Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари - Экономика - Дипломные работы

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

865.1962890625 KB

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш хусусиятлари 5230900 – “Бухгалтерия ҳисоби” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

Кириш I боб. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнини ҳисобга олишнинг назарий асослари 1.1. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобининг ташкил этилиши хусусиятлари 1.2. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнини бошқарув ҳисобида акс эттириш хусусиятлари II боб. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришни ҳисобга олишни ташкил қилиш 2.1. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларининг дастлабки ва йиғма ҳисоби 2.2. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларни ҳисобга олиш ва уни такомиллаштириш 2.3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида умумишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби ва уни такомиллаштириш III боб. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар аудитини ташкил қилиш ва такомиллаштириш 3.1. Корхонада ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари аудитининг мақсад, вазифалари ва манбалари 3.2. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари аудитини ўтказиш ва уни такомиллаштириш ХУЛОСА 2

Кириш Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришганлиги туфайли иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш, бозор иқтисодиётининг ҳуқуқий асосларини яратиш, демократик давлат қуриш ва уни ривожлантиришнинг шарт- шароитлари яратилди. Ривожланган давлатларнинг бошқариш усуллари ва шаклларининг Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига тадбиқ этилиши барча корхоналарга тааллуқлидир. Бу жараён, айниқса, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида муҳим аҳамият касб этиши лозим. Бу ҳақда Президент И.Каримов шундай дейди: «Биз жорий этган бундай механизм банкрот корхоналарда ишлаб чиқариш фаолиятини қайта тиклаш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш учун банклар томонидан қўшимча инвестиция киритиш, ана шундай корхоналарни молиявий соғломлаштириш, янги турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва замонавий бошқарув усулларини татбиқ этиш, шунингдек, иш ўринларини қайта тиклаш ва янги иш ўринларини яратишни кўзда тутади». 1 Дарҳақиқат, бошқарув жараёни хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини тўғри белгилаш, истиқбол йўналишларини оқилона ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади. Бошқариш жараёнининг самарадорлигини оширишда ва уни ишончли ахборотлар билан таъминлашда бухгалтерия ҳисоби ва аудит алоҳида ўрин тутади. Янгича хўжалик юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби ва аудит олдига бозор иқтисодиётига хос талабларни қўяди. Хўжалик юритувчи субъектнинг ҳисоб сиёсати бозор талабларига мос бўлиши керак. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда бухгалтерия ҳисобини ислоҳ қилишга алоҳида эътибор берилмоқда, унинг усул ва шакллари халқаро стандартларга мослаштирилмоқда. Республикамизнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши ва турли халқаро ташкилотларга аъзо бўлиши бухгалтерия ҳисоби ва аудитнинг жаҳон талаблари асосида юритилишини тақозо қилмоқда. Турли мулкчилик шаклларидаги корхоналар эркин рақобат асосида самарали фаолият кўрсатиб, мамлакат иқтисодиётининг ривожланишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиши керак. Бу эса корхоналарда мавжуд ишлаб чиқариш ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланишни тақозо этади ҳамда бухгалтерия ҳисоби ва аудитнинг олдига янгича вазифаларни қўяди. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобини давр талаби асосида ташкил этиш, маҳсулот таннархини тўғри аниқлаш, ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини янада такомиллаштириш бозор иқтисодиётининг муҳим талабларидандир. Бугунги кунда бозор иқтисодиёти талабларига мос келадиган ҳамда тармоққа хос бўлган ташкилий, иқтисодий ва технологик хусусиятларини эътиборга олган ҳолда ҳисоб ва аудитни ташкил этиш муҳим вазифалардан биридир. Иқтисодий ислoҳотлар бошланган даврдан буён ўтган вақт давомида республикамизда иқтисодий ислоҳотлар янги босқичга кўтарилди. Бу эса, ўз навбатида, иқтисодий, шу жумладан харажатлар ҳисоби ва аудит соҳасида ҳам бир қанча ўзгаришларни амалга оширишни талаб этади. Шунингдек, ўрта ва кичик бизнесни ривожлантириш орқали хусусийлаштириш жараёнини тезлаштириш, миллий ишлаб чиқаришни шакллантириш ва ривожлантириш, шу билан бирга ишлаб чиқариш харажатларини ва маҳсулот таннархини камайтириш, унинг аудитини ташкил этиш вазифалари белгиланган. 1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. -Т.: «Ўзбекистон», 2011. 10 б. 3

Ушбу малакавий ишнинг мақсади қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар ҳисоби ва аудитининг ҳозирги ҳолатини ўрганиб чиқиб, камчиликларини ёритган ҳолда уни такомиллаштириш бўйича тегишли хулоса ва таклифлар бериш ҳисобланади. Ушбу битирув малакавий ишда Ўзбекистон Республикасидаги қишлоқ хўжалигидаги корхоналар фаолиятининг ижобий ютуқлари, мавжуд муаммолари ва уларни бартараф этиш йўллари ҳамда такомиллаштириш масалалари кўриб чиқилган. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларининг таркиби, уларни бухгалтерия ҳисобида юритиш ва тармоқда маҳсулот таннархини аниқлашни такомиллаштириш, ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи аудитини ташкил қилишда бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари талабларига мос келадиган усулларини ҳамда ташкилий тамойилларини қўллаш масалаларига эътибор қаратилган. Шунингдек, корхоналар фаолиятида ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ва аудитини ташкил этишнинг услубий асосларини ривожлантириш бўйича айрим таклиф ва мулоҳазалар берилган. Битирув малакавий ишда Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари, Президент И.А.Каримов асарлари, «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом» ва бошқа қонуний-меъёрий ҳужжатлардан кенг фойдаланилди. Битирув малакавий иш кириш қисми, учта боб, таклиф ва хулосалар қисми ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 4

I боб. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнини ҳисобга олишнинг назарий асослари 1.1. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида бухгалтерия ҳисобининг ташкил этилиши хусусиятлари Ўзбекистон Республикасида аҳолининг асосий қисми ҳам, иқтисодий салоҳиятимизнинг катта улуши ҳам қишлоқ хўжалигига тўғри келади. Шу сабабли бизнинг жамиятимизда янгиланиш, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги соҳасидан бошланиши зарур. Шу мақсадда аграр муносабатларни иқтисодий ислоҳ қилишнинг ҳуқуқий асослари барпо этилди, натижада кўп мулкчиликка асосланган хўжалик юритувчи субъектлар сони кўпайди. Президентимиз И.Каримовнинг ташаббуси билан юртимизда 2009 йилнинг «Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили» деб эьлон қилиниши, шу муносабат билан қабул қилинган Давлат дастурининг амалга оширилиши қишлоқларимиз қиёфасини замонавий архитектура ва саноат асосида тубдан ўзгартириш ва янгилаш, уй-жой, ижтимоий ва коммунал объектлар, коммуникацияларни барпо этиш бўйича узоқ муддатга мўлжалланган аниқ мақсадли ишларимизнинг бошланиши бўлди. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар жараёнида қишлoқ аҳолисининг турмуш дaрaжaсини юксaлтиришгa, қишлoқлaримиз қиёфaсини ўзгaртиришгa, жаҳон андозаларига мос келувчи замонавий архитектура ва дизайн асосда барпо этиладиган, барча қулайликлар ва коммуникация тизимларига эга бўлган шинам уй-жойлар барпо этишга, ижтимoий сoҳa вa ишлaб чиқaриш инфрaтузилмaсини ривoжлaнтиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Маълумотларга кўра, бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг 13,4 млн. нафари ёки 48,4 фоиз қисми қишлоқда, 14,3 млн. нафари ёки 51,6 фоиз қисми шаҳарда истиқомат қилади. Шундай экан, қишлоқда яшаётган аҳоли учун муносиб турмуш шароитларини яратиш миллионлаб ватандошларимизнинг фаровонлигини юксалтиришга, уларда эртанги кунга бўлган ишонч ва ҳаётдан қониқиш ҳисларини шакллантиришга хизмат қилади. Қишлоқда уй-жой қуриш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришни жадаллаштириш дастурининг 2010 йилнинг муҳим устувор йўналишлари қаторига киритилишига тўлиқ асос бор. Юртимизда 2009 йилнинг Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили деб эьлон қилиниши, шу муносабат билан қабул қилинган Давлат дастурининг амалга оширилиши қишлоқларимиз қиёфасини замонавий архитектура ва саноат асосида тубдан ўзгартириш ва янгилаш, уй-жой, ижтимоий ва коммунал объектлар, коммуникацияларни барпо этиш бўйича узоқ муддатга мўлжалланган аниқ мақсадли ишларимизнинг бошланиши бўлди. Буларнинг барчаси қишлоқ аҳолиси турмуш даражасини тубдан ошириш ва шаҳар шароитига яқинлаштиришга хизмат қилади. 1 Мамлакатимиз aгрoсaнoaт мaжмуидa oлиб бoрилaётгaн ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш, қишлoқ aҳoлисининг ҳaёт дaрaжaси, ижтимoий-сиёсий вa мaдaний сaвиясини oшириш мустaқилликнинг биринчи йиллaридaн бoшлaб эътибoримиз мaркaзидa бўлиб кeлaётгaн устувoр мaсaлa ҳисобланади. Шунга кўра, 2009 йил юртимиздa «Қишлoқ тaрaққиёти вa фaрoвoнлиги йили» дeб нoмланиб, бу борада мaxсус дaвлaт дaстури қaбул қилингaн эди. Президентимиз И.Каримов 2009 йилнинг 5 декабридаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 17 1 И.Каримов «Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир» номли маърузаларини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Ўзбекистон. - 2010 5

йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузасида мазкур дастур доирасида амалга оширилган ишлар ва эришилган натижалар тўғрисида батафсил тўхтаб ўтди. Маълумки, «Қишлoқ тaрaққиёти вa фaрoвoнлиги йили» Давлат дастури 105 та бандни ўз ичига олувчи 9 та бўлимдан иборат (2.6.1-жадвал). 2.6.1-жадвал. «Қишлoқ тaрaққиёти вa фaрoвoнлиги йили» Дaвлaт дaстурининг асосий йўналишлари Бўлим-лар Дастурнинг асосий йўналишлари I Қишлоқда яшовчиларнинг манфаатларини янада тўлиқроқ таъминлаш учун қонунчилик ва меъёрий-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш II Қишлоқда уй-жой ва ижтимоий соҳа объектларини қуришни лойиҳалаштириш, қишлоқ аҳоли пунктларини архитектуравий режалаштиришни ташкил қилиш тизимини тубдан такомиллаштириш III Қишлоқ жойларда ижтимоий ва ишлаб чиқариш инфратузилмани ривожлантириш асосида қишлоқда турмуш сифатини ошириш IV Маҳаллий қурилиш материалларини ишлаб чиқаришни кенгайтириш, маҳаллий материаллардан йиғма конструкциялардан фойдаланган ҳолда қишлоқда индустриал ва йиғма технологияга қурилишини жорий қилиш V Электр энергияси билан таъминловчи мавжуд корхоналарни реконструкция қилиш ва янгиларини қуриш ҳисобидан қишлоқни кафолатланган электр энергияси билан тўхтовсиз таъминлаш учун шароитлар яратиш VI Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич чуқурлаштириш, фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, имтиёзлар бериш, қишлоқда шаклланадиган янги мулкий муносабатларни, ўрта табақа–мулкдорларнинг, тадбиркорларнинг ва ишбилармонларнинг манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш VII Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича 2008-2012 йилларга мўлжалланган ва тасдиқланган Давлат Дастури асосида ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича мақсадли комплекс чора-тадбирларини амалга ошириш орқали тупроқнинг унумдорлигини тубдан ошириш VIII Қишлоқда замонавий техника ва технология билан жиҳозланган саноат ишлаб чиқаришни, сабзавот ва чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлайдиган ихчам корхоналарни қуриш ва яратишни жадал ривожлантириш; сервис ва хизмат кўрсатиш соҳасини янги сифат даражасига кўтариш асосида қишлоқ аҳолисини, аввало ёшларни иш билан таъминлаш, фуқароларнинг даромадларини ва турмуш даражасини ошириш IX Фуқароларнинг соғлигини ҳимоя қилишни яхшилаш, аҳолининг тиббий маданиятини ошириш, қишлоқда маориф тизимининг сифатини янада яхшилаш, янги поғонага кўтариш, қишлоқ жойларда мактаб ва касб-ҳунар коллежларининг моддий-техника базасини мутаҳкамлаш Дастурнинг юқорида келтирилган асосий йўналишларидан кўринадики, унинг мaънoмoҳияти, энг муҳим йўнaлишлaри вa мoлиявий мaнбaлaри нaфaқaт 2009 йил учун, бaлки ўртa вa узoқ муддaтли истиқбoл учун бeлгилaб берилган. Дaстурни aмaлгa oшириш тўғрисидa гaпиргaндa, aввaлaмбoр, қишлoқ aҳлининг мaнфaaтлaрини янaдa тўлиқ тaъминлaш, улaрнинг ҳуқуқлaрини ҳимoя қилишгa қaрaтилгaн нoрмaтив-ҳуқуқий бaзaни тaкoмиллaштириш мaсaлaлaригa aлoҳидa эътибoр бeрилгaнини қaйд этиш лoзим. Хусусан, 2009 йилнинг 24 ноябрида Олий Мажлис 6

