to‘liq o‘rganilgani L.inebrians Bunge -mast qiluvchi bozulbang o‘simligi bo‘lib, undan olingan preparatlar qon to‘xtatuvchi sedativ gipotenziv va allergiyaga qarshi vosita sifatida ishlatiladi. 1956 yildan tibbiyot amaliyotida Lagochilus o‘simligining qaynatma va damlamalari qon to‘xtatuvchi vosita sifatida qo‘llanilib kelmoqda. Eksperimental va klinik yo‘llar bilan ularning gemostatik ta’siridan tashqari, sedativ, gipotenziv, spazmolitik va dezallargik (allergiyaga qarshi) singari xossalarga ega ekanligi ham ko‘rsatilgan [ 42 ]. Mahsulotning dorivor preparatlari bachadondan, o‘pkadan qon oqishini, burun qonashini va gemorroidan qon oqishini to‘xtatish, gemofiliya hamda, Verlgof kasalligini davolash uchun ishlatiladi. Lagoxilusning farmokologik holatlarini birinchi bo‘lib Samarqand tibbiyoti i nstitutining farmakologiya kafedrasida o‘rganilgan [ 43 ]. Lagoxilus gullari va barglaridan olinadigan nastoy va nastoyka qon ivushini tezlashtiradi. Ular shuningdek tinchlantiruvchi ta’sir kuchiga ham ega. Lagoxilusning suvli ajratmasi gipotenziv va tinchlantiruvchi ta’sir, eksperimental tomir tortishida tomir tortishiga qarshi hususiyatga, kuchli zaharlanish, kofein, korazal, komfara, arekolin va nikotin kabilarga, teri retseptorlari ta’sirlanishini, tepki kasalligining og‘riqligini kamaytirish kuchlariga ham ega. Ular ko‘z ichki qon bosimini pasaytiradi, ko‘rish o‘tkirligini va ranglarni his qilishni oshiradi shuningdek og‘riqli va uzoq davom etadigan menstratsiyaga, hirurgik operatsiyalardan oldin, gemofiliyada foydalanish uchun tavsiya qilinadi. Ichki va muhim preparatlari gematomada qon ketishini kamaytiradi va akseleratsiyadan himoya qiladi. Ular glaukomani davolashda, revmatizm, nevrasteniya, ekzema va issiq haroratda fizikal qobiliyatni oshirishda foydalaniladi. 15](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-15.png)
![Lagoxilus preparatlari oshqazon shirasining hazm qilish qobiliyatini, umumiy va yakka kislotalikni oshiradi. 1. 5. Lagoxilin diterpenoidining tuzilishi Birinchi bo‘lib Lagochilusni kimyoviy tadqiq qilish ishlari G.V. Lazuryevskiy va O. S. Sodiqovlar tomonidan amalga oshirilgan bo’lib, uning tarkibida alkaloid borligi aniqlanishi bilan boshlangan. 1948-yilda M.M. Abramov va G.V. Lazuryevskiylar o‘simlikdan 0,03% kristall tuzilishli birikma -lagoxilinni ajratib olib, uni alkaloid deb atashdi. Keyinroq M.M. Abramov lagoxilin to‘rt atomli spirt bo‘lib u alkaloid emas degan xulosaga keldi. U lagoxilinning element tahlili natijasida, uning tarkibi C 24 H 36 O 2 (O H ) 4 ekanligini va to‘rtta gidroksil guruhi mavjudligi aniqlangan. M.M. Abramovning keyingi tadqiqotlarida Lagochilus o‘simligi tarkibida erkin holdagi lagoxilin (1) va uning –tetraatsetat (2) ko‘rinishidagi efiri borligi aniqlandi [ 43 ]. Lagoxilinning tuzilishi uzoq vaqt davomida aniqlanmasdan qoldi. 1970- yilda O.S. Chijov xodimlari bilan tabiiy birikmalar tadqiqotini zamonaviy fizik- kimyoviy usullarni qo‘llash orqalilagoxilin (1) ning tuzilishini va nisbiy konfiguratsiyasini aniqlashga muvaffaq bo‘ldi [ 44 ]. 1CH2OH O CH2OH HOH2C HO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 20 19 H3COOCH2 H3CCOO O CH2COOCH3 CH2COOCH3 2 Mass-spektroskopiktahlil natijalariga ko‘ra, lagoxilin 356 molekulyar og‘irligiga ega bo‘lib, uning brutto formulasi esa C 20 H 36 O 5 to‘g‘ri kelishi aniqlangan. Lagoxilinning tetraatsetat va tetrabenzoat hosilalarini olish va ularning IQ-spektrlarini tahlil qilish orqali,lagoxilinda gidroksil guruhlari mavjudligini va 16](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-16.png)
