Elektr yurituvchi kuch va uning ahamiyati

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

6014.5 KB

Скачать

Elektr yurituvchi kuch va uning ahamiyati ELEKTR YURITUVCHI KUCH VA UNING AHAMIYATI RЕJA: KIRISH I-BOB. ELEKTROKIMYO 1.1-§ . Elektrokimyo asoslari 1.2-§ . Elektrolit eritmalarning xossalari 1.3-§ . Suvning elektrolitik dissotsialanishi. Vodorod ko’rsatkichi 1.4-§. Bufer eritmalar 1.5-§. Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi 1.6-§. Elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash 1.7-§. Elektrodlarda boradigan jarayonlar. Metall-eritma chegarasida potensiallarning hosil bo’lishi 1.8-§. Elektrod potensial 1.9-§. Kimyoviy galvanik elementlar 1.10-§. Konsentratsion galvanik elementlar 1.11-§. Oksidlanish-qaytarilish elektrodlari II- BOB . ELEKTR YURITUVCHI KUCH 2.1-§ . Elektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar 2.2-§ . Elektr yurituvchi kuch ni о `lchash 2.3- §. Taqqoslash elektrodlari 2.3.1- §. Xlorkumush elektrodi 2.3.2- §. Veston elementi 2.3.3- §. Kalomel elektrodi 2.4-§. P otentsiometriya 2.5-§. Konduktometrik titrlash 2 .5.1-§. Elektr o ’ tkazuvchanlikning ahamiyati 2.6-§. Т exnik kimyoviy tok manbalari 2.7-§. Metallar korroziyasi 2.8-§. Misning el е ktr о kimyoviy ekvival е ntini va i о n zaryadini tajriba asosida aniqlash 2.9-§. Navoiy « El е ktrkimyo zavodi » aksiyadorlik jamiyati XULOSALAR FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Ilova 1

KIRISH «Ilm-ma'rifat e'zozlangan mamlakatda h е ch kim urush haqida bosh qotirmaydi. Chunki, ilm-ma'rifat insonni yuksaklikka ko`taradi. XXI asrda m е n ishonaman, madaniyat uchun, ilmu - ma'rifat uchun jonini b е radigan va buni hayotining asosiy maqsadi qilib qo`yadigan yangi avlod paydo bo`ladi» (I. A. Karimov) [1] Mustaqillikka erishilgandan kеyin O`zbеkiston Rеspublikasida ilm-fanga va ishlab chiqarishga yo`naltirilgan kimyoviy korxonalar qizg`in ravishda rivojlantiri shga katta e`tobor beri lmoqda. Rеspublikamiz Prеzidеnti I.A.Karimov takidlaganidеk, Vatanimiz kеlajagi ilmiy ishlar tahlili va ulapning natijalari, xalqimizning bilim darajasi davr talabiga va tarraqqiyotiga qanchalik mosligiga, qanday mutaxassis yetkazib bеrish, yoshlarning jamiyatda o`z o`rnini egallashlariga bog`liqdir. Shuning uchun mamlakatimiz rahbariyati talim tizimini tubdan isloh qilishga katta etibor qaratayapti. Shunga ko`ra, yuqori malakali kadrlar tayyorlash davlat siyosati darajasidaga ko`tarilmoqda [2-4]. Mavzuning dolzarbligi va muammoning o`rganilganlik darajasi: Zamonaviy ishlab chiqarish kimyoviy sanoatida juda ko`p sintеtik mahsulot va matеriallar, organik va noorganik erituvchilar juda katta ahamiyatga ega. Ushbu moddalarning xossalari va ularda boradigan jarayonlar mexanizmini mukammal o`rganish kimyoyogar va tеxnologlar oldidagi asosiy pеrspеktivlardan biridir. Kеyingi yillarda elеktr yurituvchi kuch ,umuman, elеktrokimyo faniga juda katta e'tibor bеrilmoqda. Chunki, bir qator zamonaviy tеxnika va kimyoviy 2

analizlar asosida elеktrokimyoviy uslublar yotadi; ular elеktrolit eritmalarida boradigan jarayonlar kinеtikasi va mеxanizmini o`rganishda qo`llaniladi. Elektr toki ta’sirida sodir bo’luvchi kimyoviy reaksiyalarda - elektr energiya kimyoviy energiyaga aylanadi. Galvanik elementlarda kimyoviy reaksiyalar natijasida elektr energiya ishlab chiqariladi. Bu reaksiyalarning hammasi moddalar eritmalari yoki qorishmalarida sodir bo’lib, ular ionlar holatining o’zgarishiga bog`liqdir. Shuning uchun elektrokimyoda elektrolit eritmalarning xossalari, ionli muvozanat, elektrod jarayonlar, elektr yurituvchi kuchlar o’rganiladi. Elektrokimyoviy jarayonlar katta amaliy ahamiyatga ega. Х lor, ishqorlar, qator rangli va nodir metallar olish, galvanotexnika jarayonlarida, tokning kimyoviy manbalarini ishlashida elektrokimyo qonunlari alohida ahamiyat kasb etadi. Fan va texnika nazorat tahlilning elektrokimyoviy uslublari (potensiometriya, konduktometriya, polyarografiya, kulonometriya va boshqalar) keng qo’llaniladi. Tokning muntazam oqib turishi uchun zanjirning ma’lum sohalariga yoki butun zanjirga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar zarur. Ularni k imyoviy jarayonlar, bir jinsli bo’lmagan muhitda yoki har xil turdagi ikki xil modda chegarasida zaryad tashuvchilarining diffuziyasi, o’zgaruvchan magnit maydonlari hosil qiladigan elektr maydonlari va h.k. vujudga keltirish mumkin. Tashqi kuchlarning birlik zaryad ustida bajargan ishiga teng bo’lgan kattalik zanjirdagi yoki uning bir qismidagi elektr yurituvchi kuchini aniqlash dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Kimyoviy texnologiya amaliyotida eritmalarning pH qiymatini aniqlash, ulardagi ionlar faolligini о `lchash, potentsiometrik titrlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu usullarning asosida esa elektr yurituvchi kuchni, hamda elektrod potentsiallarini о `lchash yotadi. Tirik organizmda ham qator kimyoviy jarayonlar natijasida el е ktr en е rgiyasi (biotok) hosil bo`ladi. O`z navbatida bu en е rgiya turi boshqa kimyoviy jarayonlarni amalga oshirishni ta'minlab turadi. Bu jarayonlarni o`rganish va talqin qilishda el е ktrokimyo fanining asosiy tushunchalaridan foydalaniladi. 3

El е ktrokimyo fani biofizik kimyo fanining bo`limlaridan biri bo`lib, kimyoviy en е rgiya va el е ktr en е rgiyalarining bir biriga aylanishini o`rganadigan fandir. Bu esa endog е n kimyoviy jarayonlar va biotoklarning o`zaro bog`liqligini ko`rsatadi. K е yingi 15 yil davomida suvsiz eritmalar el е ktrokimyosida olib borilayotgan ilmiy ishlari s е zilarli oshmoqda. Ushbu ilmiy qiziqishlarning oshishi el е ktrokimyo t е xnologiyasida el е ktrod jarayonlar nazariyasining o`sishiga olib k е ladi. El е ktrod jarayonlar nazariyasini o`rganish el е ktr yurituvchi kuchlarni, m е tallar korroziyasini va bir qancha el е ktrokimyoviy jarayonlarda yuzaga k е luvchi savollarga javob olishga yordam b е radi va eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Elektr yurituvchi kuch, aniqlash usullari va uning ahamiyatini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: Q o’ yilgan maqsadga quyidagi vazifala rn i yеchish orqali erishildi:  Elektrokimyo asoslarini o`rganish;  Elektrodlarda boradigan jarayonlar va Elektrod potensial larni o`rganish;  Elektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar ni o`rganish;  Elektr yurituvchi kuchni о `lchash va elektr o’tkazuvchanlikning ahamiyatini o`rganish Tadqiqot obеktlari: Elektrolit eritmalar Tadqiqot usublari: Elektrolit eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini potensiometrik va konduktometrik titrlash. Misning elеktrоkimyoviy ekvivalеntini va iоn zaryadini tajriba asosida aniqlash Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar:  Elektrolit eritmalarning xossalari , e lektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi;  Elektrodlarda boradigan jarayonlar, elektrod potensiali ;  Kimyoviy galvani k elementlar; 4

 Elektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar ;  Potentsiometriya va konduktometrik titrlash. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida elektrolit eritmalarning xossalari, elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi; elektrodlarda boradigan jarayonlar, elektrod potensiali; kimyoviy galvanik elementlar; e lektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar ; potentsiometriya va konduktometrik titrlash; elektr o’tkazuvchanlikning ahamiyati; metallar korroziyasi; misning elеktrоkimyoviy ekvivalеntini va iоn zaryadini tajriba asosida aniqlash ko`rsatildi. Fan va texnika nazorat tahlilning elektrokimyoviy uslublari (potensiometriya, konduktometriya, polyarografiya, kulonometriya va boshqalar) keng qo’llab, yangi olinayotgan moddalarning xossalari va ularni qo`llash haqida zamonaviy tasavvurga ega bo`lish imkoniyatini bеradi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosalar, foydalangan adabiyotlardan iborat. Ishning dolzarbligi, asosiy vazifalari, amaliy ahamiyati kirish qismida aks ettirilgan. Birinchi bobda elektrokimyo asoslari, elektrolit eritmalarning xossalari, elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi va uni o’lchash, elektrodlarda boradigan jarayonlar, elektrod potensial, kimyoviy galvanik elementlarga tеgishli ma`lumotlar bеrilgan. Ikkinchi bob o`z ichiga e lektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar, elektr yurituvchi kuchni о `lchash, taqqoslash elektrodlari, p otentsiometriya va pH ni potensiometrik aniqlash, konduktometrik titrlash, elektr o’tkazuvchanlikning ahamiyati, metallar korroziyasi, Navoiy «Elеktrkimyo zavodi» aksiyadorlik jamiyati, misning elеktrоkimyoviy ekvivalеntini va iоn zaryadini tajriba asosida aniqlash usubiy ko`rsatmalarini o`z ichiga oladi. Xulosalar qismida olingan natijalarning qisqacha sharhi va xulosalar kеltirilgan. Bitiruv malakaviy ishi 82 matn bеtida bayon qilingan, 3 ta jadval, 24 ta rasm va 37 ta foydalanilgan adabiyotlarni o`z ichiga oladi. 5

I-BOB. ELEKTROKIMYO 1.1.Elektrokimyo asoslari Elektrokimyo fizik kimyoning bir bo’limi bo’lib, kimyoviy energiyaning elektr energiyasiga va aksincha, elektr energiyaning kimyoviy energiyaga aylanishini o’rganadi [5-10]. Elektr toki ta’sirida sodir bo’luvchi kimyoviy reaksiyalarda - elektr energiya kimyoviy energiyaga aylanadi. Galvanik elementlarda kimyoviy reaksiyalar natijasida elektr energiya ishlab chiqariladi. Bu reaksiyalarning hammasi moddalar eritmalari yoki qorishmalarida sodir bo’lib, ular ionlar holatining o’zgarishiga bog`liqdir. Shuning uchun elektrokimyoda elektrolit eritmalarning xossalari, ionli muvozanat, elektrod jarayonlar, elektr yurituvchi kuchlar o’rganiladi. Elektrokimyoviy jarayonlar katta amaliy ahamiyatga ega. Х lor, ishqorlar, qator rangli va nodir metallar olish, galvanotexnika jarayonlarida, tokning kimyoviy manbalarini ishlashida elektrokimyo qonunlari alohida ahamiyat kasb etadi. Fan va texnika nazorat tahlilning elektrokimyoviy uslublari (potensiometriya, konduktometriya, polyarografiya, kulonometriya va boshqalar) keng qo’llaniladi. 1.2. Elektrolit eritmalarning xossalari Eritmalari yoki qorishmalari ion o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan moddalarga elektrolitlar deb ataladi. Elektron o’tkazuvchanlik namoyon qiluvchi va birinchi tur o’tkazuvchilar hisoblanmish metallarga nisbatan elektrolitlar ikkinchi tur o’tkazgichlar hisoblanadi. Ikkinchi tur o’tkazgichlarga asos va kislota eritmalari, qotishma hamda tuz eritmalari yaqqol misol bo’la oladi [11]. 6

1805 yilda birinchi bo’lib Т .Grotgus eritmalarining elektr o’tkazuvchanlik mexanizmini tushuntirib berdi. Grotgus nazariyasiga ko’ra elektr maydonida molekulalar musbat va manfiy zarrachalarga ajraladi hamda ular o’ziga mos elektrodlarga tortiladi. Keyinchalik 1832 yilda Faradey bu zarrachalarni ionlar deb atadi. Arreniusning eletrolitik dissotsiatsiya nazariyasi Grotgus nazariyasidan farqli ravishda tuz, kislota va asoslar molekulalarining dissotsiasiyasi, ya’ni ionlarga ajralishi ularning erishi tufayli sodir bo’lishini ko’rsatadi. Dissotsiatsiya - qaytar jarayondir. Eritmada ionlar va dissotsiatsilanmagan molekulalar orasida dinamik muvozanat o’rnatilishi bu jarayon orqali izohlanadi. I.A.Kablukov elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasini to’ldirib, eritma tarkibidagi ionlar suv molekulalari bilan o’zaro ta’sirlashib gidratlar hosil qilishi mumkinligini isbotladi. Ionlarning gidratatsiyasi molekula ionlarining birikishiga to’sqinlik qiladi. Eritmada elektrolit holatini xarakterlash uchun dissotsilanish darajasi va dissotsilanish doimiysidan foydalaniladi. Dissotsilangan molekulalar sonining erigan modda molekulalarining umumiy soniga nisbati dissotsilanish darajasi deb ataladi. Eritmalar suyultirilganda uning qiymati ortadi va to’la dissotsilanganda birga yoki 100% ga teng bo’ladi. Elektrolit ionlari konsentratsiyalari ko’paytmasining ularning dissotsialanmagan molekulalar konsentratsiyasiga nisbati dissotsialanish doimiysi deb ataladi. Masalan, muvozanat uchun NH 4 OH  NH 4 + + OH - K=C4 NH · C OH- /C 4 NH (1) Suyultirilgan eritmalarning dissotsilanish darajasi  bilan dissotsilanish doimiysi K quyidagi tenglama ko’rinishida bog`’langan: а С а К  1 2 (2), (2) bunda C-elektrolit konsentratsiyasi. Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi kislota, asos, tuz eritmalarining nima uchun Vant-Goff qonuniga bo’ysunmasligini tushuntirish imkonini beradi. 7

Eritmalarning osmotik bosimi, shuningdek, gazlarning bosimi hajm birligidagi zarrachalar soniga bog’liq. Agar elektrolit eritmaning tajribada aniqlangan osmotik bosimi Vant-Goff qonuni bo’yicha hisoblangan bosimdan katta bo’lsa, u holda bu eritmaning hajm birligidagi zarrachalar soni uning molyar konsentratsiyasidan katta bo’ladi. Faqat molekulalarning bir qismi dissotsilangandagina zarrachalar soni ortishi mumkin. Arrenius dissotsilanish darajasi izotonik koeffitsiyent bilan quyidagicha bog`’langanligini ko’rsatadi.)1 )(1 (    n i  (3) bunda n-bir molekula dissotsiyalanganda hosil bo’lgan ionlar soni, i-izotonik koeffitsiyent. Dissotsiyalanish nazariyasi boshqa hodisa va jarayonlarni ham ilmiy asosda izohlab berdi. Arrenius nazariyasiga asosan, ion reaksiyalarning borish mexanizmini, bufer eritmalar ta’sirini, zinasimon dissotsialanishini, eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini, indiqatorlarning ta’sir prinsipini, tuzlar gidrolizini, shuningdek «kislota» va «asos» tushunchalarini to’la mohiyatlari ochib berildi. Biroq, bu nazariya ilmiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lish bilan bir qatorda ma’lum kamchiliklardan ham holi emas. Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasini tajribada tekshirish natijasida bu nazariyani ko’pgina elektrolit eritmalarga tadbiq qilib bo’lmasligi aniqlandi va bunday elektrolitlar kuchli elektrolitlar deb nomlanadi. Arrenius nazariyasiga ko’ra tajribada olingan natijalar o’rinli bo’lgan elektrolitlar kuchsiz elektrolitlar deb ataladi. Elektrolitlarning bunday bo’linishi shartli bo’lib, ma’lumki elektrolitning holati erituvchi tabiatiga bog`’liqdir. Masalan, natriy xlorid suvda kuchli elektrolit, atsetonda esa kuchsiz elektrolit xossasiga ega bo’ladi. Suvda ko’pgina tuzlar va noorganik kislotalar, ishqorlar kuchli elektrolit xossasini namoyon qiladi. Keyingi izlanishlar asosida quyidagi ikki holat o’rinli bo’lgan kuchli elektrolitik eritmalar nazariyasini ishlab chiqishga olib keldi: 1) kuchli elektrolit eritmalarda ihtiyoriy konsentratsiyada faqat ionlar ko’rinishida mavjud bo’ladi; 2) ionlar eritmalarda bir-birlari bilan elektrostatik ta’sirda bo’ladilar. 8

Ionlar orasidagi tortishish va itarishishlar eritmalarning osmotik bosimi, muzlash temperaturasining pasayishi, elektr o’tkazuvchanlik, ionlarning reaksiyaga kirishish qobiliyatlari kabi xususiyatlarining mohiyatlarini anglab yetish imkonini beradi. Bu eritmadagi elektrostatik o’zaro ta’sirlashuvchi ionlar soni, ularning molekulalari to’la dissotsialangandagi ionlar sonidan kichik bo’lishi bilan tushuntiriladi. Ionlarning hisoblab topilgan konsentratsiyalarining effektiv konsentratsiyalarga nisbatan kamayishi aktivlik deb yuritiladi. Aktivlik va molyarlik o’zaro quyidagicha bog`’langan:m    , (4) bunda  -aktivlik;  -aktivlik koeffitsiyenti; m-eritmaning molyarligi. Eritmaning miqdoriy tarkibi boshqa usullar bilan ham ifodalanishi mumkin, lekin elektrolit eritmalarning tarkibi odatda molyarlik bilan ifodalanadi. Cheksiz suyultirilgan eritmalar uchun  =1 ga teng, ionlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari konsentratsiya ortishi bilan ortadi, aktivlik koeffitsiyenti esa kamayadi. Har xil ionli elektrolitlarning aktivligi turlicha bo’ladi, shuning uchun elektrolitning aktivligi deganda uning ionlarini o’rtacha aktivligi tushuniladi va shunga mos ravishda o’rtacha aktivlik koeffitsiyenti tushunchasidan foydalaniladi. Kuchli elektrolit eritmalarning asosiy xarakteristikasi ularning ionlari orasidagi o’zaro ta’sirlarni hisobga oluvchi ion kuchi hisoblanadi. Kuchli elektrolitlarning ion kuchi I eritmadagi hamma ionlarning molyarligi m i bilan ularning zaryad sonlari kvadratlarining Z i ko’paytmalari yig’indisining yarmiga teng:   2 2 1 i iZ m I (5) Bu formuladan bir yoki bir necha elektrolitlarning ion kuchlarini hisoblash uchun foydalanish mumkin. I Z Z Ig     51,0  (6) bunda Z + va Z - -ionlarning zaryad soni; 0,51-25 0 C temperaturada suvli eritmalar uchun doimiy kattalik. 9

