Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi - Английский язык - Дипломные работы

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Mundarija: Kirish……………………………………………………………………………2 I. Bob. So`z haqida…………………………………………………………….9 1.1. So`z haqida umumiy tushuncha ……………………………………….9 1. 2. So`zning semantik va leksik qurilishi…………………………………..14 1.3.So`zning ma`no tiplari orasidagi munosabat. ……………………………20 I. Bob yuzasidan xulosa………………………………………………….24 II.Bob. Ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi…………………………….25 2. 1. Ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi……………………………….25 2. 2. Sinonimlarning kelib chiqish tarixi…………………………………..32 2. 3. Ingliz tilidagi sinonimlar haqida ma`lumot…………………………..36 2. 4. Ingliz tilidagi sinonimlarning o`zbek tilidagi tarjima tahlili………46 Xulosa……………………………………………………………………………51 Ilova………………………………………………………………………………56 Foydalanilgan adabiyotlar: Ilmiy….………………………………………………………………………….57 Badiiy……………………………………………………………………………58 Qisqartmalar…………………………………………………………………...59 Lug`atlar………………………………………………………………………..60 1

Kirish Bitiruv malakaviy ishimning metadalogik asosi , O`zbekiston Respublikasi ``Ta`lim to`g`risida``gi Qonuni , ``Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi`` , O`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, xalq ta`limi vazirligining buyruqlari, Prezident I. A.Karimovning ta`lim tizimini takomilllashtirishga yo`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Men Bitiruv Malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan avval kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch-totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshiralayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftixorga to`lib, Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keying paytlardagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimovning 2009 – yilning asosiy yakunlari va 2010 – yilda О`zbekistonni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yо`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “ Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti, xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma`ruzasida “ bizning bugungi asosiy vazifamiz jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi chuqur tus olgan bir sharoitda … 2010 – yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yо`nalishlarini belgilab olishdan iboratdir ” degan jumlasi bilan boshlanishi bejizga emas chunki birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, koorporatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yо`lga qо`yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag`batlantirish masalalari alohida о`rin tutadi. Prezidentimiz ta`kidlaganidek iqtisodiy о`sishni ta`minlash, yangi ish о`rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, 2

aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim о`rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag`batlantirish va qо`llab quvvatlashga alohida e`tibor qaratilishi О`zbekiston Respublikasi Oliy va о`rta maxsus ta`lim vazirligi tasarrufidagi oliy ta`lim muassasalari tayyorlab chiqaradigan biz kabi yoshlar bilan bevosita bog`liq. Ana shunday imkoniyat va shart – sharoitlarga о`z bilimimiz, ilmiy – ijodiy salohiyatimiz bilan labbay deb javob berishimiz kerak. О`tgan yillarda mamlakatimiz hayotida haqiqatan ham ulkan tarixiy ahamiyatga ega bо`lgan eng muhim ijtimoiy dasturlar kadrlar tayyorlash milliy dasturi va maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining ijrosi amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik umumta`lim maktab bosqichini va 3 yillik о`rta maxsus kasb – hunar ta`lim bosqichini о`z ichiga olgan uzliksiz yaxlit ta`lim tizimi yaratildi. Bir sо`z bilan aytganda, farzandlarimizga umumiy ta`lim bilan birga zamonaviy kasb hunarga ega bо`lish imkonini beradigan 12 yillik ta`lim tizimiga о`tish yakunlanmoqda. Yurtimizda 2010 – yilni “ Barkamol avlod yili ” deb e`lon qilinganidan ham kо`rinib turibdiki biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va sog`lom о`sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bо`lgan uyg`un rivojlangan insonlar bо`lib, XXI asr talablariga tо`liq javob beradigan barkamol avlod bо`lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni о`z oldimizga maqsad qilib qо`yganmiz. Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag`lar ertangi kunimiz uchun, bolalarimiz baxti uchun mehnat qilish, fidoyilik kо`rsatish – bu barchamizning muqaddas burchimizdir degan fikrlar butun xalqimizning azaliy orzu – umidlari va fikrlarining ochiq ifodasidir. Zamon bilan hamnafas qadam tashlash, jahonda yuz berayotgan yangiliklardan о`z vaqtida boxabar bо`lish , dunyo va vatanimiz taraqqiyotiga hissa qо`shish 3

maqsadida dunyoviy bilimlarni va shu bilan bir qatorda tillarni chuqur о`rganish katta ahamiyat kasb etishi barchaga ma`lum. “ Hozirgi paytda xorijiy tillarni о`rganish va о`rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan о`ziga munosib о`rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda о`z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yо`qdir...” 1 Muhtaram prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qo`shma majlisidagi maruzasida bayon etilgan "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi" nafaqat mamlakatimizda balki butun jahon hamjamiyatining diqqat markazida turibdi. Zero, Konsepsiyaning har bir bo`limi mamlakatimiz istiqbolini belgilovchi o`ziga xos dasturi amaldir. Konsepsiyada aholining faollashuvida katta o`rin tutgan siyosiy partiyalarning rolini oshirishga, Oliy majlis palatalari faoliyatini takomillashtirish, qonun ustivorligiga berilgan e`tibor, shubhasiz, mamlakatimizning bironta fuqorosini befarq qoldirmaydi.Ularda vatan istiqboli uchun shu yurtda yashovchi har bir inson mas`ul ekani haqidagi qatiyat yanada yorqinroq ifodalangan. Bu davrda xususiy mulkni huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish, mamlakatimizda har tomonlama baquvvat mulk egalari sinfini shakllantirish, fermerlik harakatini mustahkamlash, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishni ta`minlash, tadbirkorlik, avvalo kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, keng tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etishini nazarda tutadigan qonun hujjatlari yaratildi. 1 Karimov I.A. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqiyotining poydevori” Toshkent – 98 4

Mazkur malakaviy bitiruv ishimning maqsadi ingliz tilidagi sinonimlarning o`zbek tilidagi tarjima tahlili muammolariga bag`ishlangan. Bitiruv malakaviy ishimning amaliy ahamiyati shundaki, hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarni nazariy va amaliy o`rganishda lingvistlar va o`qituvchilar oldiga qator vazifalarni yuklaydi. Bu esa ingliz tilini o`qitish, so`zlashuv aloqalarini yo`lga qo`yish jarayonini osonlashtirishning ayrim tadbirlarini ko`rib chiqishni talab qiladi. Talabalar va o`quvchilarda ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi haqida tushuncha hosil qilishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning obyekti hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi ushbu ish va tadqiqotlarning natijalarini o`quv jarayonlarida, gramatikaning amaliy va nazariy kurslarida og`zaki nutq kurslarida foydalanilishi mumkin. Malakaviy ishning materiali zamonaviy amerika, rus va ingliz mualliflarining badiiy asarlaridan va lug`atlaridan olingan mingdan ortiq sinonimga oid misollar. Malakaviy ishning yangiligi ingliz tilidagi sinonimlar haqida ko`plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan, shunga qaramay, hali o`rganilmagan tomonlari ko`p. Chunki, sinonimlar tilda juda keng tarqalgan va nutqda juda ko`p qo`llaniladi. Men o`z bitiruv malakaviy ishimda ingliz tili sinonimlariga oid ma`lumotlar keltirish, ularni o`zbek tilda berish bilangina kifoyalanib qolmay, ular ustida tarjima tahlili olib bordim . Muhokama ostiga olingan bu mavzu ingliz tilida sinonimlar gap qurilishida va o`zbek tiliga tarjima qilishda muqobil so`zni tanlashda muhim rol o`ynaydi. 5

Vaholanki, tarjima tahlilidan o`zimizda mavjud badiiy asarlarning boshqacharoq talqini yoki variantga ega bo`lish emas, balki yangi go`zallik olami, yangi adabiyot, yangi ezuvchi kashf etish ommaga yangi estetik olam eshigini ochijdan iborat, shunday ekan sinim so`zlarning ingiliz va o`zbek tilidagi tahlili haqida so`z borar ekan, sinonim so`zla shunchaki hashamdorlik emas, balki tilning chinakam boyligidir. Tilshunos olim V. G. Vilyuman 2 ta`kidlaganidek: “Sinonimlarning tarjima tahlilida bir xil bo`lgan qism, birlashtiruvchi leksik ma`nodan tashqari yana boshqa qismlar har bir sinonimda o`ziga hos boshqasidan farqli bo`ladi”. Anashu farqlar sinonimdan har birining ingliz va o`zbek tilida yashashi va qo`llanish o`rnini ta`minlaydi. Tilda har bir jihatdan bir-biriga teng bo`lgan, har jihatdan bir- birini qoplaydigan ikki yoki undan ortiq so`zlar bo`lishiga ehtiyoj yo`q. Demak, tilda sinonimlarning borligini o`ziyoq o`zaro sinonim bo`lgan har bir so`z o`ziga hos qandaydir hususiyatga egaligini ko`rsatadi. Ma`lumki o`zbek va ingliz tillari sinonimlarga boy tildir. Tarjimon ingliz va o`zbek tilidagi ana shunday so`zlar orasidan romanda tasvir maqsadi va ruhida muvofiq keladigan aniq so`zni qo`llash orqali, mazmunning eng nozik nuqtalari, qahramon ruhiyati, tasvir obektining eng kichik qirralarigacha real ko`rsatishga harakat qiladi. Shu tufayli men bu mavzunni tilshunos olimlar V. G. Vilyuman, D. D. Apresen, I. V. Arnold nazariyalaridan foydalangan holda o`rganishga va ba`zi muammoli tomonlarini ochib berishga qaror qildim. Sinonimlar so`zning ma`noli tomonlari, shakillaridan biri bo`lib, talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma`nosi bir xil (umumiy) bo`lgan qo`shimcha ma`no nozikligi, yomontsional bo`yog`i qo`llanilishi kabi bir qator hususiyatlari bilan o`zaro farqlanadigan so`zlardir. Ilmiy ish ikki bobdan va xulosadan iboratdir. Ishning oxirida foydalanilgan ilmiy, badiiy, qisqartma adabiyotlar ro`yxati va lug`atlardan foydalanilgan. Birinchi bobi so`z va uning leksik va semantik qurilishi haqida umumiy ma`lumot (ya`ni tilshunos olimlarning izlanishlari), ikkinchi bob esa sinonimlarning kelib chiqish tarixi, uning sinfiy qurilishi va ingliz va o`zbek tillardagi qiyosiy tarjima tahlilidan iborat ekan, biz sinonimlarni tilshunoslikda asosan ideografik va stilistik 2 V . G . Vilyuman “ A нглийская синонимика” M осква. 1980. 210 bet 6

turlarga bo`lamiz. Buni biz “Hotel Revanda”, romanida sinonimlikning har ikki turini ko`rishimiz mumkin. Already in this half hour of bombardment hundreds upon hundreds of men would have been violently slain , smashed , torn , gouded , crashed , mutilated . (Hotel Revanda). Bu portlashda yuz-yuzlab odamlar so`yildi, o`ldirildi, vayron qilindi, majaqlandi va yo`qotildi. Gapimizning isboti uchun slain, smashed, crashed so`zlari ideografik sinonimlar bo`lib, bir xil neytral stilistik turlarga bo`linadi. Stilistik sinonimlar ularni ba`zida emotsional ekspressiv deb ham atashadi. Turli stilistik turlarga tegishli bo`ladi, buni quyidagicha qiyoslaymiz. Slay - so`yilmoq so`zi patik so`z bo`lib, to kill - so`ziga nisbatan stilistik bo`yoqdorlikka ega, gapiruvchini subektga nisbatan munosabatini har xil bo`lishini ta`kidlaydi. Sinonimlar doim kutilmagan birliklarni yoki logik ma`nolarni beradi, shuning uchun sinonimlik takrorlash, asarni stilistik jihatdan bezaydi. Ideografik sinonimdan tarjimon eng jo`ng holatda til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag`alligi, rangsizligidan qochish uchun foydalanadi. Ma`lumki ayni bir til birligining muayyan nutq parchasida bir necha bor takrorlanishi, nutq uchun maqbul holat emas. Bunday takrorni yo`qotishda sinonim so`zlar eng qulay vositadir. Ushbu bakalavrik ishimda men bir qancha, jumladan, “Anna Korenina” asarining rus tilidan o`zbek tilidagi va ingliz tilidagi tarjimalari haqida so`z yuritishimga to`g`ri keladi. Rus tilidan “Anna Korenina” asarini o`zbek tiliga birinchi marta Mirza Kalon Ismoiliy va keyinchalik Holida Ahrorovalar, tarjima qilishda Garnet, Maudi, Tounsen, Veyner Dolilar katta hissa qo`shadilar. 7

Ushbu tarjimonlarning variantlari ko`rib chiqib, tahlilda ularning yutug`i va kamchiliklari haqida so`z boradi hamda misollar orqali tarjimani qiyoslab tushuntirishga harakat qildim. Tarjima mobaynida sinonimlarni qanday ma`no anglatishi va ingliz tili va o`zbek tilida qanday vazifada kelganligini ham ko`rishimiz mumkin. 8

