Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi (2) - Английский язык - Дипломные работы

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi (2)

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

500.5 KB

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI INGLIZ TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI MUSURMONOVA YULDUZ OTAQUL qizining 5 1 20100- filologiya va tillarni (ingliz tili) ta`lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar : o’q. Omonova M.K. “Himoyaga tavsiya etildi” Xorijiy tillar fakulteti dekani _______ dots. A.Aliqulov “_____”____________ 201 5 yil

Qarshi shahri, 201 5 yil MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………..3 I BOB. Hozirgi zamon ingliz tilida so’z turkumlari klassifikatsiyasining asosiy prinsiplari. 1.1. So’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot……………………...9 1.2. Bog’lovchilar haqida umumiy ma’lumot .…………………….26 1.3. Bog’lovchilarning gapdagi vazifasiga ko’ra turlari………….…28 II BOB. Bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahlili. 2.1. Negativ sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar......................43 2.2. Kauzal va nisbiy sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar.....................45 2.3. Lokativ va temporal sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar......46 Xulosa .................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................... 2

KIRISH Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol ablodni tarbiya lashda davlat siyosatining o’rnini va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan ”Bilimli va intellektual barkamol avlodni tayyorlash – mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov so’zlagan nutqlarida ta’kidlaganlaridek, ”...oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz ham, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o’rin egallashi ham, bularning barcha-barchasi, avvalombor, yangi avlod, unib-o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyaga yetishiga bog’liqdir” 1 . Barkamol avlod tarbiyasi, intellektual salohiyatini yuksaltirish vazifasi so’zsiz, ilmu-fan taraqqiyoti bilan bog’liqdir.Bu, albatta, gumanitar fanlarning ajralmas qismi bo’lgan tilshunoslikka ham oiddir. Mamlakatimizda keyingi yillarda xorijiy tillar, ayniqsa, ingliz tilining tizimi, muloqot qoidalarini ilmiy va amaliy tadqiq qilish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zotan, zamonaviy tilshunoslik uchun lisoniy hodisalarni sintetik yondashuv asosida, ularning ko’p jihatli xususiyatlarini tizimli ravishda, nutqiy muloqot sharoitida bevosita va bilvosita namoyon bo’lishini ta’minlovchi asosiy omillarini inobatga olgan holda tadqiq qilish amaliyoti keng o’rin egallamoqda. Til birliklarining bunday keng qamrovli o’rganilishi ularning tub mohiyatini batafsil aniqlash bilan bir qatorda, har bir hodisaning alohida jihatlari, tizimda tutgan o’ziga xos o’rnini belgilash imkonini beradi. 1 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012. 3

Mavzuning dolzarbligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi bog’lovchilarni sintaktik komponent sifatida gapdagi ishtirokiga ko’ra sintaktik- semantik analiz qilish. Chunki bog’lovchilarga oid har xil muammolar, asosan ularning gapdagi sintaktik-semantik funksiyalari turlichadir. O’zbek, rus va ingliz tilshunos olimlari bog’lovchilar haqida turli bir-biriga qarama-qarshi fikrlar bildirishgan. Ingliz tilini ikkinchi til sifatida o’rganuvchilar uchun yozish amaliyoti va gapirish ko’nikmalarini o’stirishda bog’lovchilarni to’g’ri qo’llay olishi ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligidir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Umumiy tilshunoslik nazariyasiga ko’ra har bir til o’z grammatik strukturasiga ko’ra sintetik va analitik bo’ladi. Biroq bu grammatik jihatlar hamma tillar uchun xos emas. Har bir tilning o’z grammatik xususiyatlari va vazifalari mavjud. Tilshunos olimlarning nuqtai nazarlariga ko’ra, so’z turkumlari va ularning gapdagi vazifalari turlichadir. So’z turkumlari bir biridan ma’no va funksiyalari bilan farq qiladi. Shu sababli mazkur bitiruv malakaviy ishda yordamchi so’z turkumi bo’lgan bog’lovchilarni hozirgi zamon ingliz tili gap strukturasida ishlatilishini ilmiy tadqiqot qilishni maqsad qilib qo’yilgan. Bitiruv malakaviy ishining o’rganilganlik darajasi. Hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilar bilan bog’liq muammolar ustida tilshunos olimlardan V. Il’ish, J. Bo’ronov, S. Frays, K.Kachalova va boshqa olimlarning ilmiy nazariy fikrlari o’rganildi. Hamda gaplar tuzilishida bog’lovchilarni amalda to’g’ri va o’rinli ishlatilishini ingliz va amerika olimlari N.Coe, R. Raykroft, M. Evangelidou, Dorothy E.Zemachning bog’lovchilar bilan bog’liq amaliy ishlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi. Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy- metodik va amaliy manbalarni o’rganish va tahlil qilish; hozirgi zamon ingliz tilida so’z turkumlari klassifikatsiyasining asosiy prinsiplari; s o’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot berish; bog’lovchilar haqida umumiy ma’lumot berish; bog’lovchilarning gapdagi vazifasiga ko’ra turlarini aniqlash; b og’lovchilarning sintaktik-semantik tahlili bitiruv malakaviy ishning vazifasi hisoblanadi. 4

Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti. Ushbu bitiruv malakaviy ishda amerika va ingliz yozuvchilaridan A.S. Kronining “The Citadel”, G. Parkerning “The Darkness of th e morning”, P.Abrahamsning “The Path of Thunder”, S. Moemning “The Moonland Sixpence” kabi asarlarida ishtirok etgan bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahlili ushbu bitiruv malakaviy ishining obyekti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot metodlari. Bitiruv malakaviy ishda an’anaviy, transformasion va qiyosiy-tipologik metodlardan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining metadologik asosi. O’zbekiston Respublikasi ”Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, ”Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi,” O’zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o’rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Xalq ta’limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I.A.Karimovning Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish haqidagi PQ-1875 sonli qarori va ta’lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. So’z turkumlarining mohiyati, turlariga oid tilshunos olimlarning nazariy fikrlari va qarashlari bayon etilgan. Bundan tashqari bog’lovchilar haqida va ularning strukturasiga ko’ra turlari haqida batafsil to’xtalib o’tilgan. Hozirgi zamon ingliz tilidagi so’z turkumlari va so’z turkumlari klassifikasiyalarining asosiy prinsiplari va xususan ingliz tili gap strukturasida bog’lovchilarning o’rni, qiyosiy-tipologik metod asosida o’zbek tilidagi qaysi bog’lovchilarga semantik jihatdan mos kelishi, bog’lovchilarning gap tuzilishidagidagi bajarayotgan sintaktik vazifalarini ilmiy va amaliy o’rganilganligidir. Bitiruv malakaviy ishining mazmuni va tuzilishi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining kirish qismida ishning dolzarbligi , maqsadi va vazifalari, ilmiyligi va amaliy ahamiyati bayon qilingan. BMIning I Bobida hozirgi zamon ingliz tilidagi so’z turkumlari va so’z turkumlari klassifikasiyalarining asosiy prinsiplari va bog’lovchilar haqida umumiy ma’lumot bayon etilgan. So’z turkumlarining mohiyati, turlarga oid tilshunos olimlarning nazariy fikrlari va 5

qarashlari bayon etilgan. Bundan tashqari bog’lovchilar haqida va ularning strukturasiga ko’ra turlari haqida batafsil to’xtalib o’tilgan. Hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilarning sintaktik bog’lanishlari haqida badiiy asarlardan olingan misollar oqrali ularning ingliz tili gap strukturasida sintaktik vazifalari ko’rib chiqilgan. II Bobda bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahliliga asosan ularning negative, lokativ, temporal, kauzal, relyativ kabi sintaktik-semantik belgilari bayon etilgan bo’lib, mazkur sintaktik-semantik belgilar lingvistik eksperiment metodlari orqali aniqlangan. Tadqiqot natijasida hosil qilingan fikrlar xulosada umumiylashtirilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi 55 betdan iborat. 6

