Majhul nisbatning ingliz va o’zbek tillarida ishlatilishi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

260 KB

Скачать

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR FAKULTETI INGLIZ TILI VA ADABIYOTI kafedrasi MUROTOVA DILBAR QOBILOVNA ning “5120100 filologiya va tillarni o’qitish (ingliz tili)” ta`lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Majhul nisbatning ingliz va o’zbek tillarida ishlatilishi ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: katta o’q. X. Xoliqova “Himoyaga tavsiya etildi” X orijiy tillar fakulteti dekani _______ dots. A.Aliqulov “_____”____________ 2015 yil Qarshi – 2015 1

MUNDARIJA KIRISH I. BOB. Fe’l haqida umumiy ma’lumot. I.1. Ingliz va o’zbek tillarida fe’l so’z turkumlari haqida. I.2. O’timli va o’timsiz fe’llar II. BOB. Nisbat kategoriyalari. II.1. Ingliz va o’zbek tillarida nisbat kategoriyasi. II.2. Ingliz tilida majhul nisbatning o’zbek tiliga tarjima qilish usullari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’y x ati. 2

Kirish. Hozirgi kunda xorijiy tillarni o’rganish tili o’rganilayotgan mamlakat madaniyatini, tarixi va adabiyotini, urf-odatlari, marosimlari va boshqa qirralarini o’rganish bilan uzviy ravishda qaralmoqda, chunki ana shu qirralar tilda o’z aksini topadi. Ma’lumki, adabiyot fani inson dunyoqarashini fikr doirasini kengaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday tilning go’zalligi, maftunkorligi va jozibasi o’sha tilning adabiyotida namoyon bo’ladi. Zero Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo’lsa so’z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta.” 1 Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol avlodni tarbiyalashda davlat siyosatining o’rnini va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan ”Bilimli va intellektual barkamol avlodni tayyorlash – mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili” mavzusidagi Xalqaro konferensiyaning ochilishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov so’zlagan nutqlarida ta’kidlaganlaridek, ”...oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz – mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o’rin egallashi ham – bularning barcha-barchasi, avvalambor, yangi avlod, unib - o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyaga yetishiga bog’liqdir” 2 . Biz chet tilini, shu jumladan ingliz tilini o’rganar ekanmiz, bunda nafaqat tilni, balki uning adabiyotini ham o’rganmog’imiz zarur. Bu bilan o’sha millat hayotini , tarixini, bosib o’tgan taraqqiyot davrini o’rganamiz, millat ruhiyati bilan, urf-odat va 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”, Toshkent “Ma’naviyat” 2008. 136-bet. 2 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012. 3

an’anlari bilan tanishamiz va bu bilan o’sha xalqqa yanada yaqinroq bo’lamiz. Bu esa kishi qalbida nafaqat ona xalqini sevish va e’zozlashga, balki boshqa xalq va millat ahlini ham hurmat qilishga va qadrlashga o’rgatadi. Bitiruv malavakaviy ishining dolzarbligi. Hozirgi zamon ingliz tili gap strukturasida nisbat kotegoriyasi eng muhokama talab etiladigan muammo hisoblanadi. O‘zbek tilida gaplashadigan o‘quvchilar ingliz tili nisbatini tushunishga qiynalishadi. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi nisbat kotegoriyasi og‘zaki va yozma nutqda osonroq tarzda ishlatilishi va o‘zbek tiliga tarjima qilish yo‘llarini ko‘rsatish muhim masaladir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: ingliz tilidagi majhul nisbatining o‘zbek tiliga tarjima qilish usullari badiiy adabiyotlar misollarini tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi: Mavzu hozirgi kunda muhim ahamiyatga ega bo’lib quyidagi vazifalar qo’yilgan badiiy adabiyotlardan olingan misollar o’zbek tiliga tarjima qilish, olimlar fikrlarini o’rganish va ingliz tili gap strukturalarini qiyosiy tahlil qilishdir. Bitiruv malakaviy ishining ahamiyati: Hozirgi kunda o’rta maktab va litseylarda ingliz tili darslarida majhul nisbatni ishlatilishi va tarjimasiga yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishining metodologiyasi: Bitiruv malakaviy “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Prezident I. Karimovning 2012 yil 10 dekabrdagi “Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari” qarori va hozirgi kundagi siyosiy voqealardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi Nisbat kategoriyasi hozirgi kungacha ko’plab rus olimlari tomonidan o’rganilngan o’zbek tiliga yetarli manbalar bo’lmaganligi sababli badiiy adabiyotlar misollarini o’zbek tiliga tarjima qilishdir. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Badiiy asarlardan olingan misollarni tahlil qilish o’zbek tilidagi mos ekvivalentlarini olimlar fikriga tayangan holda ko’rsatib berishdir. 4

Bitiruv malakaviy ishining strukturasi: Bitiruv malakaviy ishining Kirish qismida Prezident I. Karimov asarlaridan foydalanilgan. I bob asosan fe’l haqida umumiy ma’lumot berib olimlarining fikrlari, misollar berilgan. II bob majhul nisbatning ingliz va o’zbek tilidagi tarjima usullari ko’rsatib o’tilgan xulosa va adabiyotla ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Bitiruv malakaviy ishining obyekti ingliz va o’zbek tili grammatikasida majhul nisbatning ishlatilishi. Bitiruv malakaviy ishining metodi: Bitiruv malakaviy ishni yozish jarayonida tarjima qilish, transformatsiya va qiyoslash metodlaridan foydalanildi. 5

I. BOB. Fe’l haqida umumiy tushuncha Shaxs yoki narsaning harakati yoki holatni ifodalovchi so’zlar fe’l deyiladi. 1. Fe’llar sodda, yasama va qo’shma bo’ladi: a) sodda fe’llar tarkibida qo’shimcha yoki old qo’shimcha bo’maydi. b) yasama fe’llarning qo’shimchasi yoki old qo’shimchasi bo’ladi. -en: to widen - kengaytirmoq -fy: to simplify – soddalashtirmoq - ize: to mobilize – jalb - ate: to demonstrate – namoyish qilmoq - re: to resell – qayta sotmoq To separate – ajratmoq. Fel, nisbat, mayl, zamon, va shaxs – son kabi grammatik kategoriyalarga ega bshlib, ularning kshpchiligi felning senantikasi bilan bo-lii va faiat unga xosdir. Felning zamon va shaxs - son kategoriyalari predikativ munosabati ifodalanishining asosiy shakllarida ishlatiladi. Felning o‘timli – o‘timsizligi, bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari ham uning o‘ziga xos harakterli belgilaridandir. Felda bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllar. Fellar bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllarda bo‘ladi. Felning bo‘lishli shaklli harakterning bajarilishi haqida inkorni bildiradi. I write – yozaman, I don`t write – yozmayman, I read – I don`t read – o‘qiyman – o‘qimayman. Felning bo‘lishli shakli maxsus affiksga ega emas, bo‘lishsiz shakli esa maxsus grammatik vositalar orqali hosil qilinadi: 1. Asosida – ma affiksini qo‘shish bilan bu affiks fe’l shakllarida inkor ma’nosini ifodalovchi asosiy marfologikko‘rsatgich hisoblanadi. 6

- ma affiksi bilan yasalgan bo‘lishsiz shaklda harakatning he saw how be is working and say nothing bajapilmayotganlirgi ifodalanadi, uning havas bilan ishlatilayotganini ko‘rib indamadi. Emas yordamchisi bilan: emas yordamchisi asosan gap affiksli sifatdosh va – moqchi affiksli kelasi zamon fe’lining bo‘lishsiz shaklini hosil qiladi: he never tried to deceive the people firm and nobody for got the war . Yo‘q yordamchisi bilan hosil qilinadi. Bu yordamchi asosan – gap , - yotgan affiksli sifatdoshlarga qo‘shilib bo‘lishsiz shakl hosil qiladi. Nobody is reading this novell. Bu asarni hech kim o‘qigani yo‘q. na ...na inkor yuklamasi yordamida ifodalanadi. Bu yuklama bo‘lishli fe’l bilan ishlatilsa bo‘lishsizlik ma’nosi ifodalanadi. He reads neither books no magazines – na kitob na jurnal o‘qiydi. M. M. Guxman “Fe’l kategoriyalari sistemasida nafaqat german tillarda balki hind-yevropa, turk tillarida ham nisbat kotegoriyasi eng tushunarsiz muhokama qiladigan problemadir” deydi. Bu fikrga rus tili grammatisti I. P. Muchnin fikrini taqqoslaymiz “Rus tili grammatikasida nisbat kategoriyasi eng muhokama talab etadigan bo‘lim hmsoblanadi. Bu shundan darak beradiki, nisbat kategoriyasi leksika so‘z yasash, morfologiya va sintaksis bilan murakkab bog‘langanidir 1 ”. G. Paul “Zamon mayl o‘z-o‘ziga sintaktik forma emas , balki murakkab gaplarida o‘zaro sintaktik aloqaga kiradi. Aniq va majhul nisbat avvalo tabiatin sintaktik hisoblanadi fe’l kesimni egaga munosabatini ifodalaydi” deb yozadi. Yuqorida M. M. Guxman fikrini aniq sintaktik bog‘lanishda nisbat strukturasi qarama –qarshi amalga oshadi. (M. M. Guxman). Rus tili materiallarida L. L. Bulamin quyidagi nisbat muammosida sintaktik aspektni quyidagicha xulosalaydi. Xulosa qilib aytsak aniq va majhul nisbatni qarama –qarshi formalari sintaktik strukturalaridir. Nisbatni nazariy intirpretatsiyasi morfologik konstruksiyasidek tilshunoslar gap strukturasida aniq va majhul nisbatni bir-biriga qarama –qarshi nisbat sifatida o‘rganadilar. Bundan yaqqol ko‘rinib turibdiki, aniq va majhul nibat morfologik emas balki gap strukturasida sintaktik birlik hisoblanadi. Bu birliklar gapning paraditsion ajralgan a’zosi bo‘la oladimi? Masalan, He invited them va He was invited by them, gaplarida aniq va ikkinchi darajali bo‘laklarda ya’ni ega kesim va to‘ldiruvchi farqlanadimi? Kesim har doim ham eganing harakatini ifodalamaydi. Masalan, He is a boy, ho is clever. 7

Ega harakatni bajaruvchi yoki harakatga yo‘naltiruvchi bo‘lishi mumkin. He ____________________ 1 M. M. Guxman 2 G. Paul 3 A.A. Bulamin 4 И . Бўронов, Х. Исматуллаев, “ Инглиз тили грамматикаси ” У. Турсунов. invited them gapida u harakatni bajaruvchi bo‘lsa, He was invited by them gapida ega to’ldiruvchi sifatida qo’llanilgan. Voice lingvistlar orasida ko‘p muhokama qilingan. O. Yespearsin ingliz tilining termini “Voice” haqida shunday fikr bildiradi. Nemis va boshqa davlat olimlari “Voice” terminini o‘rniga lotin so‘zi genus (genus verbi) ni ishlatiladi. Bu terminni ishlatish noqulaydir chunki genus substantive grammatik rodni anglatadi. Uning o‘rniga “turn ” – oborotini ishlatish maqullroqdir ya’ni active turn, passive turn aktiv oborot va majhul oborot. Bu iboralar aktiv va majhul so’zlarisiz ishlatilsa, tushunmovchilikka olib keladi, “Passive yoki majhul” terminlari kesim pozitsiyasi da fse’l elementi emas balki ega pozetsiyasida ot yoki olmosh elementi ya’ni narsa yoki predmetni anglatadi. Agar Grammatik terminologiyani o’zgartirsak “Voice” terminiga ham to’xtalimiz kerak. Aniq ravshan ko’rsatib turibdiki nisbat Voice termini (active va passive ) fe’lga emas subektga taaluqlidir. Jim read “Hamlet” va Hamlet was read by Jim misolida birinchi gapda harakatlanayotgan shaxs va ikkinchi gapda ya’ni harakat yo’naltirilgan predmetdir. [A. M]. He accused her of theft – She was accused (by him) of theft. He charged her with falsehad - she was charged (by him) with falsehood. 1.1. Ingliz va o‘zbek tillarida fe’l so‘z turkumi haqida tushuncha. Harakat va holatni bildirib zamon, asrekt, mayl, nisbat, perfekt va boshqa Grammatika kategoriyalariga ega bo‘lgan so‘z turkumi fe’l deyiladi. Fe’l asosan shaxs ko‘rsatib keladi. Fe’llarning aniq va noaniq formalari (Finite) and non – finite forms of the verb fe’l formalari gapda tuslanib yoki tuslanmay kelishiga ko‘ra aniq yoki predikativ forma va noaniq predikativ bo‘lmagan formaga bo‘linadi. Shaxs, zamon, son, mayl kategoriyalarida o‘zgarib gapda kesim vazifasida keluvchi fe’l ao‘rmalari fe’lning aniq yoki predikativ formalari deyiladi. 8