Қонунчилик Палатаси томонидан Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ ва сув хўжалигидаги иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунчилик ҳужжатларига ўзгариш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Қишлoқ xўжaлигидaги ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш, сoҳaнинг мoддий-тexник бaзaсини мустaҳкaмлaш, энг муҳими, қишлoқ xўжaлиги иқтисoдиётини юксaлтириш, юртимизни oбoд этиш йўлидa тoбoрa ҳaл қилувчи кучгa aйлaниб бoрaётгaн фeрмeрлик ҳaрaкaтининг сaмaрaсини янaдa oшириш мaқсaдидa йирик кўламдаги ишлaр амалга оширилмоқда. Айниқса, «Қишлoқ тaрaққиёти вa фaрoвoнлиги йили» дaстури дoирaсидa eрнинг унумдoрлигини oшириш, унинг мeлиoрaтив ҳoлaтини яxшилaш бўйичa ҳaм сaлмoқли нaтижaлaргa эришилди. Жумладан, дастур доирасида 10 минг килoмeтрдaн oртиқ зoвурлaр, сaлкaм 1000 килoмeтрлик дрeнaж тaрмoқлaрини тaъмирлaш вa тиклaш ишлaри бaжaрилди, 250 та дрeнаж қудуқлар, 15 та мелиорация насoс станциялари ва иншooтлари қурилди ҳамда кўплaб сув иншooтлaри рeкoнструкция қилинди, 50 килoмeтр узунликдaги янги кaнaллaр вa бoшқa oбъeктлaр қурилиши якунигa eткaзилди. Ўтган йили ерларнинг мeлиoратив ҳoлатини яxшилашга қаратилган лoйиҳаларни амалга oшириш учун 130 миллиард сўм маблағ йўналтирилди. Натижада 240 минг гeктардан oртиқ суғoриладиган ерларнинг мeлиoратив ҳoлати яxшиланди ва бу қишлoқ xўжалик экинлари ҳoсилдoрлигини, фeрмeр xўжаликларининг дарoмадини oшириш имкoнини бeради. Шуни тaъкидлaш кeрaкки, мaмлaкaтимиздa ушбу йўнaлишдaги улкaн лoйиҳaлaрни aмaлгa oширишдa Oсиё тaрaққиёт бaнки вa Жaҳoн бaнки, Ислoм тaрaққиёт бaнки, Xитoй Xaлқ Рeспубликaси, Жaнубий Кoрeя вa бир қaтoр aрaб мaмлaкaтлaрининг мoлия институтлaри тoмoнидaн aжрaтилгaн сaрмoялaр кaттa ҳиссa бўлиб қўшилди. «Қишлoқ тaрaққиёти вa фaрoвoнлиги йили» дaстури ўз кўлaми, aҳaмияти вa мoҳияти билaн бугунги кунимиз вa эртaнги кeлaжaгимизнинг нaфaқaт мoддий тoмoнлaрини, aйни пaйтдa, мaдaний вa мaънaвий сaвиямизни oшириш, муxтaсaр aйтгaндa, бутун ҳaётимизни юксaлтиришгa қaрaтилгaн бўлиб, ҳeч шубҳaсиз, мaмлaкaтимиз тaриxидa мунoсиб ўрин эгaллaши муқaррaр. Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг аҳоли фаровонлигини таъминлашнинг асосий йўналиши бўлган халқ истеъмоли товарларини ишлаб чиқаришга катта аҳамият берилди. Мамлакатимизда корхона фаолиятининг барча босқичларида бухгалтерлик ахборотига нисбатан холислик, ўз вақтидалик ва аниқлик каби талаблар анъанавий тарзда қўйиб келинган. Бироқ бошқарувнинг такомиллашуви, бозор иқтисодининг тикланишидаги ҳозирги босқичда фақат шу талабларнинг қўйилиши етарли эмасга ўхшайди. Ҳозирги шароитларда олинган ахборот олий сифатли ва самарадор, ахборотдан ҳам ички, ҳам ташқи фойдаланувчилар талабини қондирадиган бўлиши керак. Бу шуни англатадики, бухгалтерлик ахбороти кўрсаткичларнинг энг кам миқдоридан иборат бўлиши, аммо бошқарув иерархиясининг турли даражаларидаги унинг фойдаланувчиларидан энг кўп миқдорини қондириши лозим. Тақдим этиладиган ахборот зарур, муҳим ва мақсадга мувофиқ бўлиши, ортиқча кўрсаткичларни истисно этиши лозим. Бундан ташқари, бухгалтерлик ахбороти энг кам миқдорда меҳнат ва вақт сарф қилган ҳолда шакллантирилиши зарур. Юқорида қайд этилганларни умумлаштирган ҳолда айтиш мумкинки, ҳисоб ахбороти бухгалтерлик ҳисобининг ўзи учунгина шакллантирилиши керак эмас, балки унинг ички ва ташқи фойдаланувчиларига фойдали бўлиши, тахминлаш, режалаштириш, 7

меъёрлаштириш, таҳлил ва назорат жараёнларини амалга ошириш, яъни самарали бошқарув қарорлари қабул қилишнинг муҳим воситаси бўлиши учун зарурий асос бўлиши керак. Шу нарса равшанки, юқорида санаб ўтилган барча талабларни қондириш учун ахборотни тўплаш, ишлов бериш ва акс эттиришнинг турли усулларидан фойдаланиш зарур. Иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда бу муаммо бухгалтерлик ҳисоби бутун тизимини икки кичик тизим: молиявий ва бошқарув тизимига бўлиш шарофати билан ҳал этилган. Бошқарув ҳисоби эса корхонани бошқаришнинг ички вазифаларини ҳал этишга мўлжалланган бўлиб, унинг «ноу-хау» ҳисобланади. Молиявий ҳисобдан фарқли ўлароқ бошқарув ҳисоби субъектив (хусусий) ва конфеденциал (сирли)дир, бироқ айнан у бошқарув қарорлари қабул қилишни таъминлашда асосий юкни зиммасига олади ва юксак даромадаги мутахассислар билан шуғулланадилар. Корхоналарда кўпгина бухгалтерлар анъанавий бухгалтерлик ҳисоби билан шуғулланадилар. Кўпгина корхоналарда бошқарув ҳисоби олиб борилмайди ёки жуда заиф ривожланган. Кўпгина унсурлари бизнинг анъанавий бухгалтерлик ва оператив ҳисобимизга, иқтисодий таҳлилимизга киради. Шу билан бирга ҳисоб амалиёти ҳали маркетинг имкониятларидан фойдаланган эмас, унда ҳақиқий харажатларнинг таҳминийлардан оғишлари аниқланмайди, шунингдек бўлажак рубль каби категориялардан фойдаланилмайди ва ҳ.к. Маълумки, у ёки у ҳодиса моҳиятини тушуниш учун тарихда тикланиш ва ривожланиш, шунингдек сабаб-оқибат муносабатларини аниқлашни кўриб чиқиш зарур. Бошқарув ҳисобининг тикланиши ва шаклланишини калькуляцион ва ишлаб чиқариш ҳисобларини ривожланиши тарихидан айри ҳолда тўғри тушуниш мумкин эмас. XIX-XX асрлар мобайнида калькуляцион ҳисоб янада ривожланди. Илмий техника тараққиёти асосида ишлаб чиқариш концентрацияси билан баравар меҳнатнинг бундан кейинги тақсимланиши ва ихтисослашиш жараёни содир берди. Янги ташкилий ва техник ечимлар пайдо бўлди: ишлаб чиқаришнинг узлуксиз ишлаши, буюмларни конвейер усулида йиғиш, ишлов беришнинг автоматик линияси. Қисқа вақт ичида бозорга шу қадар кўп товарлар ишлаб чиқарилдики, улар тўловга қобиятли бўлган талабни тўла қондирар эди. Ишлаб чиқаришни бошқариш хийла мураккаблашди, маҳсулотни сотиш, айланма маблағлар етишмовчилиги ва заёмли капитални жалб этиш билан боғлиқ муаммолар пайдо бўлди. Ўз навбатида солиқ идоралари, акционерлар, кредиторлар, профессорлар ва бошқа манфаатдор шахслар ишбилармонларда уларнинг молиявий ва ишлаб чиқариш- тижорат фаолияти тўғрисида кўпроқ ахборот беришларини талаб қила бошлашди. Шу билан бир вақтда, калькуляцион ҳисобнинг камчиликлари аниқланди, бу ахборотсиз тезкор қарорлар қабул қилиш имкони кўплигидан далолат буради. Мана шу шароитларда фойда олиш бошқарув иши самарадорлигига, ишлаб чиқаришни аниқ ташкил этишга ва бойликлар тежалишининг тартибли сиёсатини ўтказишга кўпроқ боғлиқ бўлиб қолди, ўз навбатида корхонада бухгалтерлик ҳисоби бутун тизимини қайта кўришни талаб этди. Бухгалтерлик ҳисобининг рақобатли иқтисодиёт шартларига мувофиқлиги зарурияти, ахборотни янада кўпроқ ташқи фойдаланувчиларга тақдим этиш, шунингдек тижорат сирининг сақланишини таъминлаш корхонанинг илгариги ягона бухгалтериясини икки мустақил қисмга – молиявий ва калькуляция ҳисобига бўлинишини шарт қилиб қўйди. Калькуляцион бухгалтерия ўз вазифаларига эга бўла бошлади, улар ишлаб чиқаришни самарали бошқаришга ҳамкорлик қилишга ёрдам берарди, яъни бошқарув жараёнини тезкортаҳлилий ахборот билан таъминлашга, бўлинмалар барча ишлаб чиқариш тузилмаларини, уларнинг харажатлари ва даражаларини назоратда сақлашга имкон туғдирарди. 8

Асримизнинг 40-йиллари охирида АҚШ ва §арбий Европанинг айрим мамлакатларида “ишлаб чиқариш ҳисоби” атамаси аста-секин “бошқарув ҳисоби” атамасига алмашина бошлади. Бу даврда бухгалтерлик ҳисоби бошқарув сиёсати шаклланиши ва ижро этилишида фаол иштирок эта бошлади, бухгалтер эса тахминлашга, режалаштиришга, қарорлар қабул қилиш ва корхона бошқарув хизматларини ахборот билан таъминлаш устидан назорат ўрнатишга эътибор қила бошлади, яъни унда бошқарув ва хўжалик қарорлари қабул қилиш соҳасида қўшимча функциялар пайдо бўлди. Бошқарув ҳисоби тикланиши ва ривожланиши йўлида мавжуд бухгалтерия базасида икки мустақил ҳисоб режаси – молиявий ва бошқарув ҳисобини қўллаш амалий қадам бўлиб қолди. Бундай бўлиниш сезиларли тарзда Европа мамлакатларининг ягона миллий режалари шаклланишига таъсир қила бошлади. Гап шундаки, иккинчи жаҳон урушига қадар Европа мамлакатларида (Франция, Германия ва ҳ.к.) бухгалтерлик ҳисоби ягона ҳисоб режаси бўйича олиб борилди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин эса Европа иқтисодий ҳаётида америка капитали ҳал қилувчи аҳамият касб этди, шу билан бирга бухгалтерлик ҳисобининг шаклланишига инглизамерика ёндошувчи расм бўлди. Чунки бошқарув ҳисобида таҳминлаш ва режалаштириш функциялари таркибий функциялардан бўлиб қолди, уларнинг ягона бухгалтерияда қўлланиши эса корхонанинг тижорат сирлари бузилишига олиб келди. Шу боис Европа миллий ҳисоб режаларининг бундан кейинги ривожланиши уларнинг молиявий ҳисобот тузиш имкониятига мувофиқлашуви йўлидан борди ва кўпчилик ҳолларда молиявий ҳисоб доиралари билан чегаралана бошлади. Бошқарув ҳисобининг бухгалтерлик ҳисоби мустақил тури сифатида расман тан олиниши 1972 йилда содир бўлди. Бу пайтда бухгалтерларнинг америка ассоциацияси томонидан бошқарув ҳисоби бўйича битирувчиларга бухгалтер-таҳлилчи малакаси бериш билан диплом олиш дастури ишлаб чиқилган эди. Бинобарин, мустақил ўқув фани сифатида бошқарув ҳисоби олий ўқув юртларининг ўқув режасига киритилган эди. Шуни таъкидлаш жоизки, бошқарув ҳисобининг пайдо бўлиши атамалар алмашинишигина бўлиб қолмаганди, балки янги ҳодиса бўлиб, у ишлаб чиқариш ҳисоби доирасида ривожланиб борди ва катта ташкилий ва услубиёт қайта қурилишини талаб этиб чиқди. Шундай қилиб, юқорида кўрсатилган таърифлар умумлаштирилган ҳолда шундай хулоса чиқариш мумкинки, бошқарув ҳисоби - бу ички хўжалик ҳисобининг ўтмиш, хозир ва келгуси замон нуқтаи назаридан корхона ва унинг тузилмавий бўлинмалари харажатлари ва натижалари тўғрисидаги ахборотни яхлит ҳолга келтирилган тақдимидир. Бошқарув ҳисоби моҳиятини ҳар томонлама ва тўлиқ тушиниш учун молиявий, бошқарув ва ишлаб чиқариш ҳисобларининг ўзаро ҳамкорлиги ва муносабати ҳақидаги масалани эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Бошқарув ва молиявий ҳисоб ўртасида, назаримизда, кўп умумийлик бор, чунки уларнинг иккаласи ҳам корхона ҳисоб тизими ахборотидан фойдаланади. Ушбу тизими бўлимларидан бири ҳам молиявий, ҳам бошқарув ҳисобида зарур харажатлар ва даромадлар ҳисоби ҳисобланади. Молиявий ҳисобнинг қабул қилинган тамойиллари бошқарув ҳисобида ҳам амал қилиши мумкин, чунки корхона раҳбарлари ўз фаолиятларида мутлақо текширилмаган, хусусий баҳолар ва фикрларга таяниб иш қилишлари мумкин эмас. Бундан ташқари, ҳар иккала кичик тизим ахборотидан зарурий бошқарув қарорлари қабул қилиш учун фойдаланадилар. Ишлаб чиқариш ҳисоби биринчи кунда ишлаб чиқариш чиқимлари ва кўрсатма даромадини кузатиш ва ишлаб чиқариш фаолияти рентабеллигини оширишни эҳтимол тутилган имкониятларни аниқлаш керак. У корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ барча жавобларни батафсил ва аниқ акс эттирмоғи даркор. 9

Назаримизда, замонавий ишлаб чиқариш ҳисобини асосий боблари қуйидагича бўлиши керак. 1-чизма. Замонавий ишлаб чиқариш ҳисобининг асосий боблари Тўлдириш бўйича харажатлар ва даромадлар ҳисоби шуни кўрсатиш кераки, ҳисобот даврида маҳсулот (ишчи ва хизматчилар) ишлаб чиқариш харажатида корхонада харажатларни қиймат гуруҳлари изига келди ва булар (ишчи ва хизматчилар)ни сотиш жараёнида улар қандай уқдириб олинган. Жавобларни идроклари бўйича харажатлар ва даромадлар ҳисоби жавобгарликнинг ҳар бир маркази мавқесидаги натижаларини англаш учун корхона айрим бўлинмалари (жавобгарлик марказлари) ўртасида уларнинг аниқ тақсимланишига туғдириш керак. Ниҳоят, уларни элтувчилар бўйича харажатлар ва даромадлар ҳисоби ишлаб чиқариш олинган маҳсулотлар (ишлар, ҳизматлар) хар бир турини режалаштишришни аниқлаш керак. Шундай қилиб, фақат ишлаб чиқариш ҳисоби орасида маҳсулот берилиш қиймати ва рентабеллигини ҳисоблаб чиқишга мувофиқ бўлинади ва корхона ишлаб чиқариш фаолиятини самарадорлигини оширишнинг яширин заҳиралари аниқланган. Ўз таркибига кўра бошқарув ҳисоби ишлаб чиқариш ҳисобига қараганда шубҳасиз миқдор, чунки бошқариш функцияси орқали у ишлаб чиқариш ҳисобига ташкилот харажатлари ва даромадлари билан ички хўжалик ҳисобининг яхлитланган тизимига айлантиради. Замонавий шароитларда бошқарув ҳисоби ўз функцияси орқали корхона ички фаолияти, унинг стратегияси ва тактикаси билан бошқарувнинг асосий ахборот пойдевори сифатида намоён бўлади. Унинг асосий маъноси, назаримизда, бу тезкор ва тахминлаш бошқарув қарорлари қабул қилиш учун ахборот ишлаб чиқишдир. Бошқарув ҳисоби тактикаси қуйидагиларидан иборат: ташкил этиш, ҳисоб, назорат, далиллаш, аввал қабул қилинган қарорларни таҳлил қилиш ва мослаштириш, шунингдек унинг ижроси учун жавобгарлик. Бошқарув ҳисобининг стратегияси узоқ вақтгача корхона тарақиётини белгиловчи таҳлил, таҳминлаш режалаштириш ва бошқарув қуролини мувофиқлаштириш тизимини ўзида намоён этади. Бир-бирига яқинлашув (интеграция)да ҳал қилувчи нуқта харажатлар ва даромадларини таққослаш бўлгани учун бошқарув ҳисоби учун энг муҳими харажатларни бошқариш, даромадларни бошқариш, ҳам даромадларга таъсир қилиш орқали натижалар билан бошқариш бўлиб қолади. Бошқаришнинг бутун силсиласи давомида бутун ташкилот ва унинг олдида тузилмавий бўлинмаларини ташкил этишни ишлаб чиқиш ва ташкилот фаолияти бошқарув ҳисобининг мазмуни ҳисобланади. 10 Турлари б ў йича харажатлар в а даромадлар ҳ исоби Маъсулият марказлари б ў йича ҳ исоблар ва даромадлар ҳ исоби Уларни элтувчи харажатлар ва даромадлар ҳ исоби Замонавий ишлаб чи қ ариш ҳ исобини асосий боблари