I. BOB. 1. 1. So`z haqida. Til – kishi aloqasining eng muhim vositasidir. Bu aloqada insonlarning o`zaro aloqa aralashuvida, fikrlashuvida eng muhim vazifani gap va so`z bajaradi. So`z fikrni gapda ifoda qiladi, gap esa so`zlardan tuziladi, uning materiali so`zdir. Demak, so`z grammatik qurilishning bazasi bo`lib, tilning leksikada ham, grammatikada ham eng asosiy birligidir. So`z obektiv borliqdagi predmet yoki hodisalar haqidagi tushunchani tovush vositasi bilan ifodalanishidir. Bu tushuncha predmet yoki hodisaning ongda aks etishidir. So`z orqali borliqning turli tomonlari, kishilik jamiyatining, insonning turmush tajribalari aks ettiriladi. So`zni o`rganish hozirgi darajaga yetguncha uzoq tarixiy rivojlanish yo`lini bosib o`tdi. Bu tabiiy bir hol. Uni tariflashda o`tmishda yashagan va ijod yotgan juda ko`p mutafakkirlarning ishtiroki bor. Ularning faoliyati orqali fanga qo`shilgan ilmiy me`rosni e`tibor bilan o`rganish lozimdir. So`z - tarixni bilish, turli olimlar tomonidan ilgari surilgan nazariya va fikrlarni turli baholab yo`l qo`yilishi ehtimoli bo`lgan holatlarni takrorlamasligi uchun yordam beradi. Til haqidagi fan Yevropada XIX asrning boshlaridan buyon boshqa fanlar qatorida mustaqil fan deb tan olindi. Ammo, olimlarning so`z struturasi bilan qiziqishdlari ancha ilgari boshlandi. Qadimgi davrlarda so`zga oid masalalar odatda boshqa muammolar bilan masalan: falsafa, musiqa, eski yodnomalarni to`g`ri o`qish, hatto tabiiy fanlar bilan qo`shilib kyotgan edi. So`z yoki so`z formasi yasashda qo`llangan tovush almashish sistemasi, ya`ni ichki fleksiya hind olimlari tomonidan eramizning ilgari davridayoq tasvirlangan edi. Qadimgi hind grammatikachilari so`zi fikr ifodalash imkoniyatiga ega emas, so`z gapdan tashqarida mavjud emas deb gapni asosiy birligi deb hisoblaydilar. Fanetika sohasida ham qadimgi hind tilshunoslari anchagina ish qilgan edilar. Chunki, hind olimlari tillarning rivojlanishi davomida so`zlarning ma`nolaridagina emas, tovush tizimida ham o`zgarishlari yuz berishi mumkinligini payqadilar. Qadimgi 9

Hindistonda eramizdan ilgarigi ming yillikning boshlarida lug`atlar tuzilgan. Shunday lug`atlardan beshtasi qadimgi hindistonning mashhur tilshunosi Yaski (eramizdan ilgari V asr) nomi bilan bog`liq. Yaski so`zning morfologik tizimi shuningdek, so`z ma`nosi masalasini ham to`g`ri tasavvur qilgan. Uningcha so`z predmetni aks ettirmaydi. Uning tovush tomoni bilan predmet o`rtasida turuvchi ma`no bor. Shu ma`no tufayli so`z predmetni nomlash imkoniyatiga ega bo`ldi. Sokrat so`z haqida shunday deydi; “So`zlar ham o`zaro ong anglatgan narsalarga muvofiq bo`lishi kerak, demak ular eng boshidanoq ma`lum to`g`rilikka ega. Har kim ham so`z yarata olmaydi. So`z yaratishni va narsalarning tabiatini biladigan kishigina buni qila oladi.” Iskandariya maktabining namoendalari Doinski, Aristarh, Disko, Gerodian (Eramizdan ilgari tahminan 100 yil yashagan) o`zlarining “Grammatika san`ati” nomli qo`llanmasida so`z haqida shunday deganlar. So`z nutqning eng kichik qismi deb, nutqni tugal fikr ifodalagan so`zlar birikmasi deb tarif beradilar. Ma`lumki, bu ta`rif bizning zamonamizgacha o`z kuchini saqlab qoldi. IX asrda yashab ijod yotgan mahmud qoshg`ariy o`zining “Devonu Lug`atut Turk” asarida so`zlarni uch turkumga ajratadi. Bular ot, fel va yordamchi so`zlardir. Buyuk shoirimiz A. Navoiy katta badiiy va ilmiy asarlari qatorida mahsus lingvistik asar yozganligi barchaga ma`lum. Bu asar “Muhokamatul lug`atayn” bo`lib, unda so`z va adabiyot yaratishda fark tilida tuban turmasligini, so`z va uning ma`nosi, til bilan tafakkur orasidagi munosabat, o`zbek tilida so`zlarning ma`no boyligi, omonimiya so`z boyligi va antonimiya, so`z yasash masalalari va boshqalar haqida fikr yuritadi. A. Navoiy qadimgi greklar logos so`zini turlicha qo`llaganliklari kabi so`z bilan uning ma`nosini ko`pincha birga olgan, ajratmagan. U so`z termini so`z ma`nosida 3 ham, “ma`no”, ”tushuncha” ma`nosida ham qo`llangan. So`zning ilmiy ta`rifi uning o`ziga hos tomonlarini va nutqning, tilning boshqa birliklari marfema va so`z birikmasidan farq qilishga yordam beruvchi mezonlarni ko`rsatib berish lozimdir. So`zning ma`nosini tushunishda quyidagi tilshunos 3 “Umumiy tilshunoslik” S. Usmonov T. 1972. 20-21 betlar. 250-bet 10

olimlarning munozaralari yordam beradi. “So`z - bu tilning eng kichik birligi bo`lib, gap vazifalarini ham bajaradi” deb yozgan edi ingliz tilshunosi H. Sweet 4 . Shunga o`hshgush fikrni E. D. Polivanov aytgan: “so`z - bu potensial minimum ibora. ” Ingliz tilshunosi I. Blumfild 5 esa, “So`z - bu minimal erkin shakl”, erkin shakl deb Blumfild gap o`rnida keladigan so`zlarni aytadi. So`zning asosiy hususiyatlaridan biri bu - so`zning gap ichida bo`lishi va qo`shni so`zlardan qo`shimchalar bilan birga ajratib turishidir. Bu hususiyat uni mustaqil bo`lmagan marfemalardan ajratib turishidir. Shunday qilib, cheh tilshunosi B. Trika so`zga shunday ta`rif beradi; “so`z - bu minemal birlik bo`lib, ma`nosi aniq marfemalardan ketma-ketligidan kelib chiqadi va gap tarkibida bo`ladi.” Tishunoslik tarixi bir tomondan so`zning fonetik hususiyatlariga asosan berilgan tariflari boshqa tomondan so`zning mantiq kategoriyasi, ya`ni tushuncha bilan o`hshash holda ta`rif berilganligini ko`rsatadi. Bunday ta`rif XIX asr tilshunoslari tomonidan ilgari surilgan bo`lib, Shved tilshunosi Adolf Nuren 6 qo`lezmasida ko`rsatilgan. A. Nuren faqatgina fonetika prinsplariga asoslangan so`z ta`rifini noto`g`ri ekanligini ko`rsatdi. Masalan, so`zlar fonetikasi faktlarini keltirib, u so`zni qandaydir aloxida qism deb emas, balki nutqning eng kichik pauzalari ekanligini isbotlaydi. Ko`pincha so`zlovchi so`zning tarkibiy ma`nosiga e`tibor bermaydi, lekin ayrim holatlarda bu juda ham muhimdir. Ayrim so`zlar ma`nosi, komponentlari ma`nosi bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Masalan: Buvi-grandmother ota tomonidan, buvi-grandmother ona tomonidan bir- biriga qarama-qarshi so`zlardir. Bu yerda Nuren so`zni fonetik kategoriyasiga e`tiborni qaratmoqchi. 4 H. sweet. “Words logic and gram” London. 1856. P-5. 5 Blumfild. “ Язык ” M. 1968 г . Стр – 187 ю (500 b) 6 “ Морфемой ” Adolf Nuren ю стр 54-60 ю (300 - б) 11

So`zga ta`rif berish qanchalik qiyin bo`lishiga qaramasdan F. De. Sossyurning 7 yozishicha “so`z – bu til markazining boshqa mehanizmlariga o`hshamaydigan va zehnimizga doim ta`sir qilib turuvchi birlikdir.” Har qanday til sistemasining markaziy elementi, unsuri bo`lishida so`zi qandaydir morfologik, sintaktik, leksikologik va fonologik muammolar markazi bo`lib qoladi. Qozon maktabi nomoendasi I. A. Baduen De Kurte ta`limotidan so`zlar va iboralar uchun “sintaktik atamalardir”, “gapga hos birliklardir”, o`zaklar esa marfologik atomlardir. So`z – deydi Boduen ikki xil izohlanishi mumkin: marfemalarning yig`indisi sifatida; gap jumla xosil qiluvchi element sifatida. So`zning asosiy vazifa bu nutq birliklarining kommunikativ til qonunlari bo`yicha bevosita joylashishdir. Til bir qancha morfemalarni o`z ichiga oladi, lekin bu morfemalar 8 rus, shved, ingliz tillarida muztahkam birlik ya`ni so`zga biriktirilgan. Bu so`zlarda leksik va grammatik ma`no bor. So`zning belgili harakteri turli tushunchalarga ega. So`zning belgili harakteri tarkibiga uning faqat harflarini o`z ichiga oladimi yoki ma`nosinimi? Keling asosiy vaziyatlarni ko`rib chiqamiz. So`z belgili til sistemasining elementidir. Shuning uchun uning harakteri bu yoki u tilning ichki bog`liklari sistemasi bilan aniqlanadi. So`zning tovush tomonidan qaraganda u fikrlash ma`nosi bilan ifodalangan fikrni analiz qilish leksikalogiyaning asosiy vazifasidir. 7 F . De . Sossyur “Труды по языкованию”. 1977. Стр 56-58 (400 bet ) 8 “ Umumiy tilshunoslik ” Baskakov “ O ` qituvchi ” 1979. 83-85 betlar. (143-bet) “The English word”. I . V . Arnold . 500 bet . “Издательство высшая школа”. 1973 г . Стр 9. Potter. “Modern linguistics” p-78. (400 bet) 12

So`zning tovush va so`z ko`rsatib turgan, lekin tishunoslikka tegishli bo`lmagan holatlar orasidagi bog`liqlik. So`zning eng asosiy funksiyalaridan biri ulardan kommunikativ birliklari gaplar, gap elementlari tuzilishidir. So`zlar haqidagi fikr yuritishning asosiy maqsadlaridan biri ulardan kommunikativ birliklari gaplar, gap elementlari tuzilishidir. So`zlar haqidagi fikr yuritishning asosiy maqsadlaridan biri shundaki, ular muhokama qilgan atamaning eng asosiy qirrali harakterlarini ko`rsatadi, ya`ni bu fikrning boshqa oddiy fikrlardan ajratish qirralaridir. Masalan: so`zlarga ma`no berishda bir so`z lingvistik bo`limlaridagi so`zdan farq qilish kerak, misol uchun fonema, morfema yoki so`zlar guruhidek. Potter quyidagi g`oyani ilgari surib shunday ezadi: “ Fonema va bo`g`inga o`hshamasa, so`z tilshunoslikning bo`limi emas ”. U bu usulni qulay deb gapirishni orbitireal sigmenti va nihoyat L. Blumfild tushunchasini qabul qiladi. Bu vaziyat qanday bo`lmasin, mo`rt va Potter lingvistik analizlarida so`zni qo`llayveradi. So`z nazariyasi, uning muammolari, so`z va ma`nolarni aloqadorlikda o`rganib, til va jamiyatda juda ko`p yillardan beri o`rganib kelinmoqda. Juda ko`p xorij tilshunoslari jumladan: V. V Vinogradov, A. I. Sminizkiy, O. S. Ahmanova, I. V. Arnold, M. D. Stepanova so`zni tilning bir bo`limi sifatida yoritib aniq namunalarga erishdilar va shunday hulosa qildilar: “So`z tilning fundamental bo`limi va dealektikaning shakl tarkibidagi uyushmasidir.” 13