![uning hosilalari IQ-spektrida gidroksil guruhlariga oid tebranishlar yo‘q ekanligi va molekuladagi beshinchi kislorod atomi epoksi gurux ekanligi aniqlagan [ 44 ].400 0. 0 3 600 3200 2 800 240 0 2 000 1800 1 600 140 0 1200 1000 800 6 00 4 00. 0 30. 0 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 1 00 105 . 0 cm -1 %T 3455.51 2941.15 2146.56 1739.02 1475.94 1369.61 1245.57 1159.041131.67 1098.22 1039.90 984.36 933.94904.16 872.73 823.37 729.80 698.33 641.13 605.68 563.30522.42499.96454.09 2963.58 2879.55 2851.54 Tetraatsetillagoxilin IQ-spektri Lagoxilin va uning tetraatsetati PMR-spektrlari tahliliga ko‘ra uning molekulasida 3 ta metil guruxi borligi va undan ikkitasi to‘rtlamchi uglerod atomi bilan bog‘langanligini, uchinchisi esa uchlamchi uglerod atomi bilan bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Spektrda birlamchi va ikkilamchi spirt guruxlariga kiruvchi protonlar borlig iham aniqlangan [45]. Lagoxilin molekulasida elektron bulutlar ta’sirlashish konstantasi va kimyoviy siljish, ekvatorial joylashgan bita ikkilamchi spirt guruxi borligini va boshqa uchta gidroksil guruxi esa birlamchidir. Keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlash uchun lagoxilining 13 C YAMR spektri o‘rganilgan. Olimlar tadqiqotlari orqali lagoxilin uchta metil guruxi bilan: C 10 , C 4 aksialva C 8 - ekvatorial, A/V- trans- konformatsiyaga ega ekanligi aniqlangan. Biroq, avvaliga C 8 dagmetilguruxi aksial joylashganligi ko‘rsatilgan bo‘lsa, lagoxilinning rentgenografik tahlil natijalari uning ekvatorial holatda joylashganligini ko‘rsatgan. Mass-spektr tahlili natijalariga ko‘ra lagoxilinning molekulyar massasi 356 va brutto formulasi C 20 H 36 O 5 ekanligi aniqlangan. Lagoxilin va uning 17](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-17.png)
![tetraatsetilining PMR spektrida uchta metil guruhi mavjudligi aniqlangan. Ulardan ikkitasi to‘rtlamchi va bittasi uchlamchi uglerod atomi bilan bog‘langanligi aniqlangan [46]. PMR spektri solishtirma analiz natijalariga ko‘ra tetraatsetillagoxilinva di-o- atsetil-o-izopropilidenlagoxilin, bir jufti ikkilamchi gidroksil guruhi va fazoviy qiynalgan oksimetilen guruhidan tuzilgan, ikkinchi jufti esa ikkinchi oksimetil guruhi va (-oksietil guruhidan tuzilganligi ko‘rsatilgan [47]. Lagoxilinning mass-spektrometrik fragmentlarga parchalanishi grindelan parchalanishini eslatadigan molekulyar ion intensiv cho‘qqisi hosil bo‘lishi va diagnostik fragmentlar V-halqa uzilishi hisobiga hosil bo‘ladi deb ko‘rsatilgan [48]. Ushbu ko‘rsatkichlar lagoxilinning (46) tuzilishini tasdiqlaydi. Ushbu tuzilish lagoxilin molekulasida yettita assimetrik markaz borligini va 128 stereoizomerlar bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. C 8 va C 10 atomlar protonlari spin-spin ta’sirlashuvi konstantasi, ushbu protonlar ekvatorial holatda joylashganligini ko‘rsatadi. C 8 va C 10 atomlardagi metil guruhlari deyteriylangan xloroformdan benzolga o‘tishda kuchli maydon tarafiga siljishi asosida ularning aksial holatda joylashganligi ko‘rsatilgan [49]. Rentgen tuzilish analizi natijalariga asosan C 8 atomi metil guruhi ekvatorial yo‘nalishga va C 13 -C konfiguratsiyaga ega ekanligi haqida ma’lumot keltirilgan [32].CH2OH CH2OH O HOCH2 HO 8 Lagoxilini molekulasini rentgen nurlari yordamida o‘rganish borasida O‘zbekiston Respublikasi FA.akademik O.S.Sodiqov nomli bioorganik kimyo instituti xodimlari tomonidan ham bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ushbu 18](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-18.png)