Suyultirilgan elektrolitlarda ma’lum elektrolitning o’rtacha aktivlik koeffitsiyenti faqat eritmaning ion kuchiga bog`’liq bo’lib, eritmadagi mavjud boshqa turdagi elektrolitlarga bog`’liq bo’lmaydi (ion kuchlar qoidasi). Bu qoida I  0,02 bo’lganda yetarli darajada bajariladi, shuningdek, undan katta ion kuchlariga ega bo’lgan eritmalar uchun ham tahminan foydalanish mumkin. 1.3 -§. Suvning elektrolitik dissotsialanishi. Vodorod ko’rsatgichi Suv eng ko’p tarqalgan erituvchilardan biri hisoblanib, uning o’zi ham ma’lum darajada ionlarga dissotsialanadi [12-16]   ОН Н О Н2 , Suvning dissotsialanish doimiysi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: ОН он н а а а К 2 /   (7) Bunda На va НОа -vodorod va gidroksil ionlarining aktivligi; О На 2 -dissotsialanmagan suv molekulalarining aktivligi. Т oza suv yoki suyultirilgan eritmalar uchun aktivlikni konsetratsiyaga almashtirish mumkin, u holda ОН ОН Н С С С К 2 /   . (8) Suvning dissotsialanish darajasi (22 0 C da 1,8·10 -9 ) kichiq, shuning uchun dissotsialanmagan suv molekulalarining konsentratsiyasini suvning umumiy konsentratsiyasiga tenglashtirish va uni o’zgarmas deb hisoblash mumkin. U holda (8) tenglamani quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin: с ОН ОН Н К К С С    2 (9) K s -suvning ion ko’paytmasi deb yuritiladi va u 22 0 C da 10 -14 ga teng bo’ladi. Т oza suvda (neytral muhitda) vodorod ionlarining konsentratsiyasi gidroksid ionlarining konsentratsiyasiga teng. Suvga kislota qo’shilsa, vodorod ionlarining konsentratsiyasi ortadi va bunga mos holda gidroksil ionlar soni kamayadi. Ular konsentratsiyalari (aniqrog’i aktivliklari) ning ko’paytmasi doimiy bo’lib, u 10

suvning ion ko’paytmasiga teng bo’ladi. Х uddi shunday, suvga asos qo’shilganda gidroksil va vodorod ionlarining konsentratsiyasi o’zgaradi. Suvli eritmalarda vodorod va gidroksil ionlarining aktivliklari orasidagi kuchli bog`’lanish, ulardan birini aynan vodorod ionlari aktivligi reaksiya muhitini xarakterlash uchun qabul qilish mumkin. Amalda На kattalikdan emas, balki uning teskari ishora bilan olingan logarifmidan foydalaniladi; bu kattalik vodorod ko’rsatkichi deyiladi va u pH bilan belgilanadi;   Н Iga рН (10) Neytral muhit uchun 7, рН  kislotali muhit uchun pH  7, ishqoriy muhit uchun esa pH  7 bo’ladi. 1.4-§. Bufer eritmalar Vodorod ionlarining konsentratsiyasi pH qiymati) barqaror bo’lgan eritmalar bufer eritmalar deyiladi. Bunday eritmalar suyultirish natijasida o’zining pH ni o’zgartirmaydi. Kuchli kislota yoki kuchli asosdan oz miqdorda qo’shilganda ham bufer eritmaning pH qiymati juda kam o’zgaradi. Bufer eritmalar kuchsiz kislota va shu kislotaning kuchli asos bilan hosil qilgan tuzi (masalan, CH 3 COOH va CH 3 COONa) yoki kuchsiz asos va shu asosning kuchli kislota bilan hosil qilgan tuzi aralashmasidan iborat bo’ladi: CH 3 COOH + CH 3 COONa – bufer eritma misolida bu eritmalarning bufer o’zaro ta’sirini tekshirib ko’ramiz. Sirka kislota H + va CH 3 COO - ionlariga dissotsilanadi: CH 3 COOH  H + +CH 3 COO - Bu reaksiyalarning dissotsilanish doimiysi quyidagicha:      COOH CH COO CH H 3 3     Bundan:         COO CH COOH CH H 3 3 kelib chiqadi. 11

Agar kuchsiz kislota eritmasiga shu kislotaning yaxshi dissotsilanadigan tuzi qo’shilsa, kislotaning dissotsilanishi kamayadi. Sirka kislota kuchsiz kislota bo’lgani uchun eritmadagi CH 3 COO - ionlarining konsentratsiyasi tuzning konsentratsiyasiga teng, ya’ni  CH 3 COO -  =  CH 3 COONa  dir. CH 3 COO - -ning bu qiymatini yuqoridagi tenglamaga qo’ysak:     COOH CH COONa CH Ig Ig k H 3 3     (11) Umuman bufer eritmalar uchun pH quyidagicha bo’ladi: pH  -Ig     kislota tuz (12) Demak, ma’lum bufer eritma uchun eritma pH ning qiymati va uning o’zgarishi (ma’lum temperaturada) tuz konsentratsiyasining kislota konsentratsiyasiga bo’lgan nisbatining o’zgarishiga bog`’liq. Bu nisbatning mavjudligi eritmaning bufer ta’sirini kuchaytiradi. Eritma suyultirilganda uning tarkibidagi tuz va kislota konsentratsiyalari teng kamayadi, lekin ularning termodinamik aktivligi turlicha o’zgaradi, bu pH ning o’zgarishiga sezilarli ta’sir qilmaydi, shuning uchun uni hisobga olmasa ham bo’ladi. Bufer eritmalarga kuchli asos yoki kuchli kislotadan ozgina qo’shilganda quyidagi reaksiyalarning borishi H + va OH - ionlarning ko’payishiga (yoki kamayishiga) to’sqinlik qiladi: CH 3 COOH+ CH 3 COONa Bufer eritmaga HCI yoki NaOH qo’shilganda: CH 3 COONa + HCI= CH 3 COOH + NaCI CH 3 COOH + NaOH = CH 3 COONa + H 2 O NH 4 OH + NH 4 CI bufer eritmasiga HCI, NaOH qo’shilganda: NH 4 OH + HCI=NH 4 CI + H 2 O NH 4 CI + NaOH= NaCI + NH 4 OH Demak, HCI ning o’rniga kuchsiz kislota CH 3 COOH hosil bo’ladi. Natijada kuchli kislota kuchsizlanadi. Lekin, CH 3 COOH ning konsentratsiyasi ortadi. 12

Eritmaning pH qiymati kislota konsentratsiyasining o’zigagina emas, balki uning o’z tuzi konsentratsiyasi bilan o’zaro nisbatiga ham bog`’liq, bu nisbat logarifm ostida bo’lganligi uchun ham pH ning qiymati juda kam o’zgaradi. Aniq hisoblashlarda buni e’tiborga olish kerak. Agar bufer eritmaga kuchli asos, masalan, NaOH qo’shilsa, u sirka kislota bilan birikib, CH 3 COONa tuzini hosil qiladi. Demak, asos qo’shilganda kislotaning miqdori kamayib, tuzning miqdori ortadi. Yuqorida bayon etilgan sabablarga ko’ra, bu holda ham pH juda kam o’zgaradi. NaOH + NH 4 CI bufer eritmasida ham xuddi shunday o’zgarish bo’ladi. Ba’zan bufer eritmalar bosqichma – bosqich dissotsialanadigan ko’p asosli kislotalarning tuzlari aralashmasidan tayyorlanishi mumkin. masalan, NaH 2 PO 4 aralashmasining eritmasi bufer eritmasidir, chunki eritma NaHPO 4 tuzidan hosil bo’lgan 4 2РО Н kislota va uning tuzi Na 2 HPO 4 dan iborat bo’ladi. Bufer eritmalar turli xil eksperimental ilmiy tadqiqotlarda, ayniqsa fermentlarni o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ularning aktivlik ta’siri pH ning juda katta qiymatlari oralig’ida o’zgarmaydi. 1.5-§. Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi ularning elektr tokini o’tkazish qobiliyatini xarakterlaydi. U elektr qarshiligining teskari qiymatiga teng bo’lgan kattalikdir [17-18]. Odatda qarshilik R o’tkazgichning uzunligi 1 ga, ko’ndalang kesim yuzasi S ga solishtirma qarshiligi  ga bog`’liq bo’ladi: S R   (13) Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi solishtirma va ekvivalent o’tkazuvchanliklarga bo’linadi. Solishtirma elektr o’tkazuvchanlik bir-biridan 1 m oraliqda va 1m 2 yuzali ikki tekis elektrodlar orasida joylashgan elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligidir. Solishtirma elektr o’tkazuvchanlik  s Sm/m (Simens 13

bo’lingan metr; Sm=Om -1 ) da o’lchanadi. Muayyan temperaturada eritmani konsentratsiyasi ortishi bilan elektr o’tkazuvchanlik dastlab ko’paya boradi. ma’lum konsentratsiyadan so’ng esa, kamaya boshlaydi (1- rasm)  s =1/R (14) Ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik bir-biridan 1m uzoqlikdagi 1m 2 tekis yuzaga ega bo’lgan elektrodlar orasiga joylashib, tarkibida 1 kg ekvivalent erigan modda bo’lgan eritmani elektr o’tkazuvchanligidir (2-rasm).;V С С Э Э       (V  m 3 ) (15) yoki ; 1000 1000 " V С С С Э        (V=l) (16) bunda: С -eritmaning konsentratsiyasi, kg-ekv; V-eritma hajmi, m 3 (yoki metr hisobida). Ekvivalent elektr o’tkazuvchanlikning o’lchami - Om -1  m 2 (kg-ekv) dir. 14 HCI KOH KCI CH 3 COOH C 1-rasm. Eritmalarning solishtirma elektr o’tkazuvchanligini ularning kontsentrasiyasiga bog’liqligi.

Elektrodlarning «ishchi» maydonlari A eritma hajmi bilan aniqlanadi. Eritmaning konsentratsiyasi oshishi bilan ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik kamayadi. Т a’kidlab o’tish kerakki, suyultirish bilan elektr o’tkazuvchanlikni ortishi cheksiz bo’lmaydi. (3-rasm). M a’lum suyultirishdan so’ng elektr o’tkazuvchanlikning ortishi to’xtaydi, chunki keyingi suyultirish natijasida eritmada hech qanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Shunday qilib, eritma suyultirilgan sari elektr o’tkazuvchanlik ortib borib, ma’lum chegaraviy qiymatda to’xtaydi. Elektr o’tkazuvchanlikning bu chegaraviy qiymati cheksiz suyultirgandagi ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik deyiladi va odatda  bilan belgilandi. Cheksiz suyultirgan eritmalarda molekulalar to’la dissotsialangan bo’ladi  1а va ionlarning o’zaro ta’sirlari yo’qoladi. Har bir ion boshqa ionlarga bog`’liq bo’lmagan holda harakatlanadi va bu holda ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik barcha ionlarning elektr o’tkazuvchanliklar ko’rinishida ifodalanadi. Elektr o’tkazuvchanlikning faqat bitta ion turiga to’g’ri keladigan qismi ionning harakatchanligi deyiladi. Cheksiz suyultirilgan eritmadagi ekvivalent elektr o’tkazuvchanlik ionlar harakatchanliklarining yig’indisiga teng: ,к a l l   (17) 152-rasm. Ekvivalent elektr o’tkazuvchanligini izohlovchi sxema. А -elektrodlarning «ishchi» maydonlari (yuzalari). - + 1 sm sms msm смElektrodlar eritma

bunda к а ва   –anion va kationning harakatchanligi. Bu tenglama Kolraush yoki ionlarning mustaqil harakatlanish qonununining matematik ifodasidir. Ayni ionning elektr o’tkazuvchanligi elektrolit tarkibida shu ion qanday ion bilan birikkanligiga bog`’liq emas, eritma cheksiz suyultirilganda elektrolitning ekvivalent elektr o’tkazuvchanligi anion va kationlar harakatchanliklarining yig’indisiga teng. Kolraush qonuniga asosan ionlarning harakatchanligini bilgan holda cheksiz suyultirish jarayonidagi elektr o’tkazuvchanlikni hisoblash mumkin a) -  H 2 O H 2 O H 2 O H 3 O + H 2 O H 2 O  + b) -  H 2 O H 2 O H 2 O OH - H 2 O H 2 O  + Ko`p qo`llaniladigan elektrolitlarning suvli eritmadasigi ionlarning harakatchanlik qiymatlari oldindan hisoblanib ma`lumotnomaladga kiritilgan. 1 -ilovada 18 0 C temperaturada suvli eritmadagi ba`zi bir ionlarning harakatchanlik qiymatlari (Sm.m 2 mol.ekv) keltirgan. Ko’p zaryadli ionlarning harakatchanligi birlik zaryadga nisbatan olingan. Ionlarning harakatchanligi ularning elektr maydonidagi tezligiga mutanosib bo’ladi va shuning uchun ham u ionlarning o’lchamiga hamda gidrotatsiyalanish darajasiga bog`’liqdir. Ionning radiusi qanchalik katta bo’lib, gidrotatsiyalanish darajasi yuqori bo’lsa, uning harakatchanligi shunchalik kichiq bo’ladi. H  va OH - ionlarining barcha boshqa ionlarga nisbatan yuqori harakatchanlikka ega bo’lishi diqqatni tortadi. Buning sababi H + va OH - ionlarining suvda harakatlanish (aralashish) mexanizmi boshqa ionlarnikidan tubdan farq qilishi bilan izohlanadi. Suvli eritmalarda H + ioni H 3 O + gidroksoniy ko’rinishida joylashgan. Elektr maydon ta’sirida gidroksoniy ionining protoniyi o’zining yaqinidagi suv molekulasiga o’tadi (3-rasm). H + (a) va OH - (b) ionlarining elektr o’tkazuvchanlik mexanizmi sxemasi keltirilgan.. Yangi hosil bo’lgan gidroksoniy ioni o’z protonini navbatdagi suv molekulasiga beradi. 16

Х uddi shunday, eritmadagi suv molekulalaridan proton gidroksil ioniga ko’chadi. Ikkala holda ham elektr ko’chish ionlarning harakatidan emas, balki protonning bir zarrachadan boshqa zarraga sakrashi natijasida sodir bo’ladi. Suv molekulasidagi proton H 3 O - dagiga nisbatan kuchli bog’langanligi sababli, vodorod ionlarining harakatchanligi gidroksil ionlarining harakatchanligiga qaraganda yuqoridir. 1.6-§. Elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash Eritmalarning elektr o’tkazuvchanligi maxsus qurilmalar konduktometrlar yordamida aniqlanadi [19-20]. Elektr o’tkazuvchanlik qarshilikka teskari qiymat bo’lgani uchun avval eritma qarshiligi o’lchanadi, so’ngra uning qiymatidan foydalanib elektr o’tkazuvchanlik hisoblab topiladi. Eritma qarshiligini o’lchashda Uitson ko’prigi sxemasiga asoslangan Kolraush usulidan foydalaniladi (4-rasm). 17э  С/ HCI KOH KCI CH 3 COOH 3-rasm. Elektrolit eritmalar ekvivalent elektr o’tkazuvchanligining suyultirish darajasiga bog’liqligi .