1.2. So`zning semantik va leksik qurilishi. A. V. Arnold 9 semantik qurilishini o`rgatuvchi fan semasialogiya deb ko`rsatiladi. Semasialogiya tilshunoslikning hamma bo`limini o`rganmaydi, ammo so`zning leksik ma`nosini leksikalogiyaning bir bo`limi sifatida o`rganadi. Bu semasialogiyani e`tiborini grammatik ma`noga qaratmadi degani emas, markazda grammatik ma`no emas, balki leksik ma`no hisobga olinadi. Semasialogiyaning (kichik) o`rganish obekti so`zlarning semantik rivojlanishi uning sababi va klassifikatsiyasi, aloqadorlik qirralari, leksik ma`nolari, polisema va so`zning semantik strukturasi, lug`at sistemasi aloqadorligi va semantik gruppalari, sinonimlar, antonimlar, iboralar va boshqalar. Asosiy e`tibor so`zning semantik strukturasiga va semantik o`zgarishlarga qaratiladi. Semasialogiya va semantika bu so`z ma`nolari jihatidan yaqin bo`lib, Sh. R. Firs fikricha sinonimdir. Shunisi aniqki ularning ma`nolari bir xildir. Ammo maqsadlari teng ko`rinmaydi. “semantika” iborasi bir nechta ma`nolarni o`rab oladi. Bu yana fonemalarni o`rganishda so`z va fraza ma`nosini o`rganadi. Semantika fan sifatida shakllanganda tilning bu bo`limi tarixiy ma`lumotni o`rganishda edi. XIX asrdan beri bu fan tarixiy o`zgarishda bo`lib kelmoqda. Semantikaning maqsadi ma`noni logik tomonidan klassifikasiya qilish va har qanday vaziyatlarda so`z ma`nosini tushinish buni semantik qonunlar deb ataladi. 1916-yilda F. De Sossyurning “Cours de linguistique general” kitobi nashr qilinib ikki asosiy yo`lni ko`rsatishni aytib o`tadi. F. De Sossyur ichki va tashqi lingvistikani ajratib bir-biriga qarama-qarshi qo`yadi. Uning fikricha tilshunoslikning asosiy vazifasi ichki tilning qo`shib o`rganadigan lingvistika, tashqi lingvistika esa tilning harf madaniyati tarixi bilan aloqasini o`rganadigan lingvistika bo`lib, tilshunoslik fani uchun ikkinchi darajali hodisadir. 9 “English word” I. V. Arnold. 1973 г. p 112-113. 500 bet F . De . Sossyur “Труды по языкознании” 1977.г. стр. 56-58. 400 bet A . A . Smirnitskiy “К вопросам о слове” 1954 г. 250 bet . Vinogradov “Русский язык” 14

Leksikalogiyada semantikani o`rgani juda kuchli tadqiq qilinib yangi g`oya, metodlar bilan boyitgan. Yangi fundomental g`oyalarni ideografik, frazeologik, tarixiy va etimologik lug`atlar va sinonimlar lug`ati, antonimlar, ma`noni hududiy o`rganish semasialogiya, leksikalogiyaning asosiy maqsadi edi. Quyidagi olimlarimiz S. T. Ulman, U. V. Reyha, Doroshevkiy, F. P. Filma, D. A. Budagova, O. S. Ahmanova, A. A. Ufimisova va boshqalar semantikani yoritishda katta hissa qo`shadilar. So`zning leksik-semantik varianti atamasini A. I. Smirnitskiy fanga kiritdi. A. I. Smirnitskiy so`zning leksik semantik ma`nosini ikki yo`l bilan tushuntiradi: Formal tomoni ya`ni so`zning tovush tomoni va ma`no tomoni so`zning aniq bir ma`nosi. So`zning leksik frazeologik formasini tilshunos olim V. V. Vinogradov ishlarida ko`rishimiz kerak. Bir xil leksik ma`no so`zlarni an`anaviy qabul qilingan bo`lsa deb yozadi V. Vinogradov u yerda asosiy nuqtai nazarni so`zning leksik, frazeologik formasiga qaratish kerak deb ta`kidlaydi. Quyidagi misollarni keltirib o`tamiz: Most birds and some insects fly . A bee flew through the open window. (Peter Abrahams “path of thuder” PAP 400 bet). The damaged air croft was flying on only one engine. Clouds were flying across the sky. Bu yerda fly so`zi an`anaviy tarzda qo`llanilgan. Ya`ni o`z ma`nosida: How did you get there? - I flew . He is flying his car to Europe. The thief was flying from justice. (J. Galswerthy “the Man of property”) 150 bet G. M. P. 15

Bu yerda fly so`zi leksik frozeologik formada ekanligini ko`rsatilgan. Til so`zi birligi uchun ularning qoidalari va qo`llanishlari asosiy uch qobiqdan iborat: Semantik, leksik-grammatik va fonetik. Bular barchasi o`zaro bog`liqdir. Semanetik qobiq semadan iborat, (ya`ni so`z formasining ma`nosi) leksik grammatik qobiqda so`zning yasalishi, uning tushunchasi, fonetik qobiqda esa fonetik mazmunlari ya`ni harflar, tovushlar o`rganiladi. Bu qobiqlarning barchasi o`zlarining mohiyatlariga ega: Informativ, sotseal, diskret, ketma-ketlik. S. Shcherba 10 o`zining izlanishlarida har bir tilshunoslikda ya`ni daraja paydo bo`ladi, asosiy oddiy belgili birliklar va oddiy sintagmalar darajasi deb ta`kidlaydi. Bulardan tashqari S. Shcherba tilshunoslikda darajalar mavjud, ular obstrakt belgili birliklarga ega: fonema, marfonema, tioformalar, leksemalar va turli xildagi sintagmalar, modellar, so`z qo`shilmalar va gaplarinng leksik ma`nolari, grammatik ma`nolari, obstrakt, semantik sentagmalar, konkret sentagmalarni tashkil etilishini aytib o`tadi. Ko`pgina tillarda hususan hind, yevropa va turkiy tillarda so`zlarning semantik ma`nosi paradegmatik va sentamatik aloqalar o`zining farqli va o`hshash hususiyatlariga ega deydi - buyuk rus tilshunosi A. A. Leontev. Masalan: O`zbek, rus, va ingliz tillarida o`rmon , лес , forest so`zlari mavjud bo`lib, ular leksik ma`noni anglatadi. Biroq rus tili yana роща (kichik qalin o`rmon) va борд (katta qalin o`rmon) so`zlari mavjud. Ingliz tilida esa o`rmon ma`nosida wood so`zi ham ishlatiladi. Ular uch tipda ham farqlanish alomatlari ham asosida paradigmatik qatorni tashkil qiladi. Biroq o`rmon, les, wood forest so`zlari paradigmatik qatorning alomatlariga ega bo`lmagan, ya`ni umumlashtiruvchi hususiyatlariga ega bo`lgan a`zosidir. Turli kontekstlarda so`zlar bir birini o`rnini bosish faqatgina o`zlashtiruvchilarda bo`ladi, hatto aqliy hissiyot va stilistik 10 A . V . Shcherba Vinogradov “О тройном аспекте языковых явлений и об экспетементе в языкознании” 1931 г. Стр. 113-114. 400 bet . A . A . Leontiv “возникновение и первоначальное развития языка” 1936 г. Стр. 115-116. 250 bet 16

jihatidan har bir so`zni yangilashtirib ko`rsatadi. Har so`zning ma`nosi boshqa muhim tizimdagi so`zlar bilan tushirilsa, quyidagi semantik hatolarda isbotlanadi. High va tall misol uchun bu so`zlar qiymatining balandligi, yuqoriligini emas, (tall - odatda shaxsga nisbatan ishlatiladi) hatto ular o`zgaruvchanlikda va ular qanday so`zlar antonim bo`lishida ham aniqlanadi. Fe. De. Sossyurning 11 fikricha so`zlarning leksik ma`nosi tushunchasi funksiyaga ko`ra aloqa quroli va nutqni ifodalaydigan vositadir. Inson tilida ma`nosi yo`q so`zning bo`lishi mumkin emas. Bu tildagi barcha so`zlar uchun umumiy hususiyat, lekin so`zlar ifodalangan ma`nolar va eng umumiy belgi hususiyatlariga ko`ra ham har xil bo`ladi. Avvalo, so`z obyekti borliqdagi narsa, hodisa, belgi harakat kabilarni bildirishi bunday hususiyatga ega emasligiga ko`ra T. I. Arbekova ikki guruhga bo`ladi. 1. Ma`no ifodalaydigan so`zlar. 2. Ma`no ifodalamaydigan so`zlar. Ma`no ifodalash faqat mustaqil so`zlarga hos hususiyat. Masalan: a pen, a cloud, to surprise, astonishment ; so`zlari ma`lum obyektiv narsa, belgi harakatni bildiradi. Bu hususiyat shu so`zlarning ma`nosi hisoblanadi. Arbekova mustaqil so`z turkumlaridan boshqa turkumlarga oid so`zlar ob`yektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni atamaydi, tushuncha ifodalamaydi. Masalan: undovlar turli emotsiyani bildiradi: Oh ! Yes ! Ouch ! Bang ! (hursandchilikni bildiradi); damn, hash achinish va ob`yektiv borliqdagi narsa, hodisa, belgi, harakat kabilarni atamasligi, faqat emotsiya, buyruq, hitob ifodalashi sababli turkumga oid so`zlar juda sanoqli. Hullas ma`nosining ob`yektiv voqelikdagi narsa, hodisa, belgi, harakat kabilarga munosabati nuqtai nazardan tildagi so`zlarning roli bir xil 11 F . De . Sossyur “Труды по языкованию” T . I . Arbekova “Лексикология английского язика”. Москва 1977 стр . 16. “English word” Arnold. 1973. P-118-119. 400 bet. “ Семантика слова ” E. G. Belivskaya. 1987. str. 43-44. 17

darajada emas. Faqatgina ma`no ifodalovchi so`zlargina borliqdagi, narsa, belgi, harakat kabilar haqida ma`lumot beradi deb aytadi: - Arbekova. I. V. Arnold so`zning leksik qurilishiga izoh berib, so`zning ob`yektiv borliqdagi narsa, hodisa, harakat, belgi va shu kabilar haqidagi ma`lumot beruvchi mazmun leksik ma`nodir deb ta`kidlaydi. Mustaqil so`zlar ob`yektiv borliqdagi narsa, hodisa, belgi, harakat kabilarni bildiradi. Masalan: an apple , an apricot so`zlari mevali darahtlarning ma`lum turini, to run , to jump , to play so`zlari ma`lum turdagi harakat, one , two , three , four so`zlari ma`lum miqdorni bildiradi va hokazolar. E. G. Belivskaya ma`noga ta`rif berib, “Ma`no bu ob`yektiv borishdagi narsa hodisalarinng kishi ongida umumlashgan tarzdagi inkosidir.” Leksik ma`no so`zlarning nimadir nomlanishi, ifodalanishi ko`rsatiladi. Masalan: table - so`zi mebelning bir turini, stul esa boshqa bir turini ifodalaydi. Ma`no narsa, hodisa haqidagi tushuncha shu turdagi narsa, hodisalarga hos umumiy belgilarni birlashtiradi. Masalan: nest (qush uyasi) hajmi, shakli, yasalishi usuli va bo`lish jihatidan turlicha bo`lishi mumkin. Lekin nest tushunchasi bunday hususiy tomonlarni e`tibordan soqid etib, barcha uyalar uchun umumiy bo`lgan belgini birlashtiradi. Anushu umumiy belgisiga ko`ra, shu turdagi har bir predmet nest (qush uyasi) deb tushuniladi. Nest so`zi ana shu tushunchani reallashtiradi. Uning leksik ma`nosi shu tushuncha haqida ma`lumotdir. O. Jespersonning 12 fikricha “Har qanday so`z ma`noga ega bo`lgani holda tushuncha ifodalash faqat nominativ ma`nosigina tushuncha bilan bog`lanadi. ” Masalan head so`zi odamning boshi, head of street - ko`chaning boshi, head of construction - quruvchilarga bosh, so`z birikmalarida boshqa-boshqa ma`nolarni bir-biridan farqli tushunchalarni bildiradi. 12 O. Jesperson “Pxilosopy of grammar”. 300 bet . A . A . Ufemsova “Типы словесных знаков изд-во наука” Стрю 17-19. 300 bet. “English word” Arnold. 1973. P. 130-131. 400 bet. 18

Har bir so`z leksik va grammatik hususiyatlari orqali aniqlanadi. Har bir so`z paradigmatik aloqada bo`lib boshqalaridan shakl va boshqa sifatlari bilan farqlanadi. Misol uchun: takes so`zining leksik ma`nosi take , took , taking ko`rinishida bo`lishi mumkin. Leksik ma`no kuchli ravishda grammatik ma`noga bog`liq bo`ladi, so`zning leksik ma`nosi har bir so`z turkumiga mansub bo`ladi. Har bir so`z chegaralarning sentaktik vazifada va qiymatni aniqlashda qo`llaniladi. A. A. Ufemseva so`zlarinng leksik ma`nosiga sinhronik tarzda qarab, ya`ni tiplarga ajratishda hozirgi tipga oid leksik ma`no ko`zda tutilganda unga qo`yilgan jihatlardan yondashish kerak deb izohlaydi. Yasalish munosabatiga ko`ra. Ob`yektiv ifoda etishiga ko`ra. Nutqda reallashish holatiga ko`ra. Yasalish munosabatiga ko`ra leksik ma`no ikki turga bo`linadi: asos ma`no va yasama ma`no. U yoki bu ma`noning yuzaga (keladigan) kelishida asos bo`ladigan ma`no asos ma`no, uning ta`sirida xosil bo`ladigan ma`no yasama ma`no hisoblanadi. Leksik ma`no nutqdan tashqarida mavjud bo`ladi va so`zning semantik strukturasida albatta ishtirok etuvchi komponent hisoblanadi. Leksik ma`noda narsa, belgi va harakatning ayrim tomonlarini ifodalanishi mumkin deb Arnold quyidagilarni tushntirib o`tadi: duty , function , obligation - burch, vazifa so`zlari zimmadagi ish majburiyat ma`nosiga ega. Leksik duty (burch) muhim, ma`suliyatli vazifani bildiradi. 19