Мутлақо молиявий маъно касб этувчи хўжалик операциялари (қимматбаҳо қоғозлар билан қилинадиган операциялари, ижара ва лизинг операциялари ва ҳ.к.) бошқарув ҳисоби мазмуни доирасидан чиқиб кетади. Мавзунинг моҳияти унинг объектлари билан очилади. Аввал айтиб ўтилганидек, ташкилот ва унинг алоҳида тузилмавий бўлинмалари жавобгарлик марказлари трансферт (қиймати ўргартирилган) нархлардан фойдаланишни кўзда тутувчи ички нарх-наволар, бюджетлаштириш ва ички ҳисобот тизимининг харажатлари (жорий ва ялпи) ва даромадлари бошқарув ҳисобининг объектлари (манбалари) ҳисобланади. Бошқарув ҳисоби объектлари бошқарув ҳисоби услубининг асосини ташкил этувчи йўллар ва усуллар мажмуи орқали акс этирилади. Бошқарув ҳисобида хужжатлаштириш ва инвентаризация, баҳолаш ва калькуляция, ҳисоблар ва иккиламчи қайд, балансли умумлашма ва ҳисобот каби молиявий ҳисоб услубининг барча унсурларидан фойдаланилади. Бундан ташқари, бошқарув ҳисобида иқтисодий таҳлил, иқтисодий математик ва статистик услублар ва ҳ.к. усуллари кенг қўлланилади. Бошқарув ҳисоби тизими кўплаб амаллардан ташкил топади, улар бошқарув мақсадларига боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Шундай бўлсада, улар муайян тамойилларга жавоб бериши керак. Бошқарув ҳисобида мақбул тамойилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: ташкилот фаолиятининг узлуксизлигини; режалаштириш ва ҳисоб учун ўлчовларнинг ягона бирлигидан фойдаланиш; ташкилот бўлинмалари фаролияти натижаларини баҳолаш; бошқариш мақсадларида бирламчи ва оралиқ ахборотдан қайта-қайта фойдаланиш ва ворислик; бошқарув даражалари ўртасидаги коммуникацион алоқалар асосида ички ҳисобот кўрсаткичларини шакллантириш; бошқаришнинг бюджет (смета) услубини қўллаш; ҳисоб обеъктлари ҳақида ҳал қилувчи аҳборотни таъминловчи тўлақонлилик ва таҳлилик; ташкилотларни ҳисоб сиёсати белгилаган ишлаб чиқариш ва тижорат силсилаларини акс эттирувчи даврийлик. Албатта, бошқарув ҳисобини иқтисодиёти учун қандайдир янгилик сифатида қабул қилиш хато бўлар эди. Совет ҳокимиятининг бошланғич пайтларида бухгалтерлик хизматларининг функциялари хийла кенг эди. Ўша давр бухгалтерлари асосий ишчи билан бир вақтда ҳам ҳисоб, ҳам режа-таҳлили ишлари билан шуғулланади. Тижорат сирини бекор қилиши ва хўжаликнинг социалистик тизими ривожланиши, моҳиятан, бухгалтерни хўжалик фаолиятида содир бўлган ишларнинг шунчаки қайд этувчисига айлантириб қўйган эди. Марказлашган режалаштиришнинг ўсиши ва мустаҳкамланиши режа-иқтисодий ва молиявий бўлимларининг бухгалтерлик хизматидан аста-секин ажралиб чиқишига, унга бухгалтерлик ваколатининг бир қисми берилишига имкон туғдирди. Бу жараён натижасида бухгалтерлик ҳисобининг бутун тизими деярли молиявий тизимга айланди ва мутлақо давлат манфаатларига хизмат қила бошлади. Сўнги ўн йилликда эса бозор иқтисодиёти фойдасига бошқаришнинг марказлашган тизимидан воз кечиб, режалаштириш аҳамияти асоссиз равишда пасайиб кетди ва оқибати аён - корхона техпромфинпланига айланди. Шу билан бирга бошқарув ҳисобида бюджетлаштириш кўпроқ амалиётда илгари қўлланилган техпромфинпланни ишлаб чиқиш тартибини эслатади. Бундан ташқари, таҳлилнинг (тезкор, қиёсий, омилли, мажмуий ва ҳ.к.) бошқарув ҳисобида қўлланиладиган барча турлари ҳам олимлар ва амалиётчиларига яхши таниш. Ўша даврда иккинчи шакли бошқарув ҳисоби концепцияларидан бири - жавобгар марказлар бўйича бошқариш бўлган ички хўжалик ҳисоб-китобини татбиқ этиш учун бир неча бор зўр бериб ҳаракат қилинган эди. Шу билан бир қаторда назария ва амалиёт томонидан маҳсулот таннархини калькуляциялаш, бошқарув ҳисобида қўлланиладиган «стандарт счёт» ҳисоби тизимига кўпроқ ўхшаб кетадиган ҳисоби нинг меъёрий услубини ишлаб чиқиш ва қўллаш билан боғлиқ масалалар чуқур ишлаб чиқилганди. 11

Бироқ барча қўлланилган чоралар кераклича самара бермади ва бошқарув ҳисобининг бусбутун тизимини яратишга имкон туғдирмади. Ҳозирги вақтда ҳам уни тиклаш йўлида маълум қийинчиликлар мавжуд. Кўпгина бош бухгалтерлар бунинг учун асосан, мавжуд солиқ тизимини айбдор қилиб кўрсатишади, гўёки у бошқарув ҳисобининг самарали тизимини ташкил этиш учун кўп вақт олиб қўяр эмиш. Шу билан бирга амалиётда кўрилганидек, маълум сабаблар мавжуд бўлишига қарамай, бухгалтернинг бухгалтерия субъектидан (қўғирчоғидан) бухгалтер-менежерга айланиши тенденцияси кўрсатила бошлади. У тобора кўпроқ ташкилот бошқарув фаолиятининг фаол субъекти бўлиб бораётир. Бошқарув ҳисоби - иқтисодий билимларнинг янги ялпи соҳасидир. Унинг катта афзаллиги ҳам шунда, чунки айнан финлар туташган жойда, турли илмий услублардан фойдаланилганда янги билимлар ва технологиялар сари жиддий силжишлар содир бўлади. Муайян бозор хизмати тартибларида ишловчи ишлаб чиқарувчилар бошқарув ҳисоби имкониятларини муносиб баҳолашлари мумкин. 1.2. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнини бошқарув ҳисобида акс эттириш хусусиятлари Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ишлаб чиқариш фаолияти хўжалик фаолиятларининг бир қисмини ташкил қилади. Ишлаб чиқариш жараёнларининг асосий босқичлари бўлиб таъминот, ишлаб чиқариш ва реализация ҳисобланади. Жараёнлар ўз ичига турли хил хўжалик муомалаларини олади. Улар ўз туркуми бўйича субъект фаолиятининг асосий мазмунига қараганда анча кенг. Бошқарувнинг объектив мажбуриятларига кўра бошқарув ҳисобида ишлаб чиқариш жараёнлари фаолиятнинг турлари бўйича қуйидагича гуруҳланади: таъминот- тайёрлов, ишлаб чиқариш, молиявий-сотув, ташкилий ва инвестиция қилиш. Микроиқтисодиётда "ишлаб чиқариш" тушунчаси ўзи билан маълум мақсадга йўналитирилган фаолиятни намоён этади, унинг натижаси алоҳида компонентларнинг фойдали маҳсулотга айланиши ёки маҳсулотнинг хусусияти ва шаклининг ўзгариши бўлиши мумкин. Субъектнинг ишлаб чиқариш тизими ўзаро боғлиқ ва ўзаро алоқадаги компонентларнинг тўпламидан иборат бўлиб, булар остида ишлаб чиқариш учун зарур бўлган турли ресурслар ва ишлаб чиқариш натижаси тушунилади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш тизимини тузиш ва ҳаракатлантиришнинг мақсади сифатида тайёрлов жараёнида ўзининг материал ва тайёрлик ҳолатига нисбатан турли кўринишда чиқади. Маҳсулот ишлаб чиқариш маълум технология ҳисобланади, у билан боғланган ҳолда маҳсулотга бўлган харажатларнинг трансформацияси тугалланади. Ишлаб чиқаришда кўрилаётган ишлаб чиқариш тизимининг ҳар бир элементи мустақил тизим сифатида кўрилади, улар оддий компонентлардан ташкил топган. Тизимлар ўз мақсадлари билан ажралиб туради, аниқ тавсифи ва омиллари мавжуд бўлиб, иқтисодиётнинг объектив қонунларига бўйсунишади. Алоҳида тизимлар сифатида иқтисодий ресурслар фойдаланилади: моддий-хом- ашё, материаллар ва капитал; инсоний- меҳнат ва тадбиркорлик фаолияти. Ишлаб чиқариш тизимида ўйнайдиган функцияонал роли ва тури бўйича ресурслар материал, ишлаб чиқариш воситалари, ишчи кучига бўлинади. Таъминот-тайёрлов фаолияти жараёнлари ишлаб чиқаришнинг биринчи босқичи ҳисобланади. Бу жараёнларнинг ҳолатидан субъектнинг ишлаб чиқариш, молиявий, сотув ва ташкилий фаолияти боғлиқ. Моддий ресурслар чегараланганлиги билан тавсифланади ва чегарасиз эхтиёжлар билан қарама-қаршиликка олиб келади. Бу фундаментал ҳолат иқтисодиётнинг асосини ташкил қилади ва бошқарувга ҳамда бошқарув ҳисобига эҳтиёжни туғдиради. Бошқарув ҳисобининг таъминоттайёрлов фаолиятининг асосий вазифалари қуйидагилардир:  моддий захираларини бошқариш процедура (муолажа)сини танлаш; 12

 сарфларни ва материал захираларини баҳолаш усуллари;  захираларга бўлган харажатларнинг кўрсаткичлари ҳақида маълумот йиғиш;  захираларга бўлган харажатларнинг ҳисоби;  ишлаб чиқаришда ишлатилаётган материаллар устидан назорат ўтказиш процедура (муолажа)лари;  таъминот-тайёрлов фаолиятини бошқариш концепциясини тузиш. Ишлаб чиқариш фаолияти хўжалик юритувчи субъектнинг асосий мақсадини- сотиладиган ва фойда берадиган маҳсулотнинг ишлаб чиқирилишини кўрсатади. Ишлаб чиқариш жараёнлари- ишлаб чиқаришнинг иккинчи босқичи. Ишлаб чиқариш тизимида марказий бўлган бу босқичнинг моҳияти маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларни шакллантиришидадир. Ишлаб чиқаришнинг ҳолати унинг самарадорлиги, руҳий параметрлари, илмий- техникавий тараққиёт ютуқларини қўлланиш даражаси, ишчининг ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрни ва роли билан тавсифланади. Ресурсларни чеклаш ва режалаштирилган самарадорликка етишиш учун сарфлар ва олинган натижаларни доимий солиштиришни талаб қилади. Бу муаммо инфляция натижасида кучайишни бошлайди, чунки ишлаб чиқариш харажатлари ҳақидаги маълумотларни ҳар куни бўлажак харажатлар маъълумотлари билан таққослаш керак, чунки улар кўпроқ ташқи муҳит таъсирига боғлиқдир. Ундан ташқари, харажатларни ва даромадларни бошқариш мақсадида маъмурият ҳар бир бўлинма ишининг самарадорлиги, ҳар бир маҳсулот турининг ишлаб чиқарилишидан олинган натижалари устидан назорат ўрнатади. Умуман олганда, хўжалик юритувчи субъектнинг хўжалик механизми харажатларни бошқариш даражаси билан аниқланади. Қуйида ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларни бошқариш тизимининг асосий элементлари келтирилган. Таннархни бошқариш тизимининг элементлари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги. Харажатларни назорат қилиш 13 Тартибга солиш Башорат қ илиш Режалаштириш Меъёрлаштириш Ишлаб чи қ аришга б ў лган харажатларнинг ҳ исоби Калькуляция қ илиш И қ тисодий та ҳ лил

-чизма. Таннархни бошқариш тизимининг элементлари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги. Бошқарувнинг мажбуриятлари ишлаб чиқариш фаолияти харажатларининг услубиятларини алоҳида ўрганиш ва ҳисобда қўлланиладиган харажатларнинг гуруҳларини кенгайтириш асосида субъектлар учун ишлаб чиқариш бўлинмалари маҳсулотларининг таннархини назорат қилиш тизимини яратишни тақозо этади. Фаолиятнинг ишлаб чиқариш доирасидаги харажатлари ишлаб чиқариш технологиясига ва маҳсулот чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлиб, чиқарилган маҳсулотнинг аниқ асосини ташкил этадиган харажатлар киради. Ишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби бухгалтерия ҳисобининг умумий тизимида аниқловчи ҳисобланади. Бошқарув ҳисоби меъёрий ҳужжатларга асосан тартибга солинган нарх кўрсаткичидаги харажатларнинг ҳисоби билан чегараланиб қолмайди. Унинг мазмуни яна кенг ва қуйидагилардан иборат:  бошқариш ва даромадни аниқлаш мақсадида ишлаб чиқариш жараёнларини миқдорий ўлчовда аниқлаш;  объект сифатида хўжалик жараёнларининг ҳисоби ва улар билан боғлиқ бўлган харажатларни танлаш;  ҳисоб субъектини субъектнинг доираси билан чегаралаш.  усулнинг элементларини (режалаштириш, меъёрлаштириш, ўлчаш, қайд қилиш, баҳолаш, гуруҳлаш, таҳлил қилиш, назорат) харажатларнинг ўсиш жараёни билан узвий алоқада ишлаб чиқариш жараёнининг юришини кўрсатишда тизимли равишда қўллаш;  маҳсулотнинг таннархини ва олинган даромадни аниқлаш, қарор қабул қилиш ва режалаштириш, назорат ва тартибга солиш жараёнларини амалга ошириш учун харажатларни бошқариш мақсадлари билан боғлиқ ҳо0лда гуруҳлаштириш;  ички ҳисобот кўрсаткичларини ташқи ҳисобот кўрсаткичларига ўзгартиришни ҳисобга олган ҳолда субъектда қабул қилинган бошқариш принципларидан фойдаланиш билан ички ҳисоботни ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш даражаси бўйича шакллантириш. Ишлаб чиқариш ва сотиш фаолияти ўртасида тўғри алоқа мавжуд бўлиб ишлаб чиқариш натижасида олинган субъектнинг тайёр маҳсулоти синов ва техник назорат бўлимига қабул қилингандан сўнг тайёр маҳсулот омборига топширилади ва шу ердан унинг сотуви бошланади. Лекин молиявий-сотиш фаолияти сотишга қараганда анча кенг. Аниқроқ қилиб унга маркетинг тизими тушунчасини қўллаш мумкин. Маркетинг- бу инсонлар, ҳамда ишлаб чиқариш эҳтиёжи ва таъминотини қондиришга қаратилган товар ва хизматларнинг алмашиши бўйича инсон фаолиятидир. Бу жараёнларнинг таркибига қуйидагилар киради: товар яратиш учун изланишлар, нархни белгилаш, маркетинг хизматини кўрсатиш ва бошқариш хизматини ишга тушириш-таҳлил қилиш, режалаштириш, ташкилий иш, фойда олиш, ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмининг ўсиши, бозор ҳиссасини кучайтириш каби хўжалик юритувчи субъектнинг мақсадларини кўзлаган ҳолда тадбирларнинг ўтказилишини назорат қилишдир. Демак, маркетинг доираси хўжалик юритувчи субъект фаолиятининг турли томонларини, ишлаб чиқариш, молия, меҳнат, сотиш ва бошқаларни қамраб олади. Маркетингнинг фаолиятини кўриб чиқиш маркетинг фаолиятини бошқариш учун керакли бўлган маълумотлар доирасини шакллантиришга ёрдам беради. Маркетингнинг фаолияти- фаолиятнинг изланиши, маълумот тўплаш, маҳсулот ассортиментини режалаштириш, сотиш ва тақсимлаш, реклама ва сотишни рағбатлантириш. Бу функцияларнинг бажарилиши биринчи босқичда сотувчилар бозорида субъектни баҳолашни ва ташқи сотувчилар билан таққослаганда иқтисодий ва 14