![ishlarda ko‘rstilishicha lagoxilin asosan monogidrat holida cho‘kmaga tushadi. Tushgan kristall monoklinik shaklga ega bo‘lib umuman suvda erimaydi [44]. Ular lagoxilin angidridi olish uchun uchta usulni ko‘rsatishgan: 1) absolyut erituvchilardan kristallga tushirish; 2) 120 0 C da butilatsetat eritmasidan kristallga tushirish va 3) degidratatsiya qilish [45]. Lagoxilin va uning angidridining kimyoviy xamda fazoviy tuzilishini tadqiq qilish ishlaridavom ettirilmoqda. Qiziqarlisi shuki, lagoxilining monogidrat va angidrid formalarining suyuqlanish haroratlari bir xil-168-169 0 C. Rentgen analiz natijasida lagoxilin molekulasi uchun quyidagi fazoviy tuzilish taklif qilingan [44].о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о с1 с2 с3 с4 с5 с20 с6 с19 о4 о5 с18 с7 с8 с9 с10 с17 о1 с13 с11 с12 с16 о2 с14 с15 о3 о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о Lagoxilin molekulasining konformatsiyasi Bundan tashqari lagoxilinning 3-atsetil(49) va tetraformiat(50) hosilalarining kristallari fazoviy tuzilishi o‘rganilib, 3-atsetil(49) kristallida molekulalar o‘zaro vodorod bog‘lar hisobiga ushlanib turishi va tetraformiatda (50) Van-der-Vaals kuchlari ta’sirida bo‘lishi aniqlangan [ 47 ]. 19](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-19.png)
![60 59 Me O O O HO Me O O O O Me O O Me O O O O O O O M e MeLagoxilinni Rene nikeli katalizatori ishtirokida degidrogenlash mahsuloti bo‘lgan lagoxirzin olishda qo‘shimcha mahsulot sifatida lagoxirzinning dimeri 18- norgidroksimetilen-3-0-3I, 3-0-18I-dilagoxirzin(41) ham hosil bo‘lishini aniqlangan. U fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari bilan lagoxirzindan farq qiladi. Ushbu modda tuzilishini PMR spektri va rentgen usulida aniqlangan , quyida uning fazoviy tuzilishi keltiriladi [ 48 ]. D C B A E A B C D O O O O O O O 61 Ushbu birikma suyultirilgan kislotalar ta’siriga chidamli, ishqoriy muhitda gidrolizga uchraydi [ 49 ] M.M. Abramov tomonidan ishlab chiqilgan o‘simlikdan lagoxilinni ajratib olish usulini takomillashtirib, lagoxilinni o‘simlikdan ajratib olishning nisbatan unumli usulini ishlab chiqilgan [ 50 ]. Ushbu fizik-kimyoviy tahlil usullari orqali lagoxilinning kimyoviy tuzilishi aniqlangan bo‘lib endi uning kimyoviy xususiyatlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tsak. Lagoxilin 10% li xlorid kislotasi aralashmasi bilan qizdirilganda angidrolagoxilin (3) ga aylanadi: 20](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-20.png)
![turdagi Lagoxilus o‘simliklarining tabiiy zahiralari cheklangan va ular lagoxirzin olish uchun homashyo sifatida yetarli emas. Lagoden(9), lagoxirzin kislotasining natriyli tuzi hisoblanib, lagoxirzinni o‘yuvchi natriy bilan ta’sirlashishi orqali hosil bo‘ladi. HO O O O HOCH2 NaOH HOCH2 HO O CH2OH COONa 6 8 Preparat suvli aralashmalarda lagoxirzin kislotasi (10) va ishqor hosil bo‘lishi bilan kam darajada gidrolizlanadi. HOCH2 HO O CH2OH COONa + H2O HOCH2 HO O CH2OH COOH +NaOH 8 9 RSA ma’lumotlari bo‘yicha, lagoxilinng gidroksil guruhlari asosidagi hosilalari: triatsetillagoxilin (11) va tetraformiat (12) lagoxilin bo‘lib, ulardan birinchisi Lagochilus pubescens o‘simligidan ajratib olingan va ikkinchisi lagoxilinni kimyoviy modifikatsiya qilish orqali sintez qilib olingan [ 5 1]. Lagoxilinning mono- va di-o-izopropiliden hosilalarini olish. 22](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-22.png)