Harakat yoki holat umuman ko‘rsatishi bilan birga qisman belgi yoki predmetlashganlikni ko‘rsatib keluvchi fe’l formalari fe’llarning noaniq yoki predikativ bo‘lmagan formalari deyiladi. Fe’lning noaniq formalri harakat yoki holatni gapning egasi bilan bog‘lanib emas balki undan ajralgan holda o‘z-o‘ziga ko‘rsatib kelishi mumkin. Fe’lning noaniq formalari odatda shahs – son, zamon, mayl kabi kategoriyalarni to‘g‘ridan – to‘g‘ri ko‘rsatmaydi, bu formalarga hozirgi ingliz tilida – infinitiv sifatdosh, grundiy kiradi. Fe’llarning aniq formalari gapda kesim vazifasida keladi, noaniq formalari esa gapda kesim bo‘la olmaydi, balki uning bir qismi vazifasida kelishi mumkin. Aye’l strukturasi (Verb structure) fe’llar ham boshqa so‘z turkumlari kabi sodda, yasama va qo‘shma fe’llarga bo‘linadi. Sodda yoki tub fe’llar bir o‘zakdan iborat bo‘lgan fe’llar sodda fe’llar deyiladi, masalan: to come, to see, to work, to bring, to drow va boshqalar. Fe’l zamon, shaxs, nisbat kabi grammatik kategoriyalarda kelgan, kategoriyal grammatik suffikslar uning strukturasini o‘z o‘zgartirmaydi, ya’ni sodda fe’llar soddaligicha qoladi, masalan: work – works – working. Yasama fe’llar, o‘zak va suffikslarning qo‘shilishidan yasalgan fe’llar yasama fe’l deyiladi. Qo‘shimcha fe’llar, ikki yoki undan ortiq o‘zaklarning o‘zaro qo‘shilishidan hostl bo‘ladi. Predmetning haraktini va jarayon tarzidagi holatni bildirgan mustaqil so‘z turkumi fe’l deyiladi. Fe’l nima qilmoq so‘rog‘iga javob bo‘ladi: yozmoq, o‘qimoq, bormoq, kelmoq, topmoq kabilar. Fe’l shaxs va predmetlar harakatini ifodalash bilan birga, turlicha holatni, belgining o‘zgarishini ham harakat tarzida anglatadi. O‘zbek tilida harakat va holat ma’nosi doim fe’llar orqali ifodalanavermaydi. Otlar g‘am mavhum harakat va holatni anglatadi. Fe’l ish harakatning biror bajaruvchi tomonidan ma’lum vaqtda bajarilganini bildiradi. Harakat bilan bajaruvchi orasida aloqa gapda fe’lning shaxs son shakllari orqali egaga tobeligini ko‘rsatadi. Fe’l faol o‘zgarishi jarayonidagi harakat va holatni ma’lum vaqt bilan bog‘liq tarzda ifodalaydi. Bu uning zamon shakllarida ko‘rinadi. Fe’l gap tuzishda ot kabi sintaktik asos bo‘lib xizmat qiladi. Fe’llarda uyushtiruvchilik xususiyati kuchli bo‘lib, ko‘pgina boshqa so‘zlarni o‘ziga 9

erishtirib, uni boshqarib keladi. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari – hol va to‘ldiruvchi asosan fe’lga bog‘lanadi. Ma’no xususiyatlariga qarab fe’llar ikki turga bo‘linadi: Mustaqil fe’llar Yordamchi fe’llar. Mustaqil fe’llar harakat va holat ma’nosini mustaqil ravishda bildiradi, fe’l grammatik chususiyatga ega. Yordamchi fe’llar mustaqil fe’llarga birikib xilma-xil ma’no anglatgan formalar hosil qiladi: o‘qib chiqdi, o‘qib beradi, o‘qiy boshladi kabi. Yordamchi fe’llarnng bir turi deb qaraluvchi to‘liqsiz fe’llar asosan fe’lning analitik zamon shakllarini yasashda hamda ot kesimining bog‘lama qismi vazifasida qo‘llaniladi. 1.2 O‘timli va o‘timsiz fe’llar. O‘zbek tilidagi singari ingliz tilida ham anglashiladigan ma’noning boshqa predmetga qaratilganligini, biror obyektga ko‘chganligini ko‘rsatish ushbu haraktning yuzaga kelishi uchun boshqa predmetnig ishtirok etishiga qarab, fe’llar ikki guruhga o‘timli (transitive verbs) o‘timsiz (intransitive verbs) fu’llarga bo‘linadi. Hozirgi zamon ingliz tilida fe’llarning o‘timli va o‘timsiz ekanligini ko‘rsatuvchi maxsus grammatik ko‘rsatgich yo‘q. O‘timli va o‘timsiz bevosita fe’llarning o‘zagi orqali ifodalanadi. Ingliz tilidagi fe’llarning ko‘pchiligi o‘zlarining sintaktik distiributsiyalariga qarab ayni bir vaqtda ham o‘timli, ham o‘timsiz sifatida ishlatilishi ham mumkin. Ba’zi bir fe’llar asosan o‘timli bo‘lib, o‘timsizlik ularda yasama ikkinchi darajali ma’no kasb etadi. Ayrimlari esa umuman o‘timsiz bo‘lib, o‘timlilik ularning ma’lum sintaktik distiributsiyada ishlatilishi natijasida yasaladi. Shu asosda ayrim grammatika kitoblarida fe’llar hatto uch gruppaga ya’ni o‘timli va o‘timsiz va o‘timsizlik kategoriyasi fe’llarning leksik ma’nosiga bog‘liq bo‘lganligi uchun bu kategoriya doimiy grammatik oppozitsiya tashkil qilmaydi, ya’ni hamma fe’llarni bir vaqtning o‘zida sistematik o‘timli va o‘timsizlikka ajratib bo‘lmaydi. Masalan, ingliz tilidagi to grow fe’lining “o‘smoq, o‘stirmoq” variantlari bu fe’lning ikki xil formulasi emas, balki ikki xil leksik ma’nosi borligini bildiradi. Qator fe’llar faqat o‘timli leksik ma’noni, boshqalari esa faqat 10

o‘timsiz ma’noni bildiradi. Masalan, to go -bormoq, to be - bo‘lmoq, to shine -nur sochmoq, smile - kulmoq, iljaymoq, kabi fe’lar faqat o‘timsiz bo‘lsa, to see -ko‘rmoq, to kill - o‘ldirmoq, to make -qilmoq, to catch -tutmoq, to polish -moylamoq fe’llari asosan o‘timli hisoblanadi. O‘timli fe’llar o‘zidan keyin grammatik obyekt talab ish- harakatni grammatik obyekt vazifasida keluvchi so‘zga ko‘chganligini ko‘rsatuvchi fe’llar o‘timli fe’lar deyiladi. Masalan, to see, to give, to show, to make, to put, to find and so on. 1. I was shown to a tiny waiting – room. (R. Gordon “Doctor in the house”) 2. Atticus put his hands in his pockets (“To kill a mocking bird” page 40) 3. Her father saw it (Horper SU “To kill a mocking bird” page 42”) 4. Walter made a vow to be more objective. (S.P. Hartley “W.C. page 74”) Ingliz tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri ayrim fe’llarning ma’lum predloglar bilan qo‘shilib, o‘timlilik ma’nosini anglatishidir. Bunday fe’llarga ma’lum predloglar bilan doimiy bog‘lanib, asosan yo‘nalishni ko‘rsatuvchi fe’llargina kiradi. Bunga quyidagilar misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. To wait for – kimnidir yoki nimanidir kutmoq. To look at –kimgadir yoki nimagadir qaramoq. To depend on – nimagadir yoki kimgadir bog‘liq bo‘lmoq, to be bo‘lmoq To fly over – uchib o‘tmoq Our Else was looking at her with big imploring eyes. (Katherine Mansfield“ Selected Stories” page -118). Don’t wait dinner for me (Dictionary Oxford page 699) Love, Fortune power all depending upon one middle aged life. What is he asking for his car? (Dictionary Oxford page 35) O‘zlik olmoshi oneself, myself, yourself, himself, herself, itself kelgan fe’llar ham o‘timli fe’llar hisoblanadi. She kept it to herself. (Dictionary Oxford page 276) 11

He was talking to himself (Dictionary Oxford page 277) Cooking for oneself is a bore (Oxford 417) Well since never “worry” yourself about these things, it follows that you know nothing about them. O‘timli fe’llarga bir gruppa kauzativ fe’llarni ham kiritish mumkin. Bu fe’llar ham tub kauzativ va yasama kauzativ ma’nolariga ega bo‘lib, alohida semantik gruppani tashkil qiladi. Hozirchi ingliz tilida tub kauzativ ma’noli fe’llar juda oz bo‘lib, aksincha yasama kauzativ ma’noli fe’llar juda keng tarqalgan. Tub kauzativ ma’noli o‘timli fe’llarda kauzativ ma’no shu fe’llarning o‘zaklari orqali maxsus suffikslar ifoda etiladi. Masalan: To fell – yiqilmoq, ag‘anamoq . He fell of the ladder. To set – bir joyga qo‘ymoq . Set the phone on the table To drench – ho‘llamoq, namlamoq . Drenched by the rain. Bu fe’llarga kauzativ yoki faktitativ ma’no beruvchi yana bir gruppa fe’llarni kiritish mumkinki, ular yordamida kauzativ konstruksiyalar yasaladi. Masalan: To cause – sabab bo‘lmoq . I caused him much trouble. To make – biror narsa qilmoq . John made her speak. To complete – oxiriga yetkazmoq . Mrs. Harris completed the problem. To oblige –talab qilmoq . Monoget obliged much results. To force –majbur qilmoq . He forced him to drink To order – buyruq bermoq . Teacher ordered pupils to be in time. To command – buyurmoq . Captain commanded to go down To let –ruxsat bermoq . Let the go. To direct –yo‘l ko‘rsatmoq . He directed them to the foret. To press – bir ish qilishga qistamoq . She pressed him to do what she wanted. To teach –o‘qitmoq . Mr. White teaches maths at school. To ask – so‘ramoq . Mother asked her son to come early. Boshqa so‘z turkumlaridan konversiya, affikatsiya va boshqa yo‘llar bilan yasalgan o‘timli fe’llar ikkinchi darajali yasama kauzativ ma’noli fe’llar deyiladi. Light –yorug‘ 12

To lightend –yoritmoq Equal –teng To equalize – tenglashtirmoq Formal – rasmiy To formalize – rasmiylashtirmoq Bu fe’llar bir vaqtning o‘zida ham o‘timsiz fe’l vazifasini bajaradi. Clay –loy To clay –loy bilan suvamoq Clean –toza To clean –tozalamoq White –oq To white – oqlamoq O‘timsiz fe’lar. Fe’ldan anglashilgan ish-harakat to‘g‘ridan-to‘g‘ri gammatik obyektga o‘tmasdan faqat grammatik subyektning o‘zigagina bog‘liqligini ko‘psatuvchi fe’l o‘timsiz fe’l deyiladi. O‘timsiz fe’llar anglatgan ma’nosiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: a) holat yoki turg‘unlikni ko‘rsatuvchi fe’llar: to be, to exist, to live, to die….. for example: 1. Settle Dorothy lived on the great Kansas prairie (Y.K. Maghidson “The Magic of Oz. page 5”) He exists on S. 50 per week (Dictionary Oxford page 204) I would die in the last ditch for that principle (Dictionary Oxford page 161) b) Harakatni bir yerdan ikkinchi yerga ko‘chishini ko‘rsatib beruvchi fe’llar: to start, to go, to arrive, to march, to jump….. For example: 1. I jumped and struggled my way to the front of the restless crowd (Gordon “Doctor in the house”) 2. He must have wanted to go home the short way. (Harper £ee “To kill a Mocking bird” page 44) 3. We had to start again from scratch (Dictionary Oxford page 600) 4. German troops marched into Austria. (R. Gordon “Doctor in the house”) 13

