Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalari - Английский язык

Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalari

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

495.5 KB

Скачать

Mundarija: Kirish 1-bob: Tadqiqotning nazariy asoslari 1.1. So’z tilning eng kichik birligi sifatida.......................................................6 1.2. So’zning semantik tuzilishi......................................................................11 1.3. Sinonimiyaning ba’zi masalalari..............................................................15 2-bob: Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq. fe’llarining qiyosiy taxlili 2.1. O’zbek tilidagi nutq fe’llarining leksik-semantik variantlari..........................................................................................................30 2.1.1. O’zbek tilidagi nutq fe’llarining o'zaro sinonimik aloqalari..................................................................................................... 2.1.2. O’zbek tilidagi nutq; fe’llarining o’zaro sinonimik aloqalari klassifikatsiyasi.................................................................................................37 2.2. Ingliz tilidagi nutq, fe’llarining leksik-semantik variantlari..........................................................................................................51 2.2.1. Ingliz tilidagi nutq, fe’llarining leksik-semantik variantlarining o’zaro sinonimik aloqalari.......................................................55 2.2.2. Ingliz tilidagi nutq. fe’llarining leksik-semantik variantlarining o’zaro sinonimik aloqalari klassifikatsiyasi............................59 2.3. Ingliz va o'zbek tillaridagi nutq fe’llarining o'zaro sinonimik aloqalari...............................................................................74 2.4. Ingliz va o'zbek tillaridagi nutq fe’llari leksik-semantik variantlarining o’zaro sinonimik aloqalari klassifikatsiyasi....................................................76 Umumiy xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

KIRISH O’zbekiston Respublikasi mustakillikka erishgandan so'ng fan va ta’lim soxasiga alohida e’tibor qaratilishi tadqiqotchilar oldiga tilshunoslikning nazariy va amaliy soxalarida ma’sulyatli vazifalarni quydi. Bunday vazifalardan biri chet tillarni o'rganish va o'rgatishdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’biri bilan aytganda "Bugun jaxon xamjamiyatidan o’ziga munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihdtlikda o’z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarning mukammal bilishning axamiyatini baholashning xojati yuqdir". (Barkamol avlod,-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent,1998,-86.). 2010 yil Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan "Barkamol avlod yili" deb e’lon qilingani bejiz emas. Shu asosda o'sib kelayotgan yosh avlodga chet tillarni o’rgatish, mamlakatimiz va chet el mamlakatlar o’rtasidagi diplomatik munosabatlarni kelajakda kuchaytirishga zamin yaratish uchun quyilgan qadamlardan biri deb hisoblaymiz. (Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Xalq. so’zi, 27 yanvar, 2010 yil, N18 (4903), -2-36. Ushbu vazifalarni bajarishda chet tillar bilan shugullanuvchi tilshunos va metodist olimlar o'z hissalarini qo’shishlari lozim. Taqdim etilayotgan magistrlik ilmiy ishi ingliz tilidagi to speak, to say, to talk, to tell nutq, fe’llari bilan uzbek tilidagi aytmoq, demoq, gapirmoq, gaplashmoq, so’zlamoq, so’zlashmoq kabi nutq, fe’llarining muqobillari bilan solishtirib o’rganishga qaratilgan. Ilmiy ishning dolzarbligi. Nutq, fe’llari ko'p ma’noli polisemantik fe’llar bo'lib, ko'pchilik hollarda shu fe’llarning ishlatilishida talabalar tomonidan ko'p xatoliklarga yo'l qo'yiladi. Shu xatolarni bartaraf qilishda ushbu tadqiqot talabalar uchun har ikki tilda o'quv qo'llanma sifatida ishlatilishi mumkin. Ayni paytda, o’zbek va ingliz tillaridagi nutq, fe’llarining leksik-semantik variantlari solishtirib o'rganilmagan. Shu mavzu bo'yicha ishlash jarayonida biz oldimizga ko’yidagi maqsadni ko’ydik. Tadqiqot ishining maqsadi: Ingliz va o’zbek tilaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik variantlarini solishtirish va sinonimik aloqalarini o’rganish. Bu maqsad nuqtai - nazaridan kelib chikdan holda ilmiy ishga kuyidagi vazifalar ko’yildi: 1. O'zbek tilidagi nutq fe’llarining leksik - semantik variantlarini o’rganish va sinonimik aloqalarini topish. 2. Ingliz tilidagi nutq; fe’llarining leksik - semantik variantlarini o’rganish va sinonimik aloqalarini topish. 3. Ingliz va o'zbek tilidagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalarini bir - biriga solishtirib tadqiq; qilish va ular o'rtasidagi sinonimik aloqalarni topish.

Ilmiy mavzuning ishlanganlik darajasi. O'zbek tilidagi sinonimlar mavzusi bo'yicha ushbu mavzu Sayda Isamuxamedova, Bosim Tuychiboyev tomonidan ishlab chikilgan. S.Isamuhamedova sinonimlarning vujudga kelish yo'llari, sinonimik qator va ularning ishlatilishiga ko'ra turlari, semantik - stilistik xususiyatlari masalasini yoritgan. B. Tuychiboyev sintaktik sinonimlar va ularning tildagi xususiyatlari masalasini kurib chiqqan. Shu ikki fan nomzodlari tomonidan o'zbek tilining o’zi ichida sinonimlar taxlil qilingan, lekin boshqa tillar bilan solishirib o’rganilmagan. Bizning ishimiz esa ingliz va o'zbek tillaridagi nutq, fe’llarining leksik - semantik variantlarini solishtirib o’rganishga qaratilgan. Ilmiy yangilik. Quyidagi ilmiy tadqiqot ilk marotaba ingliz va o’zbek tillaridagi nutq; fe’llarining leksik - semantik variantlari orasidagi sinonimik aloqalarini o’rganib chikishni namoyon etadi Ilmiy ishimizning asosiy materialini Webster, World Book inglizcha izohli lug’at va o’zbek tilining ikki tomli izohli lug’atlari tashkil etadi. Shuningdek, nutq; fe’llari ishlatilgan ko’plab misollar ingliz va o’zbek yozuvchilarning bir qator asarlaridan olingan. Tadqiqot predmeti. Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalarini solishtirib o’rganish. Tadqiqot obyekti. Ingliz va o'zbek tillaridagi nutq, fe’llarining nutqda va badiiy adabiyotda qo’llanish urnining xususiyatlarini urganib chikish, shuningdek, ingliz va o’zbek tillarida qo’llanilishining o'ziga xos tomonlari tadqiq qilindi Ilmiy ishning nazariy ahamiyati. To’plangan materiallarni tizimlashtirish va leksikologiya kurslarida, ma’ruzalarida, amaliy mashg’ulotlarda material sifatida ko’llash. Tadqitqotning amaliy ahamiyati. Nutq, fe’llari ko’p ma’noli polisemantik so’zlar bo’lib, talabalar ularni qo’llashda ko’pincha xatoliklarga yo’l ko’yishadi. Shu xatolarni bartaraf qilishda tadqiqot natijalaridan uslubiy qo’llanma sifatida foydalanish mumkin. O’zbek va ingliz tillaridagi nutq fe’llarining sinonimik aloqalarini o’rganib chiqish natijasida to’plangan material va badiiy asarlardan olingan misollar leksikologiya, kiyosiy tipologiya va boshqa fanlardan ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarda keng foydalanishi mumkin. Tadqiqot usullari. Ingliz va o'zbek tillaridagi nutq, fe’llarining leksik-semantik strukturasini o’rganishda qiyosiy - tipologik va kontekstologik taxlil usullari ishlatildi. Ximoyaga quyidagi asosiy fikrlar chiqarildi: 1. Ingliz tilidagi nutq, fe’llari xammasi ko’p ma’noli bo’lib, ular bir- birlari bilan bir, ikki va uch ma’nolarda sinonimik aloqaga egadirlar; 2. Uzbek tilidagi nutq, fe’llari ham ko'p ma’noli bo'lib, ma’lum bir ma’nolarda o'zaro sinonimik aloqaga kirishadilar; 3. Ingliz tilidagi nutq, fe’llari bilan o'zbek tilidagi nutq, fe’llarining semantik strukturalarini solishtirib o'rganilgan ularning ma’lum bir leksik - semantik variantlari o'zaro sinonimik aloqada ekanligi tasdiqlandi;

4. Ingliz tili izohli lug’atlarida ingliz tilidagi nutq; fe’llarining semantik strukturalari ancha batafsil, ko'proq, leksik -semantik variantlar orqali ifoda etilgan, o'zbek tilining izoli lug’atida nutq; fe’llarining semantik strukturalari ancha umumlashtirilgan xilda berilib, kamroq, leksik - semantik variantlar orqali berilgan. Ilmiy ish tuzilishi va mazmuni. Ilmiy ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Kirish qismida ilmiy ishning mavzusi haqida qisqacha ma’lumot berilib, uning maqsadi va vazifalari aniqlab berildi. Nazariy va amaliy jihatlari ochib ko’rsatildi, ilmiy ish ximoyasiga qo’yilgan asosiy fikrlar belgilab o’tildi va shu ,ar bir bob borasida qiskacha ma’lumot berildi. Birinchi bob asosan uch bo’limdan iborat bulib, ular so’z, so’zning semantik strukturasi, leksik va grammatik ma’nolar, polisemiya va sinonimiya masalalariga karatiladi. Ikkinchi bob to’rt bo’limdan iborat bulib, asosiy fikr o’zbek va ingliz tillaridagi nutq, fe’llarining leksik - semantik variantlarini solishtirish va ularning klassifikatsiyalariga qaratilgan. Xulosa kismida esa ilmiy izlanishning natijalari bayon qilinib, asosiy xulosalar berilgan. Ilmiy ish foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan yakunlanadi.

I BOB: Tadqiqotning nazariy asoslari 1.1. So’z tilning eng kichik birligi sifatida Mohiyatiga ko’ra belgilarga asoslangan inson tili real dunyoni o’rganish hamda o’zlashtirishda o’ta muxim o’rin tutadi. Buyumlar, xodisalar va ularning aro munosabatlariga oid predmetlar voqeligi bilan birga birinchisining ba’zida gartirilgan, buzib kursatilgan aksi bo’lmish obrazlar, tushunchalar, g’oyalar olami - ya’ni ideal voke’lik ham mavjud. Til yordamida belgilar orqali ifodalash faqat insonga xos, uning homo sapiens sifatidagi predmetlar olamini ideallashtirish shakli bo’lib, u uning aks ettirish hamda kommunikativ faoliyati vositasidir. Ijtimoiy-tarixiy rivojlanish, real olamni uzlashtirish jarayenida inson predmetlar va xodisalarni o’rganadi, ular orasida muayyan aloqalar va o’zaro bog’liqlik paydo qilib, yangi tushunchalar yaratadi, «muayyan narsalarni mavxum, kuzatishni tushuncha, ko’pni esa bir narsa bilan» almashtiradi. So’z bir necha taraflama semiologik qiymatga ega bulganligi sababli asosiy birlik xisoblanadi: u umumlashtiradi, atab keladi, ya’ni so’zlovchi va tinglovchining munosabati, xissiyotlarini belgilaydi, undan xabar beradi va ifodalaydi. So’z ma’nosi funksional nuqtai nazardan anglashilganda yuqorida sanab o’tilgan barcha funksiyalari uning ma’nosi deb tushuniladi. Tilning nominativ va sintagmatik faoliyat sohalari talablariga muvofiq, so’z belgisi o’ziga xos ravishda «moslashib», mutlaq, va nisbiylik belgilariga ega bo’ladi.So’z tarkibida umumlashganlik miqyosi nuqtai nazaridan turli semantik ma’nolar birlashib keladi: 1]predmetlar qatori bilan qiyoslab bo’lmaydigan so’zlarning butun boshli toifasi uchun umumiy bulgan - grammatik ma’nolar; 2) predmetlar qatori bilan qiyoslash mumkin bo’lgan individual so’z belgisiga xos - muayyan leksik ma’no. Moxiyatiga ko’ra turlicha ushbu ikki semiologik qiymatlar mazkur belgi ichida so’zlarning grammatik birligi va semantik o’xshashligini ta’minlagan xolda umumiy-grammatik va muayyan-leksik munosabatda bo’ladilar. Shundan kelib chiqib, so’z tilda: 1. grammatik qatorning birligi sifatida; 2. leksik tizim birligi sifatida qo’sh maqomga ega. So’zdagi leksik mohiyati o’z navbatida til yuzasida turli ko’rinishlarda namoyon bo’ladi va shuningdek mutlaq va nisbiy meyorlardan iborat bo’ladi. So’zning individual ma’nosida tarixan yuzaga kelgan va ijtimoiy e’tirof etilgan nominativ leksik mohiyat mutlaq., umumiy hisoblanadi. Belgilar mohiyatining ushbu meyoriga ko’ra so’z til leksik tizimining birligi bo’la turib, nominatsiyalar tizimiga ham kiradi. So’z tilning asosiy funksional - tizim birligi bo’lib, murakkab semantik va morfologik strukturaga ega So’zning sinxron va tarixiy yakdilligi uydirma emas, balki uning til tizimida mavjudligining garovi vs nutqda qo’llanishining zaruriy shartidirU So’zning semantik yakdilligi uning shaklan va ma’no birligini ko’zda tutib, bu o’z navbatida uning tayyor til birligi sifatida ajralib turishi va tez-tez qo’llanishining sharti bo’lib xizmat qiladi. Virtual, umumiy belgilar mavjudligi tilda potensial so’z va ular ma’nolarining yaratilishiga olib keladi. Ikki taraf