![Shuning uchun ham dissertatsiya ishimizning keyingi bosqichida sintez qilingan fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan birgalikda ularning biologik yani qon to‘xtatish xususiyatini o‘rganish va shu bilan birga sintez qilingan birikmalar gemostatik faolligni bilan ularning tuzilishi orasidagi bog‘liqlik qonunuiyatlarini o‘rganish hisoblanadi. Adabiyotlarda lagoxilin va uning hosilalarining gemostatik faolligi ularning tuzilishi bilan bog‘liqlik qonuniyatlari o‘rganilgan bo‘lib, bu lagoxilinning gidroksil guruhlaridagi almashingan o‘rinbosarlar tabiatiga va almashinmagan gidroksil guruhlarining soniga bog‘liqligi ko‘rsatilgan [33]. Bizga qiziqarli tarafi shu bo‘ldiki, ushbu birikmalar gemostatik faolligi kompleks birikmalar tarkibida bo‘lgan paytda qanday o‘zgaradi, ularning oldingi holatdagi “tuzilish faolligi” saqlanib qoladimi yoki bu qonuniyatlar suvda eruvchanligi oshishi bilan o‘zgaradimi. Shuning uchun olingan kompleks birikmalarning gemostatik faolliklari o‘rganildi. Kompleks birikmalarning gemostatik faolligi O‘zR FA akademik O.S. Sodiqov nomidagi bioorganik kimyo instituti farmakologiya laboratoriyasida Vipova Natalya Leonidovna boshchiligida o‘rganildi. Olingan natijalar quyidagi keltirilgan. Lagoxilin olishning eng samarali usullaridan biri bu elektrokimyoviy ekstraksiya usuli hisoblanadi. Elektrokimyoviy usul, suv-organik muhitda, grafit anod va nikel katod oralig‘ida hosil bo‘ladigan o‘zgarmas tok maydonida, uch xonali elektrolizyorda olib boriladi. . Lagochilus pubescens o‘simligidan, 3,18-O-izopropiliden lagoxilin (58), di- O-izopropiliden lagoxilin (47), 15,16-di-O-atsetil-3,18-O-izopropiliden lagoxilin (50), 15-mono-O-atsetil-3,18-O-izopropiliden lagoxilin (41), 16-mono-O-atsetil- 3,18-O-izopropiliden lagoxilin (42) hosilalari ajratib olingan (30). 24](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-24.png)
![moysimon bo‘lib, optik faol birikma hisoblanadi. Tetraatsetillagoxilin(44) Lagochilus pubescens, Lagochilus roscorjakobi o‘simliklaridan kam miqdorda ajratib olingan [31-33]. 3-Sxema.3-mono-,15-mono-,16-mono-O-atsetillagoxilinlarning o‘zgarishlari.5 6 O CH2OCCH3 CH2OCCH3 CH2 O O O O CH2OH CH2OH CH2OH HO OH- OH- OH- 3 (CH3CO)2O 3 (CH3CO)2O 3 (CH3CO)2O O CH2OCCH3 CH2OH CH2OH HO O O CH2OH CH2OCCH3 CH2OH HO O O CH2OH CH2OH CH2OH H3CCO O 6 1 6 4 6 2 6 3 Lagochilus pubescens ва Lagochilus inebrians o‘simliklaridan 3-, 15- va 16- mono-O- atsetillagoxilinlar ajratib olingan va tuzilishlari isbotlangan. Lagochilus pubescens o‘simligidan lagoxilining 3,18 va 15,16-di-O-atsetil hosilalari topilgan va ularning tuzilishi aniqlangan (4-sxema). Lagochilus inebrians o‘simligidagi diatsetillagoxilinlar benzoat hosilasi holida ajratib olingan va xarakterlangan [ 5 2 ] . Lagoxilus o‘simligida lagoxilin asosan turli xil atsetil hosilalar ko‘rinishida bo‘lganligi sababli, lagoxilindagi to‘rtta gidroksil guruhlarning reaksion faolligi (atsillash reaksiyasi) qay darajadaligini aniqlash uchun bir guruh olimlar qator tadqiqotlar olib borishgan. Ushbu reaksion faollik quyidagi ketma-ketlik ko‘rinishida bo‘lshi ani q langan: С 15 С 16 С 18 С 3 . 26](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-26.png)