5. At last our friends came home (Y.K. Maghidson “The Magic of Oz ” . page 76”) c) Tashqi muhitga bo‘lgan ta’sirni ifodalovchi fe’llar to laugh, to cry, to smile, to sorrow va boshqalar. For example: 1. But little Dorothy often laughed (Y.K. Maghidson “The Magic of Oz. page 5”) 2. Only Henry cried out to aunt Em (Y.K. Maghidson “The Magic of Oz. page 50”) 3. It was very dark in the house and there she was frightened (“The Magic of Oz. page 5”) Hozirgi zamon ingliz tilida timsiz fe’llarning o‘timli fe’llarga o‘tishi oson. Deyarli hamma o‘timsiz fe’llar ot bilan birga bikfnbkbib natijasida o‘timlashib kauzativ ma’noga ega bo‘ladi. To march –yurmoq To march someone –birovni yurgizmoq To walk – piyoda yurmoq To walk a horse – otni yurgizmoq O‘timli va o‘timsizligi teng huquqli bo‘lgan fe’llar ikki xil ma’noli fe’llar deb ataladi. To move – siljimoq, siljitmoq To stop –to‘xtamoq, to‘xtatmoq To widen –kengaymoq, kengaytirmoq To finish – tugamoq, tugatmoq Bu fe’llarning o‘timli va o‘timsiz bo‘dib kelishi sintaktik distrubutsiyaga bog‘liq bo‘lgan holatlardan biri hisoblanadi. He moved – u siljidi. He moved the table –u stolni siljitdi. He stopped smoking –u chekishni to‘xtatdi He stopped the car – u mashinani to‘xtatdi. 14

O‘timli va o‘timsiz fe’llardagi leksemalar tilning leksik darajasini elementar birligi hisoblanib, u eng avvalo u yoki bu so‘z turkumlariga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun o‘timli va o‘timsiz leksemalar haqida gapirganimizda fe’lli, otli, adjektiv, adverbial yoki ravishli, o‘timli fe’l leksemalari otli, sifatli va ravishli bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon ingliz tilida o‘timlilik muammosi. Hozirgi vaqtgacha o‘timlilik rus hamda xorij tilshunosligida faqatgina fe’llarga xos tushuncha deb hisoblanar edi. 5 O‘timli fe’llar yonida to‘ldiruvchini talab qiladi hamda ushbu to‘ldiruvchitushum kelishigi bo‘ladi deb hisoblangan. Biroq unday fikr faqatgina flektiv tillarga shu jumladan ingliz tiliga ham mosdir. Chunki ingliz tilida kelishiklar yo‘q. Ko‘pgina tilshunoslar o‘timli fe’llarning yonida to‘ldiruvchi bo‘lsagina o‘rganishgan. Lekin boshqa tilshunoslar ushbu fikrga qarshi chiqadilar. Juda ko‘p grammatik qo‘llanmalarda o‘timlilik morfologiya qismida o‘rganib kelingan hamda uni sintaktik, leksik – sintaktik, hatto leksik-grammatik kategoriya deb o‘rganishga odalanganmiz. Bir qator olimlar fe’lning o‘timliligini qo‘shimcha bilan kelishida deb takrorlashgan. Masalan, to look at, to depend on va boshqalar. Olim S. D. Katselon o‘timlilikni ikki turini aniqlab bergan. Bular funsional hamda formal turlaridir. Funsional tur fe’lning ma’nosidan kelib chiqadi hamda olimning fikricha universal xususiyatlarga ega bo‘ladi. Formal o‘timlilik boshqaruvda jo‘nalish kelishigida turgan fe’l o‘timli bo‘ladi. Shuning uchun barcha funksional fe’llar o‘z ma’nosida qolib, faqatgina formal holatdagina o‘timli bo‘la oladi. Professor A.A. Ufimseva o‘timlilikni ikki turi bor deb ta’kidlaydi. Bular semantik hamda sintaktik turlaridir. Semantik o‘timlilik ya’ni obyektiv fe’l demakdir, semantik obyekt bilan aloqada bo‘ladi semantik obyekt bu aniq to‘ldiruvchi demakdir. Sintaktik o‘timlilik esa noaniq to‘ldiruvchi demakdir. Tilshunos olim A.I. Smirnitskiy o‘timli yoki o‘timsiz fe’llarda keskin chegaralar bo‘lib, ular xilma-xildir deya ta’kidlaydilar. Olimning aytishicha ushbu muammo alohida e’tiborga loyiq. Professor I.I. Emeriyeva esa boshqa fikrni bildiradi. U o‘timlilik hamda o‘timsizlik orasida chegara yuqolib ketmoqda deb ta’kidlaydi. Tilshunoclikda o‘timlilik hamda boshqaruvni tez-tez aloqada bo‘lganligi sababli o‘rganilib kelingan. Ushbu muammo yechimga alohida e’tibor bergan olim A.M. Peshovskiydir. Olim A.M. Peshovskiyning fikrisa o‘timli fe’llar kuchli boshqaruvga egadirlar. Professor B. A. Ilish “faqat to‘ldiruvchini talab qiladigan fe’llar o‘timlidir” 15

deya ta’kidlaydi. Yuqorida aytilganlardan so‘ng o‘timli fe’llar to‘ldiruvchi bilan bilan qo‘shimchaga yordamlashadi, lekin qo‘shimchasiz bo‘lganida ham leksik – grammatik hislatlarga, xususiyatlarga qaraydigan bo‘lsak, farq yuqligini ko‘ramiz. Masalan, ingliz tilidagi fe’llar look – qaramoq, enquire- xabarlashmoq, follow - ergashmoq, va boshqa shu kabi fe’llar aloqada after qo‘shimchasi bilan bo‘ladilar. To look after a child – bolaga qaramoq, g‘amxhrlik qilmoq To enquire after somebody’s health –kimningdir sog‘ligidan xabar olib turmoq. To follow after somebody – kimgadir ergashmoq, quloq solmoq, gapiga kirmoq. Ushbu iboralarda qo‘shimcha boshqaruvga aloqador deb hisoblanadi hamda ushbu fe’llar o‘timlilik hislatiga egadir degan tushuncha paydo bo‘ladi. Tilshunos olim A.M Muxinning fikricha fe’lning o‘timliligini yoki o‘timsizligini gapning ichida to‘ldiruvchi bor yuqligiga qarab aniqlanadi. Olim bu fe’llar boshqaruvini iboralarda sinab ko‘radi hamda to‘ldiruvchi leksemalarga harakat o‘tadi deb o‘z fikrin isbotlaydi. Biroq gapning ichida o‘timli fe’l to‘ldiruvchisiz bo‘lishi mumkin va u bunda o‘z hislatlarini yuqotmaydi. A. M. Muxin yana bir fikrni olg‘a suradi. Bu o‘timlilik hamda boshqaruv bir-biri bilan bog‘liq degan fikrdir. Xulosani professor A. M. Muxinning qarashlariga suyangan holda aniqlaymiz. O‘timlilik leksik kategoriyadir, u tilda elementar birlik bo‘lib hisoblanadi. Bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan o‘timlilik hamda boqaruv bo‘lganligi tufayli ham ularning birini o‘rgansa, ikkinchisi ham ma’lum bo‘ladi. Ingliz tilida o‘timli leksemalar qo‘shimcha bilan yoki qo‘shimchasiz bog‘lanishi mumkin. Masalan, to write a latter, to drink water, to squirm after a woman. O‘timsiz leksemalarning o‘timli leksemalardan farqi. Ular boshqaruv holatiga ega emas, shuning uchun o‘timli leksemalarning gruppalari leksi k -semantik munosabatlarni tahlil etadi. Tushuntirishda gap birikmalarida o‘timsiz fe’l va ot birikmalarini misollarda ko‘rib o‘tamiz. _________________________________________________ 1 А.М.Мухин “Синтаксемый анализ и проблема уровней языка” Moskva 1980- yil . 2 M . M ухин “Лингвистический анализ” Moskva 1983- yil . 16

B. A. Ilish va A. I. Smirinskiy misollarida gapda predloglar ining rolini ko‘rsatib B. A. Ilish shunday yozadi 1 . The book is lying on the table. The book is lying under the table. Bu yerda on predlogi va under predlogi fe’l bilan birikadi. Agar biz quyidagicha bersak, The book is lying …. The table holida bersak nuqtalar o‘rniga on, in, under, beside va boshqa predloglarni qo‘yish mumkin bo‘ladi.Bu misoldan ko‘rinib turibdi-ki “lie” fe’li tahlil metodini bu fe’llarga o‘tkazishi mumkin emas. O‘timli fe’llarni leksik birlik deb qarab, har xil variantli gap yasalishida, gap qurilishida material sifatida ishlab, ularning farqlarini leksik-semantik gruppalardagi bir va ikki o‘timli fe’llar va ularning leksema to‘ldiruvchilarini formal distributiv me’zon deb xarakterlaydi. Masalan: ikki o‘timli fe’l ayblamoq “ to accuse” ning leksik konstruksiyasi quyidagi boshqaruvga ega Vtr+C1+of+C2 Ularning birikmasining birinchi to‘ldiruvchisi (C1) mavhum tushunchani anglatgan. Birinchi juftlik misolidagi fe’l subordinativ bog‘lanishga, ikkinchisida esa predikativ va subordinativ bog‘lanishga ega. Quyida bir qancha gaplarning modelini yasaymiz: 1. She explained the whole affair to Spear. U hamma yumushlarni spirga tushuntirdi. ( K.Mansfield “ Short stories page 156) 2. The whole affair was explained to Spear by her. Keltirilgan faktlardan shunday xulosa qilamizki, o‘timli fe’llarning leksik birikmalari fe’l frazalari va gaplarda u birikkan xolatiga to‘g‘ri kelishini o‘rganish mumkin. Quyida keltirilgan misolimizda ya’ni ikki gapda bir sintaksema ishlatilgan: She explained the affair va the affair was explained. ___________________ 1 Смирницкий. The structure of modern English 2 Bo‘ronov “Ingliz tili grammatikasi” 234-252 – betlar. 3 Ильиш “The structure of modern English grammer “ Higer school Publishing House. Moskva 1964-yil. 17