munosabatlaridagi nomutanosiblik xar bir so’zni sinonim yoki omonimga aylantirishi mumkin. Qullanayotgan so’z belgisi elementlarining differensial moxiyati leksik mahumlikka inklyuziv, tabaqali tus bersa, leksikaning asosiy tuzilish prinsiplariga esa - sintagmatika, paradikmatikada giponomik munosabatlar tamoyillarini va semantik mutanosiblik tamoyillarini beradi. So’z belgisini anglatgan, shuningdek, u bildirgan tushunchalarda mutlaq, va nisbiy meyorlar mavjudligi o’z o’zgartirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadi: a) so’z belgisi anglatgan ma’noga ko’ra - leksik-semantik variantlar; b) so’z belgisini bildirgan ma’noga ko’ra - fonetik, fonomorfologik variantlar; v) so’zning qo’llanish soxasiga ko’ra - stilistik variantlar, dialektal variantlar; g) kelib chiqish manbasiga ko’ra so’zlarning etimologik variantlari va xj. So’zga izoh; berishning murakkabligi shundaki, so’z moxiyat, oxangdorlik va morfologiya tizimlarining birligi bo’lish bilan birga fonetika, morfologiya, leksikologiya va sintaksis, shuningdek, falsafa va ruxshunoslik muammolari kesishgan markaz hamdir. Shu sababli so’zga ana shu tomonlardan biri orqali ta’rif berishga urinish doimo muvaffakiyatsizlikka uchragan va to’liq bo’lmagani uchun tanqid qilingan. Nisbatan tuliq; tarixiy taxlil juda ko’p joy talab qilganligi sababli biz ba’zi misollar bilan cheklanamiz. Quyidagi izohdarda so’zga sof grammatik yondashuv o’z aksini topgan. «So’z gapning eng kichik meyoridir» . So’zning tovush xususiyatlari ham Aristoteldan boshlab to bizning davrimizga qadar berilgan izoxdarda ko’rsatib o’tiladi. «Tilda so’z xisoblangan o’zga tovushlardan farqli ma’noga ega bo’lgan nutqdagi har qanday tovush so’z hisoblanadi». Erdmanning quyidagi so’zlari dualistik ruxiy yondashuvga misol bo’la oladi: "So’zlar u yoki bu qadar uzaro bog’langan tasavvurlarning noaniq majmuasining belgilaridir, xolos". Kronassir ham nuqtai nazarini davom ettirib rivojlantirdi va uning uchun so’z ruxiy xodisalarining bildiruvchi ramz, xolos. Ularning kelib chiqishi ham ruhiyat tufaylidir (hissiyotlar) yoki ular tashqi yo ichki olamga oid predmetlarning ruxiy kurinishi bo’lishi mumkin. Til va nutqni ajratish hamda nutqning bir tekis xususiyati quyidagi izoxda keltiriladi: "So’z-tovushning muayyan bo’lagi bo’lib, nutq, zanjirida uzidan avval va undan keyin kelgan narsalarni istisno qilganda, muayyan tushuncha ma’nosini beradi" (Sossyur). Meye tovush, ma’no va grammatik qo’llashning barini birlashtiradi: "So’z muayyan ma’noning muayyan grammatik qo’llanilishi mumkin bo’lgan muayyan tovushlar majmui bilan aloqasining natijasidir» . Ba’zi mualliflar so’zning belgili va kommunikativ ta’rifiga aloxida urgu beradilar: «Barcha so’zlar umumiy tasavvur yoki tushunchalarning nomidan uzga narsa emas" (Buslayev) . So’z -fikr almashuvida tushuncha ifodalash uchun zarur belgi yoki ramzdir". (Bogoroditskiy). «So’zlar - tilning fonematik sayqal berilgan umum qo’llaniladigan belgilaridir» (Byuler). Amerika maktablarida so’zni minimal erkin shakl Blumfildning ta’rifidan kelib chiqishadi va bu fikr butunlay o’zga til va nutq konsepsiyasi meyorida bulsa xam, Peshkovskiy va Suitlarning ta’rifiga yakin keladi. Suzning yakkalanganligi mezoni YE.D.Polivanov tomonidan ishlab chikdlgan bulib, i bu fikrni birinchi bulib Suit ilgari surganligini e’tirof etadi.

YE.D. Polivanov so’zni "ma’no jixatidan shu kadar mustakll va nutk,ning mantik,an tugallangan bulagi ediki, u talaffuz etilayotgan jumla tarkibidagi yakkalanish imkoniyatiga ega bulgan yagona birlik. Masalan, dialogda savol s>faganda, javob berganda..." deb ta’rif beradi. Ushbu bosh mezondan tashkari YE.D. Polivanov yana turli tillarda farkdi bulgan kushimcha (fonetik va morfologik) mezonlarni kursatib utadi. Suzga matnning ikki oralik urtasida cheklangan bulagi degan qarash (G.Glison) tobora keng, aynikra amaliy lingvistikada k,ullanilmokda. Birok; uz-uzidan ma’lumki, ushbu fikr faqat yozma nutkni tadkits etishgagina yaraydi, uni ogzaki nutkda qo’llashning iloji yuk;: ogzaki nutkdagi pauzalar yozuvdagi oraliklarga aslo muvofik; kelmaydi. Glison tovushli til uchun til tushunchasini aniklanishi murakkab deb, unga izox, bermaganligiga kdramay, u yoki bu muayyan xolatlarda morfemalar ketma-ketligi so’z bula olishi yoki bula olmasligi xech kimda shubxa uygotmasligini kayd etadi. Ommaviy adabiyotlarda so’zga izox berishda shakl va ma’no birligiga kursatib utiladi. V.M.Jirmunskiy taklif etgan izox. (ta’rif) kuyidagichadir: «Suz uz ma’nosi va shakliga kura mustakdl bulgan, tilning eng kiskd birligidir». Ushbu ta’rif L.V.Sherbaning so’zga barcha tillar uchun yarokli umumiy ta’rif berishning imkoni y5^kligi tugrisidagi so’zlarini tasdikdaydi, xolos. Suz mazkur tilning analitik tizimi tufayli semantik va grammatik jixatdan kontekstga boglik, bulgan ingliz tili uchun mazkur ta’rif tugri kelmaydi. Suzning ularda kursatilgan xususiyatlari k;uyVDagilaRDan iborat: so’z tushunchalar (shu jumladan munosabatlarga oid tushunchalarning x,am) mavjudligining bir shakli bulib, tilning asosiy birligi deb tushuniladi. Suz ma’no va shakl birligidan iborat bulib, grammatik jixatdan shakllanish va gapda uzga shu kabi birliklar bilan birlashib, ma’noli boglangan nutk, x.osil kilishi bilan ajralib turadi. Ma’no, shu jumladan leksik ma’no xam, til ichida uzicha> belgilangan shakllardan tashk,arida mavjud bula olmaydi. Leksik ma’noga ega bulgan tilning shakli birliklari tarkibi va tartibini bir-biriga k,arshi kuyishga, ya’ni fonemalarni so’z ichida va so’zlarni so’z birikmasi ichida karshi kuyishga asoslanadi. Bir s)Da ma’nolar tizimini birlashtirish, ya’ni so’zni semantik jixatdan turlantirish imkoniyati shunday kilib, so’zning xam morfologik, xam sintaktik ta’riflarini va uning leksik valentligini kamrab oladigan ifodalovchi turli xususiyatlarga tayanadi. Suzning kup ma’noliligi nutkning xar bir muayyan bulagida ajralib turmas edi, agar bunga til shakllari va nafaqat aynan so’z shakllari, balki uning atrofidagi birlik shakllari xam shunga kumaklashmaganida. Bu aslo yangi fikr emas, balki Darmestler va Erdmanlar so’zning turlicha ma’nolari kupincha grammatik vositalar yordamida juda anik, ajratilishini, chunki muayyan ma’no faqat gapning ma’lum tartibi sharoitidagina yuzaga kelishini kdyd etganlar. Bu xdkda A.I.Smirnitskiy xam kup marotaba yozgan edi. Uzining grammatik va frazeologik jixatdan shartlashilgan ma’nolar xususidagi tanikli nazariyasida V.V.Vinogradov xam ushbu koidaga asoslanadi. U 1947 yildayots shunday deb yozadi: «as li da mazkur so’z necha xil al oxi da kontekstda qo’llanilar ekan, u

shuncha leksik shaklga ega buladi» . Keyinchalik so’zning leksik ma’no tiplari xususidagi uning ma’lum makolasi ushbu fikrni yanada rivojlantirdi. 1.2. Suzning semantik tuz il ish i Ingliz tilining semantik sistemasi uziga xosligini xamda ingliz so’zlarining semantik xususiyatlarini aniklash uchun semantik darajada so’zning semantik tuzilishi tushunchasini asosiy tushuncha sifatida okilona belgilab olish lozim. Semantik tuzilishni murakkab uyushma sifatida karalgan kontekstli leksik ma’nodan farkdi ularok kuplab uzaro ichki tobelik va oppozitsiyalariga ega tizim deb karash mumkin. Kuplikning uz elementlariga munosabati murakkab uyushmaning uz tarkibiy kismlariga bulgan 12 munosabatidan tubdan fark kiladi. Kuplikning elementlari anik, muayyan bulishi mumkin, birok, kuplik mavxumdir. Birlikda esa aksincha, bir butun anik; va muayyan, elementlar esa mavxumdirlar. Kuyida so’zning semantik tuzilishi leksik- semantik variantlarning tartiblashtirilgan kupligi deb tushuniladi. Kuplik "tartiblashtirilgan"deb ataladi, chunki leksik-semantik variantlar bir xil morfemalar majmui yordamida ifodalanishi bilan, balki variantlardan istalgani kolganlaridan birortasi orkali tushuntirilishi mumkinligi bilan xam boglangan. Bir variantning ikkinchisi ork,ali izoxdanishi imkoniyatini semantik maxsuldorlik deb ataymiz. Shunday kilib, so’zning semantik tuzilishi leksik- semantik variantlar uzaro karama-karshi kuyilgan va uzaro bir-biriga ta’rif berib keladigan biror umumlashgan mavxum model kurinishida buladi. Demak, model variantlarning buyumlarga oidligi bilan emas, balki tildagi ichki munosabatlar bilan ajralib turadi. Tuzilishning bunday izoxdanishi umumiy kabul kilingan fikrga xam moye tushib, uni Lui Yelmslev shunday deb keltiradi: «Tizim — ichki tobeliklarga ega bulgan mustakil moxiyatdir». «Tizim» atamasi «elementlarning oddiy yigindisidan iborat bulmay, balki uzaro boglik elementlardan shunday tarkib topganki, ulardan xar biri boshkalariga boglik va faqat uzga elementlar bilan munosabati tufayligina uzining mavjud, asl mazmun, moxiyatiga ega».

Suzning semantik tuzilishini taxdil kilib chikish uchun biz uning zamonaviy xolati uzgarisheiz deb faraz kilamiz, birok so’zning semantik chegaralari uzgaruvchan, tilning semantik tizimi esa uzluksiz rivojlanishsa bulganligi sababli bu fikr notugridir. Semantik tuzilish ta’rifi: so’zning semantik tuzilishi deganda kuyida uning bulishi mumkin bulgan kuplab leksik-semantik variantlari tushuniladi. Shunday biroz gayriodatiy ta’rifni qo’llash zarur tuyuladi, chunki bunda e’tibor ma’no turining so’zning grammatik ta’rifi bilan 13 alokasiga karatiladi. Semantik tizimning so’zga xos bulgan kuplab ma’nolar yigindisi deb emas, balki so’z uchun qo’llanilishi mumkin bulgan kuplab leksik- semantik variantlar deb belgilanganligiga xam dikkatni karatmok, muxim. Shunday kilib, so’z semantikasini urgana borib, biz uni ikki tomonlama til belgisi deb karayveramiz va ma’noni so’zdagi morfemalarning taksimlanishi xamda so’z distribusiyasi bilan boglaymiz. Suzning semantik tuzilishini aniklashda kup ma’noli so’zda ma’nolar kushilishining tizim xususiyatiga ega ekanligini kursatish uta muxim. Shunday kilib, semantik tuzilish va leksik-semantik variant til soxasiga oid tushunchalardir, kontekstual leksik ma’no esa nutkda amalga oshiriladi. Suzning leksik ma’nosi, ma’lumki, uning grammatik ma’nosi bilan birgalikda mavjud bulib, u bilan uzviy alokddadir. Suzlar k,atori fikr mazmunini anglata olishi uchun unda so’zlarda yashirin tushunchalar orasidagi munosabatlar uz aksini topishi lozim. Bunda tushunchalar real olam xrdisalar urtasidagi aloka va munosabatlarni aks ettiradi. Grammatik ma’no tildagi real olam xrdisalarini aks ettirgan tushunchalararo munosabatlarning aksidir. Grammatik ma’no leksik ma’nodan aloxvda mavjud bula olmaydi. Ma’noning grammatikalashuv mezonlari va ularning tipologiyasi x,ali xdmon ishlab chik;ilmagan. Eng asosiy masalalar buyicha x,am bir fikrga kelingan emas. Masalan, L.R.Zinder va I.V.Stroyeva grammatik munosabatlarni tushunchalar orasidagi munosabatlarning ifodasi deb aytsa, A. A. Reformatskiy bu so’zlar urtasidagi munosabatlar ekanligiga urgu beradi.

«Grammatikaning vok,yelik bilan alokasi faqat leksika orkali amalga oshadi». A.A.Reformatskiyning fikriga kura grammatik mavxumlik 14 muayyan munosabatlarda emas, balki leksemalar urtasidagi munosabatlarni ifodalashi bilan ajralib turadi. B.N.Golovin bu x,ilda oppozitsiya juft bulmay, mavxumlik darajasiga kura ma’nolarning uch turini farkdash kerakligini isbotlab beradi. Leksik ma’no individual bulib, vokelikni til orkali aks ettirish va umumlashtirishning birinchi boskichidir. Vokelikka munosabat turlicha, bevosita yoki bilvosita bulishi mumkin. Leksik ma’no mazkur so’z morfologik elementlarining yigindisi va uning boshka so’zlar bilan individual nisbatlari yigindisi ork,ali mustaxkamlanadi. Suz yasovchi ma’no, leksik ma’noga nisbatan guruxdi ma’nodir. U so’z yasovchi va yasalayotgan asoslari urtasidagi formal - semantik nisbatlarning birligi bilan mustahkamlangan va ifodalanadi. B.N.Golovin misol tariqasida quyidagi so’zlar guruhini keltiradi: chita-tel, seya-tel, pisa-tel, uchit-tel, stroi-tel, za-chitat-sya, za- igrat-sya va x.k. Ushbu ma’no tuzilishida so’z yasovchi va yasalayotgan asos nisbati yaqqol anglashilib turgan so’zlar uchun xosdir. So’z yasovchi ma’no - voqelikni til orqali aks ettirish va umumlashtirishning ikkinchi darajasi va bevosita til faktlarining til orqali umumlashtirishning birinchi darajasi hisoblanadi. Ularni ifodalash uchun tovushlarning individual qatori va muayyan modellar emas, balki muayyan asoslarga ega bo’lgan aniq; formal belgilar, odatda affikslarning takrorlanib kelishi talab etiladi. Grammatik ma’no bir so’z yoki so’zlar guruxiga emas, balki butun boshli toifaga tegishlidir. U so’zning leksik jixatdan aynan bir xil shakllari o’rtasidagi fono- semantik munosabatlarininig aynanligi orqali mustaxkamlangan va ifodalangan. (voice-voices; foot-feet; bite-bit; burst-burst; can-could; go-went; carry-carried). Keltirilgan misollardan ma’lumki, funksional jixatdan aynan kursatkichlar morfem va fonetik xususiyatlariga kura farkdanishi mumkin. Birgina kuplik ma’nosi turli

15 suffikslar, turlicha ichki fleksiya, supplektivlik va nol fleksiyasi yordamida ifodalanishi mumkin. Grammatik ma’nolar so’zning turli kurinishlari orasidagi munosabatlarning oddiy sxemasi ork;ali ifodalanib, vokelikka oid faktlarning til ork;ali aks ettirish va umumlashtirishning uchinchi bosk;ichiga, xdmda tilning uziga xos faktlarning til orkali umumlashtirishning ikkinchi boskichiga xos buladi (leksika va so’z yasalishi). Ularning vokelikka munosabati albatta bilvosita bulgani sababli ushbu ma’nolar leksik ma’no kabi erkin bulmaydi. 1.3. Sinonimiyaning ba’zi masalalari Sinonim tushunchasi xdr kanday ilmiy tushuncha kabi, avvalambor, anik, va muayyan, uni ifodalab kelgan atama esa - bir manoli bulmogi shart. Buning uchun sinonimga ta’rif beruvchi mantikiy predikat tarkibiga kirgan tushunchalar xam anik; bulishi, ularni ifodalagan atamalar esa bir manoli bulishi lozim. Bir karashda biz sinonimlarga kanday tarif bermaylik, tarifning mantikiy predikatida «so’z» va «so’z manosi» tushunchalarini qo’llamaslikning iloji yukligi anik va ravshan tuyuladi. (Sinonimlarga odatda manosi bir xil yoki bir-biriga yakin so’zlar deb, ta’rif beriladi). Ushbu tushunchalar noanik. bulsa, sinonim tushunchasiniig uzi x,am noanik. buladi. Aynan "so’z" va "so’z ma’nosi" tushunchalari noanik. va ularga oid atamalar bir manoli emas, chunki ular turli olimlar tomonidan xdr xil manolarda qo’llaniladi. «Suz» atamasi ku ii D agi manolarni anglatishi mumkin: 1/tildagi bir tushunchani ifodalovchi, ya’ni so’zning leksik ma’nolaridan biri/ «litso» fakdt insonning yuzy ma’nosida/; 2/ tilda bir necha tushuchani