1.3.So`zlarning ma`no tiplari orasidagi munosabati . So`zlarni real borliqdagi biror hodisa, predmet, harakat, belgi va hokazolarni aks ettiirishiga ko`ra tematik gruppalarga birlashtiriladi. Biroq so`zlarni biror leksik-semantik gruppaga birlashtirishi kretiyalari har xil bo`lishi mumkin. So`zlar shakl ma`no va mazmuniga ko`ra omonimlar, antonimlar, sinonimlarga bo`linadi. Bular bir-biridan talaffuzi va yozilishi jihatdan farqlanadi. Bir xil aytilib yoki yozilib turli ma`nolarni ifodalovchi so`zlar omonimlar deyiladi. Grekcha homog - “bir xil”, “onyma” - ”nom” degan ma`noni anglatadi. Omonimlar quyidagi tiplarga bo`linadi: a) Haqiqiy omonimlar: ot-hayvon, ot-nom, ot-biror narsani uloqtirmoq, ot-miltiq bilan otmoq. b) Aytilishi bir xil, yozilishi va leksik ma`nolari har xil bo`lgan amofonlar: qurt- hashorat, qurut-sut qatiqdan qilingan ozuqa. v) Omograflar ya`ni yozilishi bir xil lekin ma`nolari va talaffuzi har xil so`zlar: tear-ko`z eshi, tear-yirtilmoq. g) Omoforma yoki leksik grammatik omonimlar, ya`ni grammatik formasi to`g`ri keluvchi biroq ma`nosi har xil so`zlar: light-erug`, light-yengil. Omonimlar tildagi tuvush o`zgarishlari natijasida ham sodir bo`ladi. Masalan: piece-bo`lak, piace- tinchlik, weak-kuchsiz, week-hafta va boshqalar. Ba`zi omonimlar ona tilidagi so`zlarning yozilishi va aytilishiga boshqa tildan kirgan so`zning yozilishi va aytilishining mos kelishi natijasida xosil bo`ladi. Ingliz tilida so`zlarning yozilishi va talaffuzi o`rtasida katta farq bor. Unda har xil ezuvchi so`zlar ham bir xil talaffuz qilinishi mumkin. Masalan: knight-ritsar, night- kechasi, die-o`lmoq, dye-bo`yamoq. Ma`no jihatdan farqlanib aytilishi va yozilishi bir xil bo`lgan so`zlar to`liq omonimlar 13 deyiladi. Agar so`zlarning faqat yozilishi yoki talaffuzi bir xil bo`lsa, to`liq bo`lmagan omonimlar deyiladi. Omonimlarni 13 “Umumiy tilshunoslik”. Sodiqov. Toshkent. 1979. 30-31 betlar. 250 bet. 20

farqlashda ularning tarixiy kelib chiqishini ham hisobga olish zarur. Masalan: tug`ilmoq (chaqaloqning tug`ilishi), tug`ilmoq (fikt tug`ilishi). Ikkalasi ham bir o`zakdan xosil bo`lgan. Omonimlarning kelib chiqishida tildagi tovush o`zgarishlari zarur qoidalari va semantik siljishlar muhim manba bo`ladi. Omonimlar konkret tillar sistemasiga hos. So`zlarning turlari va ma`nolari ularini qislash orqali oydinlashadi. So`z ma`nolarining o`hshashligi sinonimlarni, qarama-qarshiligi esa antonimlarni tashkil etadi. Qarama-qarshi ma`nolari bilan guruhlanuvchi so`zlar antonimlar deyiladi (grekcha anti-“zid” onyma-“nom”). Antonimlar leksika va grammatik to`plamlarga bo`linadi. Leksik antonimlar: yahshi-yomon, uzun-kalta, oq-qora, cho`ziq-qisqa va boshqalar. Grammatik antonimlar: tuzli-tuzsiz, shirin-bemaza, ishli-ishsiz. Antonimlar yana quyidagi uch tipga bo`linadi. Gradual va koordinatsiya qilingan qarama-qarshiliklar antonimlari: boy-kambag`al, kun-tun. Konversiya qarama-qarshiliklar antonimlari: urush-tinchlik, er-hotin. Tushunchalarning dehotomik bo`linishlari: qonuniy-noqonuniy, ataka-kontrataka. Antonimlar bir-birini inkor etuvchi ma`nodagi so`zlar o`rtasida vujudga keladi. Ular o`zining sinonimlariga ega bo`lishi mumkin. Masalan: kalta (pakana) - novcha (uzun). Sinonimlar to`rt tipga bo`linadi: 14 Ma`no attenkasi putur yetkazmay bir-birining o`rnida bemalol ishlatila oluvchi so`zlar obsolyut sinonimlar deyiladi. Masalan: tilshunoslik-lingvistika. 14 “Umumiy tilshunoslik” Sodiqov. T. 32-34. 250 bet. 21

Ma`no jihatidan farqlanuvchi so`zlar sinonimlarning semantik tipiga kiradi. Masalan: botir, jasur, qo`rqmas, dadil. Nutq situatsiyasi yoki kontekstda ma`nolari jihatidan bir-birining o`rnida ishlatiluvchi sinonimlar kontekstual sinonimlar deyiladi. Masalan: shoir, yuzuvchi, adib. Ma`no attenkalarida emotsional ekspressiv hissiyotni ifodalovchi sinonimlar stilistik sinonimlar deyiladi. Masalan: yuz, bet, bashara, aft, chehra, turq, nusha va boshqalar. Ba`zan chet tilidan kirgan so`z ona tilidagi so`z bilan bir ma`noni ifodalash uchun qo`llanib, sinonim bo`lib qoladi. Masalan: prokuror-qoralovchi, advokat-oqlovchi. Tildagi sinonimlar yig`indisi sinonimika deyiladi. Leksikologiya leksika-grafiya bilan birgalikdagi yana bir sohasi frazeologiyadir. Bu ikki yoki undan orliq “raining cats and dogs” (sharillab yomg`ir yog`moq) ga o`xshash qo`shma ma`nolarni o`rganadi. Chunki ushbu frazaning butun ma`nosi bir so`zni tashkil yotgan ma`nodan farq qiladi. Frazeologiya bugungi kunga kelib bunday so`zlarning qay yo`sinda va nima uchun ishlatilayotganini, ushbu so`z birikmalarini, boshqaruvchi qonunlarni tekshiradi. Frazeologizmlarning semantik hususiyatlarini o`rganish orqali ularda frazeologik polisemiya, frazeologik omonemiya, frazeologik antonimiya va frazeologik antonomiya hodisalari borligi aniqlangan. Frazeologizmlar ayniqsa leksik-semantik jihatdan sinonimlarga juda boy. Birgina “asabi buzilmoq”, “hafa bo`lmoq” ma`nosida ishlatuvchi “ to be in a bad mood ” iborasi ingliz tilida 9 ta sinonimga ega. To be down in the month. To be in a bad temper. To be in a bad humaur. To be in a low spirits. 22

To be in the dumps. To be out of humaur. To be out of sorts. To be out of spirist. Frazeologiya idomalarni tadqiq qiladi. Ingliz tilida shunday ideomalar ham borki, ular bir-biri bilan sinonim hisoblanadi. Masalan: Dead to the world - tarrakdek qotib qolish. Bunda Out like a light - qotib uxlamoq. Jonked out - xurrak otmoq, iboralari sinonim bo`ladi. My brother didn`t get to bed until three in the morning and was still dead to the world. Ushbu gapda dead to the world iborasi to be fe`lining o`tgan zamon formasi bilan birga kelib, predicative vazifasida kelgan. Har bir ideoma ham bir komponent hisoblanadi. 23

I.Bob yuzasidan xulosa Xulosa qilib quyida berilgan tilshunos olimlarimizning leksik ma`no haqidagi mulohazalaridan kelib chiqib, biz leksik ma`noga shunday ta`rif beramiz. Leksik ma`no til birligi (lug`aviy birlik) shu tilda gapiruvchi tomonidan tan olingan, qabul qilingan bo`ladi. Leksik ma`no lug`aviy birlik tarkibiga kiradi. Shunga ko`ra u umumtil lug`atlarida beriladi va izohlanadi. Leksik ma`no shu tilda gapiruvchilar nutqi uchun umumiy bo`ladi. Leksik ma`no kontekstda namoyon bo`ladi. Kontekst ko`p ma`noli leksemaning bir leksik ma`nosini bo`rttirib, boshqa leksik ma`nolardan ajratib beradi. Demak leksik ma`no har galgi konkret bog`lanishlar sababli yuzaga kelmaydi, balki shu kontekstda shakllangan bo`ladi. Kontekst shuni yuzaga chiqarib beradi. Leksik ma`no lug`aviy birlik sifatida leksemaga birktiradi va barqaror bo`ladi. Leksik ma`no odatda biror voqelikni nomlash uchun xizmat qiladi. 24

II bob. 2.1. Ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi Biz yuqorida ko`rib chiqqan bo`limlarda ta`kidlab o`tilgan umumnazariy mulohazalar. Agar ular aniq muammolarni ko`rib chiqishda zarur ekanligi isbotlansa, unda bu ma`lumotni ishonchli asosda deb qabul qilamiz. Shunday muammolaridan biri bu – leksik antonimiya muammosidir. Sinonimiya an`anaviy kategoriyalaridan biri bo`lib, nazariy jihatdan u deyarli o`rganib chiqilmagan. Odatda sinonimlar tipik hisoblangan, tahminan olingan misollar orqali umumiy holda aniqlanadi. O. S. Ahmanova 15 bu muammoga o`z fikrini quyidagicha bildiradi. Tilshunoslikda umum qabul qilingan tushuncha, bu sinonimlar, ya`ni talaffuzi har xil, ma`nosi bir xil yoki ma`nosi bir-biriga mos so`zlardir. A. B. Sharipov 16 bu tarifga aniqliklar kiritadi, “Ma`nosi butunlay mos keladigan, tovush tarkibi bilan farq qiladigan so`zlar sinonimlar emas, bunday moslik tillarda bo`lmaydi”. Shunday qilib, sinonimlar - tovush tarkibi bilan farq qiladigan va o`zining o`hshash ma`nolarida u yoki bu farqlarni mujassamlashtirilgan so`zlardir. Bu ta`rifga yaqin fikrni R. A. Budagov 17 beradi: “sinonimlar ma`no jihatdan yaqin bo`lgan, lekin turli talaffuzdagi bir ma`noni ifodalovchi so`zlardir. Barcha sinonimlar turli xil so`zlar bo`lib, bir xil ma`noni ifodalasa ham, doim shu so`zlarga tegishli ma`noni anglatadi. Sinonimlar insonlarning turli xil so`zlar orqali bir ma`noni yetkazishlari haqida guvohlik beradi. ” Ba`zan sinonimlar ta`riflari ularning klassifikatsiyasi orqali aniqlanadi. Shunday ta`riflardan biri K. A. Levkovskayanikidir. “Sinonimlar bu - nominativ mazmuni jihatdan mos tushadigan, qo`llanish hussiyatlari va turli qo`shimcha ma`nosi bilan bir-biridan farqlanadigan so`zlar (ideografik) sinonimlardir. ” Bundan tashqari ular bir-biridan stilistik qo`llanishi (stilistik sinonimlar) yoki o`zining tarqalish maydoni bilan bir tomondan umum tarqalgan sinonimlar, ikkinchi tomondan farq qiladi. 15 1 O. S. Axmanova. “Очерки по и русской лексикология”ю Мю 1957ю стрю 193ю 16 2 A . B . Sharipov “Некоторые вопросы теории синонимов”. 1955. стр . 72. 400 bet. 17 3 R. A. Budagov. “Введение в науку о языке”. М . 1958. 250 bet. 25