![75 74 73 2 O HOH2C HO O O O CH OH CH2OH HO HO LiAlH4 O H3CCO H3CCO O O O O 2(CH3CO)2O O CH2ONa COONa HO HO NaOH 56Lagoxirzinning kimyoviy va fazoviy tuzilishi, PMR hamda mass-spektrlarini tahlil qilish natijasida isbotlangan. Uning kimyoviy tuzilishining uzil- kesil isboti uchun, lagoxirzin lagoxilindan sintez qilib olindi [35] . 6-Sxema.Lagoxirzinning olinishi . 58 Ni O CH2OH CH2OH HOCH2 HO O C CH3 CH3 O CH2OH CH2OH O O C O O O C O O O HOH2C HO O O H+ H+ 56 77 76 Lagochilus hirsutissimus o ‘ simligida lagoxirzin bilan bir vaqtda 3,18- di - O - atsetilagoxirzin (49), 3- mono - O - atsetillagoxirzin (48) va 18- mono - O - atsetillagoxirzin (80) moddalarining mavjudligi ko ‘ rsatilgan . 7-Sxema.Lagoxirzin asosidagi kimyoviy o‘zgartirishlar . 28](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-28.png)
![HO- HO- 2 (CH CO) O 2 (CH CO) O H H COCCH 2 OCH 3H COC 2 HOCH 2 3H COC 3H COC O O O O O O O O O O O O O HOH2C HO O O 7 7 7 8 7 9 8 0Lagoxirzin ishqor ta’sirida tuz hosil qiladi.U farmakologik tekshirishlarda yuqori gemostatik faollikka egaligi aniqlangan [ 16 ]. Ushbu preparat -lagoden deb nomlandi. Ammo lagoxirzin yuqorida keltirilgan o‘simliklar turida juda kam (0,2%) uchrashi va buning ustiga o‘simliklar tabiiy zaxiralari ancha kam. 8-Sxema . Lagoden sintezi. H+ O HOH2C HO O O O O OC O O O CH2OH CH2OH O OC O C CH3 CH3 O CH2OH CH2OH HOCH2 HO Ni 7 6 7 7 H+ O HOH2C HO COONa CH O H 2 NaOH 7 5 5 6 5 8 Shuning uchun lagoxirzin lagoxilus o‘simliklari ko‘pgina turlarida (7tur), nisbatan ko‘p miqdorda (1-2%) uchraydigan lagoxilindan sintez qilib olish texnologiyasi ishlab chiqilgan (8-sxema) [35]. 29](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-29.png)
![8- sxemaga ko‘ra, lagoxilin (46) atseton ishtirokida 3,18-mono-O- izopropilidanlagoxilin (48) ga aylantiriladi va u Ni Rene katalizatori ishtirokida 3,18-mono-O- izopropilidenlagoxirzin (46) ga aylantiriladi. Bu modda kislotali sharoitda gidrolizga uchratilib lagoxirzin (47) olinadi va oxirgi mahsulot ishqor ta’sirida lagoden (45) ga aylantiriladi. Reaksiya unumi 15-20%. Ushbu jarayonda reaksiya unumi pastligiga sabab, degidrogenlash reaksiyasida murakkab aralashmalar hosil bo‘ladi.chunki lagoxilin molekulasidagi 4 ta gidroksil guruhlari hammasi ma’lum darajada degidrogenlashga uchraydi. Lagoxilin chumoli kislota bilan oson reaksiyaga kirishib, to‘rt almashingan murakkab efir hosil qiladi [ 37 ] . 3,18-gidroksil guruhlarini himoyalash maqsadida lagoxilinning ketonlar va aldegidlar bilan hosil qilgan birikmalarining ahamiyati katta. Shuning uchun lagoxilinning aldegid va ketonlar ishtirokida mono-va ikki almashingan hosilalarini olingan. Ushbu reaksiyalarda katalizator sifatida suvsiz CuSO 4 yoki kons. H 2 SO 4 ishlatilgan. Ularni ajratib olishda silikagelli kolonkalardan foydalanilgan . Lagoden preparatini sintez qilishda dastlabki moddalardan biri bo‘lgan 3,18- mono-O-izopropilidenlagoxilin(58)ni yuqori unum bilan olish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Ushbu jarayonda di-O-izopropilidenlagoxilin ham hosil bo‘ladi. Reaksiya aralashmasiga ma’lum darajada suv qo‘shilishi di-O-izopropiliden (50)ni gidrolizlanib mono holatiga o‘tishiga olib keladi. Bunda hosil bo‘lgan 3.18-mono- O-izopropilidenlagoxilin (49) siklogeksan yordamida reaksiya muhitidan ajratib olinadi. Reaksiya unumi 80-90% [38]. Lagoxilin xosilasi – lagoxirzin NaOHning spirtli eritmasi bilan o‘zaro ta’siri natijasida lagoxirzin kislotasining Na li tuzi olinishini yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan edi. Lagoden-oq kristall modda bo‘lib, suvda yaxshi, etil spirtida yomon eriydi va organik erituvchilarda erimaydi. Lagoden kuchsiz lagoxirzin kislotasi va kuchli ishqor NaOH asosidagi tuz bo‘lganligi uchun suvda qisman gidrolizga uchraydi, hamda ishqoriy muhit hosil qiladi. 30](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-30.png)