16 ifodalovchi sifatida, ya’ni kup manoli, kontekstdan tashkaridagi so’z, "leksema", so’zga xos kuplab leksik manolar yigindisi/ "litso"- xam insonning beti, u xam shaxe, xam biror narsaning uziga xos xususiyati, masalan, "litso predpriyatiya"/. «Suz ma’nosi» atamasi leksemaning umumiy semantikasi, unga tegishli barcha manolar yigindisi sifatida, yoki so’zning leksik manolaridan biri /kiskacha - "semema"/ sifatida u kushimcha tavsiflarsiz bir tushuncha /xis-xayajon-uslubiy buyogiga ega bulmagan/, yoki ana shunday tavsifga ega bulgan tushuncha deb, tushunilishi mumkin. Agar biz mantikiy tarif predikatida "so’z" va "so’z manosi" kabi noanik, tushuncha va bir manoli bulmagan atamalar urniga bir manoli atamalardan foydalansak, sinonim tushunchasi anik-ravshan kurinish oladi. Shunday kilib, bu nakadar galati kurinmasin, sinonimga katiy ilmiy tarif berishda "so’z" va "so’z manosi" tushunchalari /atamalarini qo’llamaslik shart. Xush, bu x,ilda kaysi tushuncha va atamalar yordamida ta’rif berish kerak? Ular kuyidagi atama va tushunchalardir - leksema, semema "kushimcha tavsiflar" / xis-xayajon uslubiy buyogi, tushunchaning k^fsatib utilayotgan belgisi va x..k. Ifodalanayotgan tushuncha va kushimcha tavsiflar yaxlit birlikni tashkil etadi, chunki ekspressiv-uslubiy buyok, tushunchaning kursatib utilayotgan belgisi va xakazolar so’zning leksik manosi tarkibiga kiradilar. Bu birlikni semema atamasi bilan atash mumkin». Amaliyotda biz so’zlardan kontekst ichida foydalanganligimiz sababli, sinonimlarni leksemalar emas, balki sememalar deb anglash maksadga muvofik. buladi. Bu kanday sememalar - uzlari ifodalagan tushunchaga k)fa bir-biriga yakinmi yo bir xilmi yoki xam unday, x.am bundaymi? 17

Biz «sinonimlar» tushunchasiga kupgina mualliflar kabi tushuncha jixatidan bir- biriga yakin sememalarni kiritsak, "sinonimlar" tushunchasi yana noaniklashadi, chunki mano jixatidan yakinlik tushunchasining uzi noanikdir. (va uzgacha bulishi xam mumkin emas). Ditya va rebyonok sememalari tushuncha sifatida bir-biriga yakin, rebyonok va malchik sememalari xususida xam xuddi shu fikrni aytish mumkin, birok; birinchi juftlikni kupchilik sinonimlar deb tan olsa, ikkinchisini esa bunday etirof etmaydilar, chunki malchik - rodga oid tushuncha bulgan rebyonokka. nisbatan (devochka > xam bor) turga oid tushunchadir. Birok, ditya tushunchasining uzi x,am shunga kura rebyonok sememasi bilan moye kelmaydi/ ditya - xam i butunlay chak,alok. aslida bu semema xam rodga oid rebyonokka nisbatan tur tushunchasidir. Ammo ushbu fakt aynan kaysi yoshdan keyin rebyonok va ditya sememasini qo’llamaslik noanik, bulganligi bilan anglashilmaydi. Shu bilan birga rebenok tushunchasi ikkita, turga oid malchik va devochka sememalariga ajralib, ular tushunchanin bor xajmini egallaydilar. Tushuncha anglatgan va tobe munosabatda bulgan tushuncha jixatidan yak,in sememalarni sinonim deb xisoblash, yoki xisoblamaslik tugrisida kslishib olish mumkin, lekin ulardan bir kismini sinonimlar safiga kushib, ikkinchisini bulsa kushmaslik mumkin emas, chunki ularni bir-biridan bunday ajratish uchun boshka mezonlar mavjud emas. Xrjm jix,atidan kisman moye tushunchalarni ifodalagan sememalar tugrisida xam shuni aytish mumkin (kisman muvofiklik), masalan, gost va posetitel (masalan. tanishlari oilasiga mex,monga kelgan odam - gost, birok, posetitel emas; bir necha dakikaga, xizmat yuzasidan kelgan odam -posetitel, lekin gost emas; birok ushbu sememalar bir-birini jumla mazmuniga zarar yetkazmagan x.olda almashtirishi mumkin bulgan vaziyatlar x,am bulishi mumkin). Bopsha misol: velikiy chelovek va znamenitiy chelovek 18 /barcha buyuklar xdm mashxur bulavermaydilar va xamma mashxurlar xdm buyuk bula olmaydilar/. Xush, kdy biri maksadga muvofik,: tobelik munosabatidagi yoki xdjmlari uykash (kisman muvofikdashgan) tushunchalarni anglatgan sememalarni sinonim deb xisoblash kerakmi yoki yukmi?

Fikrimizcha, bunday sememalarni sinonimlar tarkibiga kiritmagan ma’kul, chunki tobelik yoki xdjmlar uykashligi xrlatida tushunchalar bir-biridan ancha yirok, bulishi mumkin (masalan, tobelikda -lyudi /odamlar/ va injeneri /muxandislar/; xdjmlar uykashligida -injeneri /muxandislar/ va franso’zi /franso’zlar/). Xuddi ana shu tipga xos mantiliy munosabatda bulgan nisbatan yak,inrok tushunchalarni ajratib olish uchun esa, biz kurib chikkdnimizdek, uzil-kesil xolis mezonlar mavjud emas. Shunday kilib, fak^at bir xil tushunchalarni ifodalab, biror bir kontekstda bir-birini jumlaning buyum-manti;iy mazmuniga zarar yetkazmagan xolda almashtirishi mumkin bulgan sememalarnigina sinonim deb x,isoblash mumkin. Staratelniy va userdniy, nesomnenniy va bessporniy; tashitsya va plestis (insonning yurishiga oid), toropitsya va speshit, voysko va rat, zauryadniy va seriy (kuchirma) - bular xakikiy sinonimlardir. Aksincha, krupniy (mutaxassis) va proslavlenniy (mutaxassis), dostoyniy (xizmat) va doblestniy (xizmat), idti va bresti (inson yurishiga oid), - bular sinonimga uxshasa xdm, tushuncha jixdtidan yakinligi tufayli ongimizda /bevosita, taxdilsiz anglash jarayonida/ sinonim sifatida kabul kilinadi va nutkda kupincha x^akdkdy sinonim urnida qo’llanadi, yani jumlaning buyum-mantik,iy mazmuniga zarar yetkazmay, bir-birining urnida ishlatilishi mumkin. Aynaan shu yerda muammoning boshk,a tarafiga duch kelamiz: semema - sinonimlar va zoxiriy sinonimlarning uzaro chambarchas alokasi (ularni 19 shartli ravishda kardosh tushunchalar sememalari - K.T.sememalari deb ataymiz). Nutkda ular juda kup vaziyatlarda birining urniga ikkinchisi qo’llanadi.

K.T.sememalari mulokrt maksadida ular orasidagi mavjud tushuncha mazmunidagi kichikrok farkding axamiyati bulmagan xrlatlarda sinonim urnida ishlatilishi mumkin. Masalan, bizni yengilrok, dardga chalingan paytimizda kurgani, shu bilan birga balki biror ish bilan kirgan odamni atash uchun gost yoki posetitel sememasidan foydalanish mumkin (ma’mur krshiga xizmat takrzosi bilan kirgan shaxsni gost deb va tugilgan kunga taklif etilgan dustimizni posetitel deb aytilmaydi). Ikkinchi tarafdan, semema - sinonimlar ba’zan nutkda K.T. sememalari urnida kelib, bu xrl xrdisani yoritishdagi fark,, ushbu xodisaning turlicha vaziyatlarda turli xil emasligini ta’kidlamokchi bulganimizda ruy beradi. Bunda xis-xayajon, uslub va tushunchaning burttirib kursatilayotgan belgisidagi fark, kengayib, umuman tushunchalardagi farkk;a aylanadi;(yeya emas, balki jral, yani kupol, tartibsiz yegan; glaza emas, balki ochi yani katta, ifodali kuzlar, A.Fadeyevning «Molodaya gvardiyasida»: "u Uli bili bolshiye, temno-kariye, ne glaza, a ochi"). Shunday kdlib, nutkda sememalarning bir jufti bazida sinonim (bir xil xrdisalarni belgilash va bir xil tushunchalarni ifodalash uchun), ba’zida esa K.T. sememalari (u kadar bir xil bulmagan xodisalarni belgilash va u k,adar bir xil bulmagan tushunchalarni ifodalash uchun) sifatida qo’llanishi mumkin. Sememalarning k,ay vazifada kuprok; qo’llanishiga boglik ravishda biz yo sinonimlar, yo K.T. sememalariga ega bulamiz. Sememalar x.ar ikkala vazifada xdm sinonim, x^am K.T. sememalari urnida teng mikdorda ishlatilgan xrllar x.am bulishi mumkin. 20 X,ar bir sememalar juftiga oid muayyan misolda ularning sinonim xdmda K.T. sememalari vazifasida qo’llanish xrllarini xisobga olib borish zarur. Bundan tashkari, sememaning kaysi xrlda bonshasiga sinonim bulib kelganligi, kay paytda esa bunday bulmaganligini anikdash uslubiyotini pishik-puxta uylab kurish shart. Uylashimizcha, bunda bir-birining urniga qo’llanish mezoni asosiy bular edi. (Urin almashganda jumlaning buyum-mantikiy mazmuniga putur yetmasa, demak ular sinonimlardir). Albatta bu yerda ran so’zning leksik uygunlashuvi shartlari almashtirishga yul kuyiladigan dollar xususidagina ketayapti, xolos. Birok, kdrshimizdagi sinonimmi

yoki K.T. sememasi ekanligini maxsus x,isob-kitobsiz, taxminan anikdab olish mumkin. Fakat kuyidagi fikrni e’tiborga olish kerak. Gap shundaki, tilga oid ichki xis-tuygu (intuitsiya)dan statistika tad^i^otlarida x,am foydalanish mumkin (yetarli darajada til madaniyatiga ega bulganda). Bizning tilga oid faktlarni "sezish" k,obiliyatimiz u yoki bu til faktining muayyan kontekstlar, vaziyatlar va qo’llanilishi mikdorini bilishga, ya’ni oxir-okibatda taxminiy x^isob-kitobga asoslangan. Agar biz maxsus xisob-kitob kilmay turib, zastupnik va pokrovitel - K.T. sememalari, zashitnik va zastupnik esa sinonimlar, deb aytsak, buning sababi biz ulardan birinchilari nutkda tushuncha jixdtidan bir xil bulmagan, ikkinchilari esa - ana shu jix,atdan bir xil so’z sifatida qo’llanilishining yodimizda tutganimiz uchun, albatta. Bunday yondoshuvda bizning tavsifimiz tugriligiga mutlok, kafolat berish kiyin, lekin aksariyat lollarda tugri tavsiflash imkoniyati anchagina katta. Sinonimiya muammolarini mux,okama kilishda uni tadkik, etishning ikki yunalishi -nazariy va amaliy yunalishini anik belgilab olish zarur. Birinchi yunalish ushbu xodisaning mexanizmi sinonimlarning mavjudligi sharoitlari va shakllari nuqtai nazaridan uning tildagi 21 moxiyatini, sinonimiyaning til strukturasidagi uziga monand so’zlar (polisemiya, omonimiya) bilan munosabatini tadjik; etishni nazarda tutadi. Uni urganishning ikkinchi yunalishi esa u yoki bu tildagi sinonimiya xrdisasiga uning ifoda vositasi sifatida amaliy yondoshuvdan iborat bulib, til orkali mulokrt extiyojlarini tulik, taminlash maksadida til materialini tanlab olish vazifasini bajaradi. Tadkik; etishning aynan ana shu ikkinchi yunalishi stilistika soxasiga kirib borib, sinonimiya lugatlari yaratishga xam xizmat kilgan. Rus leksikologiyasida asosan rus tili negizida olib borilgan sinonimiya muammolari ustidagi nazariy tadkikrtlar sinonim tushunchasiga ta’rif berish va sinonimik alokalarga kirishishga krdir bulgan birliklarni tasnif kilishdan nariga utmagan. Sinonimiya bilan boglik amaliy ishlar esa avvalambor sinonimik lugatlar yaratishdan iborat bulgan. Sinonimiyani urganishga bulgan ikki xil yondoshuv faqat maksadlari bilangina emas, balki yondoshuvlarning mazmun-mox,iyati bilan x,am farkdanadi, chunki sinonimga umumiy ta’rif berish bilan xar kanday tilning ulkan so’z boyligi orasida muayyan sinonimik leksik birliklarni ajratib olish urtasida katta fark, bor. Birok sinonimiyani urganishning bu ikki jixati ularning uzviy alok;ada bulishini tak,ozo etadi. Nazariy xulosalar chik,arish, ta’rif berishdan avval til faktlari chuk,ur

urganilishi, umumlashmalarning shubx,asizligi amalda bu xilda sinonimiya lugatlarini tuzish amaliyotida sinovdan utishi shart. Afsuski, nazariya va amaliyot urtasidagi uzilish leksikologiya va umuman semasiologiya uchun xosdir. Sinonimlarga berilgan deyarli barcha tariflar ushbu tushuncha keng yoki eng tor manoda olinishidan katiy nazar, kuyidagi fikrni anglatadi: "Sinonimlar - bir xil tushunchani anglatgan, ma’nosiga kura bir-biriga yashn yoki aynan bulgan, birots ma’nosining ba’zi belgilari 22 yoki stilistik buyogi, yo bulmasa %ar shkala belgisiga kura farklangan so’zlardir ". Albatta istalgan toifaga berilgan xar kanday ta’rif doimo umumiy, sxematik tusga ega buladi. Yukrrida sinonimga berilgan ta’rif eng tulik, ekanligiga karamay, u nazariy jixatdan deyarli foyda bermaydi va ona tili yoki boshka tilning sinonimik vositalaridan foydalanayotganlarga amaliy tavsiya sifatida xam nafi tegmaydi. Xdkikatan xam sinonimning yukrrida keltirilgan ta’rifi noma’lum faktlarni anikdash uchun yordam beradigan ma’lumotlardan iborat bulishi shart, birok; ushbu jumlalar shu kadar nisbiy va noanikki, bu esa ulardan xar biriga subyektiv, tamoman farkdi tushuncha joylash mumkin. Shunday kilib, birgina noma’lum narsa yana bir nechtalari orkdli anikdanadi. Xush, «ma’no jix,atidan u yoki bu darajada yakinlik», «Suz belgilarining ma’nosiga kura aynanligi»ning xolisona, shakl jixatidan ifodasini topgan til mezonlari kanday ekan? Nix,oyat, «ma’no tuslari», «tushuncha belgilari», «turlicha yoki bir xil tushuncha»lar kabi noanik^, biror muayyan tilda keng k,ullanadigan iboralarni nima bilan kiyoslash mumkin? Sinonim tushunchasiga berilgan mazkur ta’rifni biz tankds k;ilish uchun emas, balki lingvistikaga oid bilimlarning bugungi ax,volida sinonimiyaning nazariy muammolarini mazkur til xrdisasining shakliy tarafi bilan muvofiklashtirilmagan xar bir tilda va uning xar bir davrida sinonim toifalarini urganmay, ularning til tizimidagi shakliy ifodalanishi va nisbiy alok,alarini, nutkda qo’llanilganida bir- birining urniga k;ullanish darajasi va sharoitlarini tadkik, kdlmay turib, umumiy ta’rif berishning uzigina yetarli emasligini kursatish uchun keltirdik, xolos.