Sinonimlarni guruhlarga bo`lish orqali aniqlanadi va qo`llanadi. S Ulmanning 18 quyidagi so`zlarida aks etadi: “faqat shunday so`zlarni sinonimlar deb ta`riflash mumkinki, ular har qanday matnda ma`no ta`siri jihati hech qanday o`zgarishlarsiz bir-birini o`rnini egallashi mumkin.” Bu ta`rifdan kelib chiqib S. Ul`man sof sinonimlar ya`ni bir davriy nuqtai-nazarda mavjud bo`lmagan va bir-birini mantiqan va emotsiyali hususiyatlari jihatidan o`rnini bosuvchi so`zlarni aniqladi. (misol tariqasida S. Ul`man bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan tabiiy terminlar ccecite va typhitis “ko`richak yalliqlanishi” bunday sinonimlarni sof yoki absolyut sinonimlar deyiladi). Sohta sinonimlar o`z o`rnida quyidagi qismlarga bo`linadi: a) Bir davriy nuqtai nazardan mavjud bo`lgan va faqat ayrim matnlarda o`zaro almashinish mavjud bo`lgan sinonimlarni tahlil qilamiz. Misol: lamp-jump, xilper- aider, assistance. The two sleepy helpers put the wrong harness on the wrong horses. She couldn`t find for herself neither an aider nor a counselor she was alone with her troubles and difficulties. (Dickens) He was presented to a clerk in the wordens office and his name and crime entered in the book-himself assigned to two assistents who saw to: if that he was given a prison both and hair cut. (Drieser). Birinchi gapimizda helpers - yordamchilar ma`nosida qo`llanilib, helpers - so`zining asl ma`nosi ma`lum ishda ko`maklashuvchi shaxs hisoblanadi. Ikkinchi gapimizda an aider so`zi va ko`makdosh madadkor, yordamchi ma`nosida kelib an aider so`zi ishda, ayrim harakterlarda hurmat bilan yordamlashuvchi shaxs hisoblanadi. Uchinchi gapimizda assistet so`zi yordamchi ma`nosida keladi. Birinchi va ikkinchi gaplarimizda helpers va an aider so`zlarini tahlil qilganimizda helpers doimiy ma`nosi ma`lum ishda qo`llanilib an aider so`zi esa hurmat bilan 18 4 S. Ulman “The principles of semantics”. 1957. P. 108-109. 300 bet. 26

yordamlashmoq ma`nosida kelib bir xil ma`noni anglatsada stilistik jihatidan bir- birini o`rnini bosa olmaydi. b) Bir davriy nuqtai-nazarda mavjud bo`lgan va emotsiya jihatidan emas, balki ma`no jihatidan o`zaro almashinuviga ega bo`lgan sinonimlarni tahlil qilamiz. Masalan: liberty-freedom , hide-concial . He approach of liberty makes even an old man brave. Education is a better safeguard of liberty then a stamina army. (Proverbs). The agreement which provides that U. S. Government must at all times ensure freedom of access to the United Nations headquarters. (Daily worker 1960). He has a secret should not only hide it, but hide that has it to hide . Clyde had managed to conceal his realations. (Bennett). Bu yerda liberty va freedom so`zlari juda tez almashinib ketadi. Freedom so`zi ozodlik, erkinlik degan ma`noda kelib, davlat yoki shaxsni gapirishda, ozod bo`lish ma`nosida keladi. Liberty - so`zining ma`nosi o`zbek tilida erkin bo`lish, erkinlikka erishish ma`nosida va qilish, aytish ishning erkinligiga ega bo`lish ma`nolarida keladi. Sinonimiyani erkinroq tushunishni biz Roteni “Tezaurus”idagi quyidagi parchada ko`rishimiz mumkin. Masalan “nice” so`zini ko`rib chiqaylik. Biz bunda “nice” so`zida turli ma`nolarda keluvchi turli sinonimlarni ko`rishimiz mumkin. Nice - so`zining sinonimlari o`zbek tilida - yahshi, yoqimli, mayin, chiroyli, jozibali, ingliz tilida savory - yoqimli, discriminative - ajratib turadigan; exact- aniq, good-yaxshi, foydali, sahiy, muloyim, pleasing-yoqimli, jozibali, fastidious- nafis, honourable-rostgo`y, sahiy kabi ma`noli so`zlarni o`z ichiga olib kelishi mumkin. Ushbu so`zlarning har biri “Tezourus” lug`atining 19 sinonimlar ro`yhatida uchraydi. Erkinroq tushuntirishda sinonimiya tushunchasidagi ushbu parcha so`zlar nice so`ziga sinonim bo`ladi. 19 1 “O’zbek tili sinonimlarning izohli lug’ati”. (250 bet) 1974 yil. O’qituvchi nashriyoti. 6-7 bet. 27

O`zbek tilshunosi Azim Hoshiyev sinonimlarga ta`rif berib shunday deydi: - “sinonimlar talaffuzi yozilishi har xil birlashtiruvchi ma`nosi bir xil bo`lgan, qo`shimcha ma`no nozikligi, emonsional buyrug`i, qo`llanishi kabi bir qator hususiyatlari bilan o`zaro farqlanadigan so`zlardir.” B. A. Ilish 20 so`zni semantik klassifikatsiya qilganimizda ular ikki kategoriyaga bo`linadi deydi va bular sinonimlar va antonimlar. Sinonimlar har xil so`z, bir xil yoki yaqin ma`noni beruvchi so`zdir deydi. Ingliz tili sinonimlarga boy tildir. Masalan: want, wish, desire, crove, covet sinonimlar qatori xohlamoq, ehtiyojni his qilmoq kabi ma`nolarni anglatadi. Bu sinonim so`zlar bir-biridan harakter hoxishining ta`sirchanligi bilan farqlanadi. They wonted only truth (Galsworthy). 400 bet “The man of properly”. Ular faqat haqiqatni hoxlashadi. He wished to be home (J. London) U uyda bo`lishni xohlaydi I wish I were 9 yipsy (A. J. Gromin) Men lo`li bo`lishni istayman. He finally receieed his position he desired. (G. Greene). Nihoyat u o`zi xohlagan mansabga erishdi. He croved fresh fruit (O. Henry) U o`lgidek yangi uzilgan meva xohladi. He coveted place and wordly wealth. (A. Christie) U yuqori mansab va boylikni xohlaydi. 20 1 B . A . Alish “Современный английский язык” M . 1948. 300 bet “Английская синонимика” 200 bet . V . G . Vilyuman M . 1980. 28

Birinchi va ikkinchi gapimizdagi want va wish sinonim so`zlar bir xil ma`noni anglatib, stilistik jihatdan bir-birini o`rnini bosa oladi. Uchinchi gapimizda wish - so`zi buyruq, istak mayli konstruksiyasida sodir bo`lmaydigan hodisalarni bildiradi. Uning sodir bo`lishiga hech qanday imkon yo`q. To`rtinchi gapimizda desire - want ma`nosiga yaqin lekin kuchli maqsadga yo`naltirilgan hoxish istakni ko`rsatadi uning tarkibida aniq sodir bo`ladigan hoxish bor. Birinchi gapimizda croved - so`zi juda ham kuchli hoxish ma`nosida kelib, nimanidir qoniqtirmaydigan kuchliliklarni tug`diradi. Til hodisalari bir guruhga, bir turga birlashar ekan, bu birlashish ulardagi yaqinlik asosida emas, balki birlik asosida bo`ladi. Yaqinlik yaqinlashtiradi lekin birlashtirmaydi. Demak ikki va undan ortiq so`z ma`nosi asosida o`zaro birlashar ekan o`z-o`zidan ularning ma`nosida bir xillik bor bo`ladi. Masalan: witness- spectator-shohid so`zlari biror-bir voqea-hodisani o`z ko`zi bilan ko`rgan uni tasdiqlovchi shaxs ma`nosini bildiradi. Ana shu ma`no bu so`zlarni birlashtirib sinonim xosil qiladi. Ma`nodagi yaqinlikka qarab so`zlarning sinonimligini belgilab bo`lmaydi. Chunki so`zlarning ma`no jihatdan yaqinligi har xil darajada bo`lishi mumkin. Ba`zan so`zlar ma`no jihatdan boshqa so`zga yaqin bo`lsa, boshqa bir so`zga yaqinligiga nisbatan kuchsiz bo`lishi, yana bir so`zga ma`no jihatidan yaqinligi esa sezilarsiz darajada bo`lishi mumkin. Lekin har uch holatda ham ma`no jihatdan yaqinlik bo`ladi. Shunga ko`ra ikki va undan ortiq so`zning o`zaro sinonimligini belgilashda ma`nodagi yaqinlik asosga olinadigan bo`lsa, u holda ma`nosi bir-biriga juda yaqin bo`lgan so`zlar bilan birga qisman bo`lsada ma`noda yaqinligi bor so`zlar ham sinonim deb qaralishi kerak bo`ladi. Masalan: To chuckle - ishshaymoq Lough - kulmoq Siniaker - tirjaymoq 29

To giggle - hiringlamoq Grin - irjaymoq To smile - tabassum qilmoq Cockle - xohlamoq, qiqirlab kulish. Guffam - qah-qahalamoq Roar - hixillamoq So`zlarning ma`nosi qay darajada bo`lmasin, yaqinlik bor, lekin bularning hammasi o`zaro sinonim bo`lmaydi. Buni To smile - tabassum qilmoq bilan guffam - qah-qahalamoq so`zlarini qiyoslaganda aniq yozish mumkin. Zvechensev kitobidan keltirilgan: Hard - qattiq Strong - kuchli Firmly - mustahkam Solid - pishiq sinonimlarni tahlil qilamiz. Kuchli bo`yoq - ketmaydigan bo`yoq Kuchli hid - achchiq hid Kuchli shakar - qattiq shakar Kuchli muz - mustahkam muz Kuchli aez - shafqatsiz ayoz Kuchli shamol - chuqur shamol Kuchli organizm - chidamli organizm Kuchli do`stlik - sodiq, ajralmas do`stlik 30

Kuchli so`z - chin so`z Kuchli gan - arishish so`zi. Bu yerda qattiq, kuchli, mustahkam sinonimlarni hamma so`zlarda ham ma`no jihatidan bir-biriga mos kelmaydi. Masalan: bir mustahkam eritma, qattiq bo`yoq, chuqur shamol deb aytolmaymiz. 2.2. Sinonimlarning kelib chiqish tarixi. Sinhronik va Diahronik aspekt o`rtasidagi aloxida farqni ajratish juda muhim buni tasavvur qilish mumkin emas, ammo ikkala aspekt mustaqil bir va bir-birisiz 31

tushunish qiyin. Shuning uchun sinonimlarni tarixiy analiz qilish, hozirgi ingliz tilida sinonimlarga tarixiy yondashish sinonimlarni kelib chiqishini muhokama qilish va ingliz tilida qo`llash sabablarini ko`rib chiqamiz. Ko`pchilik olimlar sinonimlarni o`rgatayotganda o`tmishdagi so`zlarga qisman yondashishadi va ko`proq e`tiborlarini ingliz sinonimlarining chetdan kirib kelgan mashhur so`zlarga qaratishadi. Masalan: frudom - liberty yoki heawhshy so`zlarini keltirishimiz mumkin. Birinchi so`zlar mahalliy va ikkinchi so`zlar fransuz va skadinaviya tilidan kirib kelgan so`zlardir. Ingliz tilidagi sinonimlarning boyligi asosan A. Imishning 21 fikricha fransuz tiliga bog`liqdir. Ingliz tili leksikasida sinonimlarning kelib chiqishini anglasak va fransuz tilidagi so`zlardan iborat. Misol uchun: weak - fuble , begin - commense , go up - ascend , go on-continue , at once-immediately - wood-forest , think-reason , merry- gay , hearty-cordial va hokazolar. Bu sinonimlarni farqlaganimizda asosiy ma`no, odatda son so`zlarni so`zlashuvda ishtirok etadi. Fransuz tilidan kirib kelgan so`zlar ko`proq ofitsalniy va turli adabiyotlarda uchratishimiz mumkin. Misol uchun: begin-commence va wood-forest so`zlarini olaylik. Ba`zan fransuz so`zlar za`monaviy so`zlashuvga ishtirok etadi. Va anglo-sakson so`zlarini she`riy va arhaik adabiyotlarda ko`rishimiz mumkin. A. Imish misol keltirib deen va consider yoki language birliklarni keltiradi. O. Jesperson 22 va boshqa olimlar ingliz tilidagi so`zlarning sinonimga boyligini britanlar, saksonlar, danlar va normanlar o`rtasidagi urushlarda yoki britaniya orollarini bosib olganda shu so`z kirib kelgan deyishadi. Ammo Arnold fikricha bu so`zlar bir-biriga ta`sir o`tkazgan. 21 A . Imish “Теоритическая лингвимтика английского языка” P . 230-231 bet . B . A . Zvechensev “Теоритическая и приклодная лингвистика”. M. 1986. Str. 134. 200 bet. 22 Jespersen O. “Language it’s nature Duulopment x origin london” h. y. 1934 p. 122. 300 bet . 32

Sinonimlar har bir tilda o`zining harakteriga egadir. Uning ingliz tilida o`ziga hos qirralari oddiy va mahalliy so`zlar stilistik neytral va fransuz so`zlaridan olingan adabiy so`zlar va ularinng kelib chiqishini lotin so`zlarida ko`rishimiz mumkin. Bunday turdagi stilistik hulosalarni quyidagicha ko`rishimiz mumkin. Native English words borrowed from. Word from French Latin To ask stomach to interrogate Belly finish abdomen To end to assemble complete To gather guidance collect teaching to guestion instruction Ingliz sinonimlari manbai kellenik va roman so`zlaridan kirib kelgan. Misol uchun: periphery, circumstence, hypothesis, supposition, sympathy, compassion, synthesis, composition. 23 XIII asrda soil so`zi ingliz tilida strip of the land ma`nosida keladi. Old Englishda o`rmonlar, o`simliklar erishtiradigan yer corpe , land , folde sinonimi orqali berilgan. Bu so`zlarning markazida boshqa ma`nolar yotgan. Agar hozir ikkita so`z foydalanish va qo`llanishda bir xil ma`no bo`lsa, ulardan bittasi raqobatda tildan tushib qoladi, folde so`zining ma`nosi huddi shu vositada “corpe” harflarining ishlatilishida birinchi so`z g`olib chiqqan “folde” so`zining ma`nosi noadatiy emas. 23 Arnold “Лексикология английского языка” Ленинград. 200 bet . A . Moc ква H . H . “Основы английской фразеологии” p . 236. Л. 1963. 300 bet . 33