Bunday xollarda fe’l ikki o‘timli xolicha qoladi, tashqi ko‘rinishidan bir o‘timlmdek ko‘rinsada, unda obyekt sintaksema ishlatiladi. 1. Dorothy knocked at the gate. Dorati darvozani taqillatdi. 2. The gate was knocked. Darvoza taqilladi. ( Y.K. Maghidson “ The Magic of Oz ” page 15 ) O‘timli fe’llarning boshqaruvini ko‘pincha modellar yordamida beriladi. Murakkab frazalar bir yoki ikki o‘timli fe’lli suvstantiv leksemalar yeksperiment transformatsiya metodi orqali beriladi. Bunda murakkab va qat’iy frazalar modellashadi : A talk with somebody about somethihg – to talk with somebody and somethihg Vtr+Str+with+C1+about+C2_____Vtr+with+C1+about+C2 . She talked with her mother about her future. U onasi bilan o‘z kelajagi haqida gaplashdi. Children sometimes talk with their toys about thiers dreams. Bolalar ba’zida o‘yinchoqlari bilan o‘z orzulari haqida gaplashadilar. Do not talk with her about serious things. U bilan jiddiy narsalar xususida gaplashma. Allowance must, no doubt, made for the astonishing rapidity of communication in the days va boshqalar . Bu misollardan shu fikrga kelamizki, leksik yoki semantik bog‘lanishlar leksik boshqaruvlvr bo‘ladimi degan muammoni yechishga boshqa nazariy tushunchalarni ham e’tiborga olishi kerak bo‘ladi. Lingvistik boshqaruvda o‘sha imkoniyatlar lingvistik tahlil bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, buni lingvistik analiz metodlari orqali bilib olishadi. Lingvistik tahlilning yeksperiment metodini boshqa oblastlarida modellashtirish til darajasidagi birliklarni sistemali o‘rganishni taqozo etadi. O‘timli fe’llarni leksik – semantik gruppalarga ajratish shuningdek o‘timli leksemalarni bog‘lanishlarini va fe’llardagi predlogli boshqaruvini amalga oshirishda bu imkoniyatlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ikki o‘timli fe’llarni 18

sitemali tahlil qilishda nazariy va metodalogik xususiyatlarga suyangan xolda ish olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ikki o‘timli fe’llarning bir o‘timli fe’llardagidan farqi shundan iboratki, agar bir o‘timli fe’llar ajratib olingan gruppa ularni leksik to‘ldiruvchilar birikmasi bilan bo‘lsa, ya’ni bir tomonlama boshqaruvda, ikki o‘timli fe’llarda, tabiiyki ikki boshqaruvli birikmalarni o‘rganishga to‘g‘ri keladi. To‘ldiruvchi leksemalari S1 va S2 modelida belgilanadi. Ular shubhasiz ikki boshqaruvli murakkab va ko‘p qirrali bu fe’l gruppalarining klassifikatsiyasi to‘ldiruvchining o‘rniga S1 va S2 ning bir – biriga munosabatiga bog‘liq. Ikkilangan boshqaruvli predlogsiz gaplarni ko‘p sonli o‘timli fe’l gruppa sostaviga ko‘ra alohida fe’llarni kiritamiz. Ulardan biri “ e’tiroz” yoki “inkor” ma’nosidagi fe’llarning yasalishi. (V2/ tr=4) Bar – taqiqlamoq Deny – e’tiroz Forbid – taqiqlash Refuse – e’tiroz bildirmoq, rad etmoq Bu fe’llar bilan berilgan frazalarda birinchi to‘ldiruvchi shaxsga, ikkinchisi esa abstrakt tushunchasi kontret jonsiz predmetga: to bar smb one’s house; I will bar no honest man my house; to deny smb admittance; she was angry at being denied admittance; to forbid smb one’s house; to forbid smb the country; to forbid smb use of the smth; students are forbidden the use of the office duplicator; to refuse smb permission they refused me permission; to refuse smb admittance. Faqatgina gaplarda birinchi to‘ldiruvchining imkoniyatlarini reallashtiradi, bunda birinchi to‘ldiruvchi shaxsni anglatadi va “to” predlogi bilan ishlatiladi. He gave to his friends what he denied to his family. Tilning strukturasi va turidan qattiy nazar ulardagi o‘timli va o‘timsiz hamda nisbat kategoriyalari bilan o‘zaro brg‘liq va bir – biri bilan aloqador bo‘ladi. “ O‘timli va o‘timsiz fe’llar masalan tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog‘liq ” deb yozgan yedi, Akademik V. V. Vinogradov . O‘timli va o‘timsiz kategoriyasi leksika va grammatikaga taaluqli bo‘lgani uchun uni leksika – Grammatika kategoriya deb 19

atashadi, uning leksikaga mansubligi shundaki, u leksik birliklar yordamida, ya’ni fe’lda o’z aksini topadi. O‘timli – o‘timsiz kategopriyasining leksika bilan aloqasi uning semantik strukturvsini belgilaydi. Ish – harakatning gap obyektiga yo‘naltirilganligi yoki, yo‘naltirilmaganligi ushbu kategoriyaning semontik strukturasi deyiladi. Fe’l va ot birikuviga muvofiq semantik strutura yuzaga keladi. O‘timli va o‘timsizlikning semantik strulturasi ya’ni, yo‘naltirilganlik – yo‘naltirilmaganlikning ifodalanishi har – hildir. Ish – harakatning yo‘naltirilgan – yo‘naltirilmagan ligi fe’l ma’nosiga qarab aniqlanadi. Hind – yeiropa tillarida o‘timli – o‘timsiz fe’llarning muayyan kelishikda ot bilan birilishiga qarab aniqlanadi. O‘timli – o‘timsizlik sof semontik asosida ajratilib, tipologik umumiyligi bilan haraktirlanadi . birinchi bor hind – yevropa tilshunosligida qo‘llangan terminlar ko‘p yillardan beri turli tillarda o‘ziga xos ahamiyat kasb etib kelmoqda . o‘timli – o‘timsizlil fe’li negizining semotik xususiyatiga ko‘ra aniqlanadi, shu nuqtaiy nazardan u leksik kategoriya hisoblanadi . o‘timli – o‘timsizlik obyekt bilan birikishi – birikmasligiga ko‘ra sintaktik kategoriyadir. Fe’l boshqarqaradigan nomlar fe’lning xususiyatiga qarab turli formulada bo‘lishi mumkin, ba’zi fe’llar mustaqil bo‘lishiga qaramay, aniq, formulada obyektsiz funksiya bajarmaydi, ba’zilari ma’lum darajada bunga qondir. Ana shu qobiliyatga qarab fe’llar o‘timli – o‘timsizga, ular bilan birikadigan obyektlar esa vositali va vositasiz obyektlarga bo‘linadi. O‘timli fe’llar. ham o‘timsiz fe’llar ham otlar bilan birilib keladi. Bu birikuv har xil bo‘lsa ham morfodogik va sintaktik jihatdan bir-biri bilan bo‘g‘liqdir. Kelishik qo‘shimchalarining saosiy vazifalari so‘zlarning sintaktik aloqaga kiritish bo‘lsada, ular bir vaqtning o‘zida o‘timli – o‘timsizlik, vositasizlikni – vositalilikni ifodalaydi, masalan, fe’lning vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikuvchi o‘timlilikni ifodalaydi, shuning uchun fe’ldan keyin vositasiz to‘ldiruvchining bo‘lishi shart. Fe’l quyidagi hollarda obyektsiz qo‘llaniladi: 1.grammatik qisqarishi sodir bo‘lganda bunday hollarda to‘ldiruvchi nazarda tutiladi chunki, u gapda asosiy hisoblanadi. Obyektsizlikning bu turi ҳамиша бирор to‘ldiruvchi bilan qo‘llaniladigan o‘timli fe’l yordamida aniqlanadi va bu ifodalanadi. 2.fe’l o‘timsizlashganda: o‘timsiz fe’llar semontikasiga ko‘ra vositasiz to‘ldiruvchini istisno qiladi. 20

3.fe’l o‘timliligiga ko‘ra belgilanganda: shu fe’ldan keyin qanday so‘z kelishi kerakligi o‘z – o‘zidan aniq bo‘ladi. Semantik jihatdan o‘timli – o‘timsizlik nisbatning ma’lum bo‘limlari bilan bog‘liqdir, masalan morfemalardan yasalgan tegishli formulalar bilan ifodalangan majhullik o‘zlik va birlik bir paytning o‘zida o‘timsizlikni ifodalaydi, aks holda kuzatuvlik o‘timsizlikka sabab bo‘ladi. Tillarning qurilishiga ko‘ra o‘timli – o‘timsizlik turli usul va har – xil formula bilan ifoda etiladi. Masalan: agar hind – yevropa tillarida o‘timsizlikni ifodalash uchun tushum kelishigini o‘zi kifoya qilsa, ingliz – tilida bunga bir qancha o‘zgarishlar kiritiladi. Ingliz tilida ifodalangan faoliyatining o’tuvchanligini fe’l predlog yoki ko‘makchi bilan anglash mumkin. O‘timli – o‘timsizlikni leksik – grammatik kategoriya ekanligi va fe’lning ot bilan turlicha birikish xususiyatiga asoslanib shartli ravishda maxsus birikuv signali ajratiladi. Birikuv signali ham morfologik ham sintaktik yaruslarda aniqlanadi. Morfologik jihatdan o‘timlilik kuzatuvchanlik morfemasini fe’l negiziga qo‘shish bilan ifoda etiladi . Sintaktik yarusda o‘timli birikuvi quyidagicha yuzaga keladi: a) Kuzatuvchanlik sintaktik belgilari bor bo‘lganda. b) Sintaktik belgilar bo‘lmaganda keyingi holda kuzatuv ohanglik morfemasi nolga teng bo‘lganda o‘timli fe’l vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikkanda uning ma’nosi to‘la ochiladi. O‘timli fe’l bilan vositasiz to‘ldiruvchining munosabati fe’l otlanganida ham saqlaradi. Fe’lning o‘timli va o‘timsizlikka aylanishi darajasiga qarab fe’llar birlamchi o‘timli, birlamchi o‘timsiz, va ikkilamchi o‘timli ikkilamchi o‘timsizlarga bo‘linadi. Birlamchilik va ikkilamchilik mazkur ma’noning fe’l negiziga bo‘lish – bo‘linmasligiga qarab aniqlanadi. Masalan ingliz – tilida come, live, sleep, o‘zbek tilida kelmoq, yashamoq, uxlamoq va boshqa bir qancha qe’llar birlamchi o‘timli fe’llardir. Ular egani to‘g‘ri aniqlaydi. O‘timli fe’llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo‘ladi. O‘timsiz fe’llar esa avval to‘ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Birlamchi o‘timli – o‘timsizlik asosiy yoki qo‘shma fe’llarga xosdir. Lug‘at boyligi sifatida birlamchi o‘timsiz fe’llar birlamchi o‘timli fe’llarga nisbatan ancha mustaqildir. Shuning uchun birlamchi o‘timli fe’llar lug‘atlarda turli fe’l obyekt birikmalari bilan bayon etiladi. O‘timli fe’llarning leksik ma’nosi vositasiz to‘ldiruvchini talab etadi , aks holda uning ma’rosi to‘la bo‘lmaydi. O‘timli – o‘timsiz fe’llar ma’nolarining qanchalik mustaqilligiga qarab tilda ikki bo‘lakli konstruksiyalar 21

hosil bo‘ladi. s – v ikki bo‘lakli, s – v – o uch bo‘lakli konstruksiyalardir. Ikkilamchi o‘timli – o‘timsizlik turli yo‘llar bilan ifodalanadi. S-subject, v- verb, o-object.a) o‘timli o‘timsizlik bilan aloqador bo‘lgan so‘z yasovchi morfemalar fe’l negiziga qo‘shilishi natijasida: b) fe’lga shakl yasovchi grammatik morfemalar qo‘shilishi natijasida: c) sintaktik usul bilan yangi ma’no yasash natijasida. Bu xolatda uchalasi ham o‘zbek tilida birlamchi va uchinchisi ingliz tili uchun xosdir. Fe’lning o‘timlilikdan o‘timsizlikka o‘tishini hamda ularga nisbatan yasovchi affiksini qo‘shishni ikkilamchi o‘timli – o‘timsizlik yasalishini morfologik usul deyiladi. Boshqa turkiy tillar qatori o‘zbek tilida ham nisbat yasovchi suffiks o‘timli – o‘timsizlikni o‘zgartira oladi. Fe’llar o‘timli – o‘timsizligi yasalishining leksik morfologik usuli so‘z yasovchi affikslar ishtirokida amalga oshiriladi. Affiks morfologik usul unchalik harakterli emas chunki affiks yordamida yasalgan fe’lning o‘zi bir vaqtda ham o‘timli ham o‘timsiz fe’l kabi qo‘llanishi mumkin. O‘timli –o‘timsiz yoki ikkilamchi o‘timli – o‘timsizlik yasalishining ko‘rsatilgan usullari so‘z va forma yasash usullari bilan bog‘liqdir. Morfologik va sintaktik usullar forma yasash bilan, leksik usul mustaqil so‘zlar yasash uchun bog‘liqdir. O‘timli – o‘timsizlikning o‘zgarishi va boshqa so‘z turkumlaridan yasalgan yangi fe’llarning qo‘llanilishi keyingi ot bilan fe’lning birikishiga bog‘liqdir. Undan tashqari o’timli – o‘timsizlik darajasi ko‘proq gapda ega vazifasida kelgan so‘zning xususiyatiga ham bog‘loiq. Ingliz – tili sistemasida o‘timli – o‘timsizlik muhim ahamiyatga ega. Avvalo fe’lning nisbatdan aloqasi fe’lning o‘timli va o‘timsizlik hususiyatiga bog‘liq bo‘lsa otning subyekt va obyekt funksiya bajarishi shunga bog‘liq. Hozirgi zamon ingliz – tilida o‘zlik, birgalik, umumiylik kabi nisbat ma’nolarini ifoda etish uchun maxsus nisbat formatlari yo‘q. Buning ustiga fe’l bilan birikadigan otlarning yo‘naltirilganligi morfologik jihatdan aniqlanmagan. O‘timli – o‘timsizlik ingliz – tili fe’l sestimasida murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masala yuzasidan professor B. A. Ilish “ Fe’llarni o‘timli va o‘timsizga ajratish masalasi nazariy grammatikasida eng qiyin masalalar qatorida” deb yozadi. Ingliz – tilida to‘ldiruvchi o‘timli – o‘timsizlik va yo‘naltirilgan – yo‘naltirilmaganlik belgilari yo‘qligi sababli o‘timli va o‘timsizlik fe’llar orasiga aniq ishora qo‘yish qiyin. Ingliz tilining semantik planida 22