I BOB. So’z turkumlari klassifikasiyalarining asosiy prinsiplari 1.1 So’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot Ma’lumki, til kishilik jamiyatida fikr almashish quroli sifatida xizmat qiladi. Kishilarga fikr almashish imkoniyatini yaratib berish uchun har bir til ma’lum miqdordagi grammatik vositalarga ega bo’lish kerak. Bunday jarayon grammatika yordamida, yani gap orqali amalga oshadi.Gap esa ma’no va grammatik jihatdan bir-biri bilan bog’liq bo’lgan so’zlardan tashkil topadi. Tilning grammatik qurilishi o’z kategoriyalari va birliklariga ega. Bular so’z formalari, so’z birikmalari va gaplardir. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. Morfologiyada so’z turkumlari, ularning kategorial va nokategorial formalari o’rganiladi.Sintaksis nutqning grammatik tuzilishi haqidagi ta’lim bo’lib, so’z birikmasi, gap va undan yirik bo’lgan birliklarni o’z ichiga oladi. Morfologiya grammatikaning bir qismi bo’lib, so’z turkumlari nazariyasi haqidagi ta’limdir. 1 So’zlarni so’z turkumlariga ajratish nazariyasining prinsiplari quyidagilar: 1) So’z turkumlarining kategorial belgilari; 2) So’zlarni turkumlarga ajratish prinsiplari; 3) Turli tillarda so’z turkumlari; So’z turkumlarining morfolgik belgisi deganda, so’zlarga xos bo’lgan grammatik kategoriyalar, mazkur so’zlarga xos forma yasovchi, so’z uzgartuvchi affiksal morfemalar tushuniladi. So’z turkumlarinig kategorial belgilari barcha so’z turkumlariga bir xil namoyon bo’lmaydi. So’z turkumlari nazariyasining ikkinchi prinsipi bo’lgan so’zlarni so’z turkumlariga ajratish prinsipiga asosan so’z turkumlari dastlab ikki katta gruppaga bo’linadi: mustaqil so’zlar va yordamchi so’zlar. Mustaqil so’zlar ma’lum tushuncha ifoda qilib, biror predmet, belgi, xarakat nomini ataydi, gapda biror gap bo’lagi bo’lib keladi. Yordamchi so’zlar tushuncha ifoda etmaydi, ular faqat 1 M.Irisqulov “Tilshunoslikka kirish”. Toshkent, 1999. 166- bet . 7

grammatik ma’no ifoda qiladi va gapda so’zlarning o’zaro munosabatini o’rnatishga xizmat qiladi. Bularning ba’zilari so’zlarning analitik formasini hosil qiladi. Demak, mustaqil va yordamchi so’zlarning asosiy farqi ularning funksional grammatikm belgilaridir. Yordamchi so’zlar funksional grammatik jihatdan morfemalarga yaqin turadi. Akademik V. Vinogradov mustaqil so’zlarning leksik-grammatik turlarigina so’z turkumlari deb, yordamchi so’zlarni nutq yuklamalari deb hisoblaydi. 1 Mustaqil so’zlar ichida so’z-nomlar, olmosh va undovlar farq qilinadi.So’z- nomlarning ma’nosidan predmet, voqea-hodisa, belgi, son,ish-xarakat nomlari ekanligi anglashilib turadi. Mustaqil so’zlar ichida olmoshlar boshqalardan bir qancha xususiyati bilan farq qiladi.Ular narsa va predmetlarni bevosita atamay, bilvosita anglatadi. Olmoshlarni odatda, faqat vazifalariga qarab olmosh turkumiga kiritishadi.Boshqa jihatlardan, ya’ni ma’no, gapdagi funksiyasi, grammatik formasi va boshqa so’zlar bilan aloqaga kirisha olishi nuqtai nazaridan olmoshlar bir- biridan jiddiy farq qilishlari mumkin. So’z-nomlarga sifat, son, ravishlar ham kiritiladi. Bular semantik, morfologik, sintaktik, so’z yasalish belgilariga ko’ra o’zaro farq qiladi. Yordamchi so’zlarga ko’makchi, predlog, yuklama, bog’lovchi va artikllar kiradi.Bulardan tashqari, modal va taqlid so’zlar ham ajratiladi.Odatda, mustaqil va yordamchi so’zlar nutqda ot va fe’llar uchun xizmat qiladi. So’z turkumlari nazariyasining uchinchi prinsipi turli tillarda so’z turkumlari masalasidir. Bu tarixiy-tipologik xarakterga ega. Turli tillarda so’z turkumlarining mavjudligi uning universal ekanligini ko’rsatadi.So’z turkumlarining miqdori, ularning belgilari tarixiy o’zgaruvchan bo’lib, turli sistemalardagi tillardagina emas, balki qarindosh tillarda ham turlichadir. Hozirgi zamon ingliz tilidagi so’z turkumlarining soni ham turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi:ba’zilari 10ta deb ko’rsatsa (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, predlog, bog’lovchi, artikl va yuklamalar), ba’zilari