Boshqa ko`pgina so`zlar lug`atlarda “arxaik” yoki “mavhum” holatda bo`lib bunday raqobatda tushib qoladi. Boshqalari esa ma`nolari yoki asl ma`nosi juda kam saqlanadi. Bu jarayon synonymic differentiation (ya`ni sinonimlarda har xillik) deb nomlanib buyuk tilshunos olim M. Breal til rivojlanishida haqiqiy qoida deb ko`rsatadi. Bundan ko`rish mumkinki. Sinonimlar bir-biriga semantik jihatdan ikki qarama-qarshi yo`l bilan ta`sir ko`rsatadi. Birinchi dissimlation (dissimlasiya), ikkinchi jarayon ossimlasiya deb nomlanadi. Sinonimlarning assimlasiya jarayoni parallel rivojlanishni nazarda tutadi. Masalan: Middle English dagi ingliz ravishi swifty so`zining ma`nosi va immediately - darhol so`zini olishimiz mumkin. Bu qoida ingliz tilshunosi G. Sterk tomonidan kashf qilinib tushuntirilgan. Ingliz sinonimlarining o`sishida shevalarning (dealect 1) ahamiyati katta, ko`pgina so`zlar shevalardan kirib kelgan. O`tgan yuz yillikda Amerika ingliz variantida shevalar ko`p o`rinni egalladi. Masalan: Yimmicktrick, subscription; long distance, trunk call; radio. Sinonimlar yana so`z shakllari ma`nosini tilda mahsuldorligini yaratish uchun tarixda foydalanilgan so`zlar allaqachon tilda ya`ni ma`no rivojlantirishda paydo bo`lib bormoqda. Bu usullar sinonimlarda ham rivojlanib bormoqda. Ko`pgina sinonimik guruhlar bir element sifatida ajrim aloqada davom etadi. Bu holatni misollar bilan izohlaymiz. To choose: to pick out, to enter-tocome in To abandon: to give up, to lift-to pick up. To continue: to go on, to post pone-toput off To quarrel: to fall out, to return-to bring back 34

By the way, to by has quite given up the idea of doing those animal (300 b) cartoons. (Maugham. The Moon of Sixpence) Yo`l-yo`lakay Tobi bu hayvonlardan multfilm qilish g`oyasidan voz kechadi. My brother has quarreled with me and give up me (dickens). Men ukam bilan janjallashib qoldim va meni tark etdi. I resolved to give up my from sell my stock and remove (helston). Men ho`jalikni tashlab dachani sotib ketishga va ko`chishga qaror qildim. Good fortune did not abahdon him (shokespeare). Omad uni tark etadi. Sh.Amasova frazalari haraktariga frazaning qurilishi va aloqasi o`rtasidagi bog`liqlikning doimiyligi va semantik tasirchanlikka urg`u berib o`tadi. U yana e`tiborini bir narsaga qaratadi, frazeologik birikmalarda ma`nosi to`laligiga turlicha bo`lishini ta`kidlaydi. Bu ishda to give a lift, to give somebody wite a furn frazeologik birikmalarni keltirishimiz mumkin. 2.3. Ingliz tilidagi sinonimlar haqida ma`lumot Sinonimlar ideografik (ma`noviy) va stilistik turlarga bo`linadi. 35

Ideografik sinonimlar bir xil ma`noni anglatadi va bir xil neytral stilistik turlarga tegishli bo`ladi. Masalan: power, force-kuch, energy-quvvat so`zlari. She began to look at pictures with great energy. (Jhackeray). Jhey held him fimly but used no force (pone). He power of the waves battered dewn the wall (longthon). Keltirilgan misollardagi sinonim so`zlarni bir-birini u o`rnida ishlatishimiz mumkin. Stilistik sinonimlar ularning ba`zasida emossional ekspressiv deb ham atashadi. Turli stilistik turlarga tegishli bo`lgan sinonimik qatordagi so`zlarni quyidagicha qiyoslaymiz. Masalan: bad, ill, ivel, wicked-yomon, kasal ma`nolarini anglatadi. He bad news had an evil consequence. (Gray) Ill news goes fast (proverb). A bad character is the consequence of immoral conduct, but a wicked character is one who has been guilty of some known and flagrant vice (I. Swift). Ushbu tahlil jarayonida siz bad - yomon so`zining stilistik sinonimi ill - kasal yoki evil - yovuz so`zlarini uchratishingiz mumkin. Bu gaplardagi so`zlarni ekspressiv bo`yoqdarligini stilistik jihatidan to`g`ri qo`llanishini ko`rishingiz mumkin. Birinchi maqolamizning tarjimasi yomon habar tez tarqaladi. Ingliz tilidagi bu maqol o`zbek tilida ham tarjimasi stilistik jihattdan juda mos keladi. Har qanday sinonim juftligiga o`hshashlik va turli xillik ma`nolarini ideografik sinonimlar uchun semantik - ma`naviy va noideografik sinonimlarda stilistik ma`no kuzatiladi. Shunday qilib sinonimlar nostelistik ma`no komponentlari bilan ham farq qiladi. Masalan: look, grance, vilw, sight, glimpse. 36

Look - qarash ma`nosida ishlatilib neytral so`z hisoblanadi. Chunki bu so`z bilan tez qarab olish yoki qarab o`tish ma`nolari kelib chiqaveradi. She gave me a guick look . (Greene “the power and the Glory”) 250 bet. U menga bir qadam qo`yidi. U menga nazar tashladi, desak ham hato bo`lmaydi. Glance - tez qarab olish degan ma`noni beradi. U davomiy uzoq vaqt tikilish ma`nosini anglatolmaydi. Miss Verever and major Trape exchanged glances (preistley). Berabe honim va mayor Treyp nigohlarni bir-bir almashtiraverdilar. View - qarash degan ma`noni u ko`chma ma`noda anglatadi, qarash haqiqiy ko`z bilan emas, balki insonning harakteridan kelib chiqib, u uning uy haellari, orzu- umidlari g`oyalari aks etish jarayonidir. I had hidden the view . (du maurier). Men nigohlarimni yashirdim. Sight - biror-bir ob`ektning ko`rinishini bildiradi. And painfully affected by that sight he jumped up. (gelthworthy) Bu ko`rinishdan ta`sirlanib u uchib tushdi. Glimpse - biror kishining yoki narsaning qisqagina bir lahzali qarashi. Here was a glimpse of Edna (prisstley). Evta bir lahza qarab qo`ydi. Ushbu gaplarda sinonimlar bir-biridan ma`no jihatdan farqlangan va turli xil hususiyatlarni na`moee yotgan. 37

Har qanday semantik farqlash stilistik bo`la olmasligini hisobga olib taqqoslasak excellent, splendid, glorious ammo har qanday stilistik farqlanish ma`noviy bo`la olmaydi. Of course they didn`t intend to occupy permanently an apartment so excellent (Jhackeray). Whaty a splendid actress and manager (Gronin). It was a glorious night, with a great full moon gleaming in a purpleshy. Ushbu gaplarimizda excellent ga nisbatan splendid va glorious so`zlari stilistik tomonidan farqlanishini kuzatish mumkin. Tarjima qilganimizda birinchi gapimizda excellent so`zi a`lo keyin splendid, glorious so`zlari ko`plab stilistik ma`noga ega. V. A. Zveninsev 24 fikriga qo`shilib stilistik sinonimlarning ma`noviy asosi ideografik ma`noviy asosi ideografik sinonimlarning analogik asosidan hech ham farq qilmasligini ta`kidlash mumkin. Chunki stilistik va semantik ma`noviy komponentlarning vazifasi bitta ya`ni ma`no farqlashga hizmat qilishi darkor. Bu yerda muzokarali bo`lgan savol ya`ni stilistik yoki emosional ma`no tavsifini shu ma`no komponenti deb hisoblash mumkinligi yoki u ma`no tarkibiga kirmaydigan savoliga to`htashiga to`g`ri keladi. Ma`noning bu tarzdagi analizi ushbu savolga javob topishga yordam beradi, agar ma`no komponentlardan tashkil topgan bo`lsada, unda har bir komponent rolini berilgan ma`no mavjudligi uchun bir bo`lak sifatida aniqlashimiz mumkin. Agarda stilistik va boshqa ma`no yo`q bo`lsa, unda so`zlarning semantik komponentlari ma`nosi analizi qo`yidagicha bo`ladi. Masalan: visage, face. She sun burnt my visage . (Barrow) Their faces are tolerably raund, contrary to the visage of the others. (G. Greene). 24 В. А. Звеченцев “Указ соч” 43 стр. 200 bet . В. Т. Вилюман “Английская синонимика” Москва “Высшая школа” 1980. 38

Visage - yuz (chehra) so`zi face - yuz (ideografik) so`zining sinonimi bo`lib, insonning yuzi, kayfiyati yoki his tuyg`uni ifodalash qirralarini ma`nolarini beradi. Bu so`z kitobiy yuzdagi g`uruz, viqor, sharaf kabi ma`nolarni beradi. Endi ideografik va stilistik sinonimlar terminini izohlashga o`tsak V. Vilyuman nuqtai nazariga tayanib shuni ta`kidlash mumkinki, ideografik sinonimlar stilistik jihatdan neytraldir: Excellent – splendid boshqa nuqtai nazardan qaraganda stunning-topping stilistik sinonimlar bilan solishtirganda ideografik sinonimlar har doim stilistik jihatdan bir xildir, stilistik sinonimlar turli xildir. Bu fikrga ko`ra ideografik juftligi excellent- splendid-stunning-toping bo`lib, ular stilistik jihatdan bir xil. Birinchilari stilistik neytral excellent splendid, ikkinchilari stilistik tuslangan, agarda bu so`zlarning bitta sinonimiki qatorida joylashtirsak excellent-splendid-stunning-toping unda bu sinonimlar stilistik sinonimlar bo`lib qoladi. Shunday qilib yuz, bet, chehra (face, visage, mug) so`zlarini stilistik sinonimlar qatoriga bashara, turq angor so`zlarini ideografik sinonimlar qatoriga kiradi. Nostilistik sinonimlar yo`q. Stilistik jihatidan bir xil (ideoyrafik) sinonimlar va har xil (stilistik) sinonimlar mavjud. Bunda stilistik sinonimlar umumiy ideografik potensiallikni qo`lga kiritadi. Shu bilan birga ular o`zlarining ideografik hususiyatini va ma`nonsini yo`qotmagan holda o`hshash distributiv sharoitlarda qo`llaniladi. Stilistik sinonimlarning ma`no birligi bilan tenglashtirilishi ularning bir distributiv sharoitlarda qo`llanilishidan kelib chiqadi. Bundan ular nutq predmetiga turli munosabatni ifoda etishadi. Stilistik sinonimlarning bu hususiyati ularni go`yoki ideografik huquqlarga tenglashtirishadi. Ularni ma`no jihatdan birlashtiradi. Bu fikrni isbotlash uchun quyidagi iborani keltiramiz “odam ovqatlanishga keldi”, bu yerda o`rtadagi so`z o`rnida fe`l bo`lishi mumkin edi. 39

Yemoq - bu so`zlarning yagona distributiv holatda qo`llanilishi ularning ideografik holatini aniqlaydi. Stilistik sinonimlarni nostilistik sinonimlar bilan taqqoslash unchalik to`g`ri emas, chunki hamma sinonimlar ham stilistikdir. Stilistik bir xil va stilistik har xil sinonimlarni taqqoslash degani esa ikki turdagi sinonimlar ham muhim va yetarli sinonimlik hususiyatlarga ega bo`lib, ular semantik umumiylik va qisman o`rin almashtirishdir. Shunday qilib ideografik sinonimlar semantik ma`noviy komponnentlari bilan farqlanadigan so`zlar bir stilistik holatga tegishli strength-force-power, look-watch glance, beautiful-handsome. Sinonimlarni bir element guruhidan boshqa so`zlardan bo`yoqdorligi bilan farqlash mumkin. A very lonely boy lost between them and awore at then that his mother had no interest in him, and that his father was a stranger. (Aldridge). Yolg`izgina bola ular orasida yo`qolib, o`n yoshlarda bo`lgani uchun uning onasi unga qiziqmasdi va uning otasi begona edi. I shall be alone as my secretary doesn`t come today. (Dickens). Kotibam bugun kelmasa men bugun yolg`iz bo`laman. Ikkala so`z ham bir-biridan farq qilayapti. Ammo lonely-yolg`iz umumiy ma`noda guruhda va tushkunlikda ajralib turgan bolani ko`rsatib kelyapti. Alone so`zi esa hech qanda yolg`iz bo`lmagan hafagarchilik ma`nosida kelyapti. L. V. Arnol`dning 25 nazariyasiga tayatib, bir sinonimlarni sintaktik va marfalogik va albatta ko`p e`tiborni ma`noga berib klassifikatsiya qilishimiz mumkin. 25 L . V . Arnol ’ d “Оконтекстульном Значении и семонтической структуре слова” Л. 1966 40