o‘timlilik deganda fe’l bilan ifodalangan ish harakat yoki subyektdan obyektga, ish harakatning bajaruvchidan uning obyektiga o‘tish tushuniladi. Sintaksis birikish usuliga ko‘ra o‘zidan keyin vositasiz to‘ldiruvchini qabul qiladigan fe’llar o‘timli fe’llar deyiladi. O‘timsizlik deganda ish – harakatning bajaruvchidan qabul qiluvchiga o‘tmasligi tushuniladi. O‘zidan keyin vositasiz to‘ldiruvchini qabul qilmaydigan fe’llar o‘timsiz fe’llar deb ataladi. Masalan: To live a long life – uzoq umr ko‘rmoq. To die violent death – birov tomonidan o‘ldirilmoq. To laugh a long laugh - uzoq kulmoq. To fight of leroes – qaxramonlarcha kurashmoq. O‘timli fe’llarga bir gruppa kuzatuv fe’llarini ham kiritish mumkin. Bu fe’llar ham tub kuzatuv va yasama kuzatuv ma’nolariga ega bo‘lib alohida, semantik gruppani tashkil etadi. Hozirgi zamon ingliz – tilida tub kuzatuvi ma’noli fe’llar juda ko‘p taarqalgan. Tub kuzatuv ma’noli o‘timli fe’llarda kuzatuv ma’no shu fe’llarning o‘zaklari orqali maxsus suffikslarsiz ifoda etadi. Masalan: To f tell – yiqilmoq . To set – bir joyga qo‘ymoq , o’rnatmoq. To drench – ho‘llamoq, namlamoq. Boshqa so‘z turkumlaridan konversiya, affeksatsiya va boshqa yo‘llar bilan yasalgan o‘timli fe’llar ikkinchi darajali yasama kuzatuv ma’noli fe’llar deyiladi. Shu harakatning obyektiga yoki gapning egasiga yo‘naltirilganligi o‘timlilik deyiladi. Semantikasiga ko‘ra ish – harakatning yo‘naltirilganliligini ifodalaydigan predlogsiz va predlogli to‘ldiruvchilar bilan birika oladigan fe’llar o‘timli fe’llar deyiladi. Uch bo‘lakli ( s – v – o) gaplarda fe’llar o‘timli fe’llar vazifasini bajaradi. O‘timlilik ma’nosi bilan ifodalanishi mumkin. O‘timlilikni ikki tilda aniqlashda biz predlog , ko‘makchi va turli kelishik formasidagi otlarning fe’llar bilan qo’shilishi asosida ish ko‘ramiz. O‘timlilikni ifodalovchi fe’l va fe’l birikmalari predloglardir. Predlogsiz, ko‘makchili, ko‘makchisiz, turli kelishik formalardagi otlar bilan birikib keluvchi hamda qo‘sh o‘timlilik tarzida tafsiflanadi Otlar bilan fe’llar o‘rtasidagi aloqalarni hisobga olib biz fe’llarni sof predlogli, ko‘makchili va ko‘makchisiz fe’llar deb ataymiz. Ingliz – tilida fe’llarning umumiy kelishikdagi otga predlogsiz ko‘shilishi bilan o‘timlilikning predlogsiz va ko‘makchisiz ifodalanishiga erishiladi. O‘zbek – tilida esa bu gruppa tushum 23

kelishigining belgilari va belgisiz formalari bilan birikib keladigan fe’l va fe’l birikmasi kiradi. Predlogsiz va ko‘makchisiz o‘timli fe’llarning differensial belgilari semantik yarusda prosesning subyektdan obyektga yo‘naltirilganligi bilan struktura yarusida esa predlogning bo‘lmasligi bilan ifodalanadi. Ingliz va o‘zbek tillarining sof fe’llar vositasida o‘timlilikni ifodalashdagi bir – biridan farqi shundaki, ingliz – tilidagi ot morfologik belgilanmagan bo‘lsa, o‘zbek tilida esa o‘timli fe’llar bilan birikadigan ot tushum kelishigi formulasida bo‘ladi. To‘ldiruvchi bilan predlog ishtirokida birikadigan fe’llar predlogli o‘timli fe’llar deyiladi. Fe’l bilan ifodalanadigan prosesning obyektiga o‘timli predlog ishtirokida sodir bo‘ladi va predlog tanlash erkin bo‘lmay fe’l bilan aniqlanadi. L. S. Barxudarov predlogi o‘timli fe’llarning asosiy differensial belgilari semantik yarusda prosesning subyektdan obyektga yo‘naltirilganligi struktura yarusida esa predlog tanlashning fe’lga bog‘liqligi va passiv transformatsiyada predlogning saqlanishi bilan aniqlanadi. Predlogli o‘timli fe’llar about, at, for, on, of, to, with, over, up, into, in, through, before, against, between kabi predloglar olgan fe’llar kiritish mumkin. Ingliztilshunoslikka doir ko‘pgina asarlarda bunday fe’llar odatda “Vositali o‘timli” fe’llar deb yuritiladi rus tilida bor bo‘lgan vositali kelishik deb ataladigan ingliz – tilida bo‘lganligi uchun “Vositali o‘timli” terminani ingliz tilshunoslikka qo‘llash to’g‘ri emas. Fe’l bilan bir necha predlog birikishiga qarab fe’llar bir predlogli va ikki predlogli o‘timli fe’llarga bo‘linadi. a) Bir predlogli o‘timli fe’llarda bitta predlog bilan keladigan fe’llar kiradi. Laugh, at, wait, for, depened on, believe in, object to, listin to, rely up (on), Coincide with, make, over, mare up, put, aside, put in, put down, put on va boshqalar. b ) Ikki predlog o‘timli fe’llarga ikki predlog birdan keladigan fe’llarni kiritish mumkin: put up with – kelishmoq , tasdiqlamoq, money away with - qutulmoq, voz kechmoq. O‘timli fe’lining bosh kelishik, jo‘nalish, o‘rin – payt va chiqish kelishigi formalari bilan ham ifodalanishi mumkin. Ma’lum kelishiklar formasidagi otlar bilan qo‘shilmaguncha to‘liq ma’no anglatmaydi. Shu sababli bunday fe’llar lug‘atda o‘zi birikkan otlar bilan birga beriladi. Masalan: uchramoq (mag‘lubiyatga, talofatga, muvoffaqiyatsizlikka), yo‘liqmoq (birovga, xatarga), tushmoq (otdan, samolyotdan, suvga) va boshqalar. Semantik, o‘timlilik ifoda planida ko‘makchilar bilan ham ifodalanadi. Bunda ko‘makchi so‘z 24

fe’l bilan otni biriktiruvchi hisoblanadi. Bu asosan o‘zbek tiliga xos. Ammo ingliz tilidagi fe’llar turkumiga kiruvchi yordamchi elementlar aslida fe’llar bilan birikib, ularning o‘rnini to‘ldirib keluvchi posleloglardir. Ingliz tilshunosligida poslelog ko‘p tilshunoslar tomonidan e’tirof etilmagan. Masalan: A look over the rail – men panjara ustidan qarab turibman. Gapdagi over so‘zi look fe’li bilan birikib bir vaqtning o‘zida ham uning ma’nosini to‘ldirib kelyapti, ham fe’ni ot bilan bog‘lab kelyapti o‘zbek tilida ko‘makchilar o‘timlilikni ifodalaganda, turli kelishik qo‘shimchalari bilan ma’nodosh bo‘ladi. Ikki obyektli fe’l ditranzitiv fe’l bo‘lib, u bir paytning o‘zida ikki to‘ldiruvchi bilan keladi. Fe’llar bilan birga kelgan otlarning biri vositasiz to‘ldiruvchi, ikkinchisi vositali to‘ldiruvchi deyiladi. Fellarning bu turi faqat ingliz tili uchun xos bo‘lmagan boshqa tillar bilan ham harakterlidir. Fe’l anglatgan harakat va holatlarning obyektiga munosabati turlicha. Bir xil fe’llar harakatning biror narsaga o‘tganligini bildiradi: predmet obyekt esa tushum kelishigidagi ot bilan ifodalanadi: gazetani o‘qidim, kitobni oldim kabi. Ba’zi fe’llar esa harakatning predmet obyektiga o‘tganligini bildiradi. Ular tushum kelishigidagi so‘zni boshqarib kelmaydi. U keldi, bola uxladi. Fe’llar harakat va holatni predmet obyektiga munosabatiga qarab ikkiga bo‘linadi. O‘timli fe’llar. O‘timsiz fe’llar. O‘timli fe’llar tushum kelishigidagi so‘zni boshqarib keladi. Biror predmetga o‘tgan harakatni, predmetga qaratilgan va biror o‘zgarish yuzaga keltiradi va holatni bildiradi. He wrote a very interesting book. Tong shabadasi uning yuzini, sochlarini siladi. Fe’l anglatgan harakat va holat narsaning bir qismiga o‘tganligi tasdiqlasa o‘timli fe’l chiqish kelishigidagi otni boshqarib keladi. Look, after, a boy ; look for a day. O‘timsiz fe’llar tushum kelishigidagi so‘zni boshqarib kela olmaydi, bajaruvchining o‘zidan qolgan harakatni bildiradi. Shunday fe’llar ham borki, ular kontekstda qanday so‘zlar bilan bog‘lanib kelishiga qarab o‘timli hol, o‘timsiz bo‘lib kela boshlaydi. Bu fe’llarda o‘timli o‘timsizlik gap ichida shu fe’lning o‘z yoki ko‘chma ma’noda 25

qo‘llanishiga qarab aniqlanadi. Fe’ldagi o‘timli o‘timsizlik nisbat kategoriyasi bilan uzviy bog‘liq. Chunki, nisbat yasovchi affeksni olgan fe’lning o‘timli o‘timsizlikligida quyidagi o‘zgarishlar ro‘y beradi: a ) o‘timli fe’l o‘timsiz fe’lga aylanadi, umumsizlashadi: w a shed – w a shed himself, dressed – dressed himself , opened – opened i tself. Yuvdi – yuvindi , kiydi – kiyindi , ochdi – ochildi. b ) o‘timli fe’ldan yana o‘timli fe’l hosil qilinadi : wrote – have someone written, repair it have repaired. Yozdi – yozdirdi, chaqirdi – chaqirtirdi, ichdi – ichirdi . c) o‘timsiz fe’l o‘timli fe’lga aylanadi, o‘timlilashadi : drank – have smth drink, called – have, have – somebody called. Uxladi – uxlatdi, kuldi – kuldirdi, keldi – keltirdi, o‘timli o‘timsizlik analitik shakllarda yetakchilik qilishga qarab belgilanadi: o‘qib chiqdi, bilib oldi, yoza boshladi – o‘timli. Kulib qo‘ydi, quvonib ketdi, yutib oldi – o‘timsiz fe’llar. Ingliz tilida ba’zi fe’llar o‘zidagi keyin vositasiz to‘ldiruvchi talab qiladi, boshqacha qilib aytganda fe’ldagi ish – harakat birorta shaxs yoki buyumga – obyektga o‘tadi. Bunday fe’llar o‘timli fe’llar deb ataladi: Masalan, he intined me to the concert - U meni konsertga taklif qildi. I read newspapers in the evening – Men gazetalarni kechqurun o’qiyman. O‘zidan keyin vositasiz to‘ldiruvchini talab qilmaydigan fe’llar o‘timsiz fe’llar deb ataladi. I live in Karshi – Men Qarshida yashayman. My father arrived yesterday - Mening otam kecha yetib keldi. Ingliz tilida ba’zi fe’llar ham o‘timli, ham o‘timsiz fe’l bo‘lib keladi. To open – ochmoq, ochilmoq He opened the door –U eshikni ochdi. (o’timli) The door was opened by him. The library opened at 10 o’clock - Kutubxona o’nda ochildi (o’timsiz). To begin – boshlamoq. I begin work at nine o’clock (o’timli) boshlanmoq Our English lessons begin at nine o’clock - Ingliz darslarimiz to’qqizda boshlanadi.To drop – tushirmoq. He dropped his pencil – U qalamni tushirdi (o’timli).tushmooq. The apple dropped to the ground – olma yerga tushdi (o’timsiz). To grow – o’stirmoq. 26