23 Sinonimlarning shaklan va mazmunan aynanligi, sinonim toifalarini farklash mezonlari, semantik minimum (juft), turli ran bulaklarida, turli semantik guruxdarda dominantalarni aniklash, ajratib olish imkoniyati va shart-sharoitlari va kupgina boshka masalalar tilning asosiy birligi - so’zning tadkik, etilganligiga boglikdir. Mazmun-moxiyatiga kura polisemiya xrdisasiga uxshash bulgan sinonimiya muammolarini ishlab chikish, so’zning leksik ma’nolarini, demak, so’zlarning leksik alokalarining kelib chikishi va turlarini anglash bilan boglikdir. Suzlar leksik alokalarining murakkabligi va kirraliligi avvalambor til belgisining kelib chikishiga boglik,. Suz belgisi, sof konvensional, faqat farkdash xususiyatiga ega mexanik belgilaridan farkdi ularok, xam farklash, x,am uygunlashtirish vazifasini nazarda tutgan umumlashtiruvchi tamoyilga egadir. Ushbu xususiyatlariga kura so’z bir vaktning uzida bir necha sinonimik katorlar va bir kancha leksik-semantik guruxdar tarkibiga kira oladi. Tilning obyektiv-subyektiv tusga egaligi (real dunyoni xolisona urganish vositasi, shaxsiy foydalanishda ijtimoiy vazifalar) so’zni tilning barcha vazifalarini, ya’ni uR ganish > kommunikativ, pragmatik vazifalarini bajaradigan aloxdsa kurinishdagi belgiga aylantiradi. Shu sababli so’zlarni uygunlashtirish nafaqat til tizimida umumiy anglashilgan va mustax,kamlangan ma’nosiga kura, balki ularni kommunikatsiya, nutk; jarayonida k;u llanilishiga k )F a amalga oshishi mumkin. Bundan tashsari, tilga ijtimoiy xodisa sifatida uning turlicha mavjudlik shakllari, turli faoliyat kursatish uslublari, xududiy va kasb-xunarga oid cheklashlar xosdir. Shunga muvofik, so’z ma’nolari xam chegaralanadi. Sinonimiya x,odisasi polisemiya bilan uzaro boglik;. Polisemiyada so’z belgisi sinonimlar bilan kiyoslanib chegaralanadi, sinonimlar katorini aniklash esa uz navbatida polisemantik so’z belgisi ma’nosining

24 chegaralanishiga boglikdir. Demak, sinonomiyaning asosiy masalalarini ishlab chikish asosiy semantik toifalar - leksik ma’no va so’zning ma’no tuzilishini anglash bilan bevosita shart kilib kuyiladi. Suzning leksik ma’nosini umumiy maksadiga kura aniklash so’zning tushuncha yoki xrdisa bilan kiyoslanganligiga kelib takaladi. A.I.Simirnitskiyning «so’zning xrdisa bilan alokasigina leksik ma’no deb atalishi mumkin emas, bunda barcha so’zlar bir xil ma’noga ega bulib krlar edi», degan so’zlari juda tugri. Sossyurdan keyingi lingvistikaning ba’zi yunalishlari uchun xos bulgan ma’noni «anglatuvchi» va «anglanuvchi nisbati sifatida tushunish umuman semasiologik tadkikrtlar uchun, xususan ma’no strukturasini aniklash va belgilab olish uchun biron bir axamiyat kasb etmaydi. Yolgiz atamalar uzgardi va «tovush - mano» kiyoslanishi «anglatuvchi -anglanuvchi» karama-karshiligi bilan almashtirildi, xolos. Suz manosini sintagmatik zanjirdagina qo’llashga kelib takash va uni deskriptiv lingvistikada bu kadar keng anglanadigan distribusiya orkali aniklash so’zning ma’no tuzilishini aniklash vazifasini butunlay bekor kiladi, birok, so’z ma’nosi tuzilishini aniklash sinonimlarni tasniflash uchun zarur bulib, uz urnida ushbu tushuncha yoki uning belgisi kaysi til vositalari yordamida so’zlarning k;aysi nisbati orkali anglashiladi va muayyan tovushlar majmuiga max,kamlanadi. Tilda tafakkur tushunchalardan farkdi bulgan, tashk;i dunyoga oid buyumlarga xos alox,ida tushunchalar yuk., tilda ushbu tushunchalarni ifodalashning turli usullari mavjud, xolos. Shu tufayli so’z manosini uning buyum yoki tushunchalarga oidligini, ushbu tushunchaning kanday so’z shakllari, so’z birikmalari yoki paradigmatik kiyoslashlarda ifodalanganligini aniklamay turib belgilashga intilish so’z belgisini uning mantikiy - buyumiy mazmuniga murojaat kilmay turib, uning shaklan x,olati va distribusiyalarini sanab

25 utish kabi samarasizdir. Shu tufayli bir-birini istisno kdluvchi «struktural» va «referensial» manolarni k,arama-k,arshi kuyish emas, balki, aksincha, ularni taxdil kilish, so’z belgisining tildagi manosini shakillantiradigan barcha omillarni xdsobga olish uning sinonimik alokalari moxiyatini anglash imkonini beradi. Suz manosining bunday ta’rifi so’zning virtual va aktual manosi urtasidagi mavjud bulib kuringan karama-karshilikni yengib utishga kumaklashadi, chunki bunda so’zning barcha mumkin bulgan leksik alokalari - xam ekstralingvistik, shu bilan birga xususan tilga oid, xam paradigmatik, xdm sintagmatik alokalari xisobga olinadi. Leksik ma’noga, so’zni semantik jix,atdan uzgartirish mox,iyatiga bunday ta’rif berish bir tomondan so’zdagi leksik va grammatik jixdtlar urtasida anik^ chegarani belgilab ku isa > ikkinchi tomondan polisemantik so’zlarning grammatik shakllari va leksik mazmuni }ftasidagi chambarchas aloka mavjudligini kursatadi, tizimga oid, xolisona faktlarni nutk.ka oid, subyektivlaridan ajratib olishga yordam beradi. Suzning leksik ma’nosiga xam referent nisbiyligi, xam tuzilish xususiyatlariga kura ta’rif berish muayyan leksik birliklarni taxdil etishda odatda tadkikrtchilarning nazaridan chetda krlgan kuyidagi omillarni xisobga olish imkonini beradi: 1. so’zning umum tomonidan anglangan va barkdror qo’lla nish kontekstlari; 2. so’zning biror ran bulagiga tegishliligi; 3. so’zlarning biror muayyan semantik toifasiga tegishliligi; 4. boshka so’zlar bilan muayyan leksik alok;alari: 5. so’zning uz sinonimlari bilan semantik nisbati; 6. so’zning manoli alok,alari asosiy kurinishlarining modellari.

26 Sinonimiya muammolarini tadkik. etishda gapning turli bulaklari bulgan, ya’ni ot, fe’l va sifatga oid so’zlar sinonimiyasini anik chegaralab olish zarur. «Polisemiya» va «sinonimiya» tushunchalari semasiologiya x;ali lingvistika fani saftida shakllanib ulgurmasidanok, paydo bulgan edi va ular faqat ot so’z turkumiga nisbatan qo’llash maksadida ishlab chikilgan. Buni tushunsa buladi, chunki buyum, xodisa tugrisidagi tushunchani asos kilib olgan otlarning leksik ma’nosi konseptual tariflashga moyilrok, bulib, lugatda ot ushbu tushunchaning umumiy ta’rifi ostida berilgan. Izoxli lugatlarda otlarning tushnchasiga ta’rif keltiriladi, fe’l va sifatlar uchun esa sinonim so’zlar beriladi, xolos. Leksik ma’nosining turiga kura ot va fe’lning kontekstga tobelik darajasi turlicha, shu sababli ot so’z turkumiga oid sinonimiya katorlari va guruxdar fe’lnikiga nisbatan xajm jixatidan kattarok, buladi. Ikkinchi tarafdan, otlar uzlari bildirib kelgan tushuncha yoki buyumning belgisiga boglik ravishda turli leksik katlamlar, shu bilan birga turli xil sinonimiya kdtorlar tashkil kila oladi. 1. Keng ma’noli, semantikasizlashgan leksemalarga yakin turgan otlar, kiyoslang: rus t. sushnost, sluchay, fakt, delo, vesh va x,.k.; ingliz t. case, relation, thing va x,.k. Bu kabi otlar keng mikyosda qo’llanib, ularning muayyan mazmuni juda oz va kam ma’lumotga ega, ular «ramziy belgilar» va «kursatuvchi belgilar»ning chegarasida joylashadilar. Tarkibida ana shunday otlarga ega bulgan old kumakchili birikmalar amalda old kumakchili ravish yoki old kumakchiga aylanadi: kiyoslang: v sushnosti, v sluchaye va x^.k. in case of, in relation to, in accordance with va x;.k. Ular odatda uz sinonimik nisbatlarga ega emaslar. 2. Mano-moxiyati umumlashganlik jixatidan semantik toifalarga yakin bulgan otlar: 27 a. mavxum tushunchalarni anglatgan otlar: chuvstvo, dvijeniye, prostranstvo va x,.k. b. moddiy dunyoga oid muayyan buyumlarni anglatgan umumlashma otlar: derevo, mebel, rasteniye, odejda, stroyeniye va x,.k. Bu kabi mano jixatidan boglikdikni sinonimik emas balki, giponimik deb atash tugrirok, buladi, chunki:

- chuvstvo - gnev, lyubov, nenavist va x,.k.; - mebel - stul, stol, krovat va x,.k. Mantikiy buyum manosi jixatidan umumlashganlik darajasi turlicha so’zlarni turlararo munosabatlarga tenglashtirish xdm mumkin. Semantik jixatlari bir-biriga muvofsh bunday so’zlarning semantik konteksti, uygunlashuv modeli (kiyosiy azolarning xar ikkovida xam) mutlak. bir xil buladi. "A" tipiga xos bulgan lugaviy birliklar, masalan, mafkuraviy lugatlardagi kabi, konseptual guruxlarni, "B" tipidagi birliklar esa tilda buyum yoki mavzuga oid deb nom olgan guruxlarni tashkil etadi. Shu tufayli, semantikasiga kura sinonimiya katorini barpo etishi mumkin bulgan so’zlardan yaxlit, sinonim bulmagan guruxdarga tuziladi, mazkur sinonimiya k,atorini semantik jixatdan birlashtira oladigan ana shu umumiy xususiyat yoki semantik belgilar yigindisi (leksik birliklarni bir guruxga birlashtiruvchi), barcha turdagi x,arakat, mebellar, daraxtlarni umumlashtirgan alox,ida leksik birlikda uz ifodasini topdi. 3. Dom, pole, glaz, golova, ruka kabi anik, muayyan leksikadan iborat bulib, odatda uslubiy sinonimlariga, xududiy jufti va kasb-xunarga oid variantlariga ega bulib, eng kup sonli toifani tashkil etadi. 4. Eng kam urganilgan fel leksemalari sinonimlarning butunlay aloxida toifasini tashkil etadi. Bu uziga xoslik nafakdt fe’llarning mantikiy-buyum ma’nosi tugrisida, balki ularning tilda va nutk, faoliyatida bajarayotgan 28 vazifasida x,am yashirindir. Fe’llarning sinonimik alokalariga oid ulkan imkoniyat aksariyat tillarda va kup lollarda glagol leksemalari uzida xam utuvchan, xam utmaydigan ma’noni birlashtirishi tufayli yuzaga keladi. Fe’llarda, xuddi otlardagi kabi, u yoki bu sinonimik fe’l ifodalagan tushunchaning turli darajada. umumlashganligi aks etadi.

Masalan, ingliz tilida kuyidagi sinonimlar katorini ajratib kursatish mumkin; to exist, to be, to live, to subsist. Ularning mazmunan farkdanganligi tufayli alokalarining kup tabak,aliligini kuyidagi jadvalda kursatish mumkin: 1. to exist = to be- (VI- yuksak darajada umumlashtiruv, subyekt munosabatlari); 2. to exist=to live- (VI, VI- nisbatan muayyan ma’nolar, obyekt-subyekt munosabatlari); to live= to subsist: 3. to exist=to occur- (VI- subyekt munosabatlari); to occur = to happen 4. to exist= to remain-QJl- subyekt munosabatlari) to remain-to stay Shunday kilib to remain - to stay - to exist fe’li kurib chikilgan sinonimik kdtorda yetakchi bulib, subsist, happen, stay fe’llari bilan fakdt ularga moye to live, to occure, to remain sinonim fe’llar ork,aligina kiyoslash mumkin. Shundan kelib chikib, fe’llarga xos sinonimiya xodisasini urganishda semantik minimum uslubidan foydalanish, ya’ni avvalombor mantikiy buyum ma’nosi, xam semantik kontekstga kura kuprok, moye kelgan so’zlardan sinonimik juftliklar ajratib olish mumkin. Ushbu juftliklarga sinonim bulgan kollokatsiyalar xam shunga muvofik, joylashadilar - to continue to exist, to have existance, to experience the existance, to remain in being, to keep oneself alive, to support live, to find sustenance vax.k Ot va fe’lga xos sininimiyani anikdash bevosita ulardagi polisemiya xADIsasini chegaralashning sharoitlari va shakllari bilan 29 bevosita boglikligi tufayli kuyidagi kup ma’noli leksemalarning ushbu ma’nosiga tegishli semantik kontekslarni kiyoslashga kuprok, e’tibor berish zarur: uygunlashib keladigan so’zlarning semantik toifalari, morfologik cheklashlar, uygunlashuvning semantik - sintaktik modellari.