Qo’llaniladigan reoxord uzunligi 1 metr bo’lgan chizg’ich (millimetrlarga bo’lingan) Reoxordga 85% Cu, 12% Mn, 31% Ni qotishmasidan tayyorlangan sim tortilgan. Simning kesma yuzi shunday hisobga olinadiki uning qarshiligi 70 Om dan katta bo’ladi. Bu asbob tovush to’lqinlari beradigan tok bilan ishlaydi. Qarshilikni o’lchashda tokning optimal chastotasi 800-1000 Gs ga teng bo’lishi kerak. O’zgaruvchan tok manbai sifatida lampali tovush generatori 3/10 yoki elektromagnit uzgichi bo’lgan g’altak ishlatiladi. Doimiy tokni o’zgaruvchan tokga almashtirishning sababi shundaki o’zgaruvchan tok ishlatilganda elektrodlar qutblanmaydi. Nol-qurilma sifatida kichiq qarshilikli telefon, o’zgaruvchan tok galvanometrlari va ossillografik induktor (INO-3M) dan foydalanish mumkin. Eritma solinadigan idishlar bir necha xil bo’ladi. Qutblanish ro’y berishining oldini olish uchun eritma solinadigan idishdagi elektrodlar platina bilan qoplanadi. Kirxgof qonuniga binoan tok a nuqtadan tarmoqlanib avb va agb yo’nalishlar 184 - rasm. Eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini o’lchash uchun qo’llaniladigan qurilma sxemasi. Т R a бI 1 I 2 в Rxr

bo’yicha ketadi. Agar g va b nuqtalardagi potensiallar bir-biriga teng bo’lsa, g – b yo’nalishida tok bo’lmaydi. Bunga erishmoq uchun v kontakt har tomonga surib turiladi. Kirxgof qonuniga binoan b – g yo’nalishda tok bo’lmaganida qarshiliklar orasida1 2 R R R Rx yoki 1 2 l l R Rx (18) bog`’lanishi mavjud. Bunda I 2 =bv, I 1= ab (reoxord qismlari). Sinalayotgan eritmaning qarshiligi R x quyidagi formula bilan hisoblanadi. 1 2 l l R Rx   (19) Bunda R qarshiliklar magazinining ko’rsatishi, 2 va 1 reoxordning telefoni nol ko’rsatayotgan vaqtdagi qismlari. 1.7-§. Elektrodlarda boradigan jarayonlar. Metall-eritma chegarasida potensiallarning hosil bo’lishi Zaryadli zarrachalardan tashkil topgan geterogen sistemalarning fazalar bo’linish chegaralarida elektr potensiallar farqi hosil bo’ladi [21-22]. Masalan, ikki xil metalning bir–biriga tegish chegaralarida kontakt potensiallar farqi yuzaga keladi. Bu hodisa 1800 yilda Volta tomonidan aniqlangan. Potensiallar farqi bir metalldan ikkinchi metallga elektronlar oqib o’tishi tufayli hosil bo’ladi va natijada ikkala metall ham qarama-qarshi ishorali zaryadlanib qoladi. metallar zaryadining ishorasi elektronlarning chiqish ishi bilan aniqlanadi, ya’ni metalldan elektronni ajratib chiqarish zarur bo’lgan zaryaddir. Bir-biriga tegib turgan ikki metalldan elektronni chiqish ishi kichiq bo’lgani musbat zaryadlanadi. Masalan, mis va temirda elektronning chiqish ishi mos ravishda 7,12·10 -19 va 7,90·10 -19 J. Demak, elektronning misdagi chiqish ishi 19

temirdagidan kichiq, ya’ni bu metallar bir-biriga tekkazilsa elektronlar misdan temirga o’tadi va natijada mis musbat temir esa manfiy zaryadlanadi. Ikki elektrolit eritmalar bir-biriga qo’shilganda, agar ular konsentratsiyalari va erigan moddalarining tabiati bilan bir-biridan farq qilsa, u holda elektr potensiallar farqi yuzaga keladi. Ionlar diffuziya tezligi va harakatchanlikliklari bilan farq qilganliklari tufayli diffuzion potensiallar farqi yoki diffuzion potensial hosil bo’ladi. Masalan, har xil konsentratsiyali xlorid kislotalar eritmasi bir-biriga qo’shilgandaEritmadagi ionlar diffuziya tezligi va harakatchanlikliklari bilan farq qilganliklari tufayli diffuzion potensiallar farqi yoki diffuzion potensial hosil bo’ladi. Masalan, har xil konsentratsiyali xlorid kislotalar eritmasi bir-biriga qo’shilganda H + ionlari CI - ionlariga nisbatan harakatchan bo’lganligi sababli o’ta suyultirgan eritma musbat zaryadlanadi va ular konsentrlangan eritmadan suyultirilgan eritmaga katta tezlikda o’ta boshlaydi. Metall-eritma chegarasida ham potensiallar farqi paydo bo’ladi. Elektrolit eritmasiga tushirilgan metall, masalan, shu metall tuzining eritmasiga tushirilsa, elektrokimyoda elektrod deb ataluvchi tok o’tkazuvchi sistema vujudga keladi. Metall-eritma chegarasida potensiallar farqining hosil bo’lishi sistemada elektrokimyoviy o’zgarishlar – elektrod jarayonlari borishi bilan bog`’liq. Bu jarayonlarning mexanizmi quyidagicha tushuntiriladi. Kationlardan tashkil topgan metallarning kristall panjaralari orasida elektronlar harakat qiladi. Bu metall eritmalarining tuzida, ularning dissotsialanishi tufayli metall kationlari mavjud bo’ladi. Metall eritmaga tushirilganda kristall panjaradagi ionlar suvning qutbli molekulalariga tortiladi va eritmani musbat zaryadlab, unga o’tadi. Ortiqcha elektronlari mavjud bo’lgan metall esa manfiy zaryadlanadi (5-rasm). Metall bilan eritma orasida hosil bo’ladigan potensiallar farqi elektrod potensiali deb ataladi. Metallning manfiy zaryadi eritmadagi metall ionlarining to’xtovsiz o’tishlariga to’sqinlik qiladi va teskari jarayon-ionlarning eritmadan metallga o’tishini ta’minlaydi. Bu qarama-qarshi jarayonlarning tezliklari tenglashganda, sistemada dinamik muvozanat qaror topadi, ya’ni metalldan eritmaga o’tuvchi ionlar soni, 20

eritmadan metallga o’tuvchi ionlar soniga teng bo’ladi. Eritmadagi metall kationlari elektrostatik tortishish kuchi ta’sirida metall sirti atrofida qo’sh elektr qavat hosil qilib yig’iladi. Elektrostatik tortishishga kationlarning o’zaro itarishish kuchlari va ularning issiqlik harakatlari teskari ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun qo’sh elektr qavat diffuzion tuzilishga ega va undagi kationlarning konsentratsiyasi metall sirtidan uzoqlashgan sari kamayib boradi (5-rasm). Faqat kimyoviy aktiv metallargina o’z kationlarini eritmaga berish va manfiy zaryadlanish xususiyatiga ega xolos. Masalan, rux, alyuminiy, temir. Unchalik aktiv bo’lmagan metallar (mis, simob, kumush) ionlari eritmaga juda kam miqdorda o’tadi. Natijada, metall musbat, tarkibida anionlar qolgan eritma esa manfiy zaryadlanadi. A.V. Pisarjevskiy ta'limotiga ko`ra metall suvga yoki shu metall ioni bilan bo`lgan eritmaga tushirilsa, metall bilan suyuklik chegarasida elektrod potensial xosil bo`ladi, chunki metall sirtidagi ionlar suvning kutblangan molekulalariga tortiladi va metalldan suyuqlikka o`ta boshlaydi va nixoyat muvozanat qaror topadi. Me  Mn n+ +ne 215-rasm. Ме tall eritma chegarasida elektr potensiallar farqi hosil bo’lish sxemasi. 6-rasm. Qo’sh elekr qavatning tuzilish sxemasi.Ме tall eritmaМе tall eritma

Ionlarning suvga o`tishi natijasida, metallda ortiqcha erkin elektronlar yigilib qoladi: metall manfiy zaryadlanadi, suyuqlik esa musbat zaryadlanadi. Metalldan eritmaga o`tib, gidratlangan ionlar metallga tortiladi va metall sirtiga yakin joylashib qo`sh elektr qavat xosil qiladi, natijada metall bilan eritma orasida potensiallar ayirmasi vujudga keladi. Bu qiymat metallning elektrod potensiali deb ataladi. Turli metallar suvga botirilganda vujudga keladigan potensiallarning qiymati turlicha bo`ladi. Metall qancha aktiv bo`lsa, uni qurshab turuvchi suv muxitiga shuncha ko`p ion o`tadi, natijada metall plastinkada paydo bo`ladigan manfiy zaryadning qiymati yuqori bo`ladi. Bu esa ayrim metallarning kristall panjaralarida kationlarning bir xil bog``lanish energiyaga ega emasligi va bu kationlarning bir xilda gidratlanmasligi natijasidir. Bu yerda kationlarning effektiv radiusi katta rol o`ynaydi. Agar metall (masalan, Zn) o`z tuzining (masalan, rux sulfat) eritmasiga tushirilsa, metall-suyuklik sirtidagi muvozanat siljiydi va yangi potensiallar ayirmasi xosil bo`ladi. Oddiy moddalarni qaytaruvchi-oksidlovchi xossasi o`zgacha bo`ladi. Elektrod potensiallar uchun eritmalardagi oddiy moddalar reaksiyada kristall panjaradagi atomlararo bog``lanishni uzishga sarf bo`lgan energiyani xamda ionlarni eritmaga o`tishdagi gidratlanish energiyasini xisobga olish kerak. Masalan, Cu va Zn ni D. I. Mendeleyevning elementlar davriy sitemasida joylanishiga qarab ionlanish energiyasini qiymati Cu =738 va Zn =901 kj ga teng. Demak, Cu elementi Zn elementiga qaraganda kuchliroq qaytaruvchilik xususiyatiga ega bo`lishi kerak, lekin Cu ning kristall panjarasidagi bog``lanish ancha mustaxkam. Shuning uchun Cu ionining rux ioniga nisbatan gidratlanish energiyasi kam. Bu esa mis ionlarini eritmaga o`tishini qiyinlashtiradi Shuning uchun mis ruxga nisbatan juda kuchsiz qaytaruvchidir. Elektrod potensialining qiymati metallning tabiatiga, eritmadagi ionlar konsentrasiyasiga va temperaturasiga bog`liq bo`ladi. 22

1.8-§. Elektrod potensiali Alohida olingan elektrodning potensiali absolyut potensial deyiladi. Lekin uni o`lchash juda qiyin. Shuning uchun amalda nisbiy elektrod potensiali bilan ish ko`riladi. Buning uchun solishtirilayotgan elektrodlarning birini absolyut potensiali nolga teng deb qabul qilngan [23]. Elektrodning standart potensiali (Eº) deb , aktiv ionlar koncentrasiyasini 1 mol/l ga teng bo‘lgan, 25 0 C da uz tuzi eritmasiga tushirilgan elektrod potensiali bilan standart vodorod elektrod potensiali orasidagi ayirmaga aytiladi. Standart elektrod potensial qiymatini aniqlash uchun Galvanik element tuziladi ( 6-rasm). Bu Galvanik elementda standart vodorod elektrod, ikkinchi elektrod sifatida potensial qiymati aniqlanishi kerak bo‘lgan metall plastinka olinadi masalan, ruxning normal potensialini aniqlashda aktiv rux ionlari koncentratsiyasi 1 mol/l ga teng bo‘lgan ZnS0 4 ning 1M eritmasiga tushirilgan ruxli elektrod standart vodorod elektrodi bilan tutashtiriladi. Hosil qilingan Galvaniq elementning elektr yurituvchi kuchi o`lchanib, E=E 1 -E 2 formula asosida ruxning standart elektrod 23 6-rasm. Ruh elekrod potensial qiymatini aniqlash uchun tuzilgan Galvanik element sxemasi

potensiali topiladi. Demak, Galvanik elementda rux elektrod potensiali bilan standart vodorod potensiallarining ayirmasi 0,766 V ga teng. Rux elektrod manfiy bo‘lgani uchun undagi elektronlar tashqi zanjir orqali vodorod elektrodga o`tadi. Metallarning standart elektrod potensiali ulardagi metall ioni bilan valent elektronlar orasidagi bog`‘lanishning mustaxkamligini ifodalaydi. Standart elektrod potensial qiymati qancha kichiq bo‘lsa, bu bog`‘lanish shuncha kuchsiz bo‘lib, metall atomi o`z elektronini shuncha oson yo‘qotadi, ya’ni uning kimyoviy aktivligi yuqori bo‘ladi. Kimyoviy aktivligiga qarab metallar kuchlanish qatoriga joylashadi ( 1 -jadval). 1 -jadval Metallarning kuchlanish qatori Elektrod Potensiali, volt Elektrod Potensiali volt Elektrod Potensiali vol t Li + /Li Ba 2+ /Ba K + /K Ca 2+ /Ca Na + Na Mg 2+ /Mg Al 3+ /Al Ti 2+ /Ti Mn 2+ /Mn -3,04 -2,94 -2,92 -2,87 -2,71 -2,37 -1,70 -1,63 -1,18 Zn 2+ /Zn Cr 3+ /Cr Fe 2+ /Fe Cd 2+ /Cd Co 2+ Co Ni 2+ /Ni Sn 2+ /Sn Pb 2+ /Pb Fe 3+ /Fe -0,76 -0,71 -0,44 -0,40 -0,28 -0,25 -0,14 -0,13 -0,04 Ge 2+ /Ge Sb 2+ /Sb Bi 3+ /Bi Cu 2+ /Cu Hg 2+ 2 /2Hg Ag + /Ag Hg + /Hg Pt 2+ /Pt Au 3+ /Au -0,0 +0,20 +0,30 +0,34 +0,79 +0,80 +0,85 +1,20 +1,68 Metallarning kuchlanishlar qatoridan quyidagi xulosalar kelib chiqadi. Har bir metall aktivlik qatorida o`zidan keyingi metallni uning tuzidan siqib chiqaradi. 1. Vodorodni kislotalardan standart elektrod potensiallari manfiy qiymatga ega bo‘lgan metallar siqib chiqaradi. 24

2. Metallarninng standart elektrod potensialini musbat qiymati qancha katta bo‘lsa, uning ioni shuncha kuchli oksidlovchilik xossasiga ega bo‘ladi. Oldingi mavzuda ko’rsatib o’tildiki, elektrolit eritmasi bilan unga tushirilgan elektrod orasida eletrod potensiali deb ataluvchi potensiallar farqi hosil bo’ladi. Uning paydo bo’lishi metall-eritma chegarasida muvozanatli elektrokimyoviy reaksiyalar sodir bo’lishi bilan bog`’liq. Elektrod muvozanat potensiali eritmadagi metall ionlarining aktivligiga va temperaturaga bog`’liq bo’ladi. Bu bog`’lanish Nernst tenglamasi bilan ifodalanadi:, 0 Ina nF RT    (20) Bunda E-elektrod potensiali, V; E 0 - ionlar aktivligi birga teng bo’lgandagi standart elektrod potensiali, B; R-8,314 J/mol, R- universal gaz doimiysi; Т - absolyut temperatura, K; n- ionning zaryad soni; F=9,648·10 4 Kl/mol – Faradey doimiysi; a - eritmadagi ionlarning aktivligi. O’ta suyultirilgan eritmalar uchun ionlarning aktivligini, ularning molyarligi (mol/kg)ga almashtirish mumkin. Inm nF RT    0 (21) 298 K (25 0 C) temperaturada natural logarifmdan o’nli logarifmga o’tganda Nernst tenglamasi sodda ko’rinishga keladi: Igm n 059,0 0   (22) Elektrod potensialini absolyut qiymatini to’g’ridan-to’g’ri aniqlash mumkin emas, shu sababli amaliy maqsad uchun standart sifatida olingan (solishtirma elektrod) boshqa elektrod potensialiga nisbatan elektrod potensialini xarakterlovchi shartli hatolik qabul qilingan. Odatda solishtirma elektrod sifatida potensiali nolga teng deb qabul qilingan standart vodorod elektrodidan foydalaniladi. Vodorod elektrod. Agar platina plastikasini platina bilan qoplab, vodorod gazi bilan tо`yintirilsa va uni vodorod ioni (  H ) saqlagan eritmaga tushirilsa, u huddi metall elektrodlari kabi ishlaydi: 25

2 1 ) ( 2 1 2    e H газ HVodorod platina sathida adsorbtsiyalanadi, bunda atom holigacha parchalanadi. Platinadagi vodorod atomi hamda eritmadagi vodorod ioni orasida yuqorida keltirilgan muvozanat vujudga keladi. Vodorod elektrodning potentsiali a H H In nF RT H     0 yoki a H H In H    059.0 0   ifodasi bilan belgilanadi. Agar 1 a H 1 л моль va 1 P atm., u holda   H H 0  b о `ladi;  H 0 qiymati shartli ravishda nol deb qabul qilinadi. (7-Rasm). Vodorod elektrod quyidagicha tayyorlanadi. Rasmda ko’rsatilganidek, tarkibida vodorod ioni bo’lgan eritmaga platina (yoki boshqa bir betaraf metall) tushiriladi. Eritma orqali vodorod gazi yuboriladi. Ishlatilayotgan vodorod juda toza bo’lishi zarur. Buning uchun kerakli vodorod ishqorli eritmalarni elektroliz qilish yo’li bilan olinadi va yaxshilab tozalanadi. Eritma ichidan o’tkazilgan vodorod platinaga adsorbilanib, uning sirtiga o’ltirib qoladi. Natijada platina tayoqcha vodorod «tayoqcha»ga aylanadi. Nol deb qabul 261 Н 2 3 2 7-rasm. Во dorod elekrod 1-H 2 SO 4 eritmasi; 2-platina elektrodi; 3-boshqa elektrod bilan bog’lovchi sifon.

qilingan standart vodorod elektrod potensialiga nisbatan barcha metall elektrodlarning standart potensiallari yo musbat, yoki manfiy bo’ladi. Agar metallarni standart potensiallarining qiymati ortib boradigan tartibda joylashtirilsa, u holda standart elektrod qotishmalarining qatorlari yoki kuchlanishlarining elektrokimyoviy qatori vujudga keladi (2-jadval). 2-jadval Ba`zi bir metallar kuchlanishlarining elektrokimyoviy qatori Metall K Mg Na AI Zn Fe Cd Standart potensiali -2,92 -2,71 -2,36 -1,66 -0,76 -0,44 -0,40 Metall Co Ni Pb H 2 Cu Ag Au Standart potensiali, B -0,28 -0,25 -0,13 -0,0 +0,34 +0,80 +1,50 Jadval yordamida metallning standart elektrod potensialini bilgan holda, uning eritmasidagi ixtiyoriy ionlar konsentratsiyasini Nernst tenglamasiga muvofiq aniqlash mumkin. 1.9-§. Kimyoviy galvanik elementlar Galvanik element-ikkita elektroddan tashkil topgan qurilma bo’lib, unda kimyoviy energiya erkin energiyaga aylantiriladi. Galvanik elementlar o’zgarmas tok manbalari vazifasini bajaradi . Misol sifatida, 8-rasmda mis-ruxli galvanik elementi (Daniel-Yakobi elementi) ning sxemasi keltirilgan. 27

U mos ravishda ZnSO 4 eritmalariga tushirilgan mis va rux tayoqchalaridan iborat eritmalar bir-biridan g’ovak to’siq bilan ajratilgan. G’ovak to’siq sifatida KCI yoki NH 4 NO 3 larning to’yingan eritmalari bilan to’ldirilgan, buqilgan shisha naycha-«tuz-ko’prik» («solevoy mostik») dan foydalanish mumkin. Rux misga nisbatan eritmaga yuqori darajada kationlar chiqarish xususiyatiga ega. Shuning uchun rux elektrod manfiy, mis elektrod esa musbat zaryadlanadi. Agar tayoqchalar o’tkazgich bilan birlashtirilsa, u holda elektronlar rux tayoqchaga o’tadi. Bu qo’sh elektr qavatdagi muvozanatni buzadi va o’z-o’zicha boruvchi jarayon yuzaga keladi, hamda rux tayoqcha erib, undagi elektronlar tayoqchaga o’tadi, shuningdek ularning mis kationlarini qaytaradi. Daniel-Yakobi elementini quyidagi sxema ko’rinishida yozish mumkin:   Cu CuSO ZnSO Zn 4 4 28 + -- Zn 2 Zn 2+ Cu 2+ ZnSO 4 SO 4 CuSO 4Zn Cue 8-rasm. Mis ruxli galvanik elementning sxemasi.