техник параметрларга нисбатан устунликлари бўлган маҳсулот ёки фаолиятни танлашни ўз ичига олади. Иккинчи босқич- тўғри шартнома ва мустақил бозорда сотиладиган ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг номенклатураси ва ассортименти аниқланганда бозор стратегиясини яратишдан иборат. Бу босқичда доимий равишда бозорни ўрганиш ва ишлаб чиқариш номенклатурасини тартибга солиш йўли билан ишлаб чиқариш ва талаб баланслаштирилади. Маҳсулотни сотиш ва тақсимлаш- учинчи босқич. Бу функция сотиб олувчи томонидан у белгилаган вақтда ва белгилаган миқдордаги товарларни ташкил қилиш ва етказиб беришни ўз ичига оладиган ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига бўлган товарларнинг ҳаракатидан иборат. Тўртинчи босқич маркетинг тизимида энг муҳими ҳисобланади. У ўз ичига реклама ва сотишни рағбатлантиришни олади. Реклама аҳолининг сотиб олиш фаоллилигига қўмаклашади, потенциал олувчига таъсир кўрсатади. Сотишни рағбатлантириш бўйича тадбирлар фақатгина бошқарувчиларга эмас, ишчиларнинг тадбиркорлик фаолиятига ҳам таъсир кўрсатади. Сотишни бошқариш тизими молиявий ва бошқарув ҳисоби, шунингдек статистик маълумотлар шаклланадиган маълумотларга асосланади. Бу маълумот маркетингнинг ҳамма функцияларининг бажарилишини таъминлаши керак. Маҳсулотни реализация қилишнинг назорати учун биринчи ўринда етказиб бериш шартномасида мавжуд маълумотлар қўлланилиши керак. Сотиш бўлимида шартнома бўйича ва ҳақиқатда топширилган маҳсулотларнинг муддатлари киритилади, шунингдек миқдори ва нархи ҳақидаги маълумотлар ҳам мавжуд бўлади. Ҳар бир субъект ўзининг ички ҳисобот тизимига эга бўлиши мумкин, унда жорий маҳсулотни топшириш, харажатлар суммаси, тайёр маҳсулотнинг омбордаги миқдори ва ҳажми, нақд пулнинг ҳаракати, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари ҳақида маълумот кўрсаткичлари бўлиши керак. Бунга қўшимча қилиб тўлиқ ассортимент бўйича натура ва нарх ўлчовида маҳсулот ишлаб чиқариш; маҳсулотнинг сифати, яроқсиз маҳсулот; фойданинг шаклланиши, уни башорат қилиш; тижорат сарфлари ва реклама харажатлари ҳақидаги маълумотлар жалб қилинади. Ундан ташқари, молиявий-сотув фаолиятни бошқариш субъектнинг стратегиясини ишлаб чиқиш учун маълумот талаб қилади- маҳсулотнинг турлари ҳақида маълумот, баҳолаш, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтириш, бозорни эгаллаш ва хоказо. Молиявий-сотув фаолияти ҳақидаги маълумотнинг асосий шартларидан бири унинг даврийлигидир. Бошқарув аппаратига маълумот ой охирида эмас балки ҳар куни, 3-5 кун муддатда, ҳар ҳафтада етиб келиши керак. Маълумотнинг бошқа хусусияти- алоҳида кўрсаткичлар ўртасида боғлиқликни яратишни таъминлайдиган унинг башоратлилик хусусиятидир. Башоратли маълумот маркетинг хизмати фаолиятини яхшилаш бўйича қарорлар қабул қилиш учун қўлланилади. Шундай қилиб, маркетинг маълумоти тизими- таҳлилни ўтказиш, режалаштириш, субъектнинг стратегиясини ишлаб чиқиш, маркетинг тадбирларидан фойдаланишни тадбиқ этиш ва назорат қилиш мақсадида хизматларнинг маълумотларга бўлган талабини қондириш учун ишлаб чиқариш, сотиш ва маркетингнинг бошқа жараёнлари ҳақидаги маълумотларнинг тўпламидан иборат бўлган доимий ҳаракатдаги тизим ҳисобланади. Бошқарув ҳисоби назарияси биринчи ўринга тайёр маҳсулотнинг ҳисобини ташкил этишни, шунингдек тайёр маҳсулот ва тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг таннархини белгилашни қўяди. Бу биринчи навбатда ишлаб чиқаришни бошқариш тажрибаси ва ишлаб чиқаришга бўлган харажатлар ҳақидаги маълумотга, ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланиш, маҳсулотларни рационал ишлаб чиқариш ҳақидаги маълумотларга бўлган янги талаблардан келиб чиққан ҳолда яратилган. 15

Бошқарув- субъектнинг мақсадларига мувофиқ фаолиятини таъминлаш учун зарур бўлган режалаштириш, ташкил этиш, мотивация ва назорат жараёнидир. Бошқарув функцияларини бажариш учун хўжалик юритувчи субъектда унинг фаолиятини ёки бошқа ишлаб чиқариш бирликларини бошқарувчи ишчилар тўпламидан иборат бўлган бошқарув аппарати тузилади. Йирик субъектларда бошқарув аппарати бошқарув функцияларига мувофиқ равишда тузилади, кичик субъектларда эса битта таркибий бўлинма (бўлим, сектор) ёки алоҳида бажарувчи томонидан бир неча функциялар бажарилади. Бошқарув бўлинмалари билан биргаликда аппаратнинг бу қисми цехларда мужассамланади. Субъектни ва бўлимларни бошқаришда банд бўлган ишчилар сонининг нисбати "менеджмент" фанида аниқ кўриладиган кўп омилларга боғлиқ. Саноат корхоналарида ташкилий фаолиятининг бошқарув ҳисоби ўзининг асосий масаласи сифатида ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш ва бошқаришга сарфларни оптимал даражадаги мақсадга йўналтирилганлигига мувофиқ шаклланган ва ишлов берилган маълумот асосида хизмат ва бошқарув бўлимларининг самарали ишлашини қамраб олади. II боб. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришни ҳисобга олишни ташкил қилиш 2.1. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларининг дастлабки ва йиғма ҳисоби Қишлоқ хўжалиги корхоналарида асосий фаолиятнинг нормал давом этишини таъминлаш мақсадида ёрдамчи ишлаб чиқаришлар ташкил этилади. Ёрдамчи ишлаб чиқаришларга қуйидагилар киради: - турли хил энергия, электроэнергия, газ ва бошқалар билан хизмат кўрсатиш; - транспорт хизматини кўрсатиш; - асосий воситаларни таъмирлаш; - инструментлар, қурилиш деталларини тайёрлаш ва қурилиш материалларини бойитиш; - ёғоч тайёрлаш ва ёғоч арралаш; - қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тузлаш ва консервалаш. Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар фаолиятини бухгалтерияда ҳисобга олиш учун қуйидаги ҳисобварақлар очилган: 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш». Бу ҳисобварақ актив бўлиб, дебетида ёрдамчи ишлаб чиқаришлар бўйича қилинган харажатлар, кредитида эса ишлаб чиқариши тугатилган маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг ҳақиқий таннархи суммаси акс эттирилади. 2310-ҳисобварақ дебетланганида қуйидаги ҳисобварақлар кредитланади: 0211-0299 - ҳисобварақлар - ёрдамчи ишлаб чиқаришларда фойдаланилаётган асосий воситаларга ҳисобланган эскириш суммасига; 1010, 1070, 1090 -ҳисобварақлар - ёрдамчи ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун сарфланган материал суммасига; 1610- ҳисобварақ - материаллар қийматидаги фарқлар ҳисобдан чиқарилганида; 2510- ҳисобварақ - умумишлаб чиқариш харажатларининг бир қисми ёрдамчи ишлаб чиқаришларга ўтказилганида; 2610-ҳисобварақ - бракдан кўрилган йўқотишлар ёрдамчи ишлаб чиқаришларга ўтказилганида; 3110, 3190-ҳисобварақлар - келгуси давр харажатлари ҳисобдан чиқарилганида; 6710 - ҳисобварақ - ишчиларга иш ҳақи ҳисобланганида; 6510-6520 - ҳисобварақлар - ижтимоий суғуртага ва давлат мақсадли фондларига ажратма ҳисобланганида; 16

4730-ҳисобварақ - моддий қийматликларнинг камомади ёрдамчи ишлаб чиқаришларга ўтказилганида. Ёрдамчи ишлаб чиқариш томонидан тайёрланган маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар қуйидаги ҳужжатлар асосида расмийлаштирилади: - юкхатлар - омборга топширилган тайёрланган инструментлар миқдори кўрсатилган ҳолда; - таъмирланган асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномаси - бажарилган ва топширилган ишлар ҳажмига; - маршрут варақалар - юк автомобиллари томонидан ташилган юк ҳажмига. 2310-ҳисобварақ кредитланганда қуйидаги ҳисобварақлар дебетланади: 1010, 1070, 1090 - ҳисобварақлар ишлаб чиқарилган эҳтиёт қисмлар ва ишлаб чиқаришдан қайтган чиқитлар киримга олинганида; 2610 - тузатиб бўлмайдиган бракнинг ҳисобдан чиқиши; 2810 - ҳисобварақ - ёрдамчи ишлаб чиқаришлар маҳсулотининг омборга кирим қилиниши; 5910-ҳисобварақ - камомад ва нобудгарчиликларнинг акс эттирилиши. 9110, 9130-ҳисобварақлар - четга жўнатилган маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар қийматига; 9210, 9220 - ҳисобварақлар - асосий восита ва номоддий активларни ҳисобдан чиқариш бўйича кўрсатилган хизматлар қийматига; 9410 - ҳисобварақ - маҳсулот сотишга кўрсатилган хизматлар харажатларини ҳисобдан чиқаришга. 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобварағининг таҳлилий ҳисоби корхонанинг алоҳида бўлинмалари ва харажатлар моддалари бўйича юритилади. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар харажатлари ҳар бир цех бўйича алоҳида тузиладиган 12-қайдномада юритилади. Ишлаб чиқариш харажатларини ҳужжатларда тўғри ва ўз вақтида расмийлаштириш корхонада бошқарув ҳисобининг самарали ишлашини таъминлайди. Шу билан биргаликда ҳисоб маълумотлари асосида корхона ишлаб чиқариш фаолиятини таҳлил қилиш ва келгусидаги фаолиятни режалаштириш имконияти ошади. 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» ва 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ҳисобварақлари бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир маҳсулот тури, калькуляция бандлари ва бажарилган жойи бўйича алоҳида юритилади. Бунинг учун аналитик ҳисоб карточкаси юритилади. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича харажатлар акс эттирилиб ва №12- қайдномада жами маълумотлар чиқарилгандан сўнг, қайдномалар харажатлари жамланади. Якуний маълумотларни «Корреспондентлашадиган ҳисобварақлар жами» жадвалига, қайдноманинг орқа томонига ёзилади. Юқоридаги маълумотлар №10- журнал-ордерда харажатлар бўйича синтетик ҳисобварақларда ёзув учун асос бўлиб хизмат қилади. Бундан сўнг бутун корхонада харажатлар ва ишлаб чиқариш фаолияти бўйича натижаларни аниқлаш лозим. Бунинг учун №12 ва 15-қайдномаларда ҳисобга олинган ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элементлар ва харажатлар йўналиши бўйича умумлаштириб таҳлил этиш ва синтетик ҳисобварақлар бўйича кредит оборотини аниқлаш керак. Бу маълумотлар Бош китобни юритишга асос бўлади. Корхона бўйича ишлаб чиқариш харажатларини №10-журнал ордерда жамланади. Ушбу журнал-ордер шахмат қайдномаси принципига асосан тузилади. Кредит ҳисобварақлар устунлар бўйича, дебет ҳисобварақлар қаторлар бўйича жойлаштирилган. Яъни ишлаб чиқариш харажатлари синтетик ҳисобварақлар системаси қаторлар бўйича жойлаштирилган. Устунлар ва қаторлар бўйича маълумотлар йиғилганда натижалар бир- бирига мос келиши керак. №10-журналордер маълумотлари ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элементлар бўйича аниқлаш учун ҳамда таннарх ҳисоблаш учун асос бўлиб хизмат қилади. №10-журнал-ордер якуний маълумотларини №10-1- 17