Leksikaning nomlovchi tizimiga oid, barkarar, kridaga xilof ravishda qo’llashdan muxrfazalangan sinonimlarni belgilab olish uchun mazkur so’zlarning mazmunan tuzilishini anshdtab olish, ularning asosiy nomlash moxiyatini ajratib olish zarur. Sinonimlarning asosiy tushuncha va tiplarini anikdash, xususan polisemantik so’zlarning so’z ichidagi ma’nosini chegaralovchi xolis mezonlar va shakllarni topishga boglik,. Sinonim so’zlarni belgilab olishda nafaqat so’zning mantik,iy buyum mazmuniy xususiyatlari, balki mazkur ma’noning til tizimida amalga oshishining grammatik va semantik sharoitlari xam xisobga olinishi lozim. Sinonimlar, sinonim juftliklar va yetakchi so’zlarni ajratib olish masalasi kuyidagilardan kelib chikdan x,oldagina k,uyilishi mumkin: a) leksikaning tizim xususiyatiga egaligi; b) leksik birliklar turli mavxumlik darajasiga ega ekanligi. 30 II. BOB. Ingliz va uzbek tillaridagi nutk fe’llarining kiyosiy ta^lili 2.1. Uzbek tilidagi nuts fe’llarining leksik-semantik variantlari aytmok 1. Fikrni, maksadni ogzaki bayon kil mok, tushuntirmok, gapirmok, demok* Rostini aytmok.. Uz fikrini aytmok;. Aytishga til bormaydi. Ikki xil (turli) aytganda (kirish s). Boshkacha (boshka so’z bilan aytganda) (kirish s). Aytilishlariga Karaganda (kura) (kirish s); Betga aytganning zaxri yuk. (Makrl).

1a. X,ikoya kilib, gapirib, so’zlab bermok. Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining muloxazalarini Ibroximga aytdi. 2. Talaffuz kilmok. Muylovi maisa bulib krlgan kap-katta yigitning «r»ni ayta olmasligi Elmurodga galati tuyuldi. (P.Tursun, «Ukituvchi») 3. Atamok, xisoblamok. «K^imorboz deb kimni aytasiz?» - ogzidagi oshi bilan guldiradi K^ambar. (Oybek) 4. Taklif etmok» gapirmok Tuyga aytmok,. X,asharga aytmok;. Aytmagan kunok - kunmagan tayok.. (Makrl). «Max,alladan x,am uch-turt kishi aytdim, oshni kuprok, kilish kerak.» (ADodiriy, «Utgan kunlar») 5. Buyruk-surok mayli formasida so’zlovchining izxrr kilingan fikriga kushilganligini, SHU fikrni ma’qo’llanayotganligi yoki ta’kidlayotganligini ifodalaydi. «Men eng yaxshi kaymokdi Margilonda yedim... xushbuyligini ayting.» (A.Kaxxrr, «Ikki yorti bir butun»). «Shunday barno, shunday soxibjamol. . . Buning ustiga chevarligini aytmaysizmi?» (Shuxrat, «Ona rozi») 6. Ba’zi otlar bilan kushma fe’l yasaydi. Masalan: Salom aytmok, uzr aytmok. 31 demok Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots; aytmok; gapirmok- «Men senga nima degan edim. Bu xakda kitoblarda nima deyilgan? Uglingiz sizga salom dedi», - Nuri uz ichida xursindi va «U yaxshi yigit-a, sanga yokddimi?» - dedi. «Oybek, «K^utlug kon»). «Urmonjon uning bir nima demokchiligini paykdb: «- X,a, nima demok,chisan?» - dedi. (ADaxxrr, «K^ushchinor chiroklari») 1. Biror ovoz, tovush, un chikarmok. «Mushuk miyov dedi. Tepalikdagi bakaterakdan gur etib kutarilgan bir tup karga «ka-kug» degancha xar tomonga uchib ketdi.» (A.Kdxdor, «K^aravot»). «Shuncha tosh tekkanda «voy» demagan boyagi odam ukasi otgan uvada tekkanda «dod» degan ekan.» (ADaxdor. «1^ushchinor chirokdari»).

2. Atamok, nomlamots. Meni «Kimsan - Ax,mad polvon» deydilar.» Kungiz x,am uz bolasini oppogim der, kirpi xam uz bolasini yumshogim der. (Makrl). «- Kdni, xush masalan, choynakning krpkrgini ruscha nima deydi? Samovarning jumragini nima deydi?» (ADaxdor, «Ayb kimda»). 3. Xisoblamok;, sanamok. «Sizni tajribakor bogbon deydilar» -Abdushukurni ba’zilar «daxriy» deydi.» (Oybek, «Kutlug k,on»). «800 sumni so’z bilan biz pul demaymiz. Chindan xam pul emas» (Oybek, «Kutlug krn»). 4. deb uylamok, faraz kilmok, mulo^aza, andisha silmots. «Shunday xam deylik. Boring, ertaga samolyot uchmaydi, deylik. Xayr, shunday xam deylik. - Shovkin solmang, birov eshitsa nima deydi?» (A.Kadxrr, «Oltin Yulduz»). «Xujayin urtaga tushsa, u vakt ish sillik, bulib chiksa kerak, deyman.» (Oybek, «Kutlug kon»). 4.a. — Nima deysiz. 32 1. K^anday maslaxat berasiz? Sanday fikr bildirasiz? K^anday deb uylaysiz? «Balki gami, xasrati ozayar, nima deysiz.» (Oybek, «Kutlug kon»). 1. Nima xam kilar edingiz, kulingizdan nima xam kelar edi. «Shariat uzi yul topib beradi. yulni xotiningizni uzi topib kelib, sizni opkrchib ketsa nima deysiz?» (A.Kdxxor, «^ushchinor»). 5. Tanlamok, tanlab saylab olmok. «YO meni de, yo uni de - men sening tenging emasman, Omonim bor, seni demasman.» (X.Olimjon). «Uzingiz yuling ochik,, keta ber, men ota-onamni deyman, degan edingizku.» (ADaxxrr, «K^ushchinor chirokdari»). 5 a. Istamok, xoxlamok. «Nima desang, albatta muxayyo kilaman.» «Dushman nima demaydi, tushga nimalar kirmaydi.» (Makrl). «Kolxozchilar nima desa, shu buladi.» (ADaxxor, «Kushchinor chirokdari»). «Uy ajratamiz dedingiz, men yuk, dedimmi?» (Oybek, «Kutlug kon»). 6. (Shart mayli f-da) Biror ish xarakatni bajarishga urinmok.. «Gilamni kutaray desam, juda ogir ekan.». «Kupchilik puf desa, buron kutariladi.» (Makrl). «

- Ilgarilari urib yengar edim, endi uray desam, krchib tomga chikib ketadi.» (ADaxdor, «Ayb kimda»), «Kanadan xam kura sigir uning achchigini keltirdi: kanani teray desa, kunmaydi. -boshini silkiydi. pishkiradi.» (A.bQaxxpp, «Adabiyot muallimi»). gapirmok. 1. Ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayon etmok., so’zlamok, aytmok.. «Uynab gapirsang xam, uylab gapir.» (Makrl). «Yaxshi topib gapirar, yomon krpib gapirar.» (Makrl). « - Safarov kuldi va ertaga kilinadigan ishlar tugrisida gapirdi.» (ADaxxor, «K^ushchinor chirokdari»). 2. a) nutk. so’zlamok. «Mana majlis ochik;. Kim gapiradi?» (ADaxxor, «Kampirlar sim krkdi.»). «Shu ikki fikr atrofida munozara juda kizib 33 ketdi. Gapirmagan, tortishmagan odam krlmadi.» (A.Kdxxrr, «Kushchinor chirokdari»). b) ogzingga karab gapir. «Uilab, nima deyayotganligingni tushuntirib gapir; Nojuya, axlokdan tashkari iboralarni ishlatma». 3. Gapirish, so’zlash kobiliyatiga ega bulmok, tilga kirmok- Bola katta bulib krldi, gapiradi. gaplashmots Ayn. Gapirishmots. «Siddikjon, kungli gash bulib, Boltaboy bilan gaplashgani keldi, lekin nima tugrisida gaplashmokchi ekanini uzi xam anik bilmas edi.» (A.Kdxxrr, «Kushchinor chiroklari»). «Nuri tushakda eri bilan alla-pallagacha gaplashib yotdi.» (Oybek, «Kutlug kon»). «Temirni gaplashib kuydim. Erta saxar shu yerdan olib ketamiz.» (M.Ismoiliy, «Fargona tong otguncha»). gapirishmok 1. gapirmok fl. birg. n. «Usmonjon ovkatdan keyin onasi ketidan uyga kirdi-yu, ancha gapirishib koldi.», (S.Zunnunova, «Gulshan»). 2. Biror masalada uzaro bitishmok, kelishmok. Men u bilan gapirishib kuydim. so’zlamok 1. Ogzaki ravishda fikr bayon etmok, gapirmok. Ertangi kun

rejalari xakida so’zlamok. «Oz so’zla, kup tingla.» (Makrl). «Kup bilgan oz so’zlar, oz so’zlasa x,am soz so’zlar.» (Mak,ol). «- Shokir ota yana uzining kuli kiskaligidan, ruzgor tangligidan goyat kuyinib so’zlardi.» (Oybek, «Kutlug kon.»). «Usta Olim kulidan piyolasini kult etib bushatdi-da, ustakori bilan achchiglanish sababini so’zlab berdi.» (A.Krdiriy, «Utgan kunlar»). «Gulomjon kishlokda bulgan vokealarni okizmay, tomizmay so’zlab berdi.» (M.Ismoiliy, «Fargona tong otguncha»). 34 1 a.) Suzlab chikmok - boshdan oyok aytib bermots. «Bu orada Xasanali boshdan oyok; xikoyasini so’zlab chikdi.» (ADodiriy, «Utgan kunlar»). 2. Nutk kilmok, gapirmok. Ma’ruzachi bir soat so’zladi. Radio ork,ali so’zlamok,. so’zlamok 1. Suzlamok. fl. birg. n. 2. Gapirishmok, gaplashmok» Notikdar 10 minutdan so’zlashdi. «— Nima va kdysi tugrilarda so’zlashdilar. Otabek kdpchokdarga kdrshi so’zlarmidi?» (A.Krdiriy, «Utgan kunlar»). 3. Biror narsa, masala, xakida uzaro muzokara olib bormok; gapirishmok, kelishmok, bitishmok- «Otpuska tugrisida direktor bilan so’zlashib kuydim. - Ertaga shaxarga tushing, akam bilan so’zlashib ishni bitirasiz, durustmi?» (Oybek, «Kuglug k,on») 2.1.1. Uzbek tilidagi nuts fe’llarining uzaro sinonimii alotsalari I. Gapirmok - so’zlamok 1. Gapirmok 1) Ogzaki ravishda fikr bayon etmots, so’zlamots, aytmots. M: Ovkdt paytida Xdsicha kdshlokda bulib utgan xamma xodisalar xakdeda gapirib berdi.

$Sin: Suzlamok 1) Ogzaki ravishda fikr bayon etmots, so’zlamots, aytmots. M: Gulomjon kdshlokda bulgan vok,yealarni okdomay-tomizmay so’zlab berdi. II. Gapirmok 1) Ogzaki ravishda fikr bayoi etmots, so’zlamok^ aytmots. M: Uynab gapirsang kdm uylab gapir. Yaxshi topib gapirar yomon krpib gapirar. 35 Sinonim: Suzlamok \) Ogzaki ravishda fikr bayon etmok, so’zlamots, aytmots. M: Oz so’zla, kup tingla. Kup bilgan oz so’zlar, oz so’zlasa xam soz so’zlar. III. Gapirmok 1) nuts so’zlamots. M: Mana majlis ochik,, kim gapiradi? Sinonim: Suzlamok 1a) nuts silmok, gapirmots. M: Dokladchi bir soat so’zladi. P. Gapirmok,- aytmots I. Gapirmok 1) Ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayoi etmots, so’zlamots, aytmots. M: Yaxshi topib gapirar yomon k,opib gapirar. Sinonim: Aytmok 1) fikrni matssadni ogzaki bayon silmots, tushuntirmots, gapirmots, demots. M: Aytishlariga Karaganda (kura) (k.s.) Betga aytganning zaxri yuk,. II. Gapirmok \) Ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayon etmots, so’zlamots aytmots. M: Safarov kuldi va ertaga kdlinadigan ishlar tugrisida gapirdi. Sinonim: Aytmok, 1) fikrni matssadni ggzaki bayon silmots, tushuntirmots. M: Uz fikrini aytmok;. Rostini aytmok;.$

III. Gapirmok; V Ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayon etmots, so’zlamots, aytmots. M: Ovkdt paytida kishlokda bulib uttan xodisalar ^akdda gapirib berdi. Sinonim: Aytmok 2) xikoya silib, gapirib, so’zlab bermots. M: Ertasiga Urmonjon bu vok,yea va uzining mulox,azalarini Ibroximga aytdi. IV. Gapirmok 1) Ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayon etmots, so’zlamots, aytmots. M: Uynab gapirmang xdm, uylab gapir. Sinonim: Aytmok 1) fikrni matssadni ogzaki bayon silmots. M: Aytishga til bormaydi. P. Suzlamok - aytmok 36 1. Suzlamok 1) Ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots Shokir ota yana uzining kuli kiskaligidan ruzgor tangligidan goyat kuyinib so’zlardi. Sinonim: Aytmok 1) uz fikrini ogzaki bayon etmots, tushuntirmots, gapirmots Aytishga til bormaydi. Aytishlariga Karaganda. 2. Suzlamok I) Ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots Usta Olim kulidagi piyolasini kult etib bushatdi-da, Usta kori bilan achchiglanish sababini so’zlab berdi. Sinonim: Aytmok 2) x,ikoya silib, gapirib, so’zlab bermots. Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining muloxazalarini Ibroximga aytdi. 3. Suzlamok 1) boshdan oyots gapirib bermots, so’zlab chitsmots. Bu orada Xasanali boshdan oyok x,ikoyasini so’zlab chikdi. Sinonim: Aytmok 2) x,ikoya kilib, gapirib, so’zlab bermots. Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining muloxazalarini Ibroximga aytdi. IV. Aytmok- demok

I. Aytmok 1) uz fikrini ogzaki bayon silmots, tushuitirmots, gapirmots. Uz fikrini aytmok, rostini aytmok. Sinonim: Demok 1) Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmok, Men senga nima degan edim. Bu xdkda kitoblarda nima deyilgan. P. Aytmok 4) atamots, shsoblamots. «1^shorboz deb kimni aytasiz?» - ogzidagi oshi bilan guldiradi, K^ambar. Sinonim: Demok 2) -atamots, nomlamots. Meni "Kimsan - Axmad polvon" deydilar. Kungiz xdm bolasini oppogim der, kirpi xdm uz bolasini yumshogim der. III. Aytmok 6) Suzlovchining izu,or siliigan fikriga sushilganligi, shu fikrni ma’qo’llaganligi yoki ta’kidlaganligini ifodalaydi. Men eng 37 yaxshi kaymokni Margilonda yedim. Xushbuyligini ayting. Shunday barno, shunday soxdbjamol. Buning ustiga chevarligini aytmaysizmi? Sinonim: Demok I) ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots. Men senga nima degan edim. IV. Aytmok 7) Ba’zi otlar bilon sushma fe’l yasaydi. Salom aytmok,, uzr aytmok;. Sinonim: Demok 1) Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots; «Uglingiz sizga salom dedi», - Nuri uz ichida xursindi va «- U yaxshi yigit-a, sanga yokdsimi?» - dedi. Gapirishmok - so’zlashmok Gapirishmok; 2 - Biror masalada bitishmots, kelishmots: Men u bilan gapirishib kuydim. Sinonim: Suzlashmok 3 - Biror masala u;atsida uzaro muzokara olib bormots. Otpuska tugrisida direktor bilan so’zlashib kuydim. 2.1.2. Uzbek tilidagi nuts fe’llarining uzaro sinonimii alokalari klassifikatsiyasi