Mis va rux elektrodlaridan tashkil topgan elementda elektr energiyasi, rux elektrodida ruxning oksidlanishi (e2 Zn Zn 2 0    ) va mis elektrodida misning qaytarilishi ( Cu Cu 0 2 2   e ) hisobiga hosil b о `ladi: Odatda chap tomonga manfiy potensialli elektrod, o’ng tomonga esa musbat potensialli elektrod yoziladi. Bitta tik chiziq bilan metallar eritmalaridan, ikkita tik chiziqchalar bilan esa eritmalar bir-biridan ajratiladi. Rux plastinkasida t о `planayotgan (ruxning rux ionlariga aylanishi hisobiga) elektronlar о `tqazgich orqali mis plastinkasiga о `tib mis ionlarini qaytaradi. Bu elementda elektr energiya quyidagi kimyoviy reaksiya natijasida olinadi: 4 0 4 0 ZnSO Cu CuSO Zn    yoki qisqacha bu tenglamani quyidagi ko’rinishda yoziladi:   2020 ZnCuCuZn Qarab chiqilgan reaksiya rux tayoqchada sodir bo’luvchi oksidlanish va mis tayoqchada qaytarilish jarayonlarining yig’indisidir (9- rasm ). Zn 0 = Zn 2+ + 2e - Cu 2+ + 2e - = Cu 0 299-rasm. Mis ruxli galvanik elementlarida sodir bo’ladigan oksidlanish va qaytarilish jarayonlari

Galvaniq elementning asosiy xarakteristikasi elektr yurituvchi kuch (EYUK) bo’lib, u elektrodlarning potensiallar farqiga teng: E = E 2 – E 1 (23) Bunda E 1 va E 2 – manfiy va musbat elektrodlarning potensiallari. Daniel-Yakobi galvanik elementi uchun EYUK E = E С u – E Zn (24) ga teng (69.1). Nernst tenglamasiga asosan . 2 ; 2 0 2 0       Zn Zn Zn Cu Cu Cu Ina F RT E E Ina nF RT E E Ikkinchi tenglamani birinchi tenglamadan ayirib, mis-ruxli galvanik elementning EYUK ni topamiz: .2 , 2 2 0 0 2        n a a In F RT E E E Zn uC Zn Cu Kimyoviy reaksiya asosida ishlovchi boshqa har qanday elementlar uchun EY U K quyidagi tenglama bo’yicha hisoblanishi mumkin: ) 1 1( 1 1 2 2 01 02 Ina n Ina n F RT E E E     (25) yoki 298K temperatura uchun Bunda 02  va 01 - elektrodlarning standart potensiallari; n 1 va n 2 - ionlarning zaryad sonlari; 2 1 а ва а – eritmadagi ionlarning aktivligi. Х alqaro birliklar sistemasida EYuK V (Volt) da o’lchanadi. Agar ushbu galvaniq elementga tashqaridan tok berilsa quyidagicha reaktsiya sodir b о `ladi. Zn Cu Zn Cu 0 2 2 0      ( 10- Rasm) 30

Galvanik element elektrodlari orasidagi potentsiallarning maksimal farqi, elektr yurituvchi kuch deb ataladi. EYUK – bu shunday kuch, u 2 ta nuqtada ta`sir k о `rsatib, tokni о `tishiga undaydi. Binobarin, elektr tokini hosil b о `lishining asosiy sababi elekr yurituvchi kuchdir. EYUK о `lchovi sifatida tegib turgan jismlar potentsiallarining farqi olinadi. Demak, agar ikki bir hil metall plastinkalari о `zlarining bir hil tarkibli, lekin har hil kontsentratsiyalari eritmalariga tushirilganda ham EYUK yuzaga keladi (11- rasm). 11-rasm. 3110-rasm.

Elektrod potntsiallarining qiymatini aniqlash uchun standart taqqoslash elektrodlari q о `llaniladi. Bunday standart elektrodlarga kalomel, xlorkumush va normal vodorod elektrodlari kiradi. 1.10-§. Konsentratsion galvanik elementlar Energiya manbai kimyoviy energiya emas balki ionlar konsentratsiyalarining tenglashish (aktivligi) ishi bo’lgan galvaniq elementlar konsentratsion galvaniq elementlar deyiladi. Bunday elementlar turli konsentratsiyali ionlardan iborat eritmaga tushirilgan ikki bir xil elektroddan tashkil topgan, masalan: Cu  CuSO 4  CuSO 4  Cu yoki Ag  AgNO 3  AgNO 3  Ag, 2 1 а а  1а 2а 1а 2а O’ta suyultirilgan eritmadagi elektrod erib, uning ionlari eritmaga o’tadi. Bunda elektrodning o’zi manfiy zaryadlanadi. Yuqori konsentratsiyali eritmaga tushirilgan elektrodga eritmadagi metall ionlari o’tiradi va u musbat zaryadlanadi. Shunday qilib, har ikkala elektrodlarda ham eritmadagi ionlar konsentratsiyalarini baravarlashuviga olib keluvchi jarayonlar sodir bo’ladi. Elektrod potensiallari Nernst tenglamasiga muvofiq quyidagiga teng bo’ladi: 01 02 2 02 2 1 01 1 ; ; E E Ina nF RT E E na nF RT E E       (26) Ikkinchi tenglamadan birinchisini ayirib, konsentratsion elementning EYUK uchun quyidagi tenglamani olamiz: 1 2 12 aa In nFRT EEE  (27) yoki 298K temperatura uchun 1 2 059,0 a a In n E  (28) Konsentratsion element eritmadagi ionlarning aktivliklari tenglashguncha ishlaydi; 2 1 a a  bo’lganda uning EYUKi nolga teng bo’ladi. 1.11-§. Oksidlanish-qaytarilish elektrodlari 32

Kimyodagi barcha reaksiyalarni ikki turga bo`lish mumkin [24] : 1. Reaksiyaga kirishuvchi elementlarning oksidlanish darajasi o` zgarmay qoladigan reaksiyalar. 2. Oksidlanish darajasi o`zgarishi bilan boradigan reaksiyalar. Birinchi tur reaksiyalarga almashinish, parchalanish va birikish reaksiyalari misol bo`la oladi. Masalan: HCl + KOH =KCl + H 2 O CaCO 3  CaO + CO 2 SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 . Bu misollarda xech qaysi elementning oksidlanish darajasi o`zgarmaydi. Ikkinchi tur reaksiyalariga siqib chiqarish va boshqa reaksiyalar misol bo`ladi. Bunday reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Ularda elektronlar bir atom yoki ionlardan ikkinchi atom yoki ionlarga o`tadi. O`ziga elektron biriktirib olgan atom, ion, molekulalar oksidlovchi deb, elektron yuqotadigan atom, ion, molekulalar qaytaruvchi deb ataladi. Elektron biriktirib olish jarayoni- qaytarilish jarayoni deb, elektron berish jarayoni-oksidlanish jarayoni deyiladi. Demak, oksidlovchi qaytariladi va qaytaruvchi oksidlanadi. Mg 0 + CI 2 0 = Mg 2+ CI 2 1- H 2 0 + Cu 2+ O 2- = H 2 1+ O 2- +Cu 0 Element atomi oksidlanganda uning oksidlanish darajasi ortadi, qaytarilganda esa oksidlanish darajasi pasayadi. Masalan, Sn 2+ -2e = Sn 4+ jarayonida kalayning oksiddanish darajasi +2 dan +4 gacha ortdi, Cr 6+ +3e =Cr 3+ jarayonida xromning oksidlanish darajasi +6 dan +3 gacha kamayadi. Element atomi o`zining eng yuqori oksidlanish darajasida (masalan S 6+ , P 5+ , Cu 2+ , Mn 7+ ionlarda) boshqa elektron yo`qota olmaydi va faqat oksidlovchi xossasini nomayon qiladi. Va aksincha, element atomi o`zining eng kichiq oksidlanish darajasida o`ziga elektron qabul qila olmaydi va faqat qaytaruvchi (masalan, S 2- , N 3- , Cl - , P 3- , J - ionlari) xossasini namoyon qiladi. Agar element atomi 33

o`zining o`rtacha oksidlanish darajasiga ega bo`lsa, u eritmaning muxitiga qarab yo oksidlovchi yoki qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi. Qaytaruvchidan oksidlovchiga elektronlar o`tganda odatda reaksiyada ishtirok etayotgan elementning valentligi o`zgaradi. Lekin oksiddanish-qaytarilish reaksiyalarida element valentligi o`zgarmay qolishi mumkin. Masalan: 1. H 2 0 + Cl 2 0 = 2HCl 2. CH 4 + 2O 2 = CO 2 + H 2 O Birinchi reaksiyada vodorod va xlorning valentligi reaksiyadan oldin xam keyin xam birga teng. Metanning yonish reaksiyasida uglerod, kislorod va vodorodlarning valentliklari o`zgarishsiz qolyapti. Lekin bu reaksiyalarda atomlarning xolatdari o`zgaradi. Demak, molekulada atom xolatini valentlik tushunchasi tupik ifodalay olmaydi. Shuning uchun xam, oksidlanish-qaytarilish reaksiyadarida oksidlanish darajasi tushunchasidan foydalanish maqsadga muvofik bo`ladi. Valentlik kovalent bog``lanishda (musbat yoki manfiy) ishoraga ega emas. U faqat bog``lanish sonini ko`rsatadi. Kimyoviy bog``lanishda esa elektronlar elektrmanfiyroq element atomiga siljigan bo`ladi, natijada atomlar ma'lum zaryadga ega bo`ladi. Quyidagi misollar valentlik bilan oksidlanish darajasi orasidagi farqni yaqqol ko`rsatadi. 1. Azot molekulasida ikkita azot (N=N) atomi o`zaro uch juft elektron orqali birikkan. Uning oksidlanish darajasi nolga teng. Chunki kimyoviy bog`` xosil qilgan umumiy elektron jufti xar ikki azot atomidan bir xil masofada joylashgan. 2. Gidrazin-N 2 H 4 molekulasida, xar bir azot atomining valentligi 3 ga teng, oksidlanish darajasi esa minus 2ga teng, chunki; xar bir azot-vodorod bog``da umumiy electron jufti azot atom tomonga siljigan. 3. Oksidlanish darajasi musbat, manfiy, nol va kasrli bo`lishi mumkin. 34

Umumiy elektron juftini o`ziga tortgan elektr manfiyrok element manfiy (-) va ikkinchi element musbat (+) oksidlanish darajasiga ega. Kimyoviy birikmada yoki eritmada haqiqiy bo`lgan ionlarni ko`rsatish uchun musbat va manfiy ishorasi raqamdan keyin yoziladi. Masalan: Fe 3+ , Mn 2+ , SO 4 2- , MnO - 4 ,Cl - , Na + va boshqalar. Kimyoviy birikmalarda atomning oksidlanish darajasini aniqlashda quyidagi qonundan foydalaniladi. 1. Oddiy moddalarda atomning oksidlanish darajasi nolga teng (H 2 , O 2 ,Fe, S). 2. Metallar hamma vaqt musbat oksidlanish darajasiga ega. 3. Vodorod, gidridlardan tashqari hamma birikmalarda +1, gidridlarda esa -1 oksidlanish daraja namoyon etadi. 4. Kislorod birikmalarda (OF 2 dan tashqari) -2 oksidlanish daraja namoyon etadi. Peroksid (-O-O-gruppali) larda esa kislorodning oksidlanish darajasi -1 ga teng. 5. Metallamaslarni oksiddanish darajasi ham musbat, ham manfiy bo`lishi mumkin. Bu ma'lumotlarga asoslanib murakkab birikmalardagi atomlarning oksidlanish darajasini hisoblab topish mumkin, bunda molekuladagi atomlar oksidlanish darajalarining algebraik yig`indisi doimo nolga, murakkab ionda esa ionning zaryadiga teng bo`lishini e'tiborga olish kerak. Misol, H 2 SO 4 dagi oltingugurtning oksidlanish darajasini hisoblab topamiz. H +1 2 x S O 2- 4 (+1)*2 + x + (-2)*4 = 0 x=+6 Demak, oltingugurtning oksidlanish darajasi +6 ga teng. O`ziga elektron qabul qilib, davriy sistema qatoridagi inert gazning elektron strukturasiga ega bo`lgan yoki manfiy zaryadlangan ionlar xosil qiluvchi neytron atomdar oksidlovi bo`ladi. Masalan, gologenlarning neytrol atomlari F 2 , Cl 2 , Br 2 , J 2 oksidlovchi funksiyasini bajarib, manfiy zaryadlangan F 2 , Cl 2 , Br 2 , J 2 ionlarga aylanadi. 35

Galogenlardan ftor va xlor kuchli oksidlovchi xisoblanadi. Asosiy oksidlovchilarga yana kislorod, oltingugurt va boshqalar misol bo`la oladi. Ba'zi metall ionlari o`zlarining eng yuqori valentliklarida (masalan. Nr 4+ , Cr 6+ , Pb 4+ ) oksidlovchi bo`lishi mumkin. Erkin xolda barcha metallar, asosan ishkoriy (Li, Na, K, Rb, Cs) va ishkoriy- yer (Ca, Sr, Ba) metallari, kislorodsiz kislota qoldiqlarining ionlari (J - ,Br - ,S 2 ) xamda gidridlar (KH, NaH, CaH 2 ) qaytaruvchi bo`ladi. Shuni nazarda to`tish kerakki, oksidlovchi bilan qaytaruvchi urtasida keskin chegara yuk, bitta modda bir sharoitda oksidlovchi, ikkinchi sharoitda esa qaytaruvchi bo`lishi mumkin. Masalan, temir sulfid xosil bo`lish reaksiyasida S + Fe = FeS oltingugurt -S elektron qabul qilib oksilovchi, lekin S + 2HNO 3 = H 2 SO 4 +2NO reaksiyada esa elektron berib qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarining tenglamalarini tuzishda elektron- balans va ion-elektron (yarim reksiyalar) metodlaridan foydalaniladi. 1. Elektron-balans metodi yordamida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tenglamalarini tuzishda oksidlovchi va qaytaruvchilarni qabul qilgan va yo`qotgan elektronlar sonini aniqlash kerak. Qaytaruvchining yo`qotgan va oksidlovchining qabul qilgan elektronlar soni reaksiyadan oldin va keyin atom, ionlarning oksidlanish darajasi uzgarish bilan aniqlanadi. Qaytaruvchining umumiy yo`qotgan elektronlar soni, oksidlovchining umumiy qabul qilgan elektronlar soniga teng bo`lishi kerak. AI + O 2 - AI 2 O 3 A1 - 3e = A1 3+ 3 4 - qaytaruvchi O 2 + 4e = 2O 2- 4 3 - oksidlovchi. 4AI + 3O 2 = 2AI 2 O 3 P + HNO 3 = H 3 PO 4 + NO P 0 - 5e = P 5+ 5 3 -qaytaruvchi N 5+ + 3e = N 2+ 3 5-oksidlovchi. 3P + 5HNO 3 = 3H 3 PO 4 + 5NO 36

Reaksiyaning o`ng va chap tomonidagi atomlar sonini hisoblash tenglamaning chap tomonidan vodorod va kislorod atomlari o`zaro teng emasligini ko`rsatadi. Bu xolda tenglamaning chap tomoniga suv molekulalari yoziladi va reaksiyaning tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi. 3P+5HNO3+2N2 O=3N3PO4 +5NO Ba'zi bir xollarda metall oksidlanganda tuz hosil bo`ladi, bunday xolda reaksiyaga kislota molekulasidan ortiqcha miqdorda olinadi. Masalan; Cu + HNO 3 =Cu (NO 3 ) 2 + NO + H 2 O Cu 0 -2e = Cu 2+ 2 3-qaytaruvchi N 5+ -3e = N 2+ 3 2-oksidlovchi. 3Cu + HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + 2NO + H 2 O Tenglamaning o`ng qismida 8 ta, chap qismida 2 ta, ya'ni uch molekula tuz xosil bo`lishida ishtirok etayogan 6 ta azot atomi yetishmaydi, bundan yana nechta suv molekulasi yozish kerakligi aniqlanadi va reaksiya tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi; 3Cu + 8HNO 3 = 3Cu(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O Eritmada boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tulik molekulyar tenglamalarini tuzishda elektron-balans metodidan foydalanib oksidlanish darajasi tushunchasini ishlatish o`zining fizik ma'nosini yo`qotadi. Chunki elektron balans metodida ishlatiladigan Cr 6+, Mn 7+ , N 5+ va boshqa kationlar eritmada umuman bo`lmaydi. Ular suvli eritmada suvning kislorodi bilan birikib, CrO 4 2- , MnO 4 2- , NO 3 - ionlari xolida mavjud bo`ladi. Bundan tashkari, elektron-balans metodi oksidlanish-qaytarilish jarayonida gidrosid va vodorod ionlari xolida suv molekulalarining rolini ko`rsatmaydi. Shuning uchun xam suvli eritmalarda boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tenglamalarini tuzishda ion-elektron metodidan foydalanish maksadga muvofikdir. Bu metodda koeffisiyentlar ion-elektron tenglama yordamida topiladi. Ion-elektron tenlamaning elektron-balans tenglamadan farqi shuki, unda elektrolitik dissosilanish nazariyasiga binoan suvli eritmada haqiqatan mavjud bo`lgan ionlar yoziladi. 37