журнал-ордернинг қатори бўйича кўчирилади. №10-1-журнал-ордер 10журнал- ордернинг давоми бўлиб ҳисобланади. Унда №10-журнал-ордердаги кредит бўйича ҳисобварақлар обороти акс эттирилади ва ноишлаб чиқариш ҳисобварақлар дебети билан корреспонденциялашади. Якуний маълумотлар жамланиб, кредит бўйича ҳисобварақлар оборот суммалари аниқланади ва Бош китобга кўчирилади. Бош китоб йиллик ҳисоботларни асосини ташкил этувчи якуний маълумотнома бўлиб ҳисобланади. Ушбу китобда маълум давр мобайнида ҳар бир ҳисобварақ бўйича хўжалик операциялари обороти акс эттирилади. 2.2. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларни ҳисобга олиш ва уни такомиллаштириш Корхоналарда асосий ишлаб чиқариш билан бирга ёрдамчи ишлаб чиқаришлар ҳам мавжуд. Буларга таъмирлаш-тузатиш устахоналари, юк автотранспорти, от-улов транспорти, электр станциялар, сув таъминоти иншоотлари, қозонхоналар ва бошқалар киради. Бухгалтерияда ҳисобга олишнинг асосий вазифаси ҳар хил турдаги ёрдамчи ишлаб чиқаришнинг барча харажатларини ўз вақтида ва аниқ ҳисобга олиш, уларнинг ишлаб чиқарган маҳсулоти, бажарган иши ҳамда хизматларининг таннархини аниқлашдир. ёрдамчи ишлаб чиқаришлар харажатларини ҳисобга олиш мақсадида 2300 «ёрдамчи ишлаб чиқаришлар» счётидан фойдаланилади. Унинг дебетида барча харажатлар акс эттирилади ва шу йўсинда маҳсулот иш ва хизматларнинг таннархи аниқланади. Счётнинг кредитида эса ишлаб чиқарилган маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг таннархини истеъмолчи ва улар харажатларнинг йўналишига кўра тегишли счётларга ўтказилади. Асосан ушбу ишлаб чиқаришларнинг харажатлари ҳисобга олувчи счётларда асосий ишлаб чиқариш ёки корхонанинг асосий фаолиятига қуйидаги хизматлар кўрсатилади: * асосий воситаларни таъмирлаш; * транспорт хизмати кўрсатиш; * асбоблар, штамплар, эҳтиёт қисмлари, қурилиш деталлари ва конструкцияларини тайёрлаш ёки қурилиш материалларини бойитиш (асосан қурилиш ташкилотларида); * энергиянинг ҳар хил турлари(электр энергияси, буғ, газ, ҳаво ва х.о.) билан хизмат кўрсатиш; * тош, шағал, қум ва бошқа руда материалларини қазиб олиш; * ёғоч материалларини тайёрлаш ва тахта қилиш; * Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тузлаш, қуритиш ва консерва қилиш (асосан, савдо,тайёрлов корхоналарида) ва хоказо. Қишлоқ хўжалигида ёрдамчи ишлаб чиқаришларни ҳисобга олишнинг саноатдаги худди шундай ишлаб чиқаришни ҳисобга олишдан фарқловчи хусусиятлари бор. Масалан, уларнинг маҳсулот, иш ва хизматлари йил давомида харажатларнинг йўналиши ва вазифасига кўра режадаги таннархда тегишли харажатлар объектларга ўтказилади. Бу маҳсулот, иш ва хизматларнинг ҳақиқий таннархи фақат йил охирида аниқланади ва худди шу вақтда режадаги ва ҳақиқий таннарх ўртасидаги фарқ суммасига тегишли бухгалтерия ёзувлари қилинади. Счётлар дебетида ҳисобга олингин харажатлар, чиқарилган маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар ойма-ой ва йил бошидан ўсувчи якунида (муфассал) тегишли регистр (ведемост)ларда ишлаб чиқариш турлари бўйича акс эттирилади. Таъмирлаш-тузатиш устахонасидаги харажатларни ҳисобга олиш. Бундай ишлаб чиқаришлар асосан қишлоқ хўжалик техникаси (машина ва ускуналар)ни жорий ва капитал таъмирлаши билан шуғулланадилар. Устахоналар харажатлари 2310 счётининг 18

асосий воситаларни таъмирлаш бўлимида акс эттирилиб, унда айрим таъмирлаш турлари ва тайёрланадиган деталларнинг аналитик ҳисоби юритилади. Бунда ишчиларнинг иш ҳақлари, ижтимоий суғурта ажарматлари, эхтиёт қисмлар ва тузатиш материаллари, ёрдамчи материаллар ва бошқа асосий харажатлари моддалар бўйича ҳисобга олинади. Умумишлаб чиқариш харажатларидан ташқари барча харажатлар бевосита харажатлар ҳисобланади, яъни бошланғич хужжатлар асосида бевосита тегишли объект ва таъмирлаш ишлари турларига ўтказилади. Таъмирлаш-тузатиш устахонасининг умумишлаб чиқариш харажатлари саноатдаги билан бир хил, улар умумий характерда бўлганлиги учун билвоситадир, шу сабабли улар аввал алоҳида аналитик счёт «Тузатиш устахоналари бўйича умумишлаб чиқариш харажатлари»да тўпланади. Бу харажатларга устахона мудирлари, инженерлар, меъёрловчилар, омборчилар ва бошқа ходимларнинг (ишчилардан ташкари) меҳнат ҳақлари, ижтимоий суғурта ажратмалари, фойдаланилган электр қувватининг қиймати, устахона биноси ва ускуналари бўйича амортзация ажратмалари, меҳнатни муҳофаза қилиш ва техника хавфсизлиги харажатлари, бошқа умумишлаб чиқариш харажатлари киритилади. Бу харажатлар ҳар ойда калькуляция объектлари ўртасида (таъмирлаш ишларининг турлари ва ишлаб чиқарилган буюмлар бўйича) бевосита харажатлар моддаларида акс эттирилган асосий меҳнат ҳақига нисбатан мутаносиб равишда тақсимланади. Йил охирида илгари ҳисобдан чиқарилган суммалар ҳақиқий таннархгача бўлган фарқларга тўғриланади (тегишли счётларда қўшимча ёки қизил ёзувлари билан). Таъмирлаш устахоналарининг ишлари энг аввало тузатиладиган машиналар, нуқсонлар ведемости, чегараланган олиш карталари, бажарилган ишларнинг нарядлари ва шу каби хужжатлар воситасида расмийлаштирилади. Таъмирлаш ишлари (машиналар турлари бўйича) ва ишлаб чиқарилган буюмлар харажатлари «ёрдамчи ишлаб чиқариш» счётининг дебетида акс эттирилади. Бунда «Материаллар», «Эҳтиёт қисмлар», «Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоблашиш», «Суғурта бўйича ҳисоблашиш» (жамоа хўжаликларида «Капитал қўйилмалар фонди»), «Касса», «ҳисоб-китоб» счёти ва бошқа счётлар кредитланади. Харажатларни «ёрдамчи ишлаб чиқариш» счёти кредитидан бажарилган тузатиш ишлари ва ишлаб чиқарилган буюмлар (деталлар)нинг таннархини харажатларнинг вазифаси ҳамда йўналишларига кўра истеъмол қилинган тегишли счётларнинг дебетига ўтказилади: «Умумишлаб чиқариш» счётининг дебети - машина, трактор ускуналар ва умумишлаб чиқариш аҳамиятидаги асосий воситаларнинг капитал ва жорий таъмирланиши таннархига. «Асосий воситалар таъмирланиши» счётнинг дебети - машина ва ускуналарни жорий ва капитал таъмирланиши таннархига, «Материаллар» счётнинг дебети - тайёрланган ва омборга топширилган эҳтиёт қисмлари қийматига, «Реализация» счётининг дебети - четга кўрсатилган хизматлар таннархига ўтказилади. Транспорт хизматларига ўз транспорти (автотранспорт, от-улов)да моддий ресурс (уруғ, озиқа, ўғит, ёнилғи ва шу кабилар)ни марказий омборлар, ишлаб чиқариш бўлинмалари омборларидан дала, ферма, дала шийпонларига ташиш, маҳсулотни даладан, сақлаш ва фойдаланиш жойларидан олиб чиқиш, ишчиларни далаларга олиб бориш ва шу кабилар киритилади. Автомобиль транспорти ишларини ҳисобга олиш. Автотранспорт ишининг асосий калькуляция бирлиги тонна-километрдир. Унинг таннархи сарфланган харажатлар турлари бўйича харажатларнинг умумий суммасини тонна-километрнинг умумий миқдорига бўлиш оралиғи аниқланади. Йил давомида автотранспорт хизмати тонна 19

километрнинг режадаги таннархи бўйича тегишли счётларга ўтказилади, йил охирида эса ҳақиқий таннархга етказиб тўғриланади. Юк автотранспорти ишини ҳисобга олишга доир дастлабки хужжат автотранспорт харажатлари ва иш вақти акс эттириладиган йўл варақаси, меҳнат шунингдек товар- транспорт накладнойларидир. Кўрсатилган хизматларнинг таннархини тонна-километр миқдорига кўра «ёрдамчи ишлаб чиқариш» счёти кредитидан харажатларнинг йўналиши ва вазифасига кўра кўрсатилган хизмат миқдорига мувофиқ тегишли харажат объектларига, яъни «Асосий ишлаб чиқариш» счётларига, «Реализация» (четга кўрсатилган хизматлар) ва бошқа счётларнинг дебетига ўтказилади. Тракторлар ҳам транспорт хизмат кўрсатадилар. Бу транспорт хизматлари бўйича харажатлар таркибига тракторчининг меҳнат ҳақлари, ижтимоий суғуртага ажратмалар, ёнилги ва мойлаш материаллари, тракторлар ва прицеплар бўйича амортизация ажартмалари, уларни таъмирлаш харажатлари, бошқа харажатлар киритилади. Бу харажатлар «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счётида алоҳида ҳисобга олинади. Асосий калькуляция бирлиги худди юк автотранспорт ишини ҳисобга олишда бўлгандек, тоннакилометрдир. Таннархни калькуляция қилиш ва кўрсатилган хизматларни истеъмолчилар счётларида акс эттириш тартиби юк автотранспорти-дагидек таннархни калькуляция қилиш ва хизматларни акс эттириш тартиби билан бир хилдир. Мазкур ҳолатда бошланғич регистр хизматини тракторчи-машинистнинг ҳисоб варақаси, тракторнинг йўл варақаси ўтаб, уларда ишлар хажми, ишланган вақт, ёнилғи сарфи, меҳнат ҳақи ва шу кабилар акс эттирилади. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, машина-трактор паркидан қишлоқ хўжалик ишларида фойдаланиш харажатлари «Умумишлаб чиқариш счётида ҳисобга олинади. Бу счётда дехқончилик, чорвачилик ва бошқа тармоқлардаги турли қишлоқ хўжалик ишларини бажариш харажатлари тракторнинг транспорт ишлари моддалари бўйича ҳисобга олинади. Мазкур счётда тўпланган харажатлар йил давомида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг тегишли тармоқларига бевосита ўтказиб берилади. сўнгра масалан, деҳқончиликда экин турлари бўйича ишлар хажмига-эталон гектарларга мутаносиб равишда тақсимланади. Комбайнлар бўйича бундай харажатлар ўша счётда, яъни «Ызи юрар машиналарини сақлаш ва улардан фойдаланиш» ҳисобга олинади ва уни экинлар ўртасида ишлар хажмига физик гектарларда мутаносиб равишда тақсимланади. От-улов транспортида харажатларни ҳисобга олиш. Бу харажатларни ҳисобга олишда «ёрдамчи ишлаб чиқариш» счётидан фойдаланилади, унда харажатлар ва бир марталик хужжатлар-озиқа сарфлари ведемостлари, меҳнат ва бажарилган ишларни ҳисобга олиш варақалари, амортизацияни ҳисоблаш ведомостлари ва бошқа хужжатлар маълумотларига кўра акс эттирилади. От-улов транспорти бўйича ҳар ойлик ишлаб чиқариш ҳисоботи мана шу хужжатлардаги маълумотлар асосида тузилади. Харажатлар қуйидаги моддалар бўйича ҳисобга олинади: отбоқарлар ва от-уловга қаровчи бошқа ходимларнинг иш ҳақи («Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоблашишлар» счёти кредитланади); ижтимоий суғурта ажратмалар («Ижтимоий суғурта бўйича ҳисоблашишлар» счёти кредитланади); аҳолини иш билан таъминлашга кўмаклашиш фондига ажратмалар («Аҳолини иш билан таъминлашга кўмаклашиш фонди бўйича ҳисоблашишлар» счёти кредитланади); озиқа-режадаги ва ҳақиқий таннархи бўйича; тушама - «Деҳқончилик» счёти кредитланади; иш ҳайвонлари ва молхоналар амортизацияси («Асосий воситаларнинг эскириши» счёти 20

кредитланади); таъмирлаш фондига ажратмалар («Таъмирлаш фонди») счёти кредит қилинади. Бошқа харажатлар. Мазкур ҳолатда калькуляция бирлиги бўлиб иш кун (от-кун, хўкиз-кун ва шу кабилар) ҳисобланади. Унинг таннархи барча харажатларни йилдаги озиқа- кунларининг, миқдорига тақсимлаб аниқланади, бундан олинган насл ва ёрдамчи маҳсулот, (гўнг, от қили, жун) қиймати чиқариб ташланади. Олинган насл ва ёрдамчи маҳсулот қиймати «От-улов транспорти» счётнинг кредитида акс эттирилади. Олинган насл катта ёшли иш хайвони 60 кун озиқа-кун давомида боқишга сарфланган суммага кўра баҳоланади. Гўнгнинг (ерга ўғит сифатида) тоннаси белгиланган нархда юнг, от қили ва бошқалар реализация нархида баҳоланади. От-улов транспортиинг хизматлари йил давомида тегишли счётларга режадаги таннархларида ўтказиб борилади, йил тугаганда эса ҳақиқий таннархига етказиб тўғриланади. Бунда «ёрдамчи ишлаб чиқариш» счёти («От-улов транспорти» счёти) кредитланиб, «Деҳқончилик», «Чорвачилик», «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счётлари яъни от-улов қаерда фойдаланганлигига кўра дебетланади. Харажатлар тегишли счётларга сарфланган иш кунларига кўра тақсимланади. Олинган насл «Ўстириш ва боқувдаги ҳайвонлар» счётнинг дебетига кирим қилинади. Ўғит сифатида фойдаланилган гўнг «Деҳқончилик» счётнинг дебетига, бошқа ёрдамчи маҳсулотлар эса «Тайёр маҳсулотлар» счётнинг дебетига кирим қилинади. Электр, сув, иссиқлик таъминоти харажатларини ҳисобга олиш. Бу мақсадларда «ёрдамчи ишлаб чиқаришлар» счётида очилган «Энергетика ишлаб чиқариш», «Сув таъминоти» ва «Иссиқлик таъминоти» махсус счётларидан фойдаланилади. Бу счётларда ўз электр станциялари, водокачка ва қозонхоналарга қарашнинг тегишли харажатлари тўпланади. Четдан олинган электр қуввати ва сувга тўланадиган ҳақларни акс эттириш учун «Мол етказиб берувчилар ва пудратчилар билан ҳисоблашишлар» счёти кредит қилинади. Йил давомида ишлаб чиқариш ва бошқа эҳтиёжларга берилган электр қуввати ва сув йил якунида тўғриланадиган режадаги таннархда истеъмолчилар счётларига ўтказиб борилади. Электр қуввати ва сувнинг ҳақиқий таннархи счётларда ҳисобга олинган харажатларни электр қуввати киловат-соатлар миқдорига ва сув-кубометрларга тақсимланиб аниқланади. Қишлоқ хўжалик (ер ковлаш ишларини ҳам қўшиб), юклаш-тушириш ва транспорт ишларида, бино ва иншоотларни жорий таъмирлашда қўлланадиган трактор, комбайнлар, бошқа ўзиюрар ва қишлоқ хўжалик машиналарини сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш харажатлари йил давомида 2510 «Умумишлаб чиқариш» счётнинг машина ва асбоб-ускуналарни сақлаш ва улардан фойдаланиш бўйича бўлимида ҳисобга олиб борилади. Ушбу счётда машина-трактор паркидан фойдаланиш (барча иш турларида, транспорт ишларини ҳам киритиб), комбайн ва бошқа ўзиюрар машиналарни сақлаш ва улардан фойдаланишга оид ишлар алоҳида аналитик счётларда ҳисобга олинмайди. Ажратмалар билан бирга меҳнатга ҳақ тўлаш, тракторлар (тракторларнинг транспорт ишларида қатнашишларидан ташқари, бундан деҳқончиликдаги ишлар мустасно) комбайнлар ўзиюрар қишлоқ хўжалик машиналари бўйича сарфланган нефть маҳсулотларини қиймати ҳар ойда тегишли экинлар (экинлар гуруҳи), тугалланмаган ишлаб чиқариш турлари ва ҳисобга олишнинг бошқа объектларига ўтказиб борилади. Йил мобайнида юк ташишда фойдаланилган тракторлар бажарган транспорт ишларининг (деҳқончиликдаги бундай ишлардан ташқари) қиймати ҳар ойда объектлар бўйича бир эталон гектардаги режа таннархидан келиб чиқиб, кайси тармоқка хизмат қилганига караб тегишли счётнинг дебетига ёзиб борилади. Йил охирида (бутун хўжалик бўйича) бу ишларнинг ҳақиқий таннархи билан режадаги таннарх ўртасидаги фарқ суммасига қўшимча бухгалтерия ёзуви қилинади. 21