Biz uzbek tilidagi nutk; fe’llarini uzbek tilining izoxdi lugatidan ma’nolarini yozib chikdik. Xdr bir nutk, fe’li kup ma’noli fe’l bulib uzining leksik - semantik variantlariga ega ekanligi anikdandi. Masalan: "aytmots" fe’lining 7 ta leksik - semantik varianti, "demots" fe’lining 6 ta leksik - semantik varianti, "gapirmots" fe’lining 2 ta leksik - semantik varianti, "gaplashmots" fe’lining 1 ta leksik - semantik varianti, "so’zlamots" fe’lining 3 ta leksik- semantik varianti, "so’zlaishots" fe’lining 3 ta leksik- semantik variantlari tanlab olindi. 38 Biz shu nutk. fe’llari orasida bir-biriga uzaro sinonim bulgan leksik semantik variantlarini anikdadik. Nutk fe’llarini ichidan sinonimlarini topishda "gapirmots" fe’lidan kelib chikdik. Masalan: gapirmots-so’zlamots, gapirmots-aytmots, gapirmots-demots va yana gapirmots fe’lidan taishari bonsha bir-biriga sinonim bulgan fe’llarni topdik. Masalan: so’zlamots-aytmots, aytmots-demots, gapirishmots-so’zlashmots fe’llaridir. Gapirmots fe’lining leksik - semantik variantlari bilan boshka nutk; fe’llarining leksik- semantik variantlarini solishtirganimizda gapirmots fe’lidan kelib chikib solishtirdik. Bunga sabab, gapirmots fe’lining kup ishlatilishi va bopsha nutk, fe’llariga Karaganda ma’nosining kengligidadir. Gapirmots fe’li bilan so’zlamots fe’lining - leksik semantik variantlarini solishtirganimizda, gapirmots fe’lining birinchi leksik-semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, so’zlamots, aytmots, "Suzlamots" fe’lining birinchi

leksik semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots bilan sinonim ekanini kuramiz. Gapirmots 1) -Ogzaki ravishda fikr bayoi etmots, so’zlamots, aytmots; Uynab gapirsang *am uylab gapir. Yaxshi topib gapirar, yomon krpib gapirar. Sinonim: Suzlamok, 1) -Ogzaki ravishda fikr bayoi etmots; gapirmots: Oz so’zla, kup tingla. Kup bilgan oz so’zlar, oz so’zlasa ^am soz so’zlar. Gapirmots fe’lining birinchi leksik - semantik varianti so’zlamok. fe’lining birinchi leksik semantik - varianti bilan uzaro sinonimligi yukrrida keltirilgan misollarda kurinib turibdi. Yukrridagi misollardagi gapirmots fe’lining urniga so’zlamots fe’lini kuysak, gapning mazmuni uzgarmaydi. 39 Gapirmots fe’lining — nuts so’zlamots ma’nosidagi leksik- semantik varianti so’zlamots fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti - nuts silmots, gapirmots bilan sinonimidir. Buni kuyidagi misollar bilan isbotlaymiz. Gapirmots 1a) - nuts so’zlamots: Mana majlis ochik, kim gapiradi? Sinonim: Suzlamots 2) - iutk kilmots, gapirmots: Dokladchi bir soat so’zladi. Endi gapirmots fe’lining kolgan leksik - semantik variantlari bilan so’zlamots fe’lining kolgan leksik - semantik variantlari solishtirib chikamiz. Gapirmots fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti - gapirish so’zlash sobiliyatiga ega bulish, tilga kirmots - so’zlamots fe’lining na birinchi leksik - semantik varianti, na ikkinchi leksik- semantik varianti, na uchinchi leksik- semantik varianti bilan sinonim bula oladi. Masalan:

Gapirmots 2) -gapirish, so’zlash sobiliyatiga ega bulmots, tilga kirmots: Bola katta bulib koldi, gapiradi. Sinonim emas: Suzlamots 1) - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots: Ertangi kun rejalari xakida so’zlamok;. Suzlamots 1a) - so’zlab chitsmots - boshdan oyots aytib bermots: Bu orada Xasanali boshdan oyok xikoyasini so’zlab chikdi. Suzlamots 2) nuts kilmots, gapirmots: Endi gapirmots fe’li bilan aytmok. fe’llarining leksik semantik variantlarini solishtirib chikamiz. Gapirmok; fe’li bilan aytmok; fe’llarining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda gapirmots fe’lining birinchi leksik-semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, so’zlamok, aytmots, aytmok, fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - fikrni, matssadni 40 bayon silmots, tushuntirmots, gapirmoks demots bilan sinonim ekanligini kuramiz: Gapirmok 1) - ogzaki ravishda fikr, mulouaza bayon etmots, so’zlamots, aytmots: Masalan: Yaxshi topib gapirar, yomon krpib gapirar Sinonim: Aytmok 1) fikrni, matssadni ogzaki bayon silmok, tushuntirmots, gapirmots demots: Masalan: Aytishlariga Karaganda... Betga aytganning zaxri yuk.. Gapirmots 1 - ogzaki ravishda fikr, mulouaza bayon etmots so’zlamots, aytmots: M: Safarov kuldi va ertaga kilinadigan ishlar tugrisida gapirdi. Aytmok 1- fikrni, matssadni ogzaki bayon silmots, tushuntirmots, gapirmots, demots: M: Uz fikrini aytmok;. Rostini aytmok;.

Gapirmots fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - ogzaki rivishda fikr bayon etmots, so’zlamots, aytmots - aytmots fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonimligi kuyidagi misolimizda aks etadi: Gapirmots 1- ogzaki ravishda fikr, mulouaza bayon etmots, so’zlamots, aytmots: Ovkdt paytida Xadicha kishlokda bulib utgan xdmma xodisalar xdkida gapirib berdi. Sinonim: Aytmok 2- shkoya silib, so’zlab bermots: Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining muloxazalarini Ibroximga aytdi. Yuk,orida biz gapirmots fe’lining leksik - semantik varianti bilan aytmots fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirdik. Gapirmok, fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmok,, so’zlamok,, aytmok,; Aytmok, fe’lining birinchi leksik -semantik varianti - xikoya kilib bermok,, gapirib, so’zlab bermok ma’nolarida sinonim ekanligini yukrridagi misollar bilan isbotladik. Endi gapirmok, fe’li bilan aytmok; fe’llarining kolgan boshka leksik - 41 semantik variantlarini solishtirib chikamiz. Gapirmok; fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - ogzaki ravishda fikr, muloxaza bayon etmok, so’zlamok, aytmok; gapirmok. fe’lining ikkinchi leksik -semantik varianti — gapirish, so’zlash krbiliyatiga ega bulmok;, tilga kirmok, aytmok, fe’lining uchinchi leksik - semantik varianti - talaffuz kilmok., turtinchi leksik -semantik varianti - atamok, xisoblamok,, beshinchi leksik - semantik varianti - taklif etmok,, oltinchi leksik - semantik varianti - buyruk-surok, mayli formasida so’zlovchining izxrr kilingan fikriga kupshlganligini, shu fikrni ma’qo’llayotganligi yoki ta’kidlayotganligini ifodalaydi, yettinchi leksik - semantik varianti - ba’zi otlar bilan kushma fe’l yasaydi, salom aytmok, U 3 R aytmok; ma’nolarida uzaro sinonim emasligini kurib chikdmiz va misollar bilan kursatamiz:

Gapirmok; 1- ogzaki ravishda fikr bayon etmots, so’zlamok., aytmok: Uynab gapirsang xam, uylab gapir. Yaxshi topib gapirar, yomon krpib gapirar. Gapirmok 2- gapirish, so’zlash kobiliyatiga ega bulmots, tilga kirmots: Masalan: Bola katta bulib krldi, gapiradi. Sinonim emas: Aytmok 3) - Talaffuz silmots. Muylovi maisa bulib kolgan kap-katta yigitning "r"ni ayta olmasligi Elmurodga galati tuyildi. Aytmok 4) - atamots, %isoblamots: "^imorboz deb kimni aytasiz?" -ogzidagi oshi bilan guldiradi K^ambar. Aytmok 5) - Taklif etmots: Tuyga aytmok,. X,asharga aytmok,. Aytmagan yerga borma, aytilgan joydan kolma. Aytmok 6) - Buyrus-surots mayli formasida so’zlovchining izuor silingan fikriga kushilganligini, shu fikrni maqo’llaganligi yoki ta’kidlaganligini ifodalaydi: Men eng yaxshi kdymokni Margilonda yedim. Xushbuyligini ayting. 42 Aytmok 7) — Ba’zi otlar bilon kushma fe’l yasaydi. Salom aytmok, uzr aytmok. Yukoridagi misollardan kurinib turibdiki, aytmok fe’lining kshorida keltirilgan leksik - semantik variantlari, Gapirmok fe’lining birinchi leksik - semantik va ikkinchi leksik - semantik variantlari bilan sinonim bula olmaydi. , Gapirmok, fe’li bilan demok fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda esa gapirmok fe’lining xech kaysi leksik - semantik varianti demok-fe’lining x,yech kaysi leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonim bula olmadi. Fikrimiz isboti sifatida kuyidagi misollarni keltiramiz: Gapirmok 1 -ogzaki ravishda fikr bayon kilmots,so’zlamots, aytmots: Yaxshi topib gapirar yomon kopib gapirar. Gapirmok 1 a) - nuts so’zlamots: Mana majlis ochik. Kim gapiradi? Gapirmok 2 - gapirish, so’zlash sobiliyatiga ega bulmots, tilga kirmots: Bola katta bulib koldi, gapiradi. Sinonim emas.

Demok 1 - Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots: Men senga nima degan edim. Bu xdkda kitoblarda nima deyilgan? Demok 1 a. -Biror ovoz, tovush, un chikarmots: «Mushuk miyov dedi, tepalikdagi bakaterakdan gur etib kutarilgan bir tup karga «ka-kug» degancha xar tomonga uchib ketdi.» Demok 2) - atamots, nomlamots: Meni kimsan - «Axmad polvon» deydilar. Demok 3) - uisoblamok, sanamots. Sizni tajribakor bogbon deydilar - Abdushukurni ba’zilar «daxriy» deydi. 43 Demok 4) . . . deb uylamots. faraz silmots, mulo^aza, andisha silmots: Shunday xam deylik. Boring ertaga samolyot uchmaydi deylik. Demok 4 a) - Nima deysiz. 1) Kanday maslaxat berasiz? Kanday fikr bildirasiz? K^anday deb uylaysiz? Balki gami, xasrati ozayar, nima deysiz? 2) Nima xam kilar edingiz, kulingizdan nima kam kelar edi? Iulchi xotiningizni uzi" topib kelib, sizni opkrchib ketsa nima deysiz? Demok 5) - tanlamots, tanlab, saylab olmots: YO meni de, yo uni de -Men sening tenging emasman. Omonim bor, seni demasman. Demok 5. a) - istamots, xoz;lamots: Nima desang, albatta muxayyo kilaman. Demok; 6) (shart mayli f-da) Biror ish-xarakatni bajarishga urinmok,: Gilamni kutaray desam, juda ogir ekan. Kupchilik puf desa, buron kutariladi. Yuk,oridagi misollardan kurinib turibdiki, gapirmok, fe’lining xech bir leksik - semantik varianti bilan, demok fe’lining xech kaysi leksik - semantik variantlari bir-biri bilan umuman sinonim bula olmaydi.

Yuk,orida biz gapirmok fe’lining leksik - semantik variantlarini so’zlamots, aytmots, demots fe’llarining leksik - semantik variantlari bilan solishtirib chikdik. Gapirmok fe’li uchta leksik - semantik variantga ega bulsa, shundan fakdtgina birinchi leksik - semantik variantlari - so’zlamots fe’lining birinchi va ikkinchi leksik -semantik variantlari bilan sinonim bula oldi. Krlgan leksik - semantik variantlar esa sinonim emas. Gapirmok fe’lining birinchi leksik - semantik varianti aytmots fe’lining birinchi va ikkinchi leksik - semantik varianti bilan sinonim bula oldi. Dolgan leksik - semantik variantlari esa uzaro sinonim emas. Gapirmok fe’lining leksik - semantik variantlari demots fe’lining leksik -semantik variantlari bilan uzaro sinonimik alokaga ega. 44 Endi krlgan nutk, fe’llarining leksik - semantik variantlarining uzaro sinonimik alok,alarini anikdaymiz. Suzlamok fe’li bilan aytmok fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda, so’zlamok, fe’lining birinchi leksik -semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots, aytmok fe’lining birinchi leksik - semantik varianti uz fikrini ogzaki bayon etmots, tushuntirmots, gapirmots bilan sinonim ekanligini kurishimiz mumkin: Suzlamok; 1) - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots: Shokir ota yana uzining kuli kiskaligidan, ruzgor tangligidan goyat kuyinib so’zlardi. Sinonim: Aytmok 1) -Uz fikrini ogzaki bayon etmots, tushuntirmots, gapirmots: Aytishga til bormaydi. Aytishlariga Karaganda. Suzlamok fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - ogzaki ravishda fikr bayon etmots, gapirmots. Aytmok fe’lining ikkinchi leksik -semantik varianti — shkoya

silib, gapirib, so’zlab bermots bilan uzaro sinonimligi kuyidagi misollarda uz aksini topgan. Suzlamok 1) - Ogzaki ravishda fikr bayon etmok gapirmots: Usta Olim kulidagi piyolasini kult etib bushatdi-da, Usta kori bilan achchiglanish sababini so’zlab berdi. Sinonim: Aytmok 2) - uikoya silib, gapirib, so’zlab bermots: Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining muloxazalarinni Ibroximga aytdi. Suzlamok fe’lining 1a) leksik - semantik varianti - boshdan oyots gapirib bermots, so’zlab chikmok, aytmok fe’lining ikkinchi leksik -semantik varianti - u^ikoya kilib, gapirib, so’zlab chikmots bilan sinonimligini k,uyidagi misollar bilan keltiramiz: Suzlamok 1 a) - boshdan oyots gapirib bermots, so’zlab bermots: Bu orada Xasanali boshdan oyok, xikoyasini so’zlab chikdi. 45 Sinonim: Aytmok 2 -uikoya kilib, gapirib, so’zlab bermots: Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining mulox,azalarini Ibroximga aytdi. Yukrrida keltirilgan misollardan shuni kurish mumkinki, so’zlamok fe’lining birinchi va ikkinchi leksik - semantik variantlarini uzaro sinonim ekan. Endi so’zlamok fe’lining leksik - semantik variantlarini aytmok fe’lining boshka leksik - semantik variantlari bilan solishtiramiz. Suzlamok fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti aytmok fe’lining k,olgan, ya’ni uchinchi varianti - talaffuz silmots, turtinchi leksik - semantik varianti - atamots, shsoblamots, beshinchi leksik -semantik varianti - taklif etmots, oltinchi leksik -semantik varianti -buyruk;-surok, mayli formasida so’zlovchining iz^or