Ion-elektron metodi yordamida eritmalarda boradigan oksidlanish -qaytarilish reaksiyalarining to`liq tenglamalarini tuzish uchun quyidagi tartibga rioya qilish kerak: 1. Reaksiya uchun olingan va reaksiya natijasida xosil bo`ladigan maxsulotlarning tarkibini bilish, ya'ni reaksiyaning molekulyar tenglamasini yozish zarur. 2. Elektrolitik dissosialanish nazariyasiga binoan reaksiyaning ion sxemasini yozish kerak. 3. Ayrim xolda oksidlanish-qaytarilish jarayonslarini ion-elektron tenglamasini yozishda quyidagilarga asoslaniladi: a) Ayni element atomlarining soni tenglamaning o`ng va chap tomonida teng bo`lishi kerak b) Reaksiya uchun olingan modda tarkibida kislorod kam bo`lsa, kislotali muxitda (vodorod ioni bilan birikib) suv xosil qiladi. Neytral yoki ishkoriy muxitda esa ajralib chiqkan kislorod suv bilan birikib, gidroksid gruppani xosil qiladi v) Reaksiya uchun olingan modda tarkibida kislorod ko`p bo`lsa kislotali va neytral muxitda suv, ishkoriy muxitda gidroksid ioni xosil bo`ladi g) Oksidlanish va qaytarilish jarayonslarining umumiy zaryadi tenglamaning chap va o`ng tomonlarida bir-biriga teng bo`lishi kerak 4. Oksidlanish va qaytarilish jarayonslarini ion-elektron tenglamalari birgalikda yozilib, oksidlovchi va qaytaruvchi oldiga yoziladigan koeffisiyentlar topiladi. Uni aniqlashda qaytaruvchi yo`qotgan elektronlar soni oksidlovchi qabul qilgan edektronlar soniga teng bo`lishi nazarda tutiladi. 5. Jarayonslarning o`ng va chap tomonlarini aniqlangan koeffisiyentlarga ko`paytirib, ularni birgalikda yoziladi. Natijada qisqa ion tenglama xosil bo`ladi. 6. Reaksiyaning to`lik ion va molekulyar tenglamalari yoziladi. 7. Molekulyar tenglama tugri yozilganligini har qaysi element atomlari soni orqali tekshiriladi. Ko`pincha kislorod atomlari sonini xisoblash bilan chegaralanadi. 38

Kimyoviy va konsentratsion galvaniq elementlarda oksidlanish-qaytarilish jarayonlari sodir bo’ladi. Oksidlanish-qaytarilish elektrodlari (yoki redoks- elektrodlar, reduction-qaytarilish va oxidation-oksidlanish) metall elektrod oksidlanish jarayonida ishtirok etmagan, element ishlash jarayonida o’zgarmaydigan faqat elektron tashuvchilar vazifasini bajaradigan hollardagina qo’llaniladi. Misol: FeCI 3 va FeCI 2 eritmalar aralashmasiga, ya’ni bir metallning har valentli tuzlari eritmasi aralashmasiga, umuman oksidlovchi-qaytaruvchi moddalarning eritmalari aralashmasiga tushirilgan platina (betaraf metall) odatda elektrodlar quyidagicha yoziladi:к 0 2 3 a a Pt FeCI , FeCI  Bu elektrod boshqa elektrod bilan tutashtirilsa, yo oksidlanish F e 2+ , (agar ikkinchi elektrod oksidlanish - qaytarilishga nisbatan musbat bo’lganda), yoki qaytarilish F e 3+ , (agar ikkinchi elektrod manfiy bo’lsa) jarayonlari sodir bo’ladi. Elektrod jarayon quyidagi ko ’ rinishda ifodalanishi mumkin : Fe 2+  Fe 3+ + e - Agar platina ( yoki boshqa biror inert metall ) SnCI 2 va SnCI 4 aralashmalarining suvli eritmasiga tushirilsa , u holda quyidagi elektrod jarayoni amalga oshishi mumkin : Sn 2+ = Sn 4+ + 2 e - Umumiy holda elektrod jarayonini quyidagicha yozish mumkin : Red  Ox + ne - , (29) Bunda Red- moddaning (Fe 2+ yoki Sn 2+ ) qaytarilgan shakli; O x moddaning (Fe 3+ yoki Sn 4+ ) oksidlangan shakli; n-oksidlanish-qaytarilish reaksiyaisida ishtirok etgan elektronlar soni. Oksidlanish-qaytarilish potensialining qiymati, ya’ni elektrodning musbat yoki manfiy zaryadlanishi elektroddan olingan yoki berilgan elektronlar soniga bog`’liq. Bu esa o’z navbatida, oksidlovchi va qaytaruvchi modda aktivligining (konsentratsiyasining) nisbatiga proporsionaldir. 39

E  E 0  d ox a a In nF RT Re (30) Bunda E 0 - oksidlovchi va qaytaruvchi moddalarning eritmadagi aktivligi birga teng bo’lganda vujudga kelgan potensial; оха -oksidlovchi va d аRe - qaytaruvchi moddalarning aktivligi. E 0 -normal (standart) oksidlanish-qaytarilish potensiali deyiladi va uning qiymati standart vodorod elektrodga nisbatan aniqlanadi. E 0 -ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, bu sistemadagi oksidlovchining aktivligi yuqori bo’ladi va uning oksidlash xususiyati shunchalik darajada namoyon bo’ladi. Masalan, quyidagi sistema uchun MnO -  8H   5e -  Mn 2   4H 2 O E 0  1,51, Fe 3   e -  Fe 2  E 0 =0,77B Shuningdek, birinchi sistemada ikkinchisiga nisbatan oksidlash xususiyati kuchli va kaliy permonganat kislotali muhitda ikki valentli temirni oksidlaydi. O’z navbatida uch valentli temir ikki valentli temirni oksidlash qobiliyatiga ega, shuningdek quyidagi sistema uchun Sn 4   2e -  Sn 2  E 0  0,15B. Shunday qilib, sistema uchun E-ning qiymatini bilgan holda oksidlanish- qaytarilish reaksiyasining yo’nalishini oldindan bilish mumkin. MnO 4 - , CrO 4 2- , Cr 2 O 7 2- kabi ionlardan tashkil topgan sistemaning oksidlanish-qaytarilish potensialiga oksidlovchi va qaytaruvchi moddalardan tashqari vodorod ionlarining aktivligi ham ta’sir qiladi. Vodorod ionlarining aktivligi qanchalik yuqori bo’lsa, oksidlanish-qaytarilish potensiali ham shunchalik katta bo’ladi. Gazli elektrod Gazli elektrodlar gaz va gaz ioni bo`lgan eritma bilan tuknashib turadigan biror noaktiv metall o`tkazgich (Pt) dan iboratdir. Metall o`tkazgich elektronlar oqimini xosil qiladi, o`zi esa eritmaga ionini bermaydi. Masalan, normal vodorod elektrodni ko`rib chiqaylik. Platina plastinkasini aktiv vodorod ionlar konsentrasiyasi 1 mol/l bo`lgan 2 H sulfat 40

kislota eritmasiga tushirib, eritmadan 1 atom bosim (25 o S da) vodorod o`tkazsak, vodorod platina plastinka sirtiga yutilib, vodorod plyonkasini (parda) xosil qiladi. Buning natijasida elektrolit (H 2 SO 4 ) eritma platina plastinka bilan tuknashmasdan vodorod plyonkasi bilan to`qnashadi va vodorod elektrod xosil bo`ladi. Vodorod elektrod metall elektrodlar kabi eritmaga o`z ionini beradi: H 2  2H + + 2e - Natijada eritma bilan vodorod elektrod orasida potensiallar ayirmasi xosil bo`ladi va uni normal vodorod elektrod potensiali deyiladi. U shartli ravishda nolga teng deb qabul qilingan. Shunday qilib, eritmaga kation beruvchi gazli vodorod elektrod xosil bo`ladi. Gaz elektrodlardagi reaksiyalarda gazlar ishtirok etgani uchun, bu elektrodlar potensiallari gazlarni parsial bosimiga bog``liq bo`ladi. Vodorod elektrod uchun Nernst tenglamasini 298 0 K da quyidagicha yozish mumkin: E H+/H = 2 2 1 059.0 H H P a Ig  (31) bu yerda : P H2 - vodorodning parsial bosimi, a H+ - elektrolitdagi H + ionlar aktivligi. Elektroliz Elektroliz - bu elektr toki ta'sirida elektrolit eritmalarda yoki suyuklanmalarda boradigan oksidlanish-qaytarilish jarayonidir. Elektrolizni amalga oshirish uchun uzgarmas tok manbaidan foydalaniladi. Elektrodlar ikki xil bo`ladi: 1) Erimaydigan - ularga grafit, platina, oltin kiradi (erimaydigan elektrodlar kimyoviy jarayonsda ishtirok etmaydi, ular faqat elektron o`tkazgich vazifasini o`taydi.); 41

2) Eriydigan elektrodlar jumlasiga yuqorida ko`rsatilgan metallardan boshqa hamma metall elektrodlar kiradi. Bu elektrodlar elektrolizda anod sifatida qo`llanilganida eritmaga o`z ionlarini berib, erib ketadi. Eruvchan anod elektroddan foydalanib, toza metallar olinadi. Bunda elektroliz jarayoni tozalanayotgan metall tuzining eritmasida olib borilishi kerak. Sanoatda tuzlarning eritmalarini elektroliz qilib, Cu, Zn, Cd, Ni, So, Mn va boshqa metallar olinadi. Bu metod yordamida bir metall boshqa metall bilan koplanadi. Bu metod galvanostegiya deyiladi. Katod elektrodda elektrolitning musbat zaryadlangan ionlari elektron qabul qilib zaryadsizlanadi. Qaysi ion oldin zaryadsizlanishi metallning kuchlanishlar qatorida vodorodga nisbatan joylanishiga, uning konsentrasiyasiga va ayrim xollarda elektrod potensialiga bog`lik bo`ladi. Bir xil sharoitda noaktiv metallar ionlari, ya'ni kuchlanishlar qatorida vodoroddan keyin (ungda) joylashgan metall oson zaryadsizlanadi, ba'zan chapdagi metall ionlari oson zaryadsizlanadi. Suvdagi eritmalarda kuchlanishlar qatorida Al gacha bo`lgan aktiv metallar ionlari qaytarilmaydi. Anodda elektrolit anionlaridan faqat kislorodsiz kislota qoldiqlari: Cl - , Br - , J - , F, S 2- , CN - va hokazolar zaryadsizlanadi. Kislorodli kislota qoldiqlari (NO - 3 , SO 2- 4 , PO 3- 4 , CO 3 2- , CH 3 COO - va xokazo) urniga suvning OH - ionlari zaryadsizlanadi. Masalan, osh tuzi eritmasi elektroliz qilinganida katodda vodorod, anodda xlor ajralib chiqadi. Uning dissosilanish sxemasi quyidagicha yoziladi; NaCl  Na + + Cl - : H 2 O  H + + ON - Elektroliz sxemasi: katodda 2H + + 2e -  H 2  qaytarilish jarayoni muxit ishkoriy anodda 2Cl - -2e  Cl 2  oksidlanish jarayoni muxit neytral. Kaliy sulfat eritmasi elektroliz qilinganda esa katodda vodorod, anodda kislorod ajralib chiqadi. Dissosilanish sxemasi quyidagicha: K 2 SO 4 = 2K + + SO 2- 4 H 2 O = H + + OH - Elektroliz sxemasi: 42

katodda 2H + + 2e -  H 2  - qaytarilish jarayoni muxit ishkoriy Anodda 4OH - - 4e -  O 2 + 2H 2 O oksidlanish jarayoni muxit kislotali. Keltirilgan misollardan ko`rinib turibdiki, katodda ishkoriy metalla ionlari qaytarilmasdan ularning urniga suvning vodorod ionlari qaytariladi. Agar anodda kislorodli kislota qoldig`I bo`lsa, anod elektrodda xam suvning o`zi elektron berib oksidlanadi. Agarda tuz kuchlanishdar qatorida Al dan keyinda turgan metalldan tarkib topgan bo`lsa. u xolda katodda shu metallning ioni va juda oz miqdorda vodorod ioni qaytariladi. Masalan: ZnSO 4 eritmasi elektroliz qilinganda katodda rux, anodda kislorod ajralib chiqadi. Uning dissosilanish sxemasi quyidagicha: ZnSO 4 = Zn 2+ + SO 2- 4 ; H 2 O  H + 2 + OH - Elektroliz sxemasi: Zn 2+ + 2e = Zn 4 OH - - 4e - = O 2 + 2H 2 O Elektrolizga doir miqdoriy qonunlar ingliz olimi M.Faradey tomonidan kashf etilgan. Faradeyning 1-chi qonuni. Elektroliz jarayonida elektrodlarda ajralib chiqadigan modda miqdori elektrolitlardan o`tgan elektr miqdoriga to`g`ri proporsionaldir; m = k . Q (32) bu yerda m- modda miqdori, k - proporsionallik koeffisiyenti (uni moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti xam deyiladi va u elektrolitdan bir sekundda bir amper tok kuchi yoki bir kulon elektr o`tganda ajralib chiqqan modda miqdorini ko`rsatadi), Q-elektrolitdan o`tgan elektr miqdori (kulonlar xisobida). Faradeyning 2-chi qonuni. Turli kimyoviy birikmalardan bir xil miqdorda elektr toki o`tganida elektrodlarda ekvivalent miqdorda modda ajralib chiqadi yoki bir ekvivalent istalgan modda ajralib chiqishi uchun elektrolitdan 96500 kulon elektr toki o`tkazish kerak: 43

E K   96500 1 (33) I, II qonunlarning matematik ifodasi quyidagicha: 96500 Q E m   (34) bu yerda; m - qaytarilgan yoki oksidlangan modda miqdori, E - moddaning ekvivalenti, Q-elektr miqdori o`rniga J*t qo`yilsa: J-tok kuchi. t - tok o`tish vaqti (seqund.) E*J*t m = --------- (35) 96500 Faradey qonunlarini bilgan xolda quyidagilarni xisoblash mumkin: a) Elektr miqdori ajratib chiqaradigan modda miqdorini: b) Ajralib chiqkan modda miqdoriga va tokni elektrolizdan o`tish vaqtiga qarab tok kuchini. II-BOB. ELEKTR YURITUVCHI KUCH 2.1-§. Elektr yurituvchi kuch va elektroddagi jarayonlar Agar metall suvga tushirilsa, undagi ionlar erituvchi (suv)ning qutblangan molekulalari ta`sirida kristall panjaralaridan uzilib, suvga о `tadi. Kationlarning eritmaga о `tishi natijasida metall sathida ortiqcha elektronlar t о `planib, uni manfiy zaryadlaydi [25]. Metall sathiga yaqin turgan suyuqlik qatlamida kationlarning jamlanishi tufayli eritma musbat zaryadlanadi. Natijada plastinka sathidagi elektronlar va suyuqlik qatlamidagi kationlardan tashkil topgan q о `sh elektr qavati vujudga keladi (12-rasm). 44

Aslida elektrod, bu – bir-biriga tegib turgan ikkita о `tkazgich, metall, (birinchi tur о `tkazgich) va elektrolit (ikkinchi tur о `tkazgich) dan tashkil topgan sistemadir. Sathlar orasida (masalan: eritma - metall chegarasida) potentsiallar farqi vujudga keladi. Bu elektrod potentsialidir. Potentsial qiymati eritmadagi ionlar kontsentratsiyasiga bog`liq. Eritmadagi ionlar kontsentratsiyasi qancha yuqori b о `lsa, metalldan ionlarning eritmaga о `tishi shuncha qiyinlashadi. Shu sababli ionlar kontsentratsiyasining ortishi bilan metall potentsialining manfiy qiymati kamaya boradi. Agar metallning kristall panjaralari juda mustahkam b о `lsa va u о `zining tuzini saqlagan kontsentrlangan eritmasaga tushirilgan b о `lsa, ionlar metall plastinkasiga ch о `ka boshlaydi. Bunda metall musbat zaryadlangan b о `lib, uning atrofidagi eritma esa manfiy zaryadlanadi. Bu holda ham q о `sh elektr qavat hosil b о `ladi. Uning ichki qismi musbat, tashqi satxi esa manfiy zaryadlanadi. Shunday qilib, metallni suvga yoki о `zining ionini saqlagan eritmasiga tushirilsa, metall-eritma chegarasida q о `sh elektr qavat hosil b о `ladi va metall- eritma orasida potentsiallar farqi (potentsiallar skachogi-  ) vujudga keladi. Nernst potentsiallar farqi-  ni, metallning elektrolitik eruvchanlik qobiliyati (r) va eritmasiing osmotik bosimi (P) bilan bog``liqlik tenglamasidan keltirib chiqaradi: 4513-rasm.

p P In nF RT  ( 36 ) Osmotik bosim (P) eritma kontsentratsiyasiga tо`g`ri proportsionaldir: KC P  , P ni qiymatini (36) tenglamaga qо `ysak: p KC In nF RT   kelib chiqadi, bundan Inp nF RT InC nF RT InK nF RT     R, T, F, p va K- qiymatlar berilgan temperaturada, ma`lum metall va eritma uchun doimiy bо`lgani uchun, tenglamani quyidagi cha yozish mumkin: InC nF RT    0 ( 37 ) Bu qaytar elektrodlar uchun Nernst tenglamasidir. Bu formula suyultirilgan eritmalar uchun ta`lluqli. Agar aktivlik koeffitsenti 1 ga teng bо`lmasa u holda formula ushbu kо `rinishda ifodalanadi: a n In nF RT     0 (38) Bu erda:  - elektrod potentsiali;  0 - normal elektrod potentsial b о `lib, u eritmadagi metall ionlarining aktivligi 1 л моль b о `lgandagi potentsialni ifodalaydi; R - gaz doimiyligi, 8.31 моль град Ж . ; T - absolyut temperatura; n - metall atomi y о `qotgan yoki metall ionlari qabul qilib olayotgan elektronlar soni; F - Faradey soni, 96500 K, a n - eritmadagi metall ionlari aktivligi, л моль . Galvanik elementning EYUKni aniqlash uchun odatda voltmetrdan foydalanib bo’lmaydi. Voltmetr zanjirga ulanganda birinchidan, uning o’zi tok iste’mol qiladi, ikkinchidan elektrolit eritmasidagi ionlarning tartibli harakati tufayli elektrodlar atrofida ularning konsentratsiyasi ma’lum darajada o’zgaradi. Bu elektrodlar orasidagi potensiallar farqining kamayishiga va berk elementning EYUKi ochiq element EYuKidan kichik bo’lishiga olib keladi. 46