Трактор ва қишлоқ хўжалик машиналари амортизацияси, трактор аравалари, майдонча, шийпон, гараж машина-трактор паркнинг умумий мақсадларидаги бошқа асосий воситаларни таъмирлаш сарфлари, суғурта тўловлари, бошқа ишлаб чиқариш харажатлари йил бошидан бошлаб ўсувчи якунда «Машина-трактор паркини сақлаш ва ундан фойдаланиш» счётида машина турлари бўйича алоҳида ҳисобга олиб борилди. Йил охирида бу харажатлар тегишли объектларга белгиланган тартибда ўтказилади. Бунда деҳқончилик бўйича харажатларга бу харажатлар тегишли моддалар бўйича киритилади, жумладан, амортизация суммаси ва таъмирлаш харажатлари (ёки ажратмалар) «Асосий воситаларни сақлаш харажатлари» моддасида акс эттирилади. Суғурта тўловлари ва бошқа харажатлар мустақил модда сифатида акс эттирилади. Бино ва иншоотлар (машина-трактор паркидан ташқари)нинг амортизацияси суммаси ҳамда уларни таъмирлаш харажатлари ҳар ойда комплекс модда сифатида вазифасига кўра ишлаб чиқариш ҳисобининг тегишли объектларига ўтказилади. Ҳар ойда трактор, машина ва тракторчи-машинист бўйича харажатлар машина трактор паркидан фойдаланишни ҳисобга олиш жамғарма ведомостларида гуруҳланади, ундаги ёзувлар йўл варақалари товар-транспорт юк-хатлари ва нарядлари асосида бажарилади. Ишлаб чиқариш ҳисоботи ҳам ана шу маълумотлар асосида тузилади. 2.3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида умумишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби ва уни такомиллаштириш Умумишлаб чиқариш харажатлари – асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш цехларини бошқариш, уларга хизмат қилиш ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш билан боғлиқ харажатлардир. Ҳисобварақлар режасига мувофиқ умумишлаб чиқариш харажатларининг бухгалтерия ҳисоби «Умумишлаб чиқариш харажатлари» деган 2510-ҳисобварақда юритилади. Мазкур ҳисобварақ корхонанинг асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришларига хизмат кўрсатиш харажатлари тўғрисидаги маълумотларни умумлаштириш учун мўлжалланган. Хусусан, мазкур ҳисобварақда қуйидаги харажатлар акс эттирилиши мумкин: - машина ва ускуналарни сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш чиқимлари; - ишлаб чиқаришдаги асосий воситаларини тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари ҳамда уларни ремонт қилиш харажатлари; - ишлаб чиқариш мол-мулкини суғурта харажатлари; - ишлаб чиқариш биноларини иситиш, ёритиш ва сақлаш харажатлари; - ишлаб чиқариш бинолари, машина ва ускуналар ҳамда ишлаб чиқаришда фойдаланилувчи бошқа ижарага олинадиган воситалар учун ижара ҳақи; - ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш хақи тўлаш; - шунга ўхшаш мақсадлардаги бошқа харажатлар. Умумишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш заҳиралари, ходимларга иш ҳақи тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар бўйича ҳисоб-китоблар ва бошқалар ҳисоби юритиладиган ҳисобварақларнинг кредит қисмидан олиб «Умумишлаб чиқариш харажатлари» номли 2510ҳисобварақда акс эттирилади. «Умумишлаб чиқариш харажатлари» номли 2510-ҳисобварақда ҳисобга олинадиган харажатлар «Асосий ишлаб чиқаришлар» номли 2010-ҳисобварақ ва «Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар» номли 2310- ҳисобварақнинг дебетига ҳисобдан чиқарилади. Юқорида келтирилган муомалалар ҳисобварақлар режасидаги ҳисобварақлар бўйича қуйидагича бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаштирилади: 22

- ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш ҳақи ҳисобланганда: Д-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 37000 сўм. К-т 6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоб китоблар» - 37000 сўм. - умумишлаб чиқариш харажатлари маҳсулотлар таннархига ўтказилганда: Д-т 2010-«Асосий ишлаб чиқаришлар» - 20000 сўм. К-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 20000 сўм. Д-т 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар» - 17000 сўм. К-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 17000 сўм. Умумишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби алоҳида юритиладиган объектлар ўртасида тақсимлаш тартиби тегишли меъёрий ҳужжатларда акс эттирилган. Корхоналарда умумишлаб чиқариш харажатларини маҳсулот таннархига тўғри тақсимлаш катта аҳамиятга эга. Агарда, умумишлаб чиқариш харажатлари турли маҳсулотларга тақсимланса, шундай оптимал усуллардан фойдаланиш керакки, у маҳсулотлар таннархини ошириб юбормасин. Хорижий амалиётда қуйидаги тақсимлаш усулларидан фойдаланилади: - бевосита тақсимлаш усули; - қайта тақсимлаш усули; - тенгламалар системаси усули; - кетма-кет тақсимлаш усули. Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш усулларининг таҳлили шуни кўрсатадики, корхоналар учун энг мақбул усуллар бу - тенгламалар системаси ва қайта тақсимлаш усулларидир. Агарда, бу усуллар билан умумишлаб чиқариш харажатлари тақсимланса, корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг ҳеч қайсисининг таннархи ошиб ёки камайиб кетмайди. Бу маҳсулотни бозордаги мавқеини сақлаб қолишга ёрдам беради. Тақсимот базасини аниқлаш умумишлаб чиқариш харажатларни тақсимлашдаги яна бир муаммолардан биридир. Умумишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги тақсимот базаларига нисбатан тақсимланса мақсадга мувофиқ бўлади: -ишлаб чиқариш бинолари ижара ҳақи уларнинг жойлашган майдонига мувофиқ; -ишлаб чиқаришдаги машина ва ускуналар ижара ҳақи ҳақиқатда ишлаган иш соатларига мувофиқ; -ишлаб чиқариш биноларини ёритиш, иситиш ва сақлаш харажатлари уларнинг жойлашган майдонига мувофиқ; -ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш ҳақи харажатлари ҳисобланган иш ҳақига мутаносиб равишда; -асосий ишлаб чиқариш воситаларини тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари ҳамда уларни ремонт қилиш харажатлари уларнинг бошланғич қийматларига мувофиқ. Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш бўйича қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, шакар ишлаб чиқариш корхонасида иккита ишлаб чиқариш ва битта ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинма мавжуд. Ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинмада тўртта ишчига 55000 сўм иш ҳақи ҳисобланган. Биринчи ишлаб чиқариш бўлинмасидаги ишчиларга 300000 сўм иш ҳақи ҳисобланган, иккинчисидаги ишчиларга эса 250000 сўм ҳисобланган. Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаймиз: Ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинмадаги ишчиларга иш ҳақи харажатлар маҳсулотлар таннархига тақсимланиши керак. Бунда, тақсимот базаси иш ҳақи ҳисобланади. Тақсимлаш базаси фоиз кўрсаткичларда қуйидагича бўлади. 300000: (250000+300000) x100%=55% 250000:(250000+300000)x100%=45% 23

Демак, тақсимланиши лозим бўлган 55000 сўм юқоридаги фоиз нисбатларида тақсимланади. 55000:100x55%=30250 сўм 55000:100 x45%=24750 сўм Биринчи ишлаб чиқариш бўлинмасида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар таннархига 30250 сўм ўтказилади, иккинчи ишлаб чиқариш бўлинмасида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар таннархига 24750 сўм ўтказилади. Умумий харажатлар миқдори 55000 (30250+24750) сўм. Юқоридаги муомалалар бухгалтерия ҳисобида қуйидагича расмийлаштирилади: Д-т 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» ҳисобварағи - 30250 сўм. К-т 2510-«Умумишлаб ишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобварағи - 30250 сўм Д-т 2020-«Асосий ишлаб чиқариш» ҳисобварағи - 24750 сўм К-т 2510-«Умумишлаб ишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобварағи - 24750 сўм. Ҳар қандай умумишлаб чиқариш харажатлари ўзларининг тақсимот базасига нисбатан юқоридаги тартибда тақсимланади. 24

III боб. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар аудитини ташкил қилиш ва такомиллаштириш 3.1. Корхонада ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари аудитининг мақсад, вазифалари ва манбалари Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш аудитининг мақсади ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришда харажатларни асосли шаклланганлиги ва тўғри ҳисобга олинганлигини текширишдан иборат, чунки, пировард натижада, ишлаб чиқарилган маҳсулот (сотиб олинган товарлар)нинг сотишдан олинган якуний молиявий натижанинг ишончлилиги уларга боғлиқ. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш аудитининг вазифалари қуйидагилардан иборат: - дастлабки ҳужжатлар ва ҳисоб регистрлари маълумотлари бўйича ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича харажатларнинг таркиби ва тизимини ўрганиш; - ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича харажатлар билан боғлиқ бўлган операциялар ҳисобда тўғри акс этилганлигини аниқлаш; - назорат муолажаларини бажариш юзасидан маълумотлар тўплаш учун аудиторлик муолажаларини амалга ошириш; - баланснинг аудиторлик текширувини ўтказиш мазмуни, даврийлиги ва ҳажмига таъсир этувчи назоратнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича операциялар тўғрисида маълумотлар манбалари қуйидагилар ҳисобланади: юк хатлари, талабномалар, материалларни чеклаб олиш хариталари, варақалар, иш вақтини ҳисобга олиш табеллари, ҳисоб варақалари, 2310 ва 2510ҳисобварақлар бўйича ҳисоб регистрлари (журнал-ордерлар, қайдномалар ва бошқалар), Бош китоб ва бошқалар. Текширув объектини тартибга солувчи асосий қонунчиликка оид ва меъёрий ҳужжатлар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 1. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси 2002 йил 30 август ҳолатига ўзгартиришлар билан. 1996 йил 29 августда 257-1- сонли Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қарори билан 1997 йил 1 мартдан кучга кирган. 2. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси 2007 йил 27 декабр ҳолатига ўзгартиришлар билан. 3. Ўзбекистон Республикаси "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонуни. 1996 йил 30 августда тасдиқланган. 4. 21-сонли "Хўжалик юритувчи субъектлар молиявий-хўжалик фаолиятининг бухгалтерия ҳисоби хисобварақлар режаси ва уни қўллаш ҳақида йуриқнома" БХМАси. 2002 йил 9 сентябрда 103-сон билан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган ва 2002 йил 23 октябрда 1181-сон билан Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинган. 4-сонли "Товар моддий заҳиралар" Ўзбекистон Республикаси БХМАси. 1998 йил 28 августда 486-сон билан Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида рўйхатга олинган. Ўзбекистон Республикасининг бошқа БХМАлари. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби Низом". ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси Аудиторлик фаолияти миллий андозалари (АФМА). 25

Хисобнинг ушбу бўлими бўйича дастлабки ҳужжатлар. Хисобнинг ушбу бўлими бўйича синтетик ва таҳлилий ҳисоб регистрлари. 11. Бухгалтерия ҳисоботи. Ўзбекистон Республикасининг “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги, “Ширкатлар (кооперативлар) тўғрисида”ги, “Фермер (деҳқон) хўжаликлари тўғрисида”ги қонунларга мувофиқ ҳар бир хўжалик субъекти унинг ташкилий шаклидан қатьий назар аудиторлик хизматидан фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Худди шунингдек, аудиторлик фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар шартномага мувофиқ ҳар қандай хўжалик субъектларига аудиторлик хизмати кўрсатиш ҳуқуқига эгадирлар ва шу асосда хизмат кўрсатади. Аудитор хизматига бўлган талаб-эҳтиёж қуйидаги ҳолатларга асосан вужудга келган: 1) маъмурият ва ахборотдан фойдаланувчилар мулкдорлар, сармоядорлар, кредиторлар ўртасида келишмовчиликлар вужудга келган ҳолларда маъмурият томонидан нохолис ахборот берилиши мумкинлиги; 2) қабул қилинган қарорлар оқибатининг ахборот сифатига боғлиқлиги; 3) ахборотни текшириш учун махсус билимларнинг зарурийлиги; 4) ахборотдан фойдаланувчиларда унинг сифатини баҳолаш учун имкониятнинг кўпинча йўқлиги. Аудитор - қонун билан белгиланган тартибда аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини олган, Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий қонунларини чуқур биладиган бухгалтерия ҳисоби, молия, солиқ, банк, муамлалари бўйича тегишли билимга, тажрибага эга бўлган, хўжалик субъектларининг иқтисодий молиявий фаолиятини мустақил, тўғри таҳлил қилиб баҳо бера оладиган дипломли мутахассис ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майдаги “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонун (янги таҳрир)нинг 2-моддасида: “Аудиторлик фаолияти деганда аудиторлик ташкилотларининг аудиторлик текширувларини ўтказиш ва бошқа шу билан боғлиқ профессионал хизматлар кўрсатиш борасидаги тадбиркорлик фаолияти тушунилади. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларига аудиторлик фаолиятини амалга ошириш тақиқланади” деб қайд этилган. Бозор муносабатлари шароитида қишлоқ хўжалиги тузилмалари тобора кўпроқ иқтисодий самара билан ишлаши ва молиявий натижаларда албатта фойда олишлигини тақоза этади. Ҳозирги кунда ишлаб чиқаришга сарфланаётган харажатларни ҳисобга олиш ва уларни назорат қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Шу сабабли таннарх ички аудити масаласи энг долзарб масаладир. Ишлаб чиқариш жараёнини текширишда аудиторнинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборат бўлиши керак: 1. Бухгалтерия ҳисобининг ташкил қилинишини текшириш, шу жумладан ҳисоб сиёсатининг ташкил қилиниши, ишлаб чиқариш бўлинмалари, пайчилар ва оила пудратчиларининг ҳисобини алоҳида юритилишига эътибор бериш; 2. Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархини белгиланган бошланғич хужжатларда расмийлаштирилиши ва умумлаштирилишини назорат қилиш; 3. Бошланғич ҳужжатлар асосида хўжалик муомалаларини бухгалтерия ҳисоби счетларида расмийлаштиришни, аналитик ва синтетик счетларга мувофиқ юритилиши ва молиявий ҳисобот кўрсаткичларининг мос келишлиги; 4. Таннарх ички аудитида харажат элементлари ва харажат моддаларининг тўғри юритилиши хамда ишлаб чиқариш харажатлари ва махсулот таннархини аниқлаш тартибининг бухгалтерия ҳисобига доир қонунчиликка мос келишлиги назорат қилинади. 26

Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия ҳисобини юритишда асос бўлиб “Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонун ҳисобланади. Ушбу қонунда биринчи марта бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари яратилиши баробарида корхоналарнинг рахбарлари ва мутахассисларига бухгалтерия ҳисобининг услубий ва ташкилий масалаларини ечишда етарли даражада имтиёзлар берилди. Бундай имтиёзлардан бири хар бир корхона мустақил равишда ўзининг бухгалтерия ҳисоби тизимини яъни ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиши ва эълон қилиши мумкин. Ҳисоб сиёсатини ташкил қилинишини кўриб чиқишда хўжалик бўйича белгиланган тартиб, хўжалик бўлинмаларида ҳисоб ишларини юритиш ҳамда ишлаб чиқариш харажатларининг ҳисобини ташкил этилиши ва маҳсулот таннархини аниқлашнинг усуллари ва қоидаларининг энг аввало ҳуқуқий жиҳатдан асосланганлиги, тегишли низом ва кўрсатмаларга риоя қилиниши кўриб чиқилади. Ушбу жараёнларда мавжуд ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархини аниқлаш ҳисоби барча хўжалик субъектлари учун бир хил тартибда амалга оширилиши текширилади. Таннарх ички аудитини ташкил этишда ҳисоб сиёсати талабларидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини юритишда харажат элементлари ва моддалари бўйича тўғри акс эттирилганлиги, харажатлар Низом асосида юритилиши, маҳсулот таннархини аниқлаш бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартларига мос келиши каби масалаларнинг тўғри юритилганлиги текширилади. Ҳисоб сиёсатида белгиланган материалларнинг сарфланишининг баҳоланиши, ишлаб чиқариш жараёнларида дастлабки ҳужжатларнинг айланиши ва умумлаштирилиши тартиблари таннарх ички аудитининг асосий объектлари ҳисобланади. Аудитор ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ёппасига ўрганиб чиқади. Лекин, ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари аудитини бажаришга киришишдан аввал, ишлаб чиқариш жараёни бўйича ички назорат тизимининг кучли ва заиф томонларини баҳолаш мақсадида дастлабки шарҳни тайёрлаш лозим. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби билан боғлиқ бўлган операциялар юзасидан ички назорат тизими ҳолати тўғрисида дастлабки маълумотларни олиш учун аудитор тестлашни амалга оширади. Тест намуналари -жадвалда келтирилган. 8. 1.-жадвал Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларининг бухгалтерия ҳисоби бўйича ички назорат тизими ҳолатини текшириш юзасидан тестлар Т. р. Тест синовлари бўйича йўналишлар ва саволлар Жавоблар Жавоб йўқ Ҳа Йўқ Илова 1 2 3 4 5 6 1 Шартлар Юк хатлари, чеклаб-олиш хариталари, талабномалар, нарядлар, табеллар, ҳисоб варақалари бланкаларидан моддий жавобгар шахслардан ташқари бошқалар фойдалана оладими? 2 Ўаққонийлик Уста (бригадир) томонидан тайёрланган материалларни олиш талабномалари ва иш вақтини ҳисобга олиш варақалари текшириладими? 3 Ҳар ҳафта якуни бўйича уста (бригадир) томонидан тайёрланган меҳнат ва ишла-тилган материаллар тўғрисидаги 27

ҳисобот текшириладими? 4 Тўлиқлик Юк хатлари, чеклаб олиш хариталари, талабномалар, нарядлар, табеллар, ҳисоб варақалари олдиндан рақамланадими ва ундан мавжуд бўлмаган ва сохта ҳужжатларни аниқлаш учун фойда-ланиладими? Тестлаштириш натижаларига кўра корхона маъмуриятининг ишлаб чиқариш харажатларига нисбатан бўлган муносабати аниқланади. Аудитор аудитни режалаштиришда аудиторлик текширувини ўтказиш босқичлари кетма кетлигини, маълумотларни олиш учун муайян манбаларни ва аудиторлик таваккалчилигини аниқлаши лозим. Шунинг учун махсус дастурни тайёрлаш фойда беради. Бундай дастур намунаси қуйидаги жадвалда келтирилган. -жадвал Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича харажатлар аудитининг дастури Текширилаётган корхона _________________________________________________________ Аудит даври ___________________________________________________________________ Одам-соат миқдори ____________________________________________________________ Аудиторлик гуруҳи раҳбари ______________________________________________________ Аудиторлик гуруҳи таркиби ______________________________________________________ 28

Режалаштирилган аудиторлик таваккалчилиги _____________________________________ Режалаштирилган аҳамиятлилик даражаси __________________________________________ Т. р. Аудит бўлимлари бўйича аудиторлик муолажалар рўйхати Ўтказиш даври Иж- ро-чи Аудиторнинг ишчи ҳужжатлари Из оҳ 1 2 3 4 5 6 1 ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришга оид моддий харажатлар бўйича ҳисоб регистрлари маълумотларини текшириш ва уларни Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш Ишлаб чиқариш моддий харажатлари тўғрисида ҳисобот, журнал- ордерлар, маши- нограммалар 2 ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришга оид Иш ҳақини ҳисобга меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари ҳисоби олиш табели, ҳисоб- бўйича ҳисоб регистрлари китоб қайднома-лари, маълумотларини текшириш ва Бош журнал-ордерлар, китоб маълумотлари билан солиштириш маши-нограммалар 3 ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришга оид Ижтимоий суғурта ижтимоий суғурта ажратма-лари бўйича ажратмалари ҳисоби, ҳисоб регистрлари маълумотларини меҳнатга ҳақ тўлаш текшириш ва уларни Бош китоб бўйича ҳисоб-китоб ҳисобварақлари билан солиштириш қайдномалари, журнал- ордер-лар, машинограммалар 4 Асосий воситалар ва ёрдамчи ишлаб Асосий воситалар чиқаришга оид номоддий ак-тивлар эскиришининг ҳисоби, эскириши бўйича ҳи-соб регистрлари номоддий активлар маълумотла-рини текшириш ва уларни эскиришининг ҳисоби Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш 5 ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришга оид Бухгалтерия ҳисоби, бошқа харажатлар бўйича ҳисоб журнал-ордерлар регистрлари маълумотларини текшириш ва Бош китоб ҳисобварақлари билан солиштириш 6 Хом ашё ва материаллар кирими Шартномалар, рўйхатларини тайёр-лаш: ҳисобварақ-фака) хом ашё ва материаллар келиб туралар, қабул тушиши бўйича ҳуж-жатлар тўғри қилиш- топшириш тузилганлигини тасдиқлаш далолатномалари, ҳисоб регистрлари, Бош китоб 7 Асосий воситалар ва номод-дий Хисоб сиёсати, асосий активлар бўйича эски-риш тўғри воситалар ва номоддий ҳисобланганлиги-ни текшириш активлар бўйича эскиришни ҳи-соблаш қайдно-малари 8 Эскириш ажратмалари хара-жатларнинг Эскириш ажрат- тегишли ҳисоб-варақларига тўғри маларини тақ-симлаш ўтказил-ганлигини текшириш қайдно-малари, 10- 29

сонли журнал-ордер ва бошқа ҳисоб регистрлари 9 Хом ашё ва материаллар тўғри Шартномалар, сарфланиши (ҳисобдан чиқарилиши)ни ҳисобварақ-фак- текшириш туралар, юк хат-лари, ҳисобдан чи- қариш далолат- номалари, мате- риалларни ҳисобга олиш варақалари, Бош китоб 3.2. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари аудитини ўтказиш ва уни такомиллаштириш Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларининг аудиторлик текшируви аудиторлик фаолиятида энг кўп меҳнат сарфини талаб этадиган жараёнлардан бири бўлиб, у катта диққатэътиборни талаб этади, кейинги ўзгаришлар киритилган меъёрий ва йўриқнома ҳужжатларини ҳамда корхона хўжалик юритиш фаолиятининг айрим турларида ишлаб чиқариш харажатлари тўғри ҳисобланиши бўйича ўзига хос бўлган хусусиятларга оид билимга эга бўлишни талаб этади. Шунинг учун, қуйида ишлаб чиқариш бўйича харажатларни ҳисобга олишда амалиётда содир этиладиган ва, бинобарин, хўжалик фаолияти натижаларини нотўғри акс этишга олиб келадиган масалалар кўриб чиқилади. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича операциялар амалиётда молиявий натижаларга таъсир этиши муносабати билан, одатда, аудиторлик муолажалар уларни ҳисобга олиш тизимини ёппасига ўрганишга қаратилиши лозим. Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби ҳақидаги Низом" билан белгиланган. Аудиторлик текшируви жараёнида ёрдамчи ишлаб чиқариш бўйича харажатлар тўғри ва қонуний акс этилганлигини аниқлаш лозим. Харажатларни текшириш вақтида маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархи тўғри ҳисобланганлигини ҳужжатли тасдиқлаш керак, зеро маҳсулот таннархи – маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш жараёнида моддий ва меҳнат харажатларидан самарали фойдаланганлигини, рентабелликни, фойдалиликни ва иқтисодий субъектнинг молиявий барқарорлигини баҳолаш имкониятини берувчи энг муҳим синтетик кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Ҳужжатли текширувни бошлашдан олдин, аудитор иқтисодий субъектнинг ташкилий ва технологик хусусиятларини ўрганиши, корхона-мижоз ишлаб чиқариш фаолиятининг ҳар бир тури бўйича тавсифи, ихтисослашганлиги, кўлами ва тизимини аниқлаши лозим. Маҳсулот таннархига киритиладиган харажатларнинг ҳар бир тури дастлабки ҳужжатлар билан тасдиқлан бўлишлигини алоҳида эътироф этиш лозим. Дастлабки ҳужжатлар албатта қуйидаги реквизитларга эга бўлишлари керак: ҳужжат номи (шакли); шакл коди; тузилган сана; хўжалик операция мазмуни; харажатларнинг миқдорий ва қийматли ифодаси; исми, шарифи, фамилияси ёзилган ҳолда масъул шахсларнинг имзоси. Аудитор харажатлар маҳсулот таннархига тўғри ўтказилган-лигини текшираётганда улар қуйидаги элементлар бўйича гуруҳланишини билиши керак: 30

- моддий харажатлар (қайтариладиган чиқиндилар қиймати чиқарилган ҳолда); - меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ижтимоий эҳтиёжларга ажратмалар; - асосий воситаларнинг эскириши (амортизация)си; - бошқа харажатлар. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича харажатлар ҳисоби тўғри юритилишини текширувига бевосита киришишда аудитор қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор бериши керак: - харажатлар ҳисобида доимийлик тамойилига риоя қилиниши (яъни: йил бошида танлаб олинган ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини юритиш усули ва маҳсулот таннархини калькуляциялаш усули ўзгартирилмаслиги); - харажатлар ҳисобини юритиш бўйича танлаб олинган усул корхонанинг тармоқ ва техникавий-иқтисодий хусусиятларига мувофиқлиги; - ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобот даврлари бўйича қай даражада тўғри чегараланиши; - танлаб олинган усулга ва маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларига ўтказилган моддий заҳиралар аниқ баҳоланишига риоя қилиниши; - материаллар бўйича ҳисоб нархлардаги фарқлар асосли равишда ҳисобдан чиқарилиши; - асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича эскириш тўғри ҳисобланиши; - ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш бўйича харажатлар суммаси ва уларни ҳисоб ва калькуляция объектларига тақсимлаш усуллари қай даражада асосланганлиги; - асосий воситаларни таъмирлаш бўйича амалдаги [аражатлар суммалари ишлаб чиқариш харажатларига ҳаққоний равишда ўтказилганлиги. Таннархга ўтказилган моддий заҳиралар тўғри баҳоланишининг текшируви энг муҳим масалалардан бири ҳисобланади, чунки материаллар турли манбалардан келиб тушади, материалларнинг олдинги қолдиқлари эса, сотиб олинганларидан бошқа нархларга эга бўлишлари мумкин. Бинобарин, аудитор материалларни ўртача баҳолаш AVECO ёки FIFO усулида (корхонанинг ҳисоб сиёсатига мувофиқ) тўғри баҳоланганлигини текшириши зарур. Бундан кейин, материаллар, хом ашё, буюмлар ва хўжалик асбобларини ҳисобдан чиқаришда ва сарф-харажат қилишда технологик меъёрларга риоя этилишини назорат қилишга киришилади. Кўпчилик корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқарилиши бўйича харажатларни ошириш ёки "ҳисобга олинмаган" тайёр маҳсулотларни ҳосил қилиш мақсадида уларни ишлаб чиқариш бўйича моддий харажатларни асоссиз оширишга йўл қўйилиши сир эмас. Бунда ишлаб чиқариш учун хом ашёни назоратли бериш ёки хом ашё ва материалларнинг меъёрларга асосан муқобил харажатлар балансини тузиш мумкин. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларининг асосий моддаларидан бири бўлган "меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича харажатлар" ҳам аудиторлик текширувидан ўтказилиши лозим, жумладан, ушбу моддада асосий ишлаб чиқариш ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш, ишлаб чиқариш натижаларига кўра ходимларни мукофотлаш, раҚбатлантириш ва товон тўловлари, асосий ишлаб чиқаришда банд бўлган, лекин корхона ходимлар жадвалида бўлмаган ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш харажатлари гуруҳланган. Аудитор амалда бажарилган иш учун ишбай ҳисоби, тариф ставкалари ва белгиланган лавозим маошлари асосида ҳисобланган меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича иш ҳақларининг тўлови корхона бошқарувининг юқори бўҚини томонидан тасдиқланган 31

меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ бўлиши ва дастлабки ҳужжатлар асосида таннархга тўлиқ киритилиши лозимлигини назарда тутиши лозим. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш бўйича меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича харажатларни текшираётганда, аудитор ишланмаган вақт учун, яъни: меҳнат таътили, ўсмирлар ва оналарнинг имтиёзли соатлари, жамоат ва давлат мажбуриятларини бажарган вақти учун ва бошқаларга тўловлар асосланган ҳолда амалга оширилганлигига эътибор бериши лозим. Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига киритиладиган тўловлар: натура кўринишида бериладиган маҳсулот қиймати, турли қўшимча тўловлар ва устамалар синчковлик билан текширувдан ўтказилиши керак. Ёрдамчи ишлаб чиқариш бўйича асосий воситалар ва номоддий активлар бўйича эскириш ажратмалари қийматининг ҳақиқийлиги аудиторнинг эътиборидан четда қолмаслиги керак. Хусусан, асосий воситалар бўйича, уларнинг меъёрий ишлатиш муддатларидан юқори бўлган ҳолда, эскириш ҳисобланганлиги текширилади. Асосий воситаларни таъмирлаш бўйича харажатлари ишлаб чиқариш харажатларига киритилиши ва шу вақтнинг ўзида, ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобига таъмирлаш харажатларини молиялаштириш учун заҳира яратилиш ҳолатлари амалиётда учрайди. Шунинг учун, асосий воситалар таъмирланиши ва заҳираларни ҳосил қилиш бўйича харажатлар ҳисобини юритиш тартибига риоя қилиниши таҳлил қилинади. Бошқа мақсадлар учун (ходимларга меҳнат таътили учун ҳақ тўлаш, йил якунлари бўйича тўловлар ва бошқалар) ортиқча заҳиралар ҳосил қилиш, шунигдек, келгуси давр харажатларини асосланмаган ҳолда ошириш ёки, масалан, охирги харажатлар ўз вақтида ҳисобот ойи харажатларига киритилмаслик ҳолатлари учрайди. Айрим ҳолларда ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш бўйича сарфланган суммалар ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини оширишга йўналтирилади, буни эса, фақат ижарага берувчи билан тузилган шартнома шартларида таъмирлаш ижарага олувчи томонидан бажарилиши кўзда тутилган бўлса, амалга оширилиши мумкин (лекин, ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш бўйича харажатлар даставвал "Олдиндан тўланган ижара ҳақи" ҳисобвараҚининг дебетига ўтказилиши сўнгра эса, ҳар ойда тенг улуш билан ишлаб чиқариш харажатлари бўйича ҳисобдан чиқарилишини унутмаслик лозим). Дастлабки ҳужжатлар асосида иситиш, ёритиш, хоналарни сақлаш ва ижарага олиш харажатларини аниқ ҳисобварақлар бўйича тўғри тақсимланганлиги текширилади. Умумишлаб чиқариш харажатларининг тақсимлаш тартиби (ишлаб чиқариш моддий харажатларга ёки ишлаб чиқариш ишчиларининг иш ҳақига мутаносиб, меъёрий ставкалар асосида ва ҳоказо) корхона ҳисоб сиёсатида тасдиқланиши керак. Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ҳолатини асосли баҳолаш учун барча аниқланган хатоларни, қуйидаги кўрсаткичлар: операция мазмуни, ҳужжат номи, ҳужжат тузилган сана ва унинг рақами, сумма, ҳисобварақлар корреспондентланиши, изоҳлар бўлиши кўзда тутилган махсус ишлаб чиқилган рўйхатномада қайд этиш лозим. Изоҳда аудитор хулосаларни ва хатоларни бартараф этиш бўйича асосланган таклифларни ёзади. ХУЛОСА Республикамиз мустақилликка эришганидан кейин барча соҳаларда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг янада такомиллашуви масаласи тобора муҳим аҳамият касб этиб бормоқда. Бунда асосий эътибор хусусийлаштириш жараёнини чуқурлаштириш, рақобатчилик муҳитини шакллантириш, макроиқтисодиётни барқарорлаштириш, миллий валюта қадрини ошириш, чуқур таркибий ўзгаришларга эришиш, кучли ижтимоий ҳимояни таъминловчи давлатни қарор топширишга қаратилади. 32