Misol uchun sintaktik analiz qilganimizda bore yolong`och so`zi insoning yolongoch holatini ifodalaydi va hol vazifasida keladi. We saw many children quite bore. - Biz ko`p bolalarni yolong`och ko`rdik. Nahed - yolong`och so`zi ham kesim ham aniqlovchi vazifasida keladi. Small nahed boys sat on the buffaloes (Y. Yreene). Ushbu gapda aniqlovchi vazifasida kelyapti. Marfalogik sinonimlarni uch turga bo`lib o`rganamiz. Ot-noun Sifat-adjactive Fe`l-verb Ot sinonimik qatoriga chance, opportunity, occasion sinonimlarni keltirishimiz mumkin. Ushbu sinonimlar ot so`z turkumiga mansub bo`lib, gapda turli xil sifatlik vazifalarni bajaradi. chance, opportunity, occasion - sinonimlar qulay fursat degan ma`noda bir xil qo`llanishi mumkin, ya`ni biri boshqasining o`rniga kelishi mumkin. Masalan: This is a good chance (opportunity) I gave him a chance to mend his ways. (Maygham) Men unga yo`lni to`g`rilab olishg imkoniyat beradi. George had had opportunities (Yalswovthy). Jorj imkoniyatlarga ega edi. It stil flored up on occasions (John Y) O`sha momentda u birdan yonib ketdi. Birinchi gapimizda gave a chance-predicative ya`ni kesim bo`lib kelgan. Chance esa predicative ya`ni kesimning tarkibiy qismidir. gave a chance - gapda egadan 41

keyin to`ldiruvchidan oldin ishlatilgan. O`zbek tilida ham imkoniyat berdim kesim fazifasida kelgan. Ikkinchi gapimizda yordamchi fe`l had-o`zining mustaqil leksik ma`nosini yo`qotmagan, ya`ni bor bo`lmoq, ega bo`lmoq ma`nosida kelgan. Shuning uchun gapda opportunities to`ldiruvchi vazifasida kelgan. Uchunchi gapimizda occasion-anonim so`zi mahsus moment yoki vaqtga sodir bo`lgan narsalarga nisbatan ko`pincha on predlogiga ergashib keladi va gap ohirida kesimdan keyin ishlatilib payt holi vazifasida kelgan. Demak chance, opportunity, occasion - ot so`z turkumidagi sinonimlari gapda kesim, ega, to`ldiruvchi, hol vazifalarida kelishi mumkin. Sifat sinonimlik qatoriga biz bad , ill , wicked , bad-poor so`zlarini misol qilib olishimiz mumkin. Bad , ill , wicked , evel so`zlarini qiyoslaganimizda to`g`ri emas, ya`shi emas kabi ma`nolarini beradi. Bad , ill - so`zlari bir-biriga o`hshash bo`lib, ill (bad) news (temper, reputation) ammo bad character - yomon harakter so`zi hurmat ma`nosini beradi. Working on a news paper one does not rearn the way to break bad news. (Yrune). We lost night received a piece of ill news at our club (Eliot). Wicked, evel - so`zlarini qiyoslaganimizda to`g`ri emas, yovuz, kuchli yovuzlik, yomonlik ma`nolarini beradi. He could so the little wicked eyes. (nemingway). I knew her to have been evil and vicious and rotten I did note hate her any more. (Du Mourier). Bad-poor so`zlari biror narsaning past sifatga ega ekanligini ifodalaganda ma`nosi bir-biriga to`gri keladi. Bad-poor quyidagi holatlarda bir xil vazifada qo`llanilishi mumkin. Masalan: a bad (poor) composition (dance, teacher, etc). 42

1. Pyle was apologizing to Phuong in bad French for having help her waiting. (S. Lewis “dods-wovth”). 2. He might be a poor lover. (F. Harris “Oscor Wiede”) Har ikkala gapda poor va bad so`zlari ot so`z turkumi oldidan ishlatilib aniqlovchi vazifasida keladi. Ammo poor va bad so`zlarining o`zining mustaqil ma`nolari bor. Bad - so`zi narsa buyumning yomon buzilgan, zararlangan holatga kelib qolganida shu narsaning sifatini ko`rsatish uchun qo`llaniladi va inson sog`lig`i uchun zararli, foydasiz bo`lgan narsalarni ham ko`rsatishi mumkin. Masalan: he pipeclay is bad for his longs (B. Show). Poor - kambag`al, becharahol kabi ma`nolarni anglatadi. A poor man, (family) poor peoply. Fe`l sinonimik qatoriga happen, occur, chance, transpire, befall so`zlarini keltirishimiz mumkin. Ushbu sinonimlar qatorga “happen” umumiy ma`noga ega bo`lgan so`z “happen” - neytral ma`noni kasb etib sinonim qatoridagi boshqa so`zlarga qaraganda ko`proq ishlatiladi. Masalan: He occident happened two weeks ago (Yrimmis “fairy tales”) Voqea ikki hafta oldin sodir bo`ldi. Happen - fu`l so`z turkumiga mansub bo`lib, ingliz tilida ham, o`z tilida ham kasb vazifasida keladi. Occer - ham happen gen neytral hisoblanishi mumkin. Agar gap sababga ko`ra shartlangan holatda bo`lsa yoki harakat oldidan rejalashtirilgan bo`lsa, unda occur ishlatiladi. Masalan: Storms often occur in thi part of the ocean in winter (Show “he affair”) 43

Chance - ba`zan to`satdan sodir bo`lgan holatlarda ishlatiladi. Masalan: He chanced to meet her in the street (Y. “he silver spoon”). U uni ko`chaga to`satdan uchratib qoldi. Transpire - bu so`z kamdan-kam holatlarda ishlatiladi. Masalan: I gave an honest account of what transpired (Lewis “Bobbitt”). Befallen - kitobiy adabiy so`z hisoblanadi. Deyarli doimo adabiy asarlar ishlatiladi. Masalan: And yet it must be tackled lest worse befall. (Yalsworthy “to let”). Sinonimlarning yana bir turdagi farqi buni predloglarda qo`llashda ko`rishimiz mumkin. Misol uchun: To answer a question - savolga javob bermoq To reply to question - savolga javob bermoq To respond to question - savolga javob bermoq Mrs Devidson gave him quich look though her pince but the didn`t answer his questions (John Cristiam). He replied to an individual with human (John Cristiam) She had failed to respond to his questions (Yronin). Predloglarni qo`llamaslik juda hato hisoblanadi. Bu narsa hatto mahalliy ingliz tilida gapiruvchilar uchun ham qo`llashni talab qiladi. Total sinonimiya (total synonymy) bu sinonimlar huruhi xohlagan konteksda bir- birini o`rnini o`zgarishsiz yoki emosiyali ma`nolarsiz almashtirishiz mumkin. Bu sinonimlarga aloqador bilimlarni biz mahsos tehnik atamalardan olib 44

ko`rsatishimiz mumkin. Misol uchun: lingvistik atamalar noun-ot va substantive- ot , fun ctional offix- qo` shimcha vazifasi , flection-qo`shimcha va hokazolar bir xil ma`noni bildiradi. Hullas narsa hodisalardagi o`ziga hoslikni to`laligicha ifodalash, unga munosabatni konkret ifodalash va shu kabi talab bilan so`zlarning tanlanishi, stilning ma`lum turiga moslanadi. 45

2.4. Ingliz tilidagi sinonimlarning o`zbek tilidagi tarjima tahlili . Tarjimaning vazifasi so`z va gapning ma`nosini bera bilishgina emas balki avtor uslubining ichki energiyasidan kelib chiqadigan eng nozik va nafis hususiyatlarini, chunonchi badiiy ohang harakat so`z va so`zlar tizmasining zamirida yashirinib yotgan samantik hodisani har bir avtorning o`ziga hos yumor yaratish hususiyatini uning so`z tanlash va so`z biriktirish borasidagi yangiligini badiiy asarni eng muhim hossasi bo`lgan. Obrazlilikni har bir tovush, nutq va vergulning badiiy funksiyasini bilib to`g`ri aks ettirishdan iborat. Ana shunday mayda va nozik til hususiyalarini tushunmay yoki bunga e`tibor qilmagan tarjimoning to`g`ri tarjima qilishi muhim emas. Masalan: o`lmoq ma`nosidagi dunyodan o`tdi, oyoq cho`zdi, abadiy uyquga ketdi, joni uzildi, joni chiqdi, jon berdi, halok bo`ldi, vafot etdi, bandalikni bajo qildi, omonatni topshirdi. Shu kabi ko`plab sinonim so`z va birikmalar har birini o`z o`rnida ishlatish ma`qul, basharti noo`rin qo`llanilsa, shunda qo`pol hato kelib chiqishi mumkin. Masalan. Vafot qildi deyish o`rniga “o`ldi” yoki ”asfalasofinga jo`nadi”, ”dunyodan jo`nadi (o`tdi) ” deyish o`rniga joni chiqdi deb bo`lmaydi. Har bir tarjimon o`ziga bir olam uslublari ham shunaqa L. I. Temafiv aytganidek, qancha yozuvchi bo`lsa shuncha uslub bor. Hech qachon bir xil uslubdagi adiblar bo`lmaydi. Har bir san`atkorning dunyo qarashi, voqealarni idrok etishi, kishilarga tabiat hodisalariga munosabati ham turlichadir. Bu esa ularning asarlarida o`z ifodasini topadi. Tarjima tarjimonlarning keng plandagi o`zining shaxsidir. Ho`sh shunday ekan biz tarjima tahlilida Lev Tolstoyning “Anna Korenina”ning faqat bir bobida qancha sinonim so`z ishtirok etganligi va adiblar o`z tarjimalarida bundan qanday foydalanganligini ko`rib chiqamiz. 46

Tekstning original nusxasidan “ Одна из целей поездки в Россию для Анны было свидания с сыном ” jumlasini olsak bu yerda o`zbek tiliga Mirzakalon Ismoiliy “Annaning rossiyaga qaytishdagi maqsadlaridan biri o`g`lini ko`rish edi” deb tarjima qiladi. “ цел `” maqsad so`zini ingliz olimlari turli sinonimlar bilan beradilar. Garnet qilgan tarjimasini ko`ramiz: One of Anna`s objects in coming back to Russia way to ses her son. Momdi tarjimasi: One of Anna`s reasons for returning to Russia had been to see her son. Tovnsen tarjimasi: One of Anna`s aims in returning to Russia had been to see her son. Veyner tarjimasi: One of Anna`s purposes in returning to Russia was to see her son. Doli tarjimasi: One of Anna`s desire on her return to Russia was to see her son. Ushbu holatlarda objects, reasons, aims, purpose, desire so`zlari ma`no jihatdan o`zaro sinonim hisoblanishadi. Lekin desire bilan reason so`zlari hech qachon sinonim bo`la olmasliklari mumkin, chunki desire - hohish, reason-sabab maqsad ma`nolarini bildiradi, lekin kontekstda aniq bir holat ifodalab kelishda bu so`zlar teng ishlatiladi. Umuman “Anna Korenina” novestining tarjimasi haqida shuni aytish kerakki, unda originaldagi ba`zi milliy hususiyatlar buzilgan ayrim so`zlar, jumla va iboralar noto`g`ri tarjima qilingan, ularga mos sinonim so`zlar topilmagan, jumlalarning stilistik jihatidan noto`g`ri tuzilgan. 47

Ingliz tilidagi sinonimlarni o`zbek tiliga tarjima qilganimizda qanday ma`no anglatishni va har ikkala tilda ham qanday vazifada kelganini misollarda ko`rib chiqamiz. Masalan: Expect, hope a wait - sinonim so`zlari ma`nolariga ko`ra turlichadir. Ulardan expect va hope – bir-birini o`rniga almashinib qo`llanishi mumkin. I expect so, I hope so (du mouriar). Bu sinonim so`zlar biror narsaning sodir bo`lishiga umid bog`laganda, kutganda ishlatiladi. Expect - biror kishini kelishi haqida o`ylamoq, orzu qilmoq, intiq bo`lib kutmoq ma`nolarini ifodalaydi. Hope - biror narsaning sodir bo`lishiga ishonmoq ma`nosida qo`llaniladi. Hope - yoqimli istak hohishlar bilan aloqador. Expect va hope turli xil sintaktik aloqalarga kirishadi. Expect - fe`li to`ldiruvchi ergash gaplarda to`ldiruvchi infinitiv konstruksiyasini bog`lash uchun hizmat qiladi va majhul nisbat ishlatilganda ega va infinitiv konstruksiyasini bog`laydi. Anna opens the door and hopes orders (show) I expect it`s a book by York harding. (G. Greene. “P. x. Y”) Sabina was expected to be deferential to woman Har ikkala gapda ham predigativ vazifasida kelgan, o`zbek tildiga tarjima qilganimizda ham kesim vazifasida kelgan. A wait va expect ba`zan bir xil vazifada qo`llanishi mumkin. Masalan: They expect danger. 48