Galvanik elementlarning EYUK kompensatsion usul bilan o’lchanadi. Kompensatsion metod bilan EYUKni o’lchash sxemasi 13-14-rasmda tasvirlangan. O’zgarmas tok manbai odatda akkumulyator в а, reoxord uchlariga ulanadi. EYuK o’lchanadigan element а nuqtada va galvanometr esa harakatlanuvchi kontakt с orqali reoxordga ulanadi. Akkumulyator va o’rganilayotgan elementlar shunday ulanadiki, ulardagi toklar bir-biriga qarama-qarshi yo’nalishda oqishi, ya’ni ularning E akk va E x EYuKlari o’zaro kompensatsiyalanishi kerak. Surgichni ав reoxord bo’ylab, harakatlantirib, uning shunday holati topiladiki, bunda galvanometr tok yo’qligini ko’rsatadi. Bu ас qismdagi potensial tushuvi tekshirilayotgan elementning EYuKga teng ekanligini bildiradi. U holda quydagi munosabatni yozishimiz mumkin: ав ас Е Е акк х / /  (39) Akkumulyatorning EYuK doimiy kattalik bo’lib, uning haqiqiy qiymati noma’lum. Shuning uchun kompensatsion o’lchashlarda albatta etalon-EYuKi doimiy va aniq qiymatga ega bo’lgan galvaniq element talab qilinadi. Bunday 47 + -4 5123 14-rasm. Vestonning normal elementi sxemasi.13-rasm. Kompensasion usulda EYuKni o’lchash sxemasi. Е АКК С С Н Е Х Е Н

element sifatida odatda Veston normal elementi ishlatiladi, uning EYuKi t temperaturada quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: E H  1,0183-4·10 -5 (t-20) (40) Uni tekshirilayotgan element o’rniga kompensatsion qurilmaga ulanadi va Yeston normal elementning EYuKi kompensatsialashgan holda reoxordning ac H bo’lagiga mos kelgan qarshiligi aniqlanadi. U holda ав ac E Е н акк х / /  (41) Bu tenglamani (39) tenglamaga bo’lib, tekshirilayotgan elementning EYuKini hisoblash formulasini olamiz: Н АКК Н ас ас Е Е / /  (42) ac va ac H qism uzunliklariga mos qarshiliklar reoxord bo’yicha aniqlanadi. 2.2--§. EYUK ni о `lchash Galvaniq elementlarning yurituvchi kuchi kompensatsion usulda aniqlanadi. Bu usul sxemasi quyidagilardan iborat: Akkumlyator simlar orqali qarshilik k о `prigining A va V tomonlariga ulanadi, s о `ngra qarshilik k о `prigining chap tamoni (A) Veston elementining musbat qutbiga ulanadi. Veston elementining manfiy qutbi esa galvanometr va telegraf kalit (K) orqali harakatchan kalit (surgich S) ga ulanadi. Elektr yurituvchi kuchni о `lchash quyidagicha amalga oshadi: galvanometr strelkasini q о `yib yuborib, knopka orqali uni nol nuqtaga keltiriladi. S о `ngra akkumlyator ulanadi. Kalit orqali galvanometr ham ulanib, uni strelkasini xarakati kuzatiladi. Agar qarshilik k о `prigining A qismidan tok о `tsa, galvanometr strelkasi suriladi. Shundan s о `ng surgichni о `ng va chapga surib shunday holat topiladiki, bunda zanjirda tok b о `lmasin. Binobarin bunday holatda galvanometr strelkasi ham nol nuqtada t о `xtaydi (15-rasm). 48

Akkumlyator bevosita о `lchov vaqtidagina ulanib, boshqa vaqt uzib q о `yiladi. Tekshiruvchi element sifatida Daniel-Yakobi elementi olinadi. Bu 1N rux sulfat eritmasiga tushirilgan rux va 1N mis sulfat eritmasiga tushirilgan mis plastinkalaridan tashkil topadi. Eritmalar о `zaro kaliy xloridning t о `yingan eritmasi orqali bog``lanadi. Kaliy xlorid bog``lovchi о `tkazuvchi vazifasini о `taydi. Daniel-Yakobi elementidagi ikkita bir-biriga tegib turuvchi eritmalar (1N rux sulfat va 1N mis sulfat) chegarasida diffuzion potentsial vujudga kelishi mumkin. Kaliy xlorid eritmasi ana shu diffuzion potentsialni y о `qotishga xizmat qiladi. Daniel-Yakobi elementining EYUK ushbu reaktsiya tufayli vujudga keladi:Cu Zn Cu Zn 0 2 2 0      4915-rasm. Elektr yurituvchi kuchni о `lchash sxemasi.

Bunda mis musbat, rux esa manfiy zaryadlangan. Yarim elementlarni birlashtiruvchi naychalar, ular eritmalari bilan tо`ldirilgan bо `lishi zarur Daniel-Yakobi elementini zanjiri quyidagi sxema bilan ifodalanadi. Cu CuSO KCl ZnSO Zn Cu Zn   4 4 EYUK ni tо`g`ridan tо`g`ri aniqlash uchun, dastlab sxemaga normal Veston elementi ulanadi: (16-r asm).   Hg HgSO CdSO Cd Hg 4 4 ) ( Sо`ngra kompensatsiya nuqtasi (AS) topildi. Olaylik u AS masofada joylashgan bо`lsin. Keyin normal Veston elementi о`rniga sxemaga Daniel-Yakobi elementi EYUK ma`lum, B 0183.1 ga teng. Endi proportsiya orqali tekshiruvchi element EYUK aniqlaniladi: Х АС АС   1 0183,1 АС АС Е Х 1 0183,1    (43) Daniel–Yakobi elementini additivlik (yig`indi) qonunidan foydalanib ham aniqlash mumkin. Buning uchun ayrim elektrod potentsiallaridan foydalaniladi: Zn Cu Е     . Bu ishda taqqoslash elektrodi sifatida kalomel 2 2Cl Hg Hg , KCl elektrodidan foydalaniladi. Kalomel elektrodining potentsial farqi normal vodorod elektrodiga nisbatan 20 0 S da 2486.0 кал V ga teng. Mis elektrodining 5016-rasm. Veston elementi.

potentsialini aniqlash uchun rux elektro di kalomel elektrodi bilan almashtirib quyidagicha zanjir tuziladi:  Cu CuSO KCl Cl Hg Hg Cu кал   4 2 2 Bu element uchun ham sxema bо`yicha kompensatsiya nuqtasi AS 2 topiladi va EYUK hisoblanadi: Х АС АС   2 0183,1 АС АС Е Х 2 0183,1    (44) кал Cu Е X      2 ; кал Cu Е     2 (45) Rux elektrodini potentsialini aniqlash uchun, endi mis elektrodi о `rniga kalomel elektrodi ulanadi va zanjir tuziladi:   Zn ZnSO KCl Cl Hg Hg 4 2 2 Tuzilgan zanjir uchun kompensatsion nuqta AS 3 topiladi va EYUK (E 3 ) topiladi: Zn кал Е X      3 ; 3Е кал Zn     Cu va  Zn qiymatlarini hisoblab formula orqali Daniel-Yakobi elementini EYUK topiladi. Zn Cu Е     (46) 2.3--§. Taqqoslash elektrodlari Bu elektrodlar, aksariyat, II- tur elektrodlariga oiddir. Bunda metall о `zining qiyin eriydigan tuzi qatlami bilan qoplangan b о `ladi va u shunday yaxshi eriydigan tuz eritmasiga tushiriladiki, uning anioni о `sha qiyin eriydigan tuz anionga monand b о `lsin. Bunday elektrodlarga: xlorkumush elektrodi ( AgCl Ag , KCl ), simob sulfat elektrodi ( 4 2SO Hg Hg , 4 2SO K ), kalomel elektrodi ( 2 2Cl Hg Hg , KCl ) kiradi. Bunday elektrodlarda elektrod potentsiali eritmadagi anion aktivligi (kontsentratsiyasiga) bog``liq b о `ladi. YA`ni elektrod anionga nisbatan qaytar a n In nF RT     0 (47) xisoblanadi. 51

Eng k о `p amaliy ahamiyatga ega b о `lgan elektrodlar xlorkumush va kalomel elektrodlaridir. 2.3.1--§. Xlorkumush elektrodi Xlorkumush elektrodi taqqoslash elektrodi b о `lib, unda kumush metallining ustiga kumush xlorid ch о `ktirilgan b о `ladi va u kaliy xlor eritmasiga tushiriladi. Eritmada kaliy xlorid qattiq holdagi kumush xlorid bilan о `zaro muvozanatda b о `ladi. Agar xlorkumush (AgCl Ag ,  Cl ) elektrodi manfiy zaryadga ega bо`lsa, elektrod reaktsiyasida kumush eritmaga ion holida о `tadi va u xlor ioni bilan ta`sirlashib, qattiq kumush xlorid hosil qiladi: e Ag Ag    AgCl Cl Ag     Agar elektrod musbat zaryadlangan b о `lsa, u holda elektrod sathida kumush t о `planadi. Bunday elektrod potentsiali xlor ioni kontsentratsiyasiga bog``liq b о `ladi. T о `yingan kaliy xlorid eritmasiga tushirilgan xlorkumush elektrodining potentsiali 25 0 S da 0.201 V ga teng. 2.3.2--§. Veston elementi Veston elementi - (15-rasm) da musbat qutb simob va Hg 2 SO 4 pastasi (quyuq massa) dan iborat bo’lib, O H 2 4 3 8 CdSO  ning to’yingan eritmasiga tushiriladi (yaxshi kontakt bo’lishi uchun pasta tagiga simob quyiladi). manfiy elektrod qadmiy amalgamasi bo’lib, u qadmiy sulfat O H 2 4 3 8 CdSO  ning to’yingan eritmasiga tushiriladi. Bu element ishlaganda quyidagi reaksiya boradi. Cd +Hg 2 SO 4 + 8/3H 2 O =CdSO 4 8/3H 2 O + 2Hg 52

Demak, musbat qutb ikkinchi tur elektrod bo’lib, SO 4 2- anioniga nisbatan qaytardir. Elementning 2198 0 K temperaturadagi EYuKi Yeq1,01807V dir. Bu element EYuKining temperaturaga qarab o’zgarishi aniq tekshirilgan bo’lib, u (72.2) tenglama bilan ifodalanadi. Bu tenglamadan foydalanib, Veston elementining ihtiyoriy temperaturadagi EYuKini hisoblab topish mumkin. 2.3.3--§. Kalomel elektrodi Kalomel elektrodi. Biror elektrodning potensiali standart elektrod potensialiga nisbatan o’lchanganda topilgan qiymat uning potensialini normal vodorod potensialiga nisbatan qiymatini ko’rsatadi. Bir necha xil standart elektrodlar ma’lum bo’lib, bo`larning ichida eng ko’p tarqalgan standart elektrod- kalomel elektroddir (18-rasm), (Hg 2 CI 2 – kalomel deb ataladi). Kalomel elektrod quyidagicha yoziladi: Hg 2 CI 2 , KCI (c)  Hg yoki CI - , Hg 2 CI 2  Hg Kalomel elektrod potensiali quyidagi reaksiya natijasida hosil bo’ladi: 2Hg  2CI -  Hg 2 CI 2  2e - Bir-xil elektrodlar boshqa elektrodlardan almashadigan ionning turi bo’yicha farq qiladi. Kalomel elektrod ikkinchi tur elektrod bo’lib, unda CI - ioni almashinishi natijasida potensial hosil bo’ladi. Bu elektrodning tarkibidagi xlor ioni bo’lgan eritmaga xlor gazi yuborib tayyorlangan elektrod (ya’ni CI - /CI 2 elektrod) deb qarash mumkin. lekin potensial hosil bo’lishida ishtirok etuvchi, ya’ni almashinuvchi xlor ioni xlorli gazidan CI 2 +2e 2CI - reaksiyasi natijasida emas, balki Hg 2 CI 2 dan Hg 2 CI 2  2e -  2Hg  2CI - reaksiyasi natijasida hosil bo’ladi. 53

U ham taqqoslash elektrodi sifatida keng q о `llaniladi. U simob, va simobning xlorli tuzi – kalomel 2 2Cl Hg va kaliy xloridning ma`lum kontsetratsiyasidagi eritmasidan tashkil topgan b о `ladi: 2 2Cl Hg Hg , KCl Kalomel elektrodi, qaytar xlor elektrodi kabi ishlaydi. Uning elektrod potentsiali (  ) kaliy xlorid kontsetratsiyasiga bog``liq (17-Rasm). Kalomel elektrodini tayyorlashda idish tubiga simob solinadi, uni ustiga kalomel ( 2 2Cl Hg ) pastasi bilan qoplanadi. S о `ngra unga platina simi tushiriladi. Platina simi о `z navbatida shisha naychaga ulanib, elektron qabul qilish yoki berish uchun xizmat qiladi. Idish odatda t о `yingan 0.1 M yoki 1.0 M kaliy xlorid eritmasi bilan t о `ldiriladi. Kalomel elektrodi ishlaganda metall qaytariladi: Hg e Hg     , 542 43 17 -rasm. Kal о mel elektr о d. 1-sim о b (I) xl о rid; 3-kaliy xl о rid eritmasi; 4-platina.

ya`ni     Cl Hg e Cl Hg 2 2 2 2 2 doimiy temperaturada eritmadagi simob ionlarining kontsentratsiyasi о `zgarmas b о `ladi. Bu esa kalomel elektrodini potentsialini yetarli darajada doimiy b о `lishini ta`minlaydi. 2 2Cl Hg Hg chegarasida vujudga keladigan potentsial kaliy xlorid eritmasining kontsentratsiyasiga bog``liq. Ikkinchi tur elektrod potensiali quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi:     CI Ina F RT 0  (48) bunda a cI -kaliy xlor eritmasidagi xlor ionlarining aktivligi. t temperatura va KCI to’yingan eritmasidagi bu elektrod potensialini standart vodorod elektrod potensialiga nisbatan quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin: E k =0,2415-7,6·10 -4 (t-25) (49) Kalomel elektrodning kamchiligi simob va uning birikmalari bilan ishlashning havfliligidadir. Shu sababli, ba’zan uni o’xshash kumush xlorid elektrodiga almashtiriladi. Bu elektrod kumush tayoqcha yoki plastinkadan iborat bo’lib, sirtiga yomon eriydigan kumush xlorid qatlami yuritilgan va u kaliy xloridning to’yingan eritmasiga tushurilgan. Uning elektrokimyoviy sxemasi quyidagicha: Ag/AgCI; KCI Elektrodda quyidagi reaksiya sodir bo’ladi Ag + CI = AgCI+e - ya’ni bu elektrod ham anionga nisbatan qaytardir. Kaliy xlor to’yingan eritmasiga tushirilgan kumush xlorid elektrodining potensiali 0,201Vga teng. Bu elektrodning qulayligi uning ihchamligi bo’lib, u kichik hajmli eritmalar bilan ishlash uchun foydalanish imkoniyatini beradi. 2.4-§. Potentsiometriya. pH ni potensiometrik aniqlash Vodorod ionlari kо`pgina kimyoviy va biokimyoviy jarayonlarga ta`sir kо`rsatadi. Shu sababli laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitidagi izlanishlarda vodorod ionlarining kontsentratsiyasini aniq о`lchash va bu qiymatning miqdorini 55

boshqarib borish muhim ahamiyatga ega. Eritmadagi vodorod ionlari kontsentratsiyasini ifodalashning qulay usuli vodorod kо `rsatkichi pH ni aniqlashdir [26-28]. Eritmadagi vodorod ionlari kontsentratsiyasining manfiy ishorali logarifmi – pH dir:   HC pH lg ( 50) Aslida tajribada vodorod ionlari kontsentratsiyasi emas, balki ularning aktivligi ( Ha ) topiladi. SHu sababli   Ha pH lg (51) holida yoziladi. Biroq, amaliyotda suyultirilgan eritmalar bilan ishlanganda vodorod ionlarining aktivligi va kontsentratsiyasi orasidagi farq e`tiborga olinmaydi. pH - ni aniqlashda kalorimetrik va potentsiometrik usullardan foydalaniladi. pH ni potentsiometrik usulda о `lchash ancha aniq usul hisoblanadi(17-rasm). 18-rasm. Kalomel va vodorod elektrodlaridan tashkil topgan galvaniq zanjir. pH ni potentsiometrik usulda aniqlashda elektrod potentsiali ma`lum b о `lgan taqqoslash elektrodi va potentsiali vodorod ionlari kontsentratsiyasiga bog``liq b о `lgan elektroddan tashkil topgan elementning EYUK о `lchanadi. Potentsiali ma`lum b о `lgan elektrod sifatida k о `pincha kalomel yoki xlor-kumush elektrodi ishlatiladi. Tekshiriluvchi elektrod sifatida esa vodorod, xingidron, shisha va surma elektrodlaridagi birontasi q о `llaniladi. Vodorod elektrodi bilan ishlanganda kalomel va vodorod elektrodlaridan tashkil topgan galvaniq zanjir yig`iladi 56

         Hg Cl Hg KCl C Pt H H 2 2 ? 2( 53 ) Kompensatsion usulda bu zanjirning EYUK aniqlanadi. Ma`lumki vodorod- kal omel zanjirining EYUK:   H E кал   C H H H    lg 059.0 0   b о` lgani uchun Tо`yingan kalomel elektrodining berilgan temperaturadagi potentsiali jadvaldan olinadi.  n va  kal qiymatlarini о`rniga qо `ysak: C H E    lg 059.0 2438.0   HC pH lg b о` lgani uchun pH E 059.0 2438.0   ( 54 ) bundan 059.0 2438.0  Е рН ( 55 ) Shunday qilib, vodorod-kalomel zanjirning EYUK ni aniqlab, formula (55) orqali eritma pH qiymati topiladi. Eritmaning pH qiymatini xingidron elektrodi yordamida ham aniqlash mumkin. Xingidron elektrodi : – xingidron kukuni solib eritilgan va t о `yingan tekshiriluvchi eritmaga tushirilgan silliq platina elektrodidir (19-rasm). 57Расм - 9 19-rasm. Xingidron elektrodi. Xingidron elektrodi