kilingan fikriga kushilganligini, shu fikrni ma’qo’llanayotganligini yoki ta’kidlanayotganligini ifodalaydi, yettinchi leksik - semantik varianti -ba’zi otlar bilan ku shma fe’l yasamaydi - ya’ni salom aytmots ma’nolarni ifodalovchi leksik - semantik varianti bilan sinonim emasligini kuyida beriladigan misollarda keltiramiz: Suzlamok 1) - nuts silmots, gapirmots: Ma’ruzachi bir soat so’zladi. Radio orkali so’zlamok,. Sinonim emas: Aytmots 2) -X.IKOYA silib, gapirib, so’zlab bermots: Ertasiga Urmonjon bu vok,yea va uzining mulo^azalarini Ibroximga aytdi. Aytmok 3) - Talaffuz silmots: Muylovi maisa bulib krlgan kap-katta yigitni «r»ni ayta olmasligi Elmurodga galati tuyildi. Aytmok 4) — atamots, uisoblamots: «K^imorboz deb kimni aytasiz?» -ogzidagi oshi bilan guldiradi K^ambar. Aytmok; 5) - taklif etmots: Tuyga aytmok;, X a sharga aytmok;. «Aytilmagan yerga borma, aytgan yerdan krlma.» 46 Aytmok 6) - Buyrus-surots mayli formasida so’zloyechiniig izu,or sjingan fikriga kushilganligini, shu fikrni ma’qo’llanayotganligiii ifodalaydi: Men eng yaxshi kdymokdi Margilonda yedim... Xushbuyligini ayting. Aytmots 7) — ba’zi otlar bilon sushma fe’l yasaydi: Salom aytmok;, uzr aytmots. Shu misollardan xulosa kilish mumkinki, so’zlamok fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianta aytmok fe’lining ikkinchi, uchinchi, turtinchi, beshinchi, oltinchi, yettinchi leksik - semantik variantlari bilan uzaro sinonim emasligi anikdir. Bu leksik -semantik variantlar ma’nosi jixdtidan umuman bir-biriga yak,in emas. Suzlamok, fe’lining leksik - semantik variantlari bilan demok fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda, so’zlamok fe’lining leksik - semantik

variantlari demok fe’lining leksik -semantik variantlari bilan umuman sinonim emasligini kuzatishimiz mumkin. Buni kuyidagi misollarda kurishimiz mumkin: Suzlamok 1- ogzaki ravishda fikr bayon etmok, gapirmots: Ertangi kun rejalari xakdda so’zlamok,. Oz so’zla, kup tingla. Suzlamok 1 a) - so’zlab chitsmots - boshdan oyots aytib bermots: Bu orada Xasanali boshdan - oyok, xikoyasini so’zlab chikdi. Suzlamok 2 - Nuts silmok, gapirmots: Ma’ruzachi bir soat so’zladi. Radio ork,ali so’zlamok,. Sinonim emas. Demok 1- Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots: Men senga nima degan edim. Demok 1 a) - Biror ovoz, toyeush, un chitsarmots: «Mushuk miyov dedi - tepalikdagi bakdterakdan gur etib kutarilgan bir tup kdrga «k,a-kug» degancha xdr tomonga uchib ketdi.» 47 Demok 2 - Atamots, nomlamots: «K^ungiz xam uz bolasini oppogim der, kirpi xam uz bolasini yumshogim der» Demok 3 - xisoblashmots, sanamots: Sizni tajribakor bogbon deydilar - Abdushukurni ba’zilar «daxriy» deydi. Demok 4 - . . . debuylamots, faraz silmots, muloxaza silmok, muloxaza, andisha silmots: Shunday xam deylik. Boring, ertaga samolyot uchmaydi deylik. Demok 4 a). Nima deysiz: 1. Kanday maslaxat berasiz? K^anday fikr bildirasiz? K^anday deb uylaysiz? Balki gami, xasrati ozayar, nima deysiz. 2. Nima x,am kilar edingiz, kulingizdan nima x,am kelar edi: Iulni xotiningiz uzi topib kelib, sizni opkochib ketsa nima deysiz?

Demok 5. - tanlamots, tanlab, saylab olmots: YO meni de, yo uni de -Men sening tenging emasman, Omonim bor, seni demasman. Demok 5 a. - istamots, xoxlamots: Nima desang, albatta muxdyyo kilaman. Demok 6. (Shart mayli f-da) Biror ish-xarakatni bajarishga urinmots: Gilamni kutaray desam, juda ogir ekan. Yukorida keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, so’zlamok fe’lining uchchala leksik - semantik variantlari demok fe’lining xamma leksik - semantik variantlari bilan umuman sinonim bula olmaydi. Yuk,orida keltirilgan leksik - semantik variantlar bir-biriga ma’no jixatidan mutlakr yakin emas. Aytmok fe’lining leksik - semantik variantlari bilan demok fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda kuyidagi xulosaga keldik. Ular kuyidagi leksik - semantik variantlarda sinonimdir: Aytmok 1 — uz fikrini ogzaki bayon silmots, tushuntirmots, gapirmots: Uz fikrini aytmok;, rostini aytmok,. 48 Sinonim: Demots 1 - Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bjdirmots, aytmots, gapirmots: Men senga nima degan edim. Bu xakda kitoblarda nima deyilgan. Aytmots 4) - atamots, xisoblamok;. "Kimorboz deb kimni aytasiz? -ogzidagi oshi bilan guldiradi Kdmbar." Sinonim: Demots 2) - atamots, nomlamok: Meni «kimsan-Axmad polvon» deydilar. Aytmots 6) - Suzlovchining izxor silingan fikriga sushilganligi, shu fikrni ma’sullayotgani yoki ta’kidlayotganligini ifodalaydi: Men engyaxshi kaymokni Margilonda yedim... Xushbuyligini ayting.

Sinonim: Demots 1) - Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmok, aytmok, gapirmok: Men senga nima degan edim. Aytmots 7) - Ba’zi otlar bilan sushma fe’l yasaydi: Salom aytmok;, uzr aytmok,. Sinonim: Demok 1) - Ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots: «Uglingiz sizga salom dedi, - Nuri uz ichida xursindi va - u yaxshi yigit-a, sanga yokddimi?» - dedi. Yukrrida keltirilgan misollarga kura, aytmots fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - uz fikrini ogzaki bayon etmots, tushuntirmots, gapirmots, demots fe’lining birinchi leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonim ekanligini kurdik. Aytmots fe’lining turtinchi leksik -semantik varianti - atamots, nomlamots bilan; aytmots fe’lining oltinchi leksik - semantik varianti — so’zlovchining izxor kilingan fikriga sushilganligi, shu fikrni ma’qo’llayotganligi yoki ta’kidlayotganligini ifodalash bilan demots fe’lining birinchi leksik - semantik varianti - ogzaki yoki yozma ravishda biror fikr bildirmots, aytmots, gapirmots bilan, aytmots fe’lining yettinchi leksik - semantik varianti - ba’zi otlar bilan 49 kushma fe’l yasaydi, demok fe’lining birinchi leksik -semantik varianti bilan sinonim ekanligini misollar bilan isbotladik. Endi aytmok, fe’lining krlgan leksik - semantik variantlari bilan demok fe’lining kolgan leksik - semantik variantlarini solishtirib chikamiz. Aytmok fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti - shkoya silib, gapirib so’zlab bermots, uchinchi leksik - semantik varianti - talaffuz silmots, beshinchi leksik - semantik varianti - taklif etmots demok fe’lining uchinchi leksik - semantik varianti -u;isoblamok, sanamots turtinchi leksik - semantik varianti - . . . deb uylamots, faraz silmots, mulo^aza. andisha silmots, beshinchi leksik - semantik varianti - tanlamots, tanlab, saylab olmots. 5a -leksik - semantik varianti -

istamots, xouryumots, oltinchi leksik - semantik varianti — biror ish xarakatni bajarishga urinmots bilan solishtirganimizda ular umuman sinonim emasligiga ishonch x,osil kildik. Buni misollar bilan isbotlaymiz: Aytmok 2) -xikoya silib, gapirib, so’zlab bermots: Ertasiga Urmonjon bu vokea va uzining mulox,azalarini Ibroximga aytdi. Aytmok 3) - Talaffuz silmots: Muylovi maisa bulib k,olgan kap-katta yigitning «r»ni ayta olmasligi Elmurodga galati tuyuldi. Aytmok, 5) - Taklif etmots: Tuyga aytmok;. X,asharga aytmok,. Sinonim emas: Demok 3) -xisoblamots, sanamots: Sizni tajribakor bogbon deydilar - Abdushukurni ba’zilar «faxriy» deydi. Demok 4) .. .deb uylamots, faraz silmots, mulouaza, andisha silmots: Shunday x,am deylik. Demok 4 a.) Nima deysiz: 1. K,anday maslshat berasiz? Krnday fikr bildirasiz? Krnday deb uylaysiz! Balki gami, xdsrati ozayar, nima deysiz. 50 Nima xam kilar edingiz. K^ulingizdan nima xam kelar edi: Yulni xotiningiz uzi topib kelib, sizni opkochib ketsa nima deysiz? Demok 5) - tanlamots, tanlab, saylab olmots: YO meni de, yo uni de -men sening tenging emasman. Omonim bor, seni demasman. Demok 5 a) - Istamots, xo^lamots: Nima demang, albatta muxayyo kilaman. Demok 6) - Biror ish-xarakatni bajarishga urinmok; Gilamni kutaray desam, juda ogir ekan. Keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, aytmok fe’lining shu leksik -semantik variantlari bilan demok fe’lining yukrridagi leksik -semantik variantlari mutlakr sinonim emas. Endi gaplashmok fe’lining leksik - semantik variantlari bilan so’zlashmok fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirib chikdmiz.

Gaplashmok fe’lining ikkinchi leksik - semantik varianti - biror masalada bitishmots, kelishmots - so’zlashmok fe’lining uchinchi leksik -semantik varianti bilan sinonim ekanligini kurish mumkin. Gapirishmok 2) - Biror masalada bitishmots, kelishmots: Men u bilan gapirishib kuydim. Suzlashmok 3) - Biror masala uatsida uzaro muzokara olib bormots: Otpuska tugrisida direktor bilan so’zlashib kuydim. Gapirishmok fe’lining kalgan leksik - semantik variantlari so’zlashmok, fe’lining leksik - semantik variantlari bilan sinonim emas. Buni kuyidagi misollar orkali keltiramiz: Gaplashmok 1- gapirishmok: Siddshrkon kungli gash bulib, Boltaboy bilan gaplashgani keldi, lekin nima tugrisida gaplashmokchi ekanligini uzi xam anik; bilmas edi. 51 Gapirishmok 1- gapirmok: Usmonjon ovkatdan keyin onasi ketidan uyga - kirdi- yu, ancha gapirishib k,oldi. Sinonim emas: Suzlashmok- so’zlamok: Suzlashmok 2 - gapirishmots, gaplashmots. Notikdar 10 minutdan so’zlashdi. - Nima va kaysi tillarda so’zlashdilar. Yukrrida keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, gapirishmok fe’lining birinchi leksik - semantik varianti — gapirmots, so’zlashmok fe’lnnig birinchi leksik -semantik varianti so’zlamots, ikkinchi leksik - semantik varianti — gapirishmots, gaplashmots bilan sinonim emas. Ular ma’no ji^atidan bir-biriga yakin emas.

Endi gapirishmok fe’lni krlgan fe’llar - aytmok, demok, so’zlamok fe’llarining leksik - semantik varianti bilan solishtiramiz. Gapirishmok fe’lining leksik - semantik variantlari bilan aytmok, demok, so’zlamok fe’llarining leksik - semantik variantlari bilan solishtirganimizda bu fe’llarning leksik - semantik variantlari bir-biri bilan uzaro sinonim emasligini kuzatdik, chunki ular ma’no ji^atidan bir - biriga yak,in emas va bir -birini tuldira olmaydi. 2.2. Ingliz tilidagi nuts fe’llarining leksik-semantik variantlari Bu paragrafda biz ingliz tilidagi nutk, fe’llari (to say, to speak, to talk, to tell)HHHr bir-biri bilan uzaro sinonimik alok,alarini belgilaymiz. Buning uchun biz ?^ar bir nutk, fe’lining leksik-semantik variantlarini anikdab chikdik. Ular k,uyidagi kurinishga ega: 52 SayVT 1. to speak: What did you say? Mother has taught me always to say "please" and "thank you". Enid could not say on tender word. 2. to put into words; declare, express; state: Say what you think. We hear it said that men go down before your spear. (Tennison) 3. to recite; repeat: to say your grace. Say your prayers. 4. to take as an estimate; suppose or guess: The bookcase contains, I would say about 100 books. 5. to express an opinion: It is hard to say which dress is prettier. Can anyone really say he is wrong? 6. to utter; to pronounce : Say these words, please. 7. to indicate or show: The clock says ten.

SayYI 1. to say words, talk: Please, say so, if you hate my asking you questions, I said. ("The moon and sixpence", S. Maugham) 2. to express an opinion: I dare say you'd like me to go I said to Colonel, getting up. ("The moon and sixpence", S. Maugham) Speak VT 1. to say or utter (a word or words): No one spoke a word to him. 2. to express in words or speech, to speak nonsense: Speak the truth. On an occasion of this kind it becomes more than a moral duty to speak one's mind. 3. to use (language): Do you speak French? 4. Figurative: a) to indicate by expression: His face spoke hope, b) to reveal; indicate, make known: The loud laugh that spoke the vacant mind. 5. to speak to or with, converse with, address: Lancelot ever spoke him pleasantly. 6. to communicate with (a passing vessel) at sea, hail: 53 7. Archaic, to show, to be; to characterize: His conduct speaks him honorable. Speak VI 1. to say words, talk, converse, to speak with a stranger, to speak about something: A person with a cold often has trouble speaking distinctly. We speak a hundred times for every once we write. (George Herbert Palmer) 2. a) to make a speech: Who is going to speak at the meeting? Some lecturers speak without notes. b) to deliver, as an argument or a plea, to speak against a bill before congress: Speak softly and carry a big stick. (Theodore Roosevelt)

3. Figurative: to express an idea, feeling or the like, communicate: Actions speak louder than words. 4. to tell, express: Her eyes speak of suffering. 5. to communicate in written or printed words: The daily press speaks to millions of people. 6. to make sounds: The violins spoke at the nod of the conductor. The cannons spoke* 7. (of dogs) to bark when told: Speak for the candy, Fido. TalkVT 1. to use in speaking (a kind of speech or language), to talk sense: Can you speak French? 2. to bring, put, drive, or influence, by talk, persuade: We talked him into joining the club. 3. to speak about, discuss: Talk VI 1. to use words, speak: Baby is learning to talk. 2. to exchange words, converse: At the official meeting between the two governments officials talked about food supply and water purification issues. 54 3. to consult, confer: to talk with one's doctor. 4. to spread rumors, gossip, blab: She talked behind their backs. 5. to spread ideas by other means than speech, communicate: to talk by sign. 6. to speak idly, chatter away, prate.