![O CH2OH COOH HOH2C HO O CH2OH COONa HOH2C HO + NaOH +H2O 75 85Lagoden-o‘zining qon to‘xtatish xususiyati jihatidan o‘ziga o‘xshash gemostatiklar ichida yuqori samaradorligi bilan ajralib turadi [38] va u 1986- yildan boshlab amaliy tibbiyotda keng qo‘llanilishga ruxsat etilgan. 1 . 6 Lagoxilin va uning hosilalarining gemostatik faolligi. Lagoxilin va uning hosilalari ko‘pchiligi asosan suvda yaxshi erimasa ham boshqa organik erituvchilarda gemostatik faollik namoyon qilishi aniqlangan. Lagoxilin dimetilsulfoksidda (DMSO) eritilib, venaga yuborilganda qon quyilishi XIII faktorga ta’sir qilishi aniqlangan. Itlarda lagoxilin eritmasi vena ichiga yuborilganda 30 minutdan keyin qon quyilishi va bu jarayon 90 minut davom etishi aniqlangan [39]. 3,18-O-izopropilidenlagoxilin itlarda vena ichiga yuborilganda 60 minutdan keyin qon quyilishini muvofiqlashtirishi va davomiyligi 3 soat bo‘lishi aniqlangan. u asosan qon quyilishining I- fazasi protrombin hosil bo‘lishini faollashtiradi va lagoxilinga nisbatan kuchsizroq gemostatik ekanligini aniqlangan. Di-O- izopropilidenlagoxilin 3,18-O-izopropilidenlagoxilinga nisbatan ham kuchsiz gemostatik faollik namoyon qilishini aniqlashgan [40]. 3,18-O-izopropilidenangidrolagoxilin gemostatik faollikka ega emas, lekin 0,2% li mono va di-O-atsetillagoxilinlar suvli eritmalari venaga yuborilganda sezilarli darajada gemostatik faollik namoyon qilishi aniqlangan. Ular taxminan Lagochilus o‘simligi damlamasi gemostatik faolligiga yaqin faollik namoyon qilishi aniqlangan. Jumladan, 0,1% ligi esa nisbatan kamroq faolliknamoyon etgan [40]. Ammo, ma’lum muddatga ushbu 0,2 va 0,1% li eritmalar saqlanganda cho‘kma hosil bo‘lishi kuzatilgan. Lagoden-suvdagi eritmasi gemostatik faollikka ega bo‘lib, u qon quyilishining I va II fazalari-protrombin va trombin hosil bo‘lish jarayonini 31](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-31.png)
![tezlashtirishi hamda, 5-10 minut ichida qon quyilishi va davomiyligi 2 soat davom etishini aniqlashgan. Ammo ushbu preparat kamchiligi uning nafaqat tannarxining balandligi, balki texnologik jarayoni murakkabligida hamdir. Hozirgi kunda suvda eruvchan yuqori gemostatik faollikka ega bo‘lgan, mahalliy xom-ashyo asosida olinadigan, tannarxi nisbatan arzon bo‘lgan gemostatik preparatlar (Lagodendan tashkari) respublikada umuman ishlab chiqarilmaydi. Shuning uchun suvda oson eruvchanlikga ega bo’lgan gemostatiklarni yaratish va ularni ishlab chiqarishga qo‘yish hozirgi zamon bioorganik kimyo faninining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Lagoxilin asosida besh bosqichli sintez asosida uning suvda eruvchan hosilasi sintez qilingan va unga Lagoden deb nom berilgan. Lagoden –oq rangdagi uch molekula suv bilan kristallangan kukun bo‘lib, suvda yaxshi eriydi, etil spirtida kam eriydi va organik erituvchilarda erimaydi. Suvda yaxshi eriganligi tufayli «Lagoden» preparatini vena qon tomiri orqali organizmga yuborish mumkin. Lagoden ikki xil dori shaklida ishlab chiqilgan: 1) vena qon tomirlari orqali yuborish uchun mo‘ljallangan 10 ml ampulalarda 0,5% suvli eritmasi ko‘rinishida; 2) yaralangan joylarga sepish uchun 0,5 g flakonlarda kristall kukun ko‘rinishida [24]. Lagoden umumiy va kapillyarlardan kon ketishida ishlatiladi. Uning ta’siri