We grow cotton – Biz paxta yetishtiramiz (o’timli). o’smoq. Beautiful flowers grow in the garden. (o’timsiz) – Bog’da chiroyli gullar o’sadi. (o’timsiz). Ingliz tilidagi ba’zi o’timli fe’llarga o’zbek tilidagi o’timsiz fe’llar tog’ri keladi. To follow – kuzatmoq, ergashmoq. To approach – yaqinlashmoq ] Please follow me – iltimos meni orqamdan yuring. Ingliz tilidagi ba’zi o’timsiz fe’llarga o’zbek tilidagi o’timli fe’llar to’g’ri keladi. To listen to –ni tinglamoq To wait for - ni kutmoq Listen to me please - Meni tinglang iltimos. She is waiting for her brother – U akasini kutyapti. O’timli fe’llar o’zidan keyin to’ldiruvchini talab etadi va majhul nisbatda ishlatiladi. Nisbat kategoriyasi tilshunoslikning muhim qismi bo’lgan grammatikada eng murakkab va muammoli holatdir. II. Bob. Nisbat kategoriyalari. 27

2.1. Ingliz va o’zbek tillarida nisbat kategoriyalar Nisbat kategoriyasi barcha tillarda eng noaniq muammodir. Ba’zi olimlar nisbat kategoriyasi eganing harakatini anglatadi desa boshqalari obektga yo’naltirilgan ish – harakatni ko’rsatadi deb fikr bildiradi. M. M. Guxman ta’kidlashidan “nafaqat hind, yevropa tillarida balki, turk, mongol, kavkaz tillarida ham nisbat kategoriyasi eng noaniq, tushunarsiz va muhokama talab etadigan muammodir” 1 . Bunga I. P. Muchnik fikrini qarama- qarshi qo’yish mumkin. Rus tilida deb yozadi u, “Nisbat kategoriyasi nazariy rus tilida tortishuvli bo’limdir”. Bu shundan dalolat beradiki, bu kategoriya leksikaning ko’p qirralari, so’z yasalish morfologiya va sintaktik orasida murakkab bog’liqqa egadir. Nisbat kategoriyasi asosan fe’l bilan bog’liq bo’lganligi uchun morfologiya tilning asosiy tilning negizi sifatida qarashimiz kerak. Nisbat kategoriyasi zamon mayl formalarida farqlanadi. Shuning uchun G. Paul zamon va mayl formasi deb yozadi u, o’z-o’ziga sintaktik forma emas, ular o’zaro aloqaga kirishganda murakkab gaplardagina sintaktik munosabatga kirishadi 2 . Aniq va majhul nisbatning farqi avvali sintaktik bo’lib, nisbat fe’l kesim orasidagi munosabatdan boshqa narsa emas. M. M. Guxman fikrini hisobga olib “nisbat oppozisiyasining ma’no strukturasi aniq sintaktik bo’lganda aniqlanadi” 3 . L.L. Bulanin rus tili materiallarida nisbat muammosini quy i dagicha xulosalaydi 4 . “Xulosa qilib aytsak, aniq va majhul nisbatni qarama - qarshi qo‘yish bu formani o‘z ichiga olgan sintaktik kostruksiyani qarama qarshi qo‘yishdir”. Nisbatni morfologik kategoriya interpretfsiyasini nazariyasi deb qarab, lingvistlar nisbat qarama – qarshiligini gap strukturasida active – aniq va passive – majhul nisbat deb ataydilar. Bu shundan dalolat beradiki, aniq va majhul nisbat morfologik birlik emas balki sintaktik birlikdir chunki u gap strukturasida sodir bo’ladi. Quyidagi gaplarni bir- biriga qarama – qarshi qo’yilsa , masalan, He invited them va he was invited by them bunda ega to‘ldiruvchiga aylanadi ya’ni gap strukturasi o‘zgaradi shuning uchun nisbat kategoriyasi gap strukturasida 28

noma’lumligicha qoladi. Aniq va majhul nisbat lingvistik adabiyotlarda muammoning terminologik tamoil bo‘lib qoladi. O. Yespersen “takidlashicha” ingliz termini bo‘lgan” “voice” o‘rniga ba’zi nemis grammatslari va boshqa mamlakatlarda lotincha “genus” (genus verbi) ni ishlatadi. Ammo bu noqulaylikka olib keladi chunki “genus” grammatik rodim aniqlaydi. (genus substantive). Hammadan ko’ra, “turk” terminini ishlatilsa, yaxshiroq bo’ladi ya’ni active turk, passive turn, aktiv va passiv oborot. Bu termin active va passive so’zi ishlatilmasa, chalkashlikka olib keladi. Nisbat kategoriyasi munosabatini ko’rsatib shuni ta’kidlash joizki nisbat faqat kesimga taalluqli bo’lsa u gapdagi eganing harakati yoki ega harakatining obektga (to’ldiruvchiga) yo’naltirilganligini ko’rsatadi. Aslini olganda deb uqtiradi. M. Brayant, agar grammatik terminologiyasini o’zgartirsak unda voice terminiga to’xtalib o’tishimiz kerak. Ingliz tilida nisbat kategoriyasi biror shaxs tomonidan bajarilgan ish – harakat aktiv yoki aniq nisbat deyiladi. Somebody built this house in 1930 aniq (aktiv) nisbat ya’ni 1930 yilda kimdir bu uyni qurdi. This house was built in 1930 majhul yoki passiv nisbat. Agar ish - harakatni bajaruvchi noma’lum bo’lsa, yoki bajargan shaxs muhim bo’lmasa unga majhul nisbat ishlatiladi. A lot of money was stolen in the robbery – O’g’rilikda ko’p pul o’g’irlandi. Majhul nisbatda ko‘pincha ish – harakat bajaruvchisi ko‘rsatilmaydi yoki ko‘rsatish muhim bo‘lmasligi mumkin. Is this room cleaned every day? Bu xona har kuni tozalanadimi? Ish – harakat bajaruvchisini ko‘rsatish uchun “by” ishlatiladi, o‘zbek tiliga ____________________________________________ 1 Esperson O. The philosophy of grammat London 1929 p 164-165 2 Л.Л. Бул ан ин. Русский глагол. Л . 1962. ko‘pincha “tomonidan”, “ba’zan” ning -dan, -tufayli va hokozo deya tarjima qilinishi mumkin: This house was built by my grand-father. 29

Bu uy bobom tomonidan qurilgan. Two hundred people are employed by the company. Majhul nisbatni yasalishida to be yordamchi fe’lining kerakli formasi ya’ni is, are, was, were, has been va hokozolar + sifatdosh II . Be done, be cleaned, be demoyed be built, be seen. Many accidents are caused by careless driving – Ko‘p yo‘l hodisalari ehtiyotsiz mashina haydashdan kel ib chiqadi. I’m not often invited to parties - Men ko‘pincha ziyofatlarga taklif qilinmayman. How is this word pronounced? Bu so’z qanday talafuz qilinadi . Birinchi gapda are caused by careless driving ya’ni ehtiyotsiz mashina haydashdan kelib chiqadi. Ikkinchi gapda I’m not invited men taklif qilinmayman va uchinchi gapda this word is pronounced - bu so‘z talaffuz qilinadi. Bu misollardan ingliz tilidagi majhul nisbatni o‘zbek tiliga har xil usulda tarjima qilinishga guvoh bo‘ldik. Ingliz tilida esa faqat to be yordamchi fe’li va o‘timli fe’lning sifatdosh ikki formasidan yasaladi. We were woken up by a loud noise during the night. Biz tunda qattiq ovozdan uyg‘onib ketdik. Did you go to the party? No I wasn’t invited. Bazmga bordingmi? Yo’q meni talif qilishmadi. How much money was stolen in the robbery? – O’g’irlikda qancha pul o’g’irlandi? were woken up by – uyg’onib ketdik. I wasn’t invited - meni taklif qilishmadi _____________________ 1 M. M. Гухман. Развитие залоговых противопоставление в германских языков. М. 1964 Was stolen in – o’g’irlandi kabi tarjima qilinadi. O’zbek tili grammatikasi muallifi Azizov fikricha majhul nisbat o’zbek tiliga - landi, - ishdi, -ildi, - indi, - ib suffikslari bilan yasaladi. 30

dam uyg’onib ketdik. Ingliz tilida esa to be yordamchi fe’li va fe’lning sifatdosh II shaklidagi yasaladi. Bu farq har doim muammo bo’lib kelgan. Har bir tilda o’xshashlik, o’xshamaslik holatlar bo’ladi. Qiyosiy tahlilda bu bu holat tillardagi umumiylik ya’ni (universals) deyiladi. Universallar deganda hamma tillarda mavjud bo’lgan umumiy birliklar tushuniladi. Masalan, nisbat, fe’l, ega, kesim o’zbek va ingliz tillarida ham mavjud ammo, to be yordamchi fe’li yoki sifatdosh II dek birliklar ingliz tiliga xos va ularning tarjima qilishda o’zbek talabalari bir qanch qiyinchiliklarga duch kelishadi. Majhul nisbat asosiy fe’llardan tashqari modal fe’llar bilan ham ishlatiladi. Masalan, The situation is serious something must be done before it’s too late. Vaziyat jiddiy o’ta kech bo’lmasihdan avval biror chora ko’rilishi kerak. Must be done – qilinishi kerak ya’ni ish-harakat bajaruvchisi noma’lum. music is very loud and could be heard from a long way away. Musiqa juda baland edi va uzoqdan eshitilib turar edi. Could be heard shaklan majhul ammo ma’no jihatdan boshqacha eshitilib turardi. Bu yerda - il, -ib suffikslari ingliz tilidagi majhullikni anglatgan. A mystery is something that can’t be explained. Jumboq tushuntirib bo’lmaydigan bir narsadir. Bu gapda -ib suffuksi bundan tashqari boshqa ma’noni ham anglatadi. Masalan, borib kelmoq, yurib kelmoq, aytib bermoq va hokozo. Ingliz tilidagi majhul nisbatda sifatdosh, perfekt zamoni boshqalar ishlatiladi. Bu xususiyatlar ham o’zbek tilidan farq qiladi. Sifatdosh xususiyatga ega bo’lib unda zamon va nisbat shakllari mavjud. O’timli fe’llarning ikkita oddiy nisbat va uchta majhul nisbat shakli bor. Aktiv (active) majhul (passive) Present asking being asked Past asked Perfect having asked having been asked. 31