They await danger. Bu sinonim so`zlar havfni oldindan kutmoq va havfga tayyor turmoq ma`nolarida ishlatiladi. Yana biz misolda sinonimlarni gapdagi vazifasi qanday o`rinda kelganini o`zbek tilidagi tarjimasi bilan analiz qilamiz. Masalan: note , loather , desert , abominate - nafratlanmoq, yoqtirmaslik, qarshi bo`lmoq ma`nolarini anglatadi. He hated the fellow (Z. Y. “He moon of pr”) U yigitchani yoqtirman . She had loathed him for years. (Z. Y. “He moon of pr. ty”) U yillar mobaynida u undan nafratlanadi . I quite detest the man. (J. Austen “Pridex prejutice”). Men bu odamga butunlay qarshiman . He Eguptians lived only on the fruits of the fruits of the earth, and abominated flesh eaters (J. Newton). Misrliklar faqatgina yerning mevalari bilan va go`sht yeyuvchilarni yoqtirmaydilar . Birinchi gapimizda hote-neytral so`z bo`lib kelgan. Har ikkala tilda ham o`zbek tilida ham, ingliz tilida ham kesim bo`lib kelgan, egadan keyin, to`ldiruvchidan oldin kelgan. Ikkinchi gapimizda loathed - sinonim so`zi stilistik jihatdan adabiy so`z ingliz tilida compound Pre-tive vazifasida kelgan, o`zbek tilida oddiy kesim vazifasida kelgan. 49

Uchinchi gapimizda detest - so`zi ingliz tilida ham, o`zbek tilida ham kesim vazifasida kelgan, ot so`z turkumiga mansub bo`lgan to`ldiruvchidan oldin kelgan. To`rtinchi gapimizda abominate - sinonim so`zi ingliz tilida ham, o`zbek tilida ham kesim bo`lib kelgan, ingliz tilida ot so`z turkumidan tashkil topgan to`ldiruvchidan oldin kelgan, o`zbek tiliga tarjima qilganimizda esa keyin kelgan. Bu so`z detestga qaraganda kuchliroq ma`noda ishlatiladi, ko`pincha adabiy asarlarda ishlatiladigan adabiy so`zlardir. 50

Xulosa. Ingliz tilidagi sinonimlarning o`zbek tilidagi tarjima taxliliga doir tadqiqotlarni xulosalaydigan bo`lsak, sinonim so`zlar shunchaki xashamdorlik emas, balki tilning chinakam boyligidir. Sinonimlar so`zning ma`noli shakllaridan biri bo`lib, alaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma`nosi bir xil bo`lgan qo`shimcha ma`no nozikligi, emotsion ma`nosi qo`llanishi kabi bir qator xususiyatlari bilan o`zaro farqlanadigan so`zlardir. Sinonim so`zlar xaqida so`z borar ekan, biz sinonimlarni tilshunoslikda asosan ideografik va stilistik turlarga bo`lamiz. Ideografik sinonimlar masalan: to understand-to realish, to expeet-to anticipate- tushunmoq, anglab yetmoq, kutmoq, oldindan ko`rmoq - bir xil ma`noni anglatadi va bir xil neytral stilistik turga tegishli bo`ladi. Stilistik sinonimlar ularni ba`zida emotsional ekspressiv deb ham atashadi. Stilistik sinonimlar stilistik xususiyatiga ko`ra turli hil ma`noni anglatadi. Masalan: to help - to aid - to assist yordamlashmoq ma`nosini anglatadi. Yuqoridagi ta`riflarga ko`ra, sinonimiya asosan semantik ko`rinish har qanday xolatda ham sinonimlarni belgilash stilistik me`zonlar, boshqa me`zonlar va birikadigan sof semantik me`zonlar asosida amalga oshiriladi. Sinonimlar doim kutilmagan birliklarni yoki logik ma`nolarni beradi, shuning uchun sinonimik takrorlash asarni stilistik jixatdan bezaydi. Ideografik sinonim tarjimon eng to`n xolatda til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag`alligi, rangsizligidan qochish uchun foydalanadi. Sinonimlar qator bir necha so`zdan iborat bo`lishidan qat`iy nazar unda bir so`z asosiy shu sinonimik qatorning harakterini belgilovchi so`z bo`ladi. Bu so`z dominanta deb yuritiladi. Sinonimlik qatorining chegarasini belgilashda shuningdek undagi har bir so`zning o`ziga xos xususiyatini ochishda shu qutordagi asosiy so`zni to`g`ri belgilash muhim rol o`ynaydi. Sinonimik qatorda ma`no xajmi 51

boshqalrnikiga nisbatan keng bo`lgan so`z asosiy so`z xisoblanadi. Sinonimik qatorning chegarasini belgilashda asosiy so`z xisobga olinadi, boshqa so`zlar bir- biriga qiyoslanmaydi, balki asosiy so`zga qiyoslanadi. Masalan: accomplish, attain, gain sinonimik qatorida achiwe so`zi asosiy so`z xisoblanadi. Biz sinonimlarni sintaktik va marfalogik va albatta ko`p e`tiborni ma`noga berib klassifikatsiya qilishimiz mumkin. Sintaktik analiz qilganimizda bare – yalong`och so`zi insonning yalong`och xolatini ifodalaydi va xol vazifasida keladi uning sinonimik qatori nahed - yalong`ach so`zi xam kesim va aniqlovchi vazifasida keladi. Misol uchun: the child lay bare (Galswarthy “to let”) Bola yalong`och yotibdi. I small naked boys sat on the tables. (Greene) Kichkina yalong`och bolalar stollar ustida o`tirgan edi. Ushbu gapda naked sinonim saniqlovchi vazifasida kelyapti. Sinonimlarni marfalogik jixatdan uch turga bo`lib o`rganamiz. Ot-noun. Sifat-adjactive. Fel-verb Ot sinonimik qatoriga Edge, border, rim, brim, brink, verb - sinonim so`zlarini keltirishimiz mumkin. Ular biror-bir narsaning chegarasini ifoda etdi. Masalan: I could see the edge of the road. (G.Galthworthy. ``Power of the glory``) . Men yo`l chegarasini ko`ra oldim. 52

Gapda “edge” to`ldiruvchi vazifasida kelgan. O`zbek tilida xam to`ldiruvchi vazifasida kelgan. Ularning ba`zilari bir-biri o`rnida ishlatilishi mumkin. Masalan: he edge (border) of a wood. He edge (border; rim) of a lake. Ushbu sinonimlar ma`no jixatdan bir-biriga yaqin bo`lsada, ammo ishlatilishi turlichadir. Edge biror narsaning so`nggi tugash tuqtasini bildiradi. Masalan: he set down on the edge of the table. (Galsworthy) U stolning chetiga o`tirdi. Border - mamlakat, davlat chegaralarini ko`rsatadi. Masalan: Chinese border - Xitoy chegaralari. Men yana sinonimlarga ``English synonyms their meanings and usage`` nomli sinonim kitopdan quyidagi misollarni ko`rsatib o`taman: Ot sinonimik qatorga quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin: Affair, business, concern, matter, thing – ish, xizmat, voqea, hodisa ma`nolarini anglatadi. ``It`s my business``, she thought, ``to feel as he does…`` (Galthworthy. P.G.) ``Bu mening ishim`` u o`yladi. I said nothing, it was not my affair. (Du. Maurier) Men hech narsa demadim, bu mening ishim emas edi. I am scared stiff but things are better than they might be. (Greene.) Men judayam qo`rqdim, lekin voqealar aslida yaxshiroq edi. Sifat sinonimik qatorga esa quyidagi misollarni keltirishim mumkin: 53

Alone, lonely, lone, solitary, forlorn – yolg`iz, yakka, bir o`zi ma`nolarini anglatadi. I think, if you don`t mind, I would rather be alone. (Greene) Agar qarshi bo`lmasang, yolg`iz qolganim ma`qul deb o`ylayman. A lone gull flew across the sky.(Du Maurier.) Yolg`iz chayka (qush turi) osmonda uchib yurardi. And they were kind with each other. For they all seemed lost, like lost, forlorn aborigines…(Lawrence) Ular bir-birlariga o`xshashardi. Ular uchun hammasi yo`qotilgandek tuyuldi, xuddi yolg`iz qolgan aborigenlardek. Fe`l sinonimlarga misol keltiradigan bo`lsak, ular quyidagilar: Begin, commence, start - boshlamoq ma`nosini anglatadi. Suddenly the poor devil in the middle, who has led the song, and shouted the loudest, stops and begins to cry. (B. Shaw.) To`satdan burchakdagi qo`shiqni boshqarayotgan iblis baland ovozda baqirar edi, to`xtadi va yig`lashni boshladi. Now that Brodie had commenced to eat it was permissible for the others to begin, although for them, of course, there was only a plain tea …(Cronin) Hozir Brodi yeyishni boshladi, albatta boshqalar uchun ham boshlash uchun ruxsat berildi, u yerda faqatgina oddiy choy bor edi . After a while she began dressing…(Caldwell) Birozdan so`ng u kiyinishni boshladi. 54

Qolgan sinonimlar ham xuddi shularga o`xshab ishlatiladi. Sifat sinonimik qatoriga wet, moist, humid, damp, dank sinonimik qatordagi so`zlarni keltirishimiz mumkin. Bu turkumdagi sinonimik qator gapda ko`pincha kesim va aniqlovchi vazifasida keladi. Masalan: His shirt was wet wish sweat. (M. Twain) Uning kuylagi terlaganidan xo`l bo`lgan edi . Ushbu gapda wet - predikativ vazifasida kelgan, o`zbek tiliga tarjima qilganimizda xam murakkab fe`l kesim vazifasida kelgan. Xullas sinonimlar – bu nominativ mazmun jixatdan mos tushadigan qo`llanish mazmuni xususiyatlari va turli qo`shimcha ma`nosi bilan bir-biridan farqlanadigan so`zlar. 55

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar . 1) V . G . Vilyuman “Английская синонимика”. Москва 1980. V . Arnold “Стилистика современного английского языка”. Москва 1980 2) Arnold I. V. “The English world”. M. 1973. 3) Galperin I. R. “Stylistics” – Moscow 1977. 4) Jesperson O. “growth and structure of the English language” L – 1930. 5) Ilish V. A. “The structure of modern English” M. 1965. 6) Grabb`s “English synonyms”. Lond 7) I. Gandelsman “English synonyms”. Moscow 1965 8) Y. I. Godlennik, e. V. Malishevskaya “English synonyms their meanings and usage”. Moskva 1965. 9) Baskakov, Sodiqov “Umumiy tilshunoslik”. O`qituvchi 56

Foydalanilgan badiiy adabiyotlar 1) “Pretty woman” 2004 New York J. Jance. 2) “A cold heart” 2004. New York. Jonathan Kellerman. 3) W. S. Maugham “The moon and sixpence” 4) J. Galsworthy “The man of property`` 5) M. Dodge “The silver Skates”. 6) G. Galsworthy “The white mokey”. 7) “Stories from Naunda” 2004. New York Philip Gaurevitch. 8) C. P. Snow “The Affair”. 9) Jennifer Crusie “Welcome to temptation”. 10) William Macereace Thackeray “Vanity Fair”. 11) Jane Austen “Sense and Sensibility”. 57

Qisqartma adabiyotlar. 1) ACC – Cronin A. S. The Cidatel – M. Higher School Publishing house, 1966. 2) AS – American Satire. Satirical short stories and Essays. – M: Progress Publishers, 1957. 3) AHG – Hugley A. Grome yellow. M: Progress Publishers, 1979. 4) CDA – Dickens Ch. American notu – M: Progress Publishers, 1950. 5) J.S.G. – Swift J. Guliver`s Travel – M: Higher School Publishing house, 1979. 6) J.G.L. – Galsworthy J. To let. – M: Progress Publishers, 1975. 7) J.A.P. Austen Jane. Pride and Prejudice. – M: Foreign languages. 8) J.G.M. - Galsworthy J. The mef of property. – M: Progress Publishers, 1976. 9) PAP – Abrahams P. “the Path of Thunder”. M: Foreign languages publishing house, 1971. 10) SMM – Maugham S.W. The moon and Sixpence. M: Progress Publishers, 1975. 58

Lug`atlar. 1) “A dictionary of modern English usage” – Oxford, 1951. 2) Webster`s “Dictionary of synonyms”. Merriam, 1951 3) Webster`s “New Dictionary of synonyms”. – USA, 1967. 4) Soule`s Dictionary “English synonyms” London, 1930. a. Gandelsman “English synonyms”. Moscow, 1963. 5) “The Oxford English Dictionary in 12 volumes”, Oxford, 1961. 59

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi (2)

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining lingvistik tahlili