I va II fazadagi tromboplastinlarni faollashtirish va ularni protrombinni trombinga o‘tkazib, trombani quyuqlashtirishga olib kelish xususiyati bilan belgilanadi. Lagodenni terapevtik samarasi, vena qon tomiriga kiritilgandan 5-10 minut ichida ta’sir etadi. Lagoden o‘tkir va surunkali (oshqozon-ichak, gemoroid, bachadon, jigar, limfatik, bosh miya va suyak to‘qimalarida) parenximatoz qon ketishlarida va burundan qon oqishida tavsiya etiladi. Bundan tashqari, jarrohlikda asosan qon aylanish sistemasi buzilganda. Lagoden preparati konsentratsiyasiga bog‘liq holda, yaralarga samarali ta’sir etadi. Tajribalar asosida yaralarga Lagodenni 2,5% aralashmasi berilishi bilan qon 32](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-32.png)
![to‘xtatish vaqtini 38% ga, yo‘qotiladigan qon xajmini 52% ga qisqartirganligi aniqlangan. 5% li Lagoden eritmasi qon to‘xtatish vaqtini 2 martaga, yo‘qotiladigan qon xajmini 3,4 martaga qisqartiradi. Lagodenni 10% li eritmasi yo‘qotilayotgan qonni 6 barobar, qon oqish vaqtini esa, 2,5 marta kamaytiradi [14]. Tabiiy birikmalar kimyosi kafedrasida yana bir yangi qon to‘xtatuvchi xususiyatga ega bo‘lgan, Lagoden tutgan tola, tampon va plyonka ko‘rinishidagi materiallar olingan. U zaharli emas, biologik muhitda yengil shimib olish xususiyati bilan ma’lum bo‘lgan gemostatik vositalarga nisbatan 40-70% gacha samarali ekanligi ko‘rsatilgan. Qon to‘xtatuvchi xususiyatli polimer material suvda eruvchi kichik molekulali atsetilsellyuloza tarkibiga 5-10% miqdorida «Lagoden» preparati kiritilishi yo‘li bilan olingan [25]. Lagoxilus o‘simligi farmokologiyasi tadqiqotlarining ko‘rsatishicha, o‘simlikning 10 dan ortiq turi qonni to‘xtatish xususiyatiga ega, 5 xil turi esa ta’sir etmaydi. Agarda, ushbu o‘simlik turi lagoxilin yoki uning hosilalarini o‘zida tutgan bo‘lsa qon to‘xtatish xususiyatiga ega bo‘ladi, agarda ushbu birikmalar bo‘lmasa, qonni suyultirish xususiyatiga ega bo’lishi aniqlangan [26]. Lagoxilin, 3,18-o-izopropiliden lagoxilin, di-o-izopropiliden lagoxilin, angidro lagoxilin, 3,18-o-izopropiliden angidro lagoxilin, tetra-o-atsetil lagoxilin, lagoxilinning atsetil hosilalarining Lagodenga nisbatan qon to‘xtatish jarayoniga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha bir qator tadqiqotlar o‘tkazilgan. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, lagoxilinga nisbatan mono izopropilidan hosilasi kamroq gemostatik faollik namoyon qilsa, uning mono izopropiliden hosilasi qon to‘xtatish xususiyatiga ega emas. Angidrolagoxilin qon to‘xtatish faolligi lagoxilin va lagodenga nisbatan kam bo‘lsada 3,18-o-izopropilidenangidrolagoxilinda hech qanday faollik aniqlanmagan. Lagoxilin atsetatlari (mono- va diatsetatlar aralashmasi) 0,2% li suvli aralashmada qon to’xtatish jarayonini muvofiqlashtirish xususiyatiga ega, lekin Lagodenga nisbatan ancha past gemostatik faollikni ko‘rsata olishi aniqlangan [14]. Yuqorida keltirilgan misollar, lagoxilin molekulasida C 15 va C 16 xolatda gidroksil yoki karboksil guruhlarga ega bo‘lsa bu birikmalar yuqori darajadagi 33](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-33.png)