Xingidron, bu – ekvimolekulyar nisbatda olingan xinon va gidroxinon arala shmasidir. Xingidron elektrodi qaytar oksidlanish-qaytarilish (redoks) sistemasidir. 2 4 6 2 4 6 2 2 OH H C e H O H C     (5 6 ) Xinon Gidroxinon Xingidron elektrodining potentsiali ushbu tenglama bilan ifodalanadi:       2 4 6 2 2 4 6 .0 . ln 2 OH H C H O H C F RT гx гx      Reaktsiya (56) dagi muvozanat boshqa oksidlanish-qaytarilish sistemalari bor b о `lgan sharoitda buzilmaydi deb inobatga olsak,     Gidroxinon Xinon nisbati doimiy va birga teng deb qabul qilsak b о `ladi. U holda     H F RT гx гx ln .0 .   Xingidron elektrodi indiqator elektrodi sifatida 8 pH gacha ta`sir kо`rsata oladi. Bunday elektrod oddiygina tayyorlanadi: yaltiroq platina simi yoki plastinkasi tekshiriluvchi eritmaga tushiriladi. Uni taqqoslash elektrodi bilan birga oddiygina potentsiometrik sxemada qо`llash mumkin. Elektrodda muvozanat bir zumda vujudga keladi. U mikroanalizda qо`llanishi mumkin. Biroq bu elektrod faqat pHning qiymati 8 gacha bо`lsa ishlaydi; 8 pH bо`lganda     Gidroxinon Xinon nisbatidagi doimiylik buziladi; 8 pH bо`lganda, hatto atmosfera kislorodi ham muhitni aniqlashga xalaqit qiladi. Xingidron elektrodi yordamida pH aniqlanganda kompensatsion usulda xingidron- kalomel zanjirining EYUK о `lchanadi:        Pt H gх C KCl Cl Hg Hg H . 2 2 ( 57 ) formula (57) ni nazarda tutib, tenglamani ushbu kо `rinishda yozish mumkin.     kalomel gх kalomel C E H gх       lg 059.0 . 0 . (58) E kalomel gх C H        . lg 059.0 0 (59) 58

059.0 . 0 E kalomel gх pH     (60) Berilgan temperatura uchun   kalomel gх  . 0 farq jadvaldan olinadi. Ko’pgina oziq-ovqat mahsulotlarining texnologiyalari asosida fermentativ jarayonlar yotadi. Ko’rsatib o’tilganidek har bir ferment vodorod ionlarining ma’lum bir aniq qiymatlarida, ya’ni muhit pHning aniq qiymatlarida aktivlik namoyon qiladi. Vodorod ko’rsatkichi optimal qiymatidan chetlashishi bilanoq berilgan fermentning aktivligi keskin kamayadi va u ishtirok etadigan biologik jarayon sekinlashadi, hatto butunlay to’xtab qoladi. Shuning uchun turli fermentativ jarayonlarda pHni bilish muximdir. Amalda eritmalarning pHini potensiometrik usulda aniqlash keng tarqalgan. Bu usul asosini ba’zi bir elektrodlar potensialining vodorod ionlariga bog`’lanishi tashkil etadi. Potensiali qandaydir ionning aktivligiga bog`’liq bo’lgan elektrodlar indiqator elektrodlar deyiladi. Muhitning pHni aniqlashda vodorod elektrod indiqator elektrod vazifasini bajaradi. Shuningdek, shisha elektrod ham ko’p qo’llaniladi. Galvaniq zanjirning ikkinchi elektrodi bo’lib, odatda qandaydir standart elektrod xizmat qiladi. masalan, potensiallari ma’lum bo’lgan kalomel yoki kumush xlorid elektrodlari. Agar pH ni aniqlash uchun vodorod yoki kalomel elektrod olingan bo’lsa, u holda bunday elementning kompensatsion usulda aniqlangan EYuKi quyidagiga teng: E=E k – E n2 yoki E=E k –0,059 lg a H + (61) Bundan pH= - lg a H+ =(E-E k )/0,059. (62) pH indiqator elektrod sifatida vodorod elektroddan foydalanish ancha qiyin. Bunda vodorod juda toza bo’lishi hatto ozgina miqdorda kislorod izlari ham 59

bo’lmasligi kerak. Eritmada yuqori adsorbilash platina sirtini zaharlash qobiliyatiga ega bo’lgan moddalar bo’lmasligi kerak. Bunday moddalar jumlasiga oltingugurt va surma birikmalari, oqsillar, kuchli oksidlovchi va qaytaruvchilar kiradi. Bo`larning hammasi pHni potensiometrik usulda aniqlash uchun vodorod elektroddan foydalanish imkoniyatini chegaralab qo’yadi. So’nggi vaqtlarda standart elektrod sifatida oson tayyorlanadigan va ishlatish uchun qulay bo’lgan, shuningdek, o’z potensialini uzoq vaqt o’zgartirmaydigan shisha elektrod (21-rasm) qo’llaniladi. Shisha elektrod ichi havol shisha shardan (yoki probirkadan) iborat. Shisha elektrodning Om qarshiligini kamaytirish uchun uning devorlari juda yupqa qilib tayyorlanadi (hozir bu elektrodlar shishaning maxsus xillaridan tayyorlanadi). Bunday shisha shar ichiga elektr o’tkazuvchi eritma, masalan, HCI ning 0,1n eritmasi quyiladi va bu eritmaga (shar ichiga) platina sim yoki kumush xlorid bilan qoplangan kumush sim tushiriladi. Shundan so’ng shisha elektrod ishlash uchun tayyor holatga keladi (22-rasm). Vodorod ko’rsatkichi o’lchanishi kerak bo’lgan eritmaga shisha elektrod tushirilib, kalomel elektrod tutashtiriladi va shu yo’l bilan galvaniq element tuziladi. Natijada quyidagi elektrokimyoviy zanjir hosil bo’ladi:Hg CI Hg KCI H shisha HCI AgCI Ag 2 2 ; / ;  601 2 20 -rasm. Shisha elektrоd: 1-kumush xl о rid kiritilgan shisha tayoqcha; 2-HCI 0,1 M eritmasi 21 -rasm. Pоtentsiоmetrik usulda pH ni aniqlash qurilmasi: 1-shisha elektrоd; 2- kalоmel elektrоd; 3-tekshirilayotgan eritmali idish sxemasi .1 2 3pH metrning o’lch о v bl о kiga

Sharsimon shisha elektrod (20-rasm) devorlarining elektr o’tkazuvchanligi juda kichik, qarshiligi esa juda katta. Shu sababli zanjirning EYuKlarini o’lchash uchun maxsus elektron qurilmalar- pHmetrlar qo’llaniladi. Zanjirning EYuKni tajribada o’lchab va kalomel elektrod potensialini bilgan holda, shisha elektrod potensialini aniqlash mumkin. Shisha elektrod potensialining tekshirilayotgan eritmadagi vodorod ionlari aktivligiga bog`’lanishi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi: , 059,0    H СТ Iga К E (63) bunda K-o’zgarmas kattalik bo’lib, u elektrod shari tayyorlangan shisha xiliga va kumush xlorid elektrodning potensialiga bog`’liq. Ishni boshlashdan avval, shisha elektrod kalibrovka qilinishi, ya’ni uning potensialini pH ga bog`’lanish grafigi chizilishi kerak. Bu shuning uchun talab etiladiki, (63) tenglamadagi K o’zgarmas kattalikning qiymati aniq va bu tenglamadan Ye st ning qiymati bo’yicha pHni bevosita aniqlash mumkin emas. Kalibrobrovkaning mohiyati shundan iboratki, pHining qiymatlari aniq bo’lgan bufer eritmalarining potensiallini (yoki elementning EYUKi o’lchanadi) va o’lchash natijalari asosida kalibrovka egri chizig’i chiziladi (22-rasm). 61+200 +100 -200- 100 0 2 4 8 6 10 рН 22-rasm. Shisha elektrod potensialining pH ga bog’lanish grafigi.

Odatda pHning 0 dan 10 gacha bo’lgan sohalarida bu bog`’lanish chiziqli va faqatgina pHning katta qiymatlarida bu bog`’lanish to’g’ri chiziqdan og’adi. So’ngra shisha elektrodning tekshirilayotgan eritmadagi potensiali aniqlanib, kalibrovka egri chizig’i bo’yicha eritmaning pH qiymati aniqlanadi. Shisha elektrod vodorod elektrodga nisbatan qator ijobiy xususiyatga ega. Unga eritmadagi turli xil aralashmalar ta’sir etmaydi, zaharlanmaydi va ularni tarkibida kuchli oksidlovchi va qaytaruvchi bo’lgan eritmalar uchun ham qo’llash mumkin. pHni shisha elektrod yordamida o’lchashda eritmaga begona moddalar kiritilmaydi va bu biokimyoviy tekshirishlarda muhim ahamiyatga egadir. Uning mo’rtligi yagona kamchiligi hisoblanadi. 2.5-§. Konduktometrik titrlash Konduktometrik titrlash hajmiy tahlil usullaridan biri bo’lib, bu usulda neytrallanish nuqtasini indiqatorlar yordamida aniqlab bo’lmaydi. Konduktometrik usulda esa eritmaning rangi yoki uning loyqa bo’lishi xalal bermaydi. Bundan tashqari konduktometrik usul bilan bir qancha eritmaning masalan, birnechta kislota aralashmasining bir yo’la titrlash, har bir kislota miqdorini aniqlash mumkin [29-30]. Bu usulning mohiyatini quyidagi misol orqali tushuntiramiz: Masalan, kislotani titrlash kerak bo’lsin buning uchun kislota eritmasidan ma’lum hajmda olinib uning ustiga ishqorning konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan eritmasidan oz-ozdan qo’shib boriladi va har gal eritmaning elektr o’tkazuvchanligi o’lchanadi. Ishqor qo’shilgan sari tez harakat qiluvchi vodorod ionlarining soni kamayib boradi. Natijada eritmaning elektr o’tkazuvchanligi ham kamayadi. Т itrlanish nuqtasidan o’tgach erkin OH - ionlari ham to’plana boshlaydi. OH - ham tez harakat qiluvchi ion bo’lganidan, eritmaning elektr o’tkazuvchanligi yana oshadi. Т itrlash nuqtasida erkin H + musbat va OH - ionlarining miqdori minimum 62

bo’lganligi uchun (bu nuqtada elektr o’tkazuvchanlik asosan tuz ionlarining elektr o’tkazuvchanliklaridan iborat bo’ladi) elektr o’tkazuvchanlik qiymati ham minimum bo’ladi (23-rasm). λ V, ml Shunday qilib, minimum elektr o’tkazuvchan nuqtasi titrlanish nuqtasidir. 2.5.1-§. Elektr o’tkazuvchanlikning ahamiyati Odam va xayvonlar organizmi to’qimalaridagi elektr o’tkazuvchanlik hodisalari katta fiziologik ahamiyatga ega. Т urli to’qima va biologik suyuqliklarning elektr o’tkazuvchanligi turlichadir. Orqa miya suyuqligi, limfa, o’t va qonning elektr o’tkazuvchanligi yuqori bo’lib, musqul, teri osti to’qimalari ham elektr tokini yaxshi o’tkazadi. O’pka, yurak, jigar esa elektr tokini yomon o’tkazadi. Skelet muskullarining harakatlari, yurak qisqarishlari, markaziy nerv sistemasi xujayralarining qo’zg’alishi va tormozlanishi, impulslarning nervlar bo’ylab tarqalishi elektr xodisalari tufayli sodir bo’ladi. Natijada elektr potensiallar 6323- rasm . Konduktometrik titrlash.

farqi yuzaga keladi. Yurak, bosh miya va skelet muskullarining ba’zi kasalliklarini diagnostika qilganda shu toklar maxsus asboblarda o’lchanib yozib olinadi. Biologik to’qimalar va suyuqliklarda ko’p miqdorda elektrolitlar bo’lib, ular elektr tokini yaxshi o’tkazadi va shundan foydalanib dorilarni ion holida, ya’ni ionoforez holida teri va shilliq parda ustiga tegishli elektrodlar orqali berish keng qo’llanilmoqda. 2.6-§. Т exnik kimyoviy tok manbalari Galvaniq elementlar kimyoviy tok manbalari sifatida quruq elementlar va akkumulyator ko’rinishida juda keng miqyosda qo’llanilmoqda. Т exnikada ishlatiladigan galvaniq elementlarga maxsus talablar qo’yiladi. texnik galvaniq elementlar arzon va sodda, o’zgarmas va yuqori qiymatli EYuKiga ega bo’lishi, uzoq vaqt ishlash va foydalanish uchun qulay bo’lishi kerak [31-34]. Quruq batareyalarda ishlatiladigan eng ko’p tarqalgan galvaniq elementlardan biri marganes-rux elementi hisoblanadi Zn  NH 4 CI  MnO 2 Bu elementlarda manfiy elektrod-sink, musbat elektrod esa ko’mir tayoqcha atrofida zichlashtirilgan marganes ikki oksidi hisoblanadi. Ikkala elektrod konsentrlangan ammoniy xlorid shimdirilgan kraxmal kleysterga va qirindi pastasiga tushiriladi Zn + 2CI - = ZnCI 2 + 2e - marganes ikki oksidi esa qaytariladi MnO 2 +2NH 4   H 2 O  2e -  MnO  2NH 4 OH EYuK hosil bo’ladigan yig’indi reaksiya quyidagi tenglama ko’rinishida ifodalanadi: Zn  MnO 2  2NH 4 CI  H 2 O  ZnCI 2  MnO  2NH 4 OH Elektrod materiali sarflanib ketgandan keyin ularni qayta tiklash imkoniyati deyarli yo’q bo’lgani uchun marganes-rux galvaniq elementi noqulaydir. Bunday kamchilik akkumulyatorlarda mavjud emas, chunki bu xil galvaniq elementlarni 64

qandaydir tashqi o’zgarmas tok manbaiga ulab (zaryadlab) olish faoliyatini qayta tiklash mumkin. Qo’rg’oshin akkumulyator katta amaliy ahamiyatga ega. Unda qo’rg’oshin ikki oksidi musbat, qo’rg’oshin metali esa-manfiy elektrodlardir. Ikkala elektrodlar ham sulfat kislotaning 20-30% li eritmasiga tushirilgan. Akkumulyator ishlagan (razryadlangan)da quyidagi reaksiya boradi Pb  PbO 2  2H 2 SO 4  2PbSO 4  2H 2 O manfiy elektrodda qo’rg’oshin oksidlanadi, musbat elektrodda esa to’rt valentli qo’rg’oshin ikki oksidi qaytariladi: Pb-2e -  Pb 2  ; Pb 4   2e -  Pb 2  Akkumulyatorlarni zaryadlashda ulardan teskari yo’nalishda o’zgarmas tok o’tkaziladi. Bunda razryadlanishdagi barcha jarayonlar teskari yo’nalishda boradi. qo’rg’oshinli akkumulyatorlar yetarlicha yuqori va turg’un EYuK ga ega bo’ladi. Ularning asosiy kamchiligi katta massaga ega bo’lishlaridadir. 65

2.7-§. Metallar korroziyasi Т ashqi muhit ta’sirida materiallarning o’z-o’zidan yemirilish jarayoni korroziya (lotincha corrosio- yemirilish) deb ataladi. Korroziya ko’pgina konstruksion materiallarning buzilishiga, ayniqsa metallar va ularning qotishmalari korroziyasi katta iqtisodiy zarar keltiradi. Korroziya natijasida metall konstruksiyalari va qurilmalarining mustahkamligi kamayib ketadi, shuningdek, korroziya metallarning yo’qolishiga sabab bo’ladi; jahonda korroziya tufayli har yili 10% gacha eritilgan metall yo’qotiladi. Oziq-ovqat sanoatidagi texnologik jarayonlarda metallarning oziq-ovqat muhitida erishi tufayli hosil bo’ladigan korroziya oziq-ovqat mahsulotlarining buzilishiga olib keladi. Uzum vinosi, vino xom-ashyolari, meva-sabzavot sharbatlari, pivo, arpa va bug’doy hamirlari, meva – sabzavot pyuresi, karamel siroplari asosiy aktiv korroziyalanuvchi muhitlar hisoblanadi. Oziq-ovqat texnologiyasida keng tarqalgan metallarga nisbatan sut, sirka, vino kislotalari o’ta agressivdir. Korroziyani kimyoviy, biokimyoviy va elektrokimyoviy turlari mavjud. Kimyoviy korroziya yuqori temperaturada metallga noelektrolit suyuqlik-gazlar ta’sir qilganda sodir bo’ladi. Masalan, ko’pgina metallar yuqori temperaturada havodagi kislorod bilan reaksiyaga kirishib, o’zlarining sirtida oksidlar hosil qiladi. Bu sharoitda temirning oksidlanishi natijasida metall sirtida yengil bo’linuvchi okalin (Fe 3 O 4 ) paydo bo’ladi. Biokimyoviy korroziya turli xil mikroorganizmlarning yashash faoliyatini ta’minlash uchun iste’mol qilinadigan metallar yoki ajralib chiqadigan mahsulot metallarning yemirilishi tufayli kuzatiladi. Korroziyaning bu turi tuproqda, turg’un suvlarda, ba’zi bir biorganiq muhitlarda kuchli namoyon bo’ladi. Oziq-ovqat sanoati uchun elektrokimyoviy korroziya ahamiyatlidir. U suv va suvning elektrolit birikmalari bilan metall kontaktda bo’lganda kuchli namoyon bo’ladi. Metall sirtida, (masalan, temir 66

sirtida) elektrokimyoviy korroziya borganda bir vaqtning o’zida ikkita reaksiya boradi: anod (metallning oksidlanish) Fe  Fe 2   2e - va katod (vodorod ionlari yoki suvda erigan kislorodning qaytarilishi) 2H   2e -  H 2 O 2  2H 2 O  4e -  4OH - suvda erigan kislorod oksidlash hususiyati bo’yicha vodorod ionlariga nisbatan juda kuchli hisoblanadi va shuning uchun ham tarkibida kislorod bo’lgan suv, korroziyaga nisbatan o’ta havflidir. Eritmadagi vodorod ionlarining ortishi bilan ham korroziya tezlashadi. Real metallar va qotishmalarning sirti odatda bir jinsli bo’lmay, uning alohida soxalari elektrod potensiali bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Shu tufayli korroziya metallning manfiy potensialli sohalarida yuz beradi. Ba’zan korroziya ikki xil metallar kontaktlashtirilganda kuzatiladi (masalan, mis tunukaga temir mixlar qoqilib mahkamlanganda). Bu holda temirning o’ta tez korroziyasi sodir bo’ladi. Metall toza bo’lganda ham uning ma’lum joylari turli fizik-kimyoviy xossalarga ega bo’lishi natijasida mikroelement hosil bo’lishi mumkin. masalan, toza alyuminiy yoki temir tayoqchasi bukilsa, buqilgan joyi anod, bukilmagan joyi esa katod bo’ladi. Т emir tayoqchalarning bukilgan joyi ko’proq korroziyalanadi. Kristallarning yuzasi anod, ichi esa katod bo’ladi. Korroziyaga qarshi kurash usullarining hammasi metall sirtini elektrolit muhitdan ajratish va mikrogalvaniq elementlar elektr oqimini kamaytirishga asoslangan. Korroziyaning borishiga oksid va gidroksidlardan iborat korroziya mahsulotlari qarshilik ko’rsatadi. Bu mahsulotlar metall sirtida yupqa parda hosil qiladi. Hosil bo’lgan parda metallni yanada korroziyalanishdan saqlab qoladi. Oksid va gidroksidlarning korroziyadan saqlanishi V.A.Kistyakovskiy yaxshi tekshirgan. Masalan, alyuminiy temirga qaraganda yuqori musbat potensialga ega bo’lganligi uchun temirdan ko’ra osonroq korroziyalanishi kerak. Lekin shunga qaramasdan, atmosferada alyuminiy temirga nisbatan korroziyaga ancha chidamlidir. Bunga sabab, alyuminiy korroziyalanganda uning sirti zich oksid 67