O’timsiz fe’llarda esa faqat aniq (aktiv) uchta shakli mavjud. Present – coming Past – come Perfect – having come. Nisbat kategoriyasida sifatdoshlarning yasalishi katta ahamiyatga ega ya’ni bu shakl faqat ingliz tiliga xos. Present participle active (oddiy nisbatdagi hozirgi zamon sifatdoshi) fe’lning negiziga - to yuklamasi tushirib qoldirilgan infinitivga – ing qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi. To read – o’qimoq. Reading – o’qiyotgan. To stand – tik turmoq. Standing – tik turayotgan. To study – o’rganmoq. Studying – tik turayotgan. To’g’ri fe’llarning Past Participle shakli fe’lning asosiga -ed qoshimchasini qo’shish bilan yasaladi. To ask - so’ramoq. Asked – so’ralgan. To order – buyurmoq. Ordered – buyurilgan. Noto’g’ri fe’llarning o’tgan zamon sifatdosh shakli fe’lning o’zagiga o’zgarish bilan yasaladi. Perfect participle active – tugallangan sifatdoshning oddiy nisbati to have fe’lining hozirgi zamon sifatdoshi shakli having asked so’rab, having done – qilib bunday birikmani ham o’zbek tiliga tarjima qilish qiyin, muammoli hisoblanadi. __________________________________________________________________ 1 Т. Пауль. Принципы истории языка. М . 1960. Ingliz tilida Present Participle Passive ya’ni tugallangan sifatdoshning majhul nisbat shakli mavjud, bunda to be yordamchi fe’lining Perfect Participle shakli having been va asosiy fe’lning Past Participle o’tgan zamon sifatdosh shakli yordamida yasaladi: 32

Having been + Past Participle Having been written , having been asked. Bo’lishsiz shakli sifatdosh oldiga not inkor yuklamasini qo’shish bilan yasaladi: not asking, not having asked. Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, nisbat kategoriyasi juda qiyin va muammolidir. Ingliz tili roman-german tillari oilasiga kiradi. Gap strukturasi, so’z yasalishi va so’z tartibi o’zbek tilidagidan mutlaqo farq qiladi. Masalan, ingliz tilidagi to be yordamchi fe’li juda noaniqdir. Uni tarjimasi bo’lmoq deb ham ishlatiladi. Agar bo’lmoq degan ma’noni anglatsa, unda o’zbek tiliga asosiy bo’lmoq fe’liga to’g’ri keladi. I am a student gapida to be yordamchi fe’li ishlatilgan. Agar talabalarga to be + ot birikmasi tushuntirilmaganda bu gapni tarjima qilganda qiyinchilikka duch keladi. Ba’zi maktab o’quvchilari Men talaba yoki bo’lmoqchiman deb tarjima qiladilar va nima uchun tarjimasi bo’lmoq bo’lsa gapda boshqacha bo’ldi deb savol berishadi. Demak ingliz va o’zbek tilida gaplarni tarjima qilish juda murakkab holatdir. I was a student yoki I was invited gaplarida to be yordamchi fe’li ishlatilgan ammo ikki gapda ham to be yordamchi fe’li bir xil ma’noni anglatmaydi. To be + Noun, to be + P II. Bu gaplarda birinchi gap aktiv nisbatda, ikkinchi gap esa majhul nisbatdir. Men studentman va meni taklif etishdi. Haqiqatdan ham gap juda muhokamali yana boshqa muammo fe’l so’z turkumida. Ingliz tilida o’timli va o’timsiz fe’llar, to’g’ri va noto’g’ri fe’llar bor. To’g’ri fe’llarning o’tgan zamon va sifatdosh II shaklini yasash uchun asosiy fe’lga - ed qo’shimchasi qo’shiladi. Noto’g’ri fe’llar esa umuman boshqacha usulda bo’ladi. Mana shuning o’zi ham o’zbek talabalariga tushunishga muammo tug’diradi. Majhul nisbatni yasashda asosiy e’tibor fe’lga qaratiladi. Oldingi bobda ta’kidlaganimizdek o’timli fe’llarni majhul nisbatda ishlatish mumkin. The hunter killed the wolf 33

The wolf was killed by the hunter. He read “Hamlet” “Hamlet” was read by him. Aktiv nisbatda ish – harakatni bajaruvchi sha х s ega bo’lib kelsa, harakat yo’naltirilgan shaxs esa to’ldiruvchi ya’ni ob’ekt bo’ladi. Majhul nisbatda harakat bajaruvchisi muhim bo’lmay harakat yo’naltirilgan ob’ekt asosiy ega bo’ladi. Hunter killed wolf, wolf was killed yoki wolf was killed by hunter. Majhul nisbatda bajaruvchi shaxs tushib qoldirilsa ham bo’ladi ammo aktiv nisbatda bajaruvchi tushirib qoldirilsa gap strukturasi buziladi. Hunter killed the wolf. ….. killed the wolf. The wolf was killed by the hunter The wolf was killed …… The flight was cancelled because of fog. This road isn’t used much by people. 2.2. Ingliz tilidagi majhul nisbatning o’zbek tilidagi tarjimasi. Majhul nisbatda ko’pincha ish –harakat bajaruvchisi ko’rsatilmaydi yoki ko’rsatish muhim bo’lmasligi mumkin. Aniq nisbatga ba’zi fe’llarga ikkita to’ldiruvchi bog’lanishi mumkin: Masalan, give: Somebody gave the police the information – somebody gave the information to the police. Demak majhul nisbatdagi ikkita gap tuzish mumkin, lekin o’zbek tilida tushum va jo’nalish kelishigi tarjima qilinadi. 34

To police were given the information – politsiyaga ma’lumot berildi yoki The information was given to the police – ma’lumot politsiyaga berildi. Ikkita to’ldiruvchi bilan bog’lana oladigan boshqa fe’llar ham mavjud bular: ask, offer, pay, show, teach, tell. Bu fe’llar ishtirok etgan majhul nisbatdagi gaplar shaxsni ifodalovchi so’zlardir. I was offered the job, but I refused it. Menga ish taklif qilishdi, lekin uni rad etdim. You will be given plenty of time to dicede – sizga qaror qabul qilish uchun vaqt beriladi. Have you been shown the new machine? Sizga yangi dastgohni ko’rsatishdimi? The men were paid 40000 sums to do the work - ishni bajargnligi uchun kishilarga 40000 so’m to’landi. I was asked some difficult questions at the interview. Linda was given a present by her collegues when she retired. I wasn’t told about the meeting. How much will you be paid for your work? I think Tom should have been offered the job. Have you been shown what to do? Present Participle Active kesimdagi ish – harakat bilan bir paytda sodir bo‘lgan ish - harakatni ifodalaydi. Kesim hozirgi zamonda bo‘lsa, sifatdosh hozirgi zamondagi ish – harakatni , kesim o‘tgan zamonda bo‘lsa, sifatdosh o‘tgan zamondagi ish – harakani, kesim kelasi zamonda bo‘lsa, sifatdosh kelasi zamondagi ish – harakatni bildiradi: 35

1. She is looking at the woman sitting at the window – U deraza yonida o‘tirgan ayolga qaradi.When I entered the room, I gave the letter to the woman sitting at the window – Xonaga kirganimda men xatni deraza yonida o‘tirgan ayolga berdim.When you enter the room, you will hive the letter to the woman sitting at the window – Xonaga kirganingizda, Siz xatni deraza yonida o‘tirgan ayolga berasiz. 2. Knowing the English language well, he can translate newspaper articles without a dictionary – Ingliz tilini yaxshi bilgani uchun u gazeta maqolalarni lug‘atsiz tarjima qila oladi. Knowing the English language well, he was table to translate newspaper articles without a dictionary – Ingliz tilini yaxshi bilgani uchun u gazeta maqolalarni lug‘atiz tarjima qila oladi.Knowing the English language well, he will be able to translate newspaper articles without a dictionary – Ingliz tilini yaxshi bilgani uchun u gazeta maqolalarni lug‘atsiz tarjima qila oladi. Present Participle hozirgi – gapirayotgan ish – harakatni bildirishi mumkin: Them man sitting at the window came from London yesterday – deraza yonida o‘tirgan kishi kecha Londondan keldi. Present Participle active otga aniqlovchi bo‘lib kelladi: a)ot oldida ishlatiladi: The rising sun was hidden by the clouds – chiqayotgan quyoshni bulutlar yashiiradi.They looked at the flying plane – Ular uchryotgan ssamalyotga qarashdi. b) otlardan keyin aniqlovchi ergash gaplarga moss keluvchi sifatdoo‘di iboralar: The man smoking a cigarette (=who is smoking a cigarette) is my brother – Sigaret chekayotgan kishi mening akam. I picked up the letter lying on the floor (=which was lying on the floor) – men polda yotgan xatni oldim. Present Participle Active hol bo‘lib keladi: a) while yoki when bo‘g‘lovchilari bilan payt holi bo‘lib keladi va ular payt ergash gaplariga to‘g‘ri keladi: 36

While discharging the ship (= While we were discharging the ship) we found a few broken cases – Biz kemaning yukuni tushurayotganimizda bir necha siiniq qutilarni topdik. When going home (=When I was going home) I met my brother – Uyga borayotganimda akamni uchratdim. Oddiy, takrorlanib turuvchi ish - harakatni ifodalash uchun ham sifatdoshdan oldin when ishlatilishi mumkin: When drawing up a contract for the sale of goods it is necessary to give a detailed description of the goods – mollarni sotish da shartnoma tuzishda, mollarni batafsil tasvirlab berish zarur. Payt holi bo‘ltb keladigan sifatdoshli iboralarda ba’zan Present Participle gapining kesimidagi ish - harakatdan oldin sodir bo‘lgan harakatni ifodalaydi: Arriving at the station (=When I arrived at the station ) I called a porter – Stansiyaga yetib keltb men hammol chaqirdim. Sabab holi bo‘lib keladigan sifatdoshli iboralarda ishlatiladi. Bu iboralarni sabab ergash gaplari bilan almashtirish mumkin: Knowing English well (= As he had knew English well) he translated the article without a dictionary – ingliz tilini yaxshi bilgani uchun u maqollarni lug‘atsiz tarjima qiladi. Having plenty of time (= As we had plenty of time) we decided to walk to the station – vaqtimiz ko‘p bo‘lganligi uchun biz stansiyaga piyoda borishga qaror qildik. Ravish holi bo‘lib keladigan iboralarda ishlatiladi: He sat in the armchair reading a newspaper – U kresloda gazeta o‘qib o‘tirar yedi. The customs officer stood on deck counting the cases – Bojxona xodimi palubada qutilarni sanab turardi. Yuqoridagi sifatdoshli iboralarni ergash gap bilan almashtirib bo‘lmaydi, ularni ikkinchi kesim bilan almashtirsa bo‘ladi: 37

He sat in the armchair and read a newspaper - U kresloda o‘tirardi va gazeta o‘qirdi. The customs officer stood on deck and counted the cases - Bojxona xodimi palubada turardi va qutilarni sanardi. 6.Persent Participle Active to be fe’lining shakllari bilan kelib Continuous va Perfect Continuous zamonlarini yasaydi: I am reading, I was reading, I shall be reading, I have been reading, I had be reading. Prefect Participle Active hol bo‘lib keladi va gapning kesimidagi ish – harakatdan oldin sodir bo‘lgan ish – harakatni ifodalaydi. Prefect Participle Active sifatdoshli iboralarda kelib sabab holibo‘lib kelaadi. Bunday iboralarni kesimi Perfect zamonida kelgani sabab, ergash gaplari bilan almashtirish mumkin: Having lived in London for many years (=As he had lived in London for many years he knew that city very well – Londonda ko‘p yillar yashaganligi tufayli (Londonda ko‘p yillar yashaganligi sababli), u bu shaharni yaxshi biladi. Having fulfilled the terms of the contract (= As we had fulfilled the terms of the contract) we refused to admit the claim of the firm – Shartnoma shartlarini bajarib (Shartnoma shartlarini bajarganligimiz sababli), biz firmaning da’vosini rad etdik. Perfect Participle Active payt holi bo‘lib keladi va sifatdoshdagi ish –harakat gapning kesimidagi ish – harakatdan oldin sodir bo‘lganini bildiradi va bunday iboralarni kesimi Perfect zamonda bo‘lgan payt ergash gaplar bilan almashtirish mumkin: Ha v ing collected all the material (= After he had collected all the material), he was able to write a full report on th e work of the commission – Barcha materiallarni to‘plagach ( U barcha materiallarni to‘plagandan keyin), komissiya ishi haqida to‘liq hipsobot yoza boshladi. Ikkita bevosita oldinma – keyin sodir bo‘lgan ish – harakat bo‘lsa va ish - harakatni ikkinchisidan oldin sodir bo‘lganini ta’kidlash zaruriyatibo‘lmasa Perfect Participle emas Persent Participle ishlatiladi va bu iboralarga to‘g‘ri keladigan ergash gaplarda fe’l Simple zamonlarda ishlatiladi: 38