![suv solinadi. Tinchlantiruvchi vosita sifatida 1 osh qoshiqdan 2-6 marta qabul qilinadi. Xronik qon ketishida, doza oshiriladi 2 osh qoshiqdan 3-5 martadan ovqatdan oldin ichiladi. Dokali salfetkalarni ho‘llashda va qonayotgan joylarga 2 – 5 minutga materialini qo‘yiladi.Jarayon qonash darajasiga qarab kuniga 3-5 marta takrorlanadi. Lagoxilus damalamasi gullar va barglardan 70 % spmrt bilan 1:10 nisbatda tayyorlanadi. 3 hafta mobaynida ichiladi. Kuniga 2-3 marta ovqatdan oldin 25-30 tomchidan ichiladi. Qorong‘u va quruq joyda saqlanadi. Quruq ekstraktlardan olinadigan dorivor preparatlari. O‘simliklardan olinadigan preparatlarga: nastoyka, qaynatma, damlama, ekstrakt, ekstrakt-konsentrat, tabletka va hakazolar kiradi. Ekstraktlar deb, o‘simlik xom-ashyosidan biologik faol moddalarni suv, spirt, efir yoki boshqa ajratuvchilar yordamida ajratib olingan va ajratuvchisi qisman, ba’zan butunlay bug‘latilgan ajratmaga aytiladi. Ekstraktlar suyuq, quyuq va quruqlarga bo‘linadi. Bulardan eng ko‘p ishlatilinadigani quruq ekstrakt hisoblanadi. Quruq ekstraktlar – bu dorivor o‘simlik xom-ashyosidan olinadigan konsentrlangan ajratma bo‘lib, tarkibida 5 % gacha namlik saqlaydigan sochiluvchan kukun hisoblanadi. Quruq ekstraktlar ishlab chiqarish: ajratma olish, yot moddalardan tozalash, bug‘latish yoki quritish, maydalash, elash, baholash va qadoqlash kabi texnologik bosqichlardan iborat. Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetida gangituvchi bozulbangning quruq ekstraktlari issiq materatsiya usulida olingan . Lagochilus inebrians Bge – bozulbang (lagoxilus) o‘simligidan 2 xil usulda: 1. suvda ekstraksiya kilib( tabletka ko’rinishidagi) inebrin quruq ekstrakti olinadi, 2. dixloretan bilan ekstraksiya qilinib lagoxilin moddasi ajratib olingan, lagoxilin moddasidan ko’pgina dorivor preparatlar tabletka ko’rinishidagi (Glilagin), vena qon tomiri ichiga qo‘llaniladigan dorilar ampulada (Lagoden, Lagovin) olingan. Bulardan tashqari gemostatik gellar, salfetka, kollagen plyonka ko‘rinishidagi dori shakllari ham yaratilgan [34-36]. Lagochilus inebrians Bge – bozulbang (lagoxilus) o‘simligini yog’lar asosida, yog’simon (Lagolipid) suyukligi bachadondan, o‘pkadan, burundan, gemorroydan, stomatologiyada (milkdan), teridagi yaralardan kon oqishini 35](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-35.png)
![4-rasm. Lagoxilinning kristalli. Uning suyuqlanish temperaturasi 168-169 C adabiyotdagilaridan farq qilmasligi aniqlandi. Yupqa qatlamli xromatografiya usuli asosida identifikatsiya qilinda (etilatsetat-geksan 4:1 sistemasida) Rf-0.32 tengligi aniqlandi. Ajratib olingan lagoxilinning fizik-kimyoviy konstantalari IQ va PMR spektrlari tahlil qilinganda ularning adabiyotdagi konstantalardan farq qilmasligi aniqlandi. Olingan lagoxilinni fizik-kimyoviy va organoleptik xossalari: -suyuqlanish harorati 168-169 C; -molekulyar massasi 365 gr ga teng; -oq rangli (shaffof), achchiq ta’mli kristalsimon modda; optik faol solishtirma buruvchanligi [α]D20 – 3,3; -etil spirt, atseton, dioksan va pirdinda –eriydi; -qizdirilganda suv, xloroform, dixloretan va konsentrlangan kislotalarda –erishi aniqlandi va bu ko‘rsatkichlar adabiyotdagilari bilan bir xil ekanligi aniqlandi. Adabiyotlarda o‘simlikdan lagoxilinni ajratib olish jarayonida lagoxilin ajratib olingandan keyin qoladigan qoldiq (matochnik) tarkibini o‘rganish to‘g‘risidagi ma’lumotlar juda kam. Shuning uchun ham madaniylashtirilgan lagoxilus o‘simligidan dixloretan bilan ekstraksiya qilish natijasida lagoxilinni ajratib olingandan keyingi dixloretanli matochnik tarkibida ham diterpenoid birikmalar bor yo‘qligini aniqlash maqsadida qoldiqni xromatografik usulda o‘rganish ishlari olib borildi. 2.4. Lagoxilin asosida lagoxirzin sintez qilish . 41](/data/documents/5647a55c-0506-4fc3-8231-f7c1d8c4c6f8/page-41.png)