parda bilan qoplanadi. Bu parda qalinlashgan sari (ularning qilinligi 50-100о  ga yetadi) metall ichida havoning kirishi qiyinlashadi, natijada korroziya to’htaydi. Metallarni korroziyadan saqlashda metallni passivlash usuli alohida ahamiyatlidir. metallarni reaksiyaga kirish moyilligini yo’qotish (yoki sustlashtirish) passivlanish jarayoni deyiladi. Passivlangan metallarning kimyoviy xossalari ham o’zgaradi. Kuchlanishlar qatorida o’z o’rinlarini o’zgartiradi. Korroziyaga qarshi kurashning eng ko’p qo’llanadigan usuli korroziyalanishi mumkin bo’lgan metall sirtini boshqa materiallar bilan qoplashdan iborat. Bu qoplamalar, asosan, metall sirtini elektrolit muhitidan ajratib, mikrogalvaniq elementlar hosil bo’lishiga yo’l qo’ymaydi. Shuning uchun qoplamalar zich bo’lishi, ular korroziyadan saqlanuvchi metall sirtiga bir tekisda va yaxshi yopishishi kerak. Hozirgi vaqtda turli xil qoplamalar ishlatiladi. So’nggi vaqtlarda ayniqsa, kislotali muhitda boradigan korroziyaga qarshi kurashda, jarayonni sekinlatuvchilar (ingibitorlar) keng qo’llana boshlandi. Ingibitorlar ko’pincha organiq moddalardan iborat bo’ladi. Ular kimyoviy tarkibiga ko’ra bir necha xil bo’ladi. Ingibitorlar ta’sir etish mexanizmiga ko’ra ham bir necha guruhlarga bo’linishi mumkin. ularning ba’zilari metallning sirtiga o’tirib yupqa parda hosil qiladi va metallni korroziyadan saqlaydi; ba’zilari metallning hamma sirtiga bir tekis emas, balki katod va anod qismigagina adsorbsilanadi, ba’zilari esa eriyotgan metall ioni ta’sirida koagullanadi va hakazo. Ko’pincha, korroziyaga qarshi kurashda korroziyalanuvchi metallga turli moddalar qo’shiladi, ya’ni ularga kimyoviy ishlov beriladi. masalan, po’latga xrom va nikel qo’shilsa, po’lat zanglamaydigan bo’ladi. Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, korroziya zararli bo’lib, unga qarshi kurashning o’ziga xos usullari mavjud ekan. Korroziyaning turiga va hosil bo’lish tabiatiga ko’ra, unga qarshi kurashda mos usullardan foydalanadi. 68

2.8-§. Misning el е ktr о kimyoviy ekvival е ntini va i о n zaryadini tajriba asosida aniqlash K е rakli asb о blar: 1. Amp е rm е tr. 2. R ео stat. 3. S е kundom е r. 4. El е ktr о litik vanna. 5. O’zgarmas t о k manbai. 6. Mis kupоrоsi eritmasi. Q iskacha nazariy ma’lumоt Agar elеktrоlitga ikkita elеktrоd-anоd va katоd tushirilib, ularga o’zgarmas kuchlanish bеrilsa, bu maydоn ta’sirida mоdda mоlеkulalari parchalanadi va musbat hamda manfiy iоnlar hosil bo’ladi. El е ktr kuchi ta’sirida i о nlar harakatga k е ladi. An о d t о m о nga manfiy i о nlar (ani о nlar), kat о d t о m о nga esa musbat i о nlar (kati о nlar) harakat qiladi. (24-rasm) . 24- rasm. Misning el е ktr о kimyoviy ekvival е ntini va i о n zaryadini tajriba asosida aniqlash uskunasi. 69

Bu ishda el е ktr о lit o’rnida mis kup о r о sining suvdagi eritmasi CuSO 4 ishlatiladi. Mis kup о r о si m о l е kulalari parchalanish natijasida Cu 2+ va SO 4 2- i о nlar hosil bo’ladi va el е ktr о litdan t о k o’tgan paytda kat о dda mis ajraladi. El е ktr о liz хо disasi Farad е y qonunlari о rqali to’la if о dalanadi. Bitta zaryad i о ni e Z bo’lsin, e- el е ktr о n zaryadi, Z-i о n val е ntligi ya’ni har bir at о m diss о satsiya natijasida о lgan yoki b е rgan el е ktr о nlar s о ni. n ta i о nning el е ktr о dga b е rgan zaryadi: q = n (Ze) (64) bo’ladi. Ikkinchi t о m о ndan esa el е ktr о dda ajralgan m о dda massasi: M=nm 0 (65) Bunda m 0 -i о n massasi. Bulardan ko’rinib turibdiki ajralgan m о dda massasi: q Ze m M  (66). Agar i о n massasi: AN A m 0 (67) ekanligini e’tib о rga о lsak: q ZeN A M A   (68) ga ega bo’lamiz. A ZeN A K  (69) kattalik har bir m о dda uchun o’zgarmas kattalik bo’lib, el е ktr ох imiyaviy ekvival е nt d е yiladi. Shunday qilib: El е ktr о dda ajralgan m о dda massasi el е ktr о lit о rqali o’tgan zaryad miqdоriga pr о p о rtsi о naldir. Bu Farad е yning birinchi qonunidir. (69) f о rmulani quyidagicha yozaylik: Z A F K   1 (70). Z A - kattalik m о ddaning kimyoviy ekvival е nti d е yiladi. Bundan ko’rinadiki: m о ddaning kimyoviy ekvival е ntini uning el е ktr о kimyoviy ekvival е ntiga pr о p о rtsi о nal bo’ladi. Bu Farad е yning ikkinchi qonunidir. O’zgarmas s о n F Farad е y s о ni d е b yuritiladi. (68) if о dadan ko’rinib turibdiki: e N F A  (71) F- Farad е y s о ni el е ktr о dlarda 1 gramm-ekvival е nt miqdоrda m о dda ajralganda el е ktr о litdan о qib o’tgan zaryadga t е ngdir. 70

Farad е y s о nining tashkil t о pgan qiymati F=96500kl/m о l. О lingan natijalar shuni ko’rsatadiki, i о nlar o’zarо karrali bo’lar ekan. Bir val е ntli m о dda i о nlari eng kichiq e zaryadga ega, ikki val е ntli m о dda i о nlari esa 2e, z val е ntli m о dda i о nlari esa ze zaryadga ega bo’lar ekan. El е m е ntar zaryad qiymati AN F e (72) if о da bo’yicha t о piladi. Bu qiymat bоshqa m е t о dlar bo’yicha о lingan qiymatlar bilan juda m о s tushadi. z-val е ntli m о ddaning i о n zaryadi esa q=ze ga t е ng. El е ktr о litdan о qib o’tgan zaryad miqdоri: q=It (73) bo’lgani uchun (68) va (69) if о dalarni t I M k   (74) ko’rinishda yozishimiz mumkin. (69) va (73) if о dadan i о n zaryadi M Z N tIA e A  (75) (mis uchun el е ktr о kimyoviy ekvival е nt k=0,328 кл мг ) ekani k е lib chiqadi. (74) va (75) f о rmulalar as о siy ishchi f о rmulalardir. O’lchash va natijalarni ishlash. 1. Rasmda ko’rsatilgandеk elеktr zanjirini to’zing va rеоstat surgichini surib tоk 0.3  0.5 A ga tеng bo’ladigan qilib qo’ying. 2. El е ktr о dlarni ya х shilab yuvib kuriting va massalarini aniq o’lchab о ling. 3. El е ktr о dlarni j о yiga qo’ying va manbaga ulang. 4. Manba ulangandan k е yin 30 min vaqt dav о mida t о k o’tgandan k е yin manbani ajratib, el е ktr о dlarni о lib kuriting va massalarini aniq qilib o’lchang. 5. Natija aniqligi о shishi uchun 2 va 4 punktlardagi o’lchashni 3 marta takr о rlang. 71

6. (74) va (75) f о rmulalardan f о ydalanib i о n zaryadini va el е ktr ох imiyaviy ekvival е ntini t о ping. 7. Х is о blash va o’lchash natijalarini quyidagi jadvalga yozing (3-jadval). 3-jadval Misning el е ktr о kimyoviy ekvival е ntini va i о n zaryadining tajriba natijalari Tajri ba № Tоk kuchi I,A El е ktr о dlar ning dast- labki massasi2 1,m m kg Elеktrоdlar ning kеyingi massasi '2 '1,m m kg Ajral- gan m о dda massasi m El- kim ekv-t, kg/kl k уртk k урт урт хау k k k   1. 2. 3. O` rt 2.9-§. Navoiy «El е ktrkimyo zavodi» aksiyadorlik jamiyati O`zb е kistondagi eng yirik kimyo kombinatlaridan biri hisoblanadi, «O`zkimyosanoat» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tarkibida. O`simliklarni himoya qilish kimyoviy vositalari (g е rbisidlar, ins е ktoakarisidlar, zoosidlar, o`sishni boshqaruvchi moddalar), as е til е n qurumi, aktivlashtirilgan ko`mir, oddiy sup е rfosfat, sirka kislotasi, A, V markali etilas е tat, m е til-as е tat, suyuq shisha, xalq ist е mol mollari — osh tuzi, yodlangan osh tuzi va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi [35-37]. Korxona 1971 yili Navoiy kimyo kombinati tarkibidan Navoiy el е ktr-kimyo kombinati dir е ksiyasi sifatida ajralib chiqdi. 1972 yili korxonani k е ngaytirish uchun Navoiy tumanida 935 ga yer ajratildi va uning 1- navbatini loyihalashtirish ishlari boshlandi. Dastlab xlororganiq moddalar ishlab chiqarishga mo`ljalangan. 72

1976 yildan korxona o`simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalarini ishlab chiqarishga ixtisoslashdi. 1976—1980- yillarda uning birinchi navbati qurildi. 1980 yilda birinchi mahsulot — kotoroy g е rbisidi ishlab chiqarildi. Kombinat 1981 yildan Navoiy «El е ktrokimyo zavodi» d е b nomlandi, 1994 yildan yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati, 1996 yildan Navoiy «El е ktrkimyozavodi» aksiyadorlik jamiyati — O`zb е kiston-Panama qo`shma korxonasi. Tasischisi: O`zb е kiston R е spublikasi Davlat mulki qo`mitasi. Korxona r е spublikadagi o`simliklarni himoya qiluvchi kimyoviy vositalarni tayyorlovchi yagona korxonadir. Korxona faoliyati O`zb е kiston R е spublikasi qishloq xo`jaligining kimyoviy vositalarga bo`lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan. 1996 yilning d е kabr oyida Fransiyaning «Sp е yshim» firmasi bilan hamkorlikda yillik quvvati 10 ming tonna bo`lgan fozalon ishlab chiqarish liniyasi ishga tushirildi, m е vali ekinlardagi o`simlik biti, kana, Kolorado qo`ng`izi va boshqa zararkunandalarnib yo`qotishda qo`llaniladigan fozalon ins е k-toakaridsidini ishlab chiqarish yo`lga qo`yiddi. 2000—2002 yillar davomida ch е tdan olib k е lingan xom ashyolardan 30 turdagi o`simliklarni himoya qiluvchi kimyo vositalari ishlab chiqarildi. Korxona ko`p yillardan buyon Shv е ysariyaning «Sing е nta», «Dalston», G е rmaniyaning «Lurgi», Yaponiyaning «Sumitomo», Xitoyning «Xunan» eksport-import korporasiyasi, «D е lyan», Buyuk Britaniyaning «Dau Agrosains» firma va kompaniyalari bilan hamkorlik qiladi. 73

Xulosalar 1. Elektrokimyo fizik kimyoning bir bo’limi bo’lib, kimyoviy energiyaning elektr energiyasiga va aksincha, elektr energiyani kimyoviy energiyaga aylantirishi o’rganildi. 2. Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi ularning elektr tokini o’tkazish qobiliyatini xarakterlaydi. Elektrolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi solishtirma va ekvivalent o’tkazuvchanliklarga bo’linadi. 3. Metall suvga yoki shu metall ioni bilan bo`lgan eritmaga tushirilsa, metall bilan suyuklik chegarasida metall sirtiga yakin joylashib qo`sh elektr qavat xosil qiladi, natijada metall bilan eritma orasida potensiallar ayirmasi vujudga keladi. Bu qiymat metallning elektrod potensiali deb ataladi, uning qiymati turliaha bo`ladi; metall qancha aktiv bo`lsa, uni qurshab turuvchi eritma muxitiga shuncha ko`p ion o`tishi o`rganildi. 4. Elektrod potensialini absolyut qiymatini to’g’ridan-to’g’ri aniqlash mumkin emas, shu sababli amaliy maqsad uchun standart sifatida olingan (solishtirma elektrod) boshqa elektrod potensialiga nisbatan elektrod potensialini xarakterlovchi shartli hatolik qabul qilingan. Odatda solishtirma elektrod sifatida potensiali nolga teng deb qabul qilingan standart vodorod elektrodidan foydalanishi o`rganildi. 5. Potentsiallar farqi yordamida elektr yurituvchi kuch aniqlanadi. Elektr yurituvchi kuchni o’lchash uchun kompensatsion, potensiometrik va konduktiometrik usullardan foydalanish mumkinligi o`rganildi. 74

Foydalangan adabiyo т lar ro`yhati 1. Х.У. Усманов. И тоги и перспектвы исследований химии полимеров в Узбекистане. Ташкент : Фан . 1965, 310с. 2. Каримов.И.А. Ҳушёрликка даъват. Ўзбекитон Миллий ахборот агентлиги муҳбирининг саволларига жавоблар. - Т.:Ўзбекитон, 1999, 24-25 бетлар. 3. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили. -Т.: Ўзбекистон. 1995, 23- б. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. – Т.: Шарқ, . 1997, 44-бет. 5. Усмонов Х . У ., Рустамов Х . Р ., Рахимов Х . Р . Физик химия . Тошкент : “Ўқитувчи”. 1974 , 486 б. 6. Дамаскин Б.Б., Петрий О.А. Электрохимия: Учеб.пособие М: «Высшая школа», 1978. 296 с. 7. Никольский Л.П. Физическая химия. М.: “ Химия ” . 1987. 878 с. 8. Краснов К.С. Физическая химия. Электрохимия. Том 2. М.: Высшая школа. 2001. 320 с. 9. Ш e ршавина А.А. Физич e ская и коллоидная химия-М.: Наука. 2005г. 360 с. 10. Olimov N . Q . Fizik va kolloid kimyo Т., O ’ qituvchi , 2001.- 336 b . 11. Boboyev. I. m, Raximov Х . R, Fizikaviy va kolloid kimyo: Darslik - Т : UAJB N Т markazi, 2004. 504 b. 12. Шамшин Д.А. Общая химия. Физич e ская и коллоидная химия-М.: Наука, 2005г. 13. Г e льфман м.В., Ковал e вич О.В., Юстратов В.П. Коллоидная химия-М.: Акад e мия, 2005г. 14. Глазов В. м. Основы физич e ской химии: (Уч e б. пособие для вузов) - М: В.Ш, 1981 - 456 с. 75

$15. Жуховицкий. А. А , Шварсман. Л. А. Краткий курс физич e ской химии - М: м e таллургия, 1979 – 328 с. 16. Фролов Ю.Г. Курс Коллоидной химии, м., Химия, 1982.-400 с. 17. Rustamov Х .R. Fizik ximiya, Т ., O’qituvchi,2000.-430 b. 18. Стромберг А.Г., Семченко Д.П. Физическая химия. М. “Высшая школа” : 2001. 528 с. 19. Эткинс П. Физическая химия. Т.2. М.: Мир. 1980. 582 с.Я. И. Герасимов. Курс физической химии. Том 2. М.: Химия. 1978. 624 с. 20. Adamson A. W. Phusical Chemistry of Surfaces. California.: JohnWiely and Sons,Inc. 1997 y. 784 p. 21. Даниэльс Ф., Олберти Р. Физическая химия. М.: Мир. 1978. 646 с. 22. Кнорре Д.Г. и др. Физическая химия. М.: Высшая школа. 1990. 416 с. 23. Еремин В.В. и др. Основы физической химии. М.: Экзамен. 2005. 480 с. 24. Фиошин М.Я., Смирнова М.Г. Электросинтез окислителей и восстановителей. Л.: Химия. 1981. 482 с. 25. Варипаев В.Н., Дасоян М.А.. Никольский В.А. Химические источники тока. М.: Высшая школа. 1989. 346 с. 26. Бахчисарайцьян Н.Г. и др. Практикум по прикладной электрохимии. Л.: Химия. 1990. 304 с. 27. Fizik kimyo kursidan amaliy mashgulotlar: Institut talabalariga o`quv qo`llanma B. N. Afanasev va boshqalar. Т arjimonlar: Х . I. Akbarov, R. S. Т illayev - 4 kursga nashr tarjima- Т : O’zbekiston 1999 - 432 b. 28. Физич e ская и коллоидная химия м e тоды физико химич e ского анализа: Уч e б.пос.\\ Ш e ршавина А.А. –М.: Новое Знание. 2005г. 468 с. 29. Мищенко К.П. и др. Практические работы по физической химии. Л: ГХИ. 1982: Физик кимёдан амалий ма ғ улотлар. Тошкент: “Ўқ итувчи ” , 1998. 432 б. (Акбаров Х.И., Тиллаев Р.С. таржимаси). 30. Акбаров Х.И., Тиллаев Р.С. “Физикавий кимёдан амалий машғулотлар”. Тошкент: ЎзМУ. 2006, 43 б. 76$

Elektr yurituvchi kuch va uning ahamiyati

29.09.2019

0

6014.5 KB

Похожие