Arriving at the station (= When we arrived at the station) we went straight to the booking office. (Taqqoslang:We arrived at the station and went straight to the booking office) – Stansiyaga yetib kelib (Biz stansiyaga yetib kelganimizda), to‘g‘ri kassaga bordik. Receiving the telegram (When he receiving the telegram), he rang up the director. (Taqqoslang: He received the telegram and rang up the director.) – Telegrammani olib (Telegrammani olganida) u direktorga qo‘nng‘iroq qildi. Present Participle Passive hozir yoki hozirgi vaqt davomida sodir bo‘ladigan ish - harakatni ifodalaydi. Bunday birikma o‘rnida Present Continuous Passive ishlatilgan ergash gap ishlatish mumkin: Present Participle Passive sifatdoshli iboralarda aniqlovchi bo‘lib keladi va kesimi Present Continuous Passive zamonda bo‘lgan aniqlovchi ergash gaplarga mos keladi: The large building being built in our street (=which is being built in our street) is new school – house. – Ko’chamizda qurilayotgan katta bino yangi maktab binosidir. Yesterday the professor told us being carried on in his laboratory (=which are now being carried on in his laboratory). – Kecha professor bizga laboratoriyasida olib botilayotgan tajribalar haqida gapirib berdi. Present Participle Passive ishlatilgan sifatdoshli iboralar sabab va payt hollari bo’lib keladi va kesimi majhul nisbatda kelgan sabab va payt ergash gaplariga to’g’ri keladi. Bunday iboralar hozirgi zamon ingliz tilida kam ishlatiladi va ular o’rnida ko’pincha tegishli ergash gaplar ishlatiladi: Being packed in strong cases (-as the goods were packed in strong cases), the goods arrived in good condition – Mollar qattiq qutilarga joylangani uchun ular yaxshi ahvolda yetib keladi. Being asked (= When he was asked) whether he intended to return soon, he answered that he would be away for about three months – Undan tezda qaytib kelish – kelmasligini so’raganlarida u uch oylar ketishini aytdi. Ushbu vazifada Present Participle Passive bilan bir qatorda Past Participle ishlatiladi: 39

Being packed in strong cases ….. = Packed in strong cases….. Being asked whether … = Asked whether ….. Past Participle otlar oldida aniqlovchi bo’lib keladi: A broken cup was lying on the table – Stolda siniq payola yotardi. She mended the torn sleeve of her dress – U ko’ylagini yirtiq yengini yamadi. Past Participle otlar orqasidan aniqlovchi bo’lib keladi va ular aniqlovchi ergash gaplarga mos keladi: This firm is interested in the purchase of automobiles produced by our plants (= which are produced by our plants) – Bu firma bizning zavodlarimizda ishlab chiqarilgan avtomabillarni sotib olishga qiziqadi. The answer received from the sellers (= which had been received from the sellers) greatly surprised us – sotuvchilardan biz olgan javob bizni juda hayron qoldirdi. The ship chartered by the buyers (= which has been chartered by buyers) will arrive at Boston next week. – Xaridorlar yollagan kema kelasi hafta Bostonga yetib keladi. All books taken (= which were taken) from the library must be returned next werk. – Kutubxonadan olingan barcha kitoblar kelasi hafta qaytarilishi kerak. The questions discussed at a number of meetings last month (= which were discussed at a number of meetings last month) have now been decided – O’tgan oyda ko’p yig’ilishlarda muhokama qilingan masalalar bugun yechildi. Past Participle odatiy, umuman sodir bo’ladigan ish-harakatni ifodalaydi. Unga mos keluvchi ergash gapda Simple Present Passive ishlatish mumkin: 40

They sent us a list of goods imported by that firm – (=which are imported by that firm) – Ular bizga o’sha tomonidan import qilinadigan mollarning ro’yxatini yuborishdi. A thermometer is an instrument used for measuring temperature (=which is used for measuring temperature) – Termometr – haroratni o’lchash uchun ishlatiladigan asbob. Past Participle qo’shma kesim tarkibida keladi: My pencil is broken – Mening qalamim siniq. The letters were typed – Xatlar mashinkada yoziladi. Past Participle sifatdoshli iboralarda ishlatiladi, payt va sabab holi bo’lib keladi. Bunday iboralar kesimi majhul nisbatda bo’lgan ergash gaplarga to’g’ri keladi. Asked (=When he was asked ) whether he intended to return soon, he replied that he would be away for about three months. – Undan tezda qaytish- qaytmasligini so’rashganida u taxminan uch oylar ketishini aytdi. Squeezed by ice (=As the steamer was squeezed by ice), the steamer could not continue her way – Muzda qisilib qolib, poroxod yo’lini davom ettira olmadi. Payt holi bo’lib keluvchi Past Participle ishlatilgan sifatdoshli iboralardan oldin ko’pincha when bog’lovchisi ishlatiladi. When asked whether he intended to return soon….. Hol bo’lib kelgan sifatdoshli iboralarda Past Participle bilan birga Present Participle Passive ham ishlatikishi mumkin: Asked whether he intended to return soon… = Being asked whether he intended to return soon... Squeezed by ice…. =Being squeezed by ice…. 41

Past Participle to have fe’lining shakllari bilan birikib kelib Perfect zamonlarni yasaydi: I have read – men o’qidim, I had read – men o’qigandim, I shall have read – men o’qigan bo’laman. Past Participle to be fe’lining shakllari bilan birikib kelib majhul nisbat shakllarini yasaydi: I am given – menga berishadi, I was given - menga berishdi, I shall be given – menga berishadi . Perfect Participle Passive sabab va payt holi bo’lib keladi va gapning kesimidagi ish –harakatdan oldin sodir bo’lgan ish –harakatni bildiradi: Having been sent to the wrong address (= as the letter had been sent to the wring address) the letter didn’t reach him – Xat noto’g’ri manzilga yuborilgani uchun, u (xat) unga yetib bormadi. Having been dried and sorted (= After the goods had been dried and sorted) the goods were placed in a werehouse – Mollar quritilib hamda navlarga ajratilgach omborga joylandi. Perfect Participle Passive ko’pincha Present Participle Passive yoki Past Participle bilan almashtiriladi: Having been sent to the wrong address… =Being sent to the wrong address =Sent to the address…. Xulosa. Ingliz va o’zbek tillarida fe’llarning ishlatilishi, turlari va tarjimasi hozirgi kunga qadar muammoli biri vaziyatlari hisoblanadi. Shuning uchun fe’l haqida ma’lumot olimlarining fikricha tayanib keltirilgan. M. M. Guxman ta’kidlashidan “nafaqat hind, yevropa tillarida balki, turk, mangal, kavkaz tillarida ham nisbat kategoriyasi eng noaniq, tushunarsiz va muhokama talab etadigan muammodir”. 42

Bunga I. P. Muchnik fikrini qarama-qarshi qo’yish mumkin. Rus tilida deb yozadi u, “Nisbat kategoriyasi nazariy rus tilida tortishuvli bo’limdir” . Bu shundan dalolat beradiki, bu kategoriya leksikaning ko’p qirralari, so’z yasalish morfologiya va sintaktik orasida murakkab bog’liqqa egadir. Nisbat kategoriyasi asosan fe’l bilan bog’liq bo’lganligi uchun morfologiya tilning asosiy tilning negizi sifatida qarashimiz kerak. Nisbat kategoriyasi zamon mayl formalarida farqlanadi. Shuning uchun G. Paul zamon va mayl formasi deb yozadi u, o’z- o’ziga sintaktik forma emas, ular o’zaro aloqaga kirishganda murakkab gaplardagina sintaktik munosabatga kirishadi. O’zbek va ingliz tillarida so’z turkumlari misollar yordamida ko’rib chiqildi. Ingliz tili grammatikasida fe’llar o’timli va o’timsiz bo’ladi. Ana shu farq nisbat kategoriyasi asosan majhul nisbatni yasash uchun muhim hisoblanadi. Fe’l formalari, o’zgarishlari o’zgarishlari va hattoki gapda ishlatish o’rniga ham e’tibor qaratildi. Badiiy asarlardan olingan misollar o’zbek tiliga tarjima qilinib, o’xshashlik va farqli tomonlama ko’rsatib o’tildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent 2008 2. Islom Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirin konsepsiyasi” Toshkent 2010. 3. Buronov “ingliz tili grammatikasi” Toshkent 1980 43

4. M. A. Yanshins, N. M. Vasilevskaya “English grammar” 1999 5. A. M. Muxin. “Lingvisticheskiy analiz” Leningrad. 1983 6. M. Iriskulov, A. Kuldoshev “Theoretical grammar of the English language” Tashkent 2008 7. R. L. Kovner, V. L. Kaushanskaya “A grammar of the English language” Leningrad. 1963 8. Qiyomov Ro‘zi “Hozirgi zamon ingliz tilida after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik – semantik tahlili” Toshkent 2007 9. M. A. Belyayev “Grammatika angliyskogo yazika” 1987 “Verbs Curriculum associates” Book 2. 10. Bo‘ronov. “O‘zbek va ingliz tilining qiyosiy grammatikasi”. Toshkent 1978. 11. Betty Schrampfer Azar “Fundamentals of English grammar” 1992 USA. 12. Saodat Sultonsaidova “O‘zbek tilidagi Grammatik kategoriyalarning o‘zaro munosabati”. 2001 13. M. G‘apporov. “Ingliz tili grammatikasi”. Toshkent 2006 14. Bunayev. S. “English grammar”. 2001 15. L. A. Glazageva “Ingliz tili grammatikasi” 2000 16. Gabriele Stoble. “Just enough grammar” New York. 2008 17. Jenny Dooley? Virginia Evans. “Grammar way” Published by Express publishing. 2000 18. R. Gordon. “Doctor in the house” 19. H. Lee. “To kill a Mocking bird”. 20. Y. K. Maghisdson “Magicof Oz”. FOYDALANILGAN BADIIY ADABIYOTLAR VA QISQARTMALAR. 44

$21. S. W. W.S. – Stuart Woods “White Cargo” 1989. New York. 312 pages. 22. J. C. T. – James Cavell’s “Tai - Pan” 1966. USA. 734 pages. 23. J. C. M. T. – Jan Carlzon “Moments a Truth” 1987. 135 pages. 24. K.M.M.O. – Kameron Maghidson “The Magic Oz” 1983. 445 pages. 25. K.M.S.S. - Katherine Mansfield “Selected Stories” 1989. 365 pages. 26. S.A.G. – “Stacy Aumonier General” 1981. 655 pages. 27. F.F.D.J. – Frederick Forsyth “The day of the Jackal”. 382 pages 28. S.W.D.W. – Stuart Woods “The dirty Work”. 360 pages. 1978 Great Britain. 29. E.H.A. – Ernest Hemingway “A farewell to arms” 1971. 240 p. 30. P.A.P. – Pater Abrahams. “The path of Thunder” 313 p. FOYDALANILGAN LUG‘ATLAR. 31. “Inglizcha – o‘zbekcha lug‘at” Shavkat Bo‘tayev. Toshkent 2009. 32. “Modern English – Russian Dictionary”. A. Kernik. 2007. Moskva. 33. “English –Uzbek Dictionary”. Mansur Rahimov, Sanjar Temirov, Burhon Sobirov. Toshkent. 2008. Internet saytlar. 34. www. Sworld. Com. ua\...\ 11939 – c112 – 084 35. www. Mediascope.ru/node/ 1136 36. www. Buk.irk.ru/library/...07/dundic doc 45$

Majhul nisbatning ingliz va o’zbek tillarida ishlatilishi

26.09.2019

0

260 KB

Похожие