7. to communicate with voices; make sounds that resemble speech: The birds were talking loudly. 8. to give an informal speech: What on earth are you talking about? It eases me to talk. ("The moon and sixpence", S.Maugham) 9. to reveal secret information, inform: The prisoner talked to the police. Tell VT 1. to put in word, find away of expressing, say, utter, express: Tell the truth. I couldn't tell if she loved him. ("The moon and sixpence", S. Maugham) 2. to give an account of, narrate, relate, report: Tell us a story. And you'll tell the story, Dirk, said his wife. 3. to make known in words, communicate: He said much but told little. Well, tell us the news, she said. ("The moon and sixpence", S. Maugham) 4. to inform, let know: They told us the way to the station. 5. to disclose, private matters, reveal (a secret): Promise not to tell this. 6. to order (a person to do something, say to, direct command): Tell him that our home cries out for him. He told me to get out. ("The moon and sixpence", S. Maugham) 7. to say with assurance, be positive about: Now she told me exactly what I should say. ("The moon and sixpence", S. Maugham) 55 8. to recognize well enough to identify, discern: He couldn't tell which house it was.

9. to understand the difference between, distinguish, discriminate: He can't tell one twin from another. 10. to count one by one, count off, count over: The nun tells her beads. 11. to count (votes or voters). 12. Archaic. To reckon up the number of. count up: He couldn't tell twenty in English. 13. Archaic. To declare formally or state publicly, announce, proclaim, publish: Tell it not in Gath. 14. Absolute. To reveal. Tell VI 1. to act as talebearer, report secrets, blab, tattle: Promise not to tell. 2. to be affective, count for something, have an effect or force: Even blow told. 3. British Dialect: to talk idly without acting. 2.2.1. Ingliz tilidagi nuts fe’larining leksik-semantik variantlarining uzaro sinonimii alokalari Yukrrida keltirilgan to speak, to say, to talk, to tell fe’llarining leksik-semantik variantlarini solishtirib chikamiz. Nutk; fe’larining leksik-semantik variantlarini solishtirganda biz to speak fe’lidan kelib chikdan 5flda bajardik, chunki speak fe’li bopsha nutk, fe’llariga Karaganda kup ishlatiladi va ma’no ji^atidan kengdir. Masalan, speak - talk, speak -say, speak - tell va bundan tashkari speak fe’lidan tashkari tell, talk, say, 56

fe’llarini xdm leksik - semantik variantlarini solishtirdik. Masalan, talk - tell, talk -say, tell - say kurinishiga ega. Speak - talk 1. speak 2 vt - to tell or to express in words or speech: To speak nonsense. Speak the truth. Synonym: talk 8 vi - to give an informal speech: They talked to each other. 2. speak 3 vt - to use / language/: Do you speak French? Synonym: talk 1 vt - to use in speaking/ speak a kind of language/: Can you talk French? 3. speak 4 b vt - to reveal, indicate, make known: The loud laugh that spoke the vacant mind. Synonym: talk 9 vi - to reveal secret information, inform: The prisoner talked to the police. 4. speak 5 vt - to speak to or with, converse with, address: Lancelot ever spoke him pleasantly. Synonym: talk 2 vi — to exchange word, converse: 5. speak 6 vt - to communicate with/ a passing vessel/ at sea, hail: Synonym: talk 5 vi — to spread ideas by other means than speech, communicate: to talk by sign. Speak - say 1. speak 1 vt - to say or utter/ a word or words: No one spoke a word to him. Synonym: Say 1 vt - to speak: What did you say? Mother has taught me always to say "please" and "thank you". 2. speak 2 vt - to tell or express in words or speech: To speak nonsense. Speak the truth.

57 Synonym: say 2 vt - to put into words, declare, express, state: Say what you think. We hear it said that men go down before your spear. 3. speak 1 vi - to say, talk, converse: to speak with a stranger, to speak about smth. A person with a cold often has trouble speaking distinctly. Synonym: Say 1 vi - to say words, talk: So he says. Please say so, if you hate my asking you questions, I said. Speak - tell 1. speak 1 vt - to say or utter/ a word or words: No one spoke a word to him. Synonym: tell 1 vt - to put in words, find a way of expressing, say, utter, express: Tell the truth. I can't tell you how much I liked it. 2. speak 2 vt - to tell or express in words or speech: To speak nonsense, Speak the truth. Synonym: tell 1 vt - to put in words, find a way of expressing, say, utter, express: Tell the truth. 3. speak 4 b) vt - to reveal, indicate, make know: The loud laugh that spoke the vacant mind. Synonym: tell 4 vt - to inform; let know: They told us the way at the station. 4. speak 4 vi - to tell, express: Her eyes speak of suffering. Synonym: tell 1 vt- to put in words, find a way of expressing, say, utter, express: I cannot tell you how much I liked it. I couldn't tell, if she loved him. Talk - tell 1. talk 6 vi - to speak idly, chatter away, prate: Synonym: tell 3 vi -to talk idly without acting.

58 2. talk 9 vi - to reveal secret information, inform: The prisoner talked to the police. Synonym: tell 4 vt - to inform, let know: They told us the way at the station. 3. talk 9 vi - to reveal secret information, to inform: The prisoner talked to the police. Synonym: tell 5 vt - to disclose, reveal /a secret/: Promise not to tell this. Tell - say 1. tell 1 vt - to put in words, to find a way of expressing, say, utter, express: Tell the truth; I can't tell you how much I liked it. Synonym: Say 2 vt - to put into words, declare, express, state : Say what you think. We hear it said that men go down before you spear. 2. tell 10 vt - to count one by one, count off, count over: The nun tells beads. Synonym: say 3 vt - to recite, repeat, to say grace: Say your prayers. 3. tell 13 vt - to declare, formally or state publicly, announce, proclaim, publish: Tell it not in Gath. Synonym: say 2 vt - to put into words, declare, express, state: Say what you think. We hear it said that men go down before your spear. Talk - say 1. talk 1 vi - to use words, speak: Baby is learning to talk. Synonym: say 1 vi- to say words, talk: So he says. Can you say any words in English.

59 2.2.2. Ingliz tilidagi nuts fe’llarining leksik- semantik variantlarining uzaro sinonimik alotsalari klasifikatsiyasi Speak fe’li bilan talk fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganda speak fe’lining 2 - leksik - semantik varianti - speak 2 vt -to tell or to express in words or speech. Talk 8 vi talk vi - to give an informal speech - bilan sinonim ekanligini kuramiz. Masalan: speak 2 vt - to tell or to express in words or speech: Speak the truth. Synonym: talk 8 vi - to give an informal speech: They talked to each other. Speak fe’lining 3 - leksik - semantik varianti - to use language- talk - fe’lining 1- leksik -semantik varianti- to use in speaking; - /speak a kind of language / bilan sinonim ekanligini kuzatishimiz mumkin. Buni kuyidagi misollar bilan isbotlay olamiz: Speak 3 vt - to use /language/: Do you speak French? Synonym: talk 1 vt - to use in speaking /speak a kind of language/: Can you talk French? Speak 4 b) vt - fe’lining leksik- semantik varianti - to reveal, indicate, make known; talk 9 vi fe’lining leksik- semantik varianti - to reveal secret information; inform bilan sinonimdir. Buni kuyidagi misollarda kurish mumkin: Speak 4 b vt — to reveal, indicate, make known: The loud laugh that spoke the vacant mind. Synonym: talk 9 vi - to reveal, indicate, make known: The prisoner talked to the police.

60 Speak 5vt - to speak to or with, address: Lancelot ever spoke him pleasantly. Synonym: talk 2 vi - to exchange words, converse: Speak 6 vt fe’linig leksik - semantik varianti talk fe’lining leksik - semantik varianti bilan sinonim. Shu fikrni k,uyida keltirilgan misol bilan isbotlaymiz: Speak 6 vt - to communicate with /a passing vessel/ at sea, hail: Synonym: talk 5 vt - to spread ideas by other means than speech, communicate: To talk by sign. Biz yuk,orida to speak fe’li bilan to talk fe’lining leksik - semantik variantlarini bir-biri bilan uzaro sinonomik variantlarini misollar bilan keltirdik. Yukrrida keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, speak fe’li bilan talk fe’li bir - biri bilan uzaro sinonimdir. Keltirilgan misollarda speak fe’lining urniga talk fe’lini kuysak ma’no uzgarmaydi, ular bir-birini tuldirishi yoki almashtirishi mumkin. Lekin speak fe’lining krlgan leksik - semantik variantlari talk fe’lining leksik - semantik variantlari bilan sinonim bula olmaydi. Fikrimizning isboti sifatida kuyidagi misollarni keltiramiz: Speak 1 vi - to say words, talk, converse: We speak hundred times for every once we write. Speak 2 vi a) to make a speech: Who is going to speak at the meeting? b) to deliver as an argument or a plea, to speak against a bill before congress: Speak softly and carry a big stick. Speak 3 vi Figurative: to express an idea, feeling or the like, communicative: Actions speak louder than words. Speak 4vi - to tell, express: Her eyes speak of suffering.

61 Speak 5 vi — to communicate in written or printed words: The daily press speaks to millions of people. Speak 6 vi - to make sounds: The violens sj3oke at the nod of the conductor. Speak 7 vi / of dogs / to bark when told: Speak for the candy, Fido. Speak 7 vt - archaic to show to be, characterize: His conduct speaks him honorable. Sinonim emas: Talk 1 vi - to use words, speak: Baby is learning to talk. Talk 3 vi - to consult, confer: To talk with one's doctor. Talk 4 vi - to spread rumors, gossip, blab: She talked behind their backs. Talk 6 vi - to speak idly, chatter away, prate: Talk 7 vi - to communicate with voices, make sounds that resemble speech: The birds were talking loudly. Talk 2 vt - to speak about, discuss: To talk politics, to talk business. Yukrrida keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, speak fe’lining leksik - semantik variantlari talk fe’lining leksik - semantik variantlari bilan sinonim bula olmaydi. Ular ma’no ji^atidan bir -biriga yakin emas bir-birini urnini almashtira olmaydi. Endi speak fe’li bilan say fe’llarining leksik - semantik variantlari uzaro sinonimik katorlarini kurib chikamiz. Speak fe’li bilan say fe’larining leksik - semantik variantlari speak fe’lining 1 vt - leksik - semantik varianti say 1 vt fe’lining birinchi leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonimligini anikdashimiz mumkin: speak 1 vt - to say or utter /a word or words: No one spoke a word to him.’’’’’’’’’’’’’’’’’

62 Synonym: Say 1 vt - to speak: What did you say? Speak 2 vt fe’lining leksik - semantik varianti - to tell or to express in words or speech say 2 vt fe’lining leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonimligini kuyidagi misollar orkali keltiramiz: Speak 2 vt - to tell or express in words or speech: Speak the truth. Synonym: say 2 vt - to put into words, declare, express, state: Say what you think. We hear it said that men go down before your spear. Speak I vt fe’lining leksik - semantik varianti to say words, talk, converse say Ivi - fe’lining leksik - semantik varianti bilan uzaro sinonimdir. Kuyidagi misol fikrimizni isbotlashga xizmat kiladi: Speak lvi - to say words, talk, converse: A person with a cold often has a trouble speaking distinctly. Synonym: say 1 vi - to say words, talk: Please, say so, if you hate my asking you questions, I said. Yukrrida keltirilgan misollarda biz speak fe’lining leksik -semantik variantlarini say fe’lining leksik - semantik variantlari bilan uzaro sinonimik alokdsa ekanligini anikdadik. Xdkikatdan xam yukrrida keltirilgan speak va say fe’llarining leksik - semantik variantlari bir - biri bilan ma’no jixdtidan yakindir. Endi speak va say fe’llarining k,olgan bir - biri bilan sinonimik alokada bulmagan leksik -semantik variantlarini kurib chikamiz. Ular kuyidagi misollar ork,ali keltiriladi: Speak 3 vt - to use /language/: Do you speak French? Speak 4 vt - a) to indicate by expression: His face spoke hope. b) to reveal, indicate, make known: The loud laugh that spoke the vacant mind. Speak 5 vt - to speak to or with, converse with, address: When do you speak to about him they only laugh. But I know he's great artist.

63 Speak 6 vt - to communicate with /a passing vessel/ at sea, hail: Speak 7 vt - to show to be, characterize [archaic]: His conduct speaks him honorable. Speak 2 vi - a) to make a speech: Some lecturers speak without notes. b) to deliver, as an argument or a plea, to speak against a bill congress: Speak softly and carry a big stick. Sinonim emas: Say 3 vt - to recite, repeat, to say grace: Say your prayers. Say 4 vt - to take as an estimate, suppose or guess: The bookcase contains, I would say, about 100 books. Say 5 vt - to express an opinion: Can anyone really say he is wrong? Say 6 vt - to utter, to pronounce: Say this words, please. Say 7 vt - to indicate or show: The clock says ten. Yukrrida keltirilgan misollardan kuzatish mumkinki, say va speak fe’llarining leksik - semantik variantlari bir - biri bilan sinonim bula olmaydi, chunki ular ma’no jixdtidan bir - biriga yakin emas. Endi speak va tell fe’llarining leksik - semantik variantlarining uzaro sinonimik alokalarini urganib chikdmiz. Speak fe’li bilan tell fe’lining leksik - semantik variantlarini solishtirganimizda kuyidagi xulosaga keldik: Speak 1 vt fe’lining leksik - semantik varianta tell I vt fe’lining leksik -semantik varianti bilan uzaro sinonimik alokdsa ekanligini anikdadik. Masalan: Speak 1 vt - to say or utter /a word or words/: No one spoke a word to him. Synonym: tell 1 vt - to put in words, find a way of expressing, say, utter, express: Tell the truth. 1 couldn't tell if she loved him.

$64 Speak 2 vt fe’lining leksik semantik variantga - to tell or express in words or speed tell I vt fe’lining leksik - semantik varianta bilan sinonim. Buni kuyidagi misollarda kuzatishimiz mumkin: Speak 2 vt - to tell or express in words or speech: Speak the truth. Speak 4 b) vt - fe’lining leksik - semantik varianti to reveal, indicate, make know tell 4 vt fe’lining leksik - semantik varianti bilan sinonimligini kuyidagi misollarda kurishimiz mumkin: Speak 4 b) vt - to reveal, indicate, make known: The loud laugh that spoke the vacant mind. Synonym: tell 4\b — to inform, let know: They told us the way at the station. Speak 4 vi fe’lining leksik - semantik varianti tell I vt fe’lining leksik - semantik varianti bilan sinonimik alokaga ega. Buning uchun kuyidagi misolni keltiramiz: Speak 4vi - to tell express: Her eyes speak of suffering . Synonym: tell lvt - to put in words, find a way of expressing, say, utter, express: I couldn't tell, if she loved him. Yukrrida keltirilgan misollar shuni aytib turibdiki, speak fe’lining yukrrida keltirilgan leksik - semantik varianti tell fe’lining leksik - semantik varianti bilan sinonimik alokador, chunki ular ma’no jixdtidan bir-biri bilan yak,in va ularni urni almashtirilsa gapning ma’nosi uzgarmaydi. Endi speak va tell fe’llarining bir-biri bilan sinonim bulmagan leksik - semantik variantlarini kurib chiksak. Ular kuyidagi misollarda uz aksini topgan: Speak 3 vt - to use /language/: Do you speak French? Speak 5 vt - to speak to or with, converse with, address: When you speak to men about him, they only laugh. But I know he's great artist.$

Ingliz va o’zbek tillaridagi nutq fe’llarining leksik - semantik strukturalari

24.09.2019

0

495.5 KB

Похожие