Юқоридагилардан ташқари, бухгалтерия ҳисобини ҳам ислоҳ қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистонда бухгалтерия ҳисоби соҳасидаги ислоҳотларнинг асосий мақсади ривожланаётган бозор иқтисодиётини талабларига мувофиқ келадиган иқтисодий ахборот тизимини шакллантиришдир. Бухгалтерия ҳисоби ислоҳоти Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотни муваффақиятли ўтказишнинг муҳим шартларидан биридир, бу капитал бозорини ривожлантириш, хусусийлаштириш, ички ва ташқи инвестиция оқимини кенгайтириш, хусусий сектор фаолияти самарадорлигини баҳолаш учун ишончли ахборот асосини яратиш имконини беради. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби бошқарув ҳисобининг асосий таркибий қисми бўлиб, унинг ҳисобини бухгалтерияда тўғри ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир корхона фаолият юргизишдан мақсад фойда олишдир. Фойданинг юқорилигини таъминлаш учун ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларини аниқ ҳисобга олиш керак. Ҳозирги кунда бухгалтерия ҳисоби тизими таркибида бошқарув ҳисобининг вужудга келиши ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатлари ҳисобини такомиллаштиришни тақозо қилмоқда. Ушбу малакавий ишда бозор иқтисодиёти шароитида турли хил мулкчилик шаклларининг ташкил топиши ва корхоналарда хўжаликни бошқаришнинг янги механизмини яратиш заруриятининг амалдаги ҳолатини ўрганиб чиқиб, қуйидаги хулосаларга келдик. 1. Бухгалтерия ҳисоби бошқарув жараёни учун асосий маълумот манбаи ҳисобланиб, менежерлар учун асосий маълумот етказувчи ҳисобланади. Бизнинг фикримизча бухгалтерия ҳисоби ишлаб чиқаришнинг бошқарув тизимида фақатгина бошқарув объектлари ҳақида маълумот бериш манбаи бўлиб қолмасдан, балки унинг ҳолати устидан тезкор равишда назорат қилиш воситаси бўлиб хизмат қилиши керак. Шу сабабли бухгалтерия ҳисоби хўжалик субъектлари фаолияти ҳақидаги зарурий, тезкор ва аниқ маълумотларни етказиб бериши лозим. 2. Қишлоқ хўжалиги корхоналарда ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш маҳсулот таннархини калькуляция қилиш энг асосий вазифалардан ҳисобланади. Шунинг учун хом-ашё ва материал сарфларини тўғри ҳисобга олиш ва таннарх шаклланишини бошқариш муҳим аҳамиятга эга. Амалда қўлланаётган таннарх аниқлаш усуллари айрим ёрдамчи ишлаб чиқариш жараёнларидаги харажатларни тўлиқ акс эттирмайди. 3. Корхоналар ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнининг бухгалтерия ҳисоби тизимини ўрганиш уларда технологик жараёнларни ҳисобга олиш тўғри юритилмаганлиги аниқланди. Чунки технологик жараёнлар қанчалик юқори сифат билан амалга оширилса, ишлаб чиқарилган маҳсулот сифати ҳам шунча юқори бўлади. Шу билан биргаликда технологик жараёнларга сарфланган харажатлар ҳисоби ёрдамчи ишлаб чиқариш бўлинмалари фаолиятини назорат қилишнинг муҳим кўрсаткичи бўлган технологик таннархни ҳисоблаш имконияти яратилади. Технологик жараёнлар ҳисобини ташкил қилишда ҳар бир босқич учун технологик смета тузиш ва унда бажариладиган барча иш турлари кетма-кет ёзилиши ва уларга сарфланадиган харажатлар белгиланган меъёр бўйича ҳисобга олинса мақсадга мувофиқ бўларди. Ҳар бир босқичдаги технологик жараёнлар амалга оширилиши билан сарфланган ҳақиқий харажатлар технологик жараёнлар сметасида ўз аксини топиши зарур. Харажатларнинг четга чиқиши режа таннархи билан ҳақиқий таннарх ўртасидаги маълумотларни таққослаш орқали аниқланади. Корхоналарда ҳисобот ойи давомида содир бўлган харажатлар бухгалтерия ҳисобида умумлаштирилиб, цех бўйича ишлаб чиқариш ҳисоботи тузилади. Аммо ушбу ҳисоботда материаллар, меҳнат харажатлари ва бошқа бевосита харажатлар меъёр бўйича ва меъёрдан четга чиқишлар алоҳида ажратилиб кўрсатилмайди. Натижада маҳсулотларни ишлаб чиқаришда турли хил маҳсулотларга сарфланадиган моддий, 33

меҳнат харажатлари, ижтимоий суғурта ажратмалари, асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси харажатлари бўйича меъёрдан четга чиқишларни аниқлаш имкони бўлмайди. Бизнинг фикримизча, ҳисоботда ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш ва ҳақиқий моддий ва бошқа харажатларни маҳсулот таннархига тақсимлашда меъёрдан четга чиқишлар ҳар бир маҳсулот тури бўйича алоҳида ҳисобга олиниши керак. 4. Малакавий ишда ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар аудитини ўтказишнинг амалий аҳамияти ёритилди. Унда ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар аудитини режалаштириш тартиб баён этилди ва унга таҳлилий русум-қоидаларни ўтказиш, аудиторлик хатари каби иқтисодий омиллар таъсири атрофлича ўрганилди. Назаримизда, мулк эгалари ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш жараёнини аудит ва назорат қилишдан мақсад қуйидагилардан иборат деб уйлаймиз: - ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархини тўғри аниқлаш, харажат ва калькуляция объектига асосланган ҳолда ўтказиш; - бозор иқтисодиёти шароитида рақобатдошлар тайзиқидан сақланиш ва товарлар сегментини тўғри аниқлаш; - ёрдамчи ва умумишлаб чиқариш харажатларини аниқ чегаралаб олиш; - таннархни тўғри шакллантириш ва уни пасайтириш имкониятларини аниқлаш. Ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар аудити режаси ва дастурини ишлаб чиқишда аудиторлик ташкилоти корхона тўғрисидаги дастлабки билимларга, шунингдек, ўтказилган таҳлилий русум-қоидаларнинг натижаларига асосланиши керак. Таҳлилий русум-қоидаларни амалга оширишда аудиторлик ташкилоти аудит учун аҳамиятли бўлган соҳаларни аниқлаши керак. Таҳлилий русум-қоидаларнинг мураккаблиги, ҳажми ва ўтказиш муддатларини аудиторлик ташкилоти корхона молиявий ҳисоботи маълумотларининг ҳажми ва мураккаблигига қараб ўзгартириши керак бўлади. Шундай қилиб, мазкур битирув малакавий ишда қишлоқ хўжалиги корхоналарда бозор муносабатлари шароитида ёрдамчи ва умумишлаб чиқаришлар ҳисоби ва аудитини ташкил қилишнинг услубий асосларини ривожлантириш масалалари тадқиқ этилди. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т.:”Ўзбекистон”, 2005 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси, Norma, 2008 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги қонуни. Халқ сўзи газетаси, 2000 йил 14 декабрь, 2-3 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг солиқлар ва йиғимлар бўйича меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари тўплами. Norma. 2010. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1675-сонли Қарори. 2011 йил 30 декабрь. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2011 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1449-сонли Қарори. 2010 йил 24 декабрь. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1245-сонли Қарори. 2009 йил 22 декабрь. 34

8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1024-сонли Қарори. 2008 йил 29 декабрь. 9. Каримов И.А. “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади”. - Т: “Ўзбекистон”, 2012. - 36 б. 10. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. // – Т.: Ўзбекистон. 2011. – 48 б. 11. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. // - Т.: Ўзбекистон. 2011. – 56 б. 12. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. // – Т.: Ўзбекистон. 2010. – 80 б. 13. Каримов И. А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида.Т., Ўзбекистон. 2005. -526б. 14. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. –Т.: Ўзбекистон, 2008. Т.16. – 365 б. 15. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 4-б. 16. Ходиев ва бошқ. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 120 б. 17. Бекмуродов А.Ш., Ғофуров У.В. Ўзбекистонда иқтисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш: натижалар ва устувор йўналишлар. Ўқув қўлланма. Т. ТДИУ. 2007. -1196. 18. Ваҳобов А.А., Қосимова Г.А., Жамолов Х.Н., Бюджет-солиқ сиёсати яхлитлиги.Ўқув қўлланма. - Т., «Молия-иқтисод». 2004. 296б. 19. Ваҳобов А.А. Қосимова.Г.А. Давлат молиясини бошқариш. Ўқув қўлланма. - Т., «Молияиқтисод». 2004. -287 б. 20. Ваҳобов А., Срожиддинова З. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети. Ўқув қўлланма. – Т.: Молия. 2005. -197б. 21. Жўраев А., Сафаров Ғ. Солиқ назарияси. //Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod-moliya”. 2005. 22. Завалишина И. Солиқлар: назария ва амалиёт. //Ўқув қўлланма. -T.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. 2005. 23. Файзиев Ш. Солиқ ва тўловлар аудитининг хусусиятлари. -Т.: “Iqtosod-moliya”. 2006. 24. Альмардонов М., Кузиева Н. Солиқлар ва солиққа тортиш. -Т.: “Iqtosod-moliya”. 2007. 25. Юлдашев И. Солиқ ва солиққа тортиш. -Т.: Фан ва технологиялар. 2007. 26. Тошмуродова Б. Солиқ назорати. //Ўқув қўлланма. – T.: Iqtisod-moliya. 2007. 27. Абдурахмонов О., Кушакаев Б. Солиқ ислоҳотлари: изчиллик ва тадрижийлик. -T.: “Аkademiya”. 2005. 28. Жўраев А. Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг самарали йўллари. //монография. –Т.: “Фан”. 2004. 29. Тошматов Ш., Комилов М. Қўшилган қиймат солиғи. -T.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. 2004. 30. Яҳёев Қ. Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти. //Ўқув қўлланма. -Т.: 2003. 31. Маманазаров А. Солиқ сиёсати. -T.: “Молия”. 2003. 32. Маликов Т. Солиқлар ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари. -Т.: Адлия. 2002. 33. Тошмуродова Б. Солиқлар воситасида иқтисодиётни бошқариш механизми. –Т.: “Янги аср авлоди”. 2002. 34. Йўлдошев М.,Й.Турсунов. Молия ҳуқуқи. – Т.: Меҳнат. 2004. -210 б. 35

35. Маликов Т.С., Ҳайдаров Ҳ.Н. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма. Иқтисод-молия. Т., 2007. -85 б. 36. Маликов Т.С., Ҳайдаров Ҳ.Н. Бюджет даромадлари ва харажатлари.Ўқув қўлланма. Иқтисодмолия. Т. 2007. -245 б. 37. Ўлмасов А., Ваҳобов А. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. Шарқ. 2006. -4806. 38. Ваҳобов А.В., Маликов Т.С. Молия: умумназарий масалалар. Ўқув қўлланма. – Т.: “IQTISODMOLIYA”, 2008 йил. 39. Т.С.Маликов, Н.Ҳ.Хайдаров “Молия: умумдавлат молияси” Т: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 йил 40. Ваҳобов А., Жўраев А. Солиқлар ва солиққа тортиш. //Дарслик. –Т.: “Шарқ”. 2009. 41. Маликов Т., Жалилов П. Бюджет солиқ сиёсати. – Т.: Академнашр, 2011 й. – 462 б. 42. Юринова Л. Налоги и налогообложение. -СПб.: “ПИТЕР”. 2007. 43. Бодрова Т. Налоговый учет и формирование учетной политики для целей налогообложения. М.: “Дашков и К”. 2006. 44. Малыхин В. Экономико-математическое моделирование налогообложения. //Учебное пособие. -М.: “Высшая школа”. 2006. 45. Романова А. Организация и методы налоговых проверок. //Учебное пособие. -М.: “Вузовский учебник”. 2006. 46. Лукаш Ю. Оптимизация налогов. Методы и схемы. -М.: “Гросс Медиа”. 2005. 47. Абдурахманов О. Налоговые системы стран с переходной экономики. –М.: Палеотип. 2005. 48. Романовский М. Налоги и налогообложение.. -СПб.: “ПИТЕР”. 2003. 49. Пансков В., Князев В. Налоги и налогообложение. //Учебник. –М.: МЦФЭР. 2003. 50. Перов А., Толкушкин А. Налоги и налогообложение. //Учебное пособие. -М.: “Юрайт-Издат”. 2003. 51. Черник Д., Павлова Л., Дадашев А. Налоги и налогообложение. //Учебник. -М.: ИНФРА-М. 2004. 52. Пушкарева В. История финансовой мысли и политики налогов. -М.: “Финансы и статистика”. 2005. 53. Юткина Т. Налоги и налогобложение. -М.: “ЮНИТИ”. 2007. 54. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. //Под ред. А.Грязновой. -М.: “Финансы и статистика”. 2002. 55. Александров И. Налоговые системы России и зарубежных стран. -М.: “Бератов- Пресс”. 2002. 56. www.referat.uz 57. www.google.uz 58. www.lex.uz 59. www.gov.uz 60. www. tfi.uz 61. www.mf.uz 36

Похожие

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бухгалтерия ҳисоби ҳамда таҳлилни юритиш

Сут ва сут маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ҳамда аудити

Акциядорлик жамиятларида инвестициялар ҳисоби ва аудитини такомиллаштириш масалалари (Қашқадарё вилояти “Бешкент пахта тозалаш” АЖ мисолида)

Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби ва takomillashtirish

Давлат молиявий назорати тизимини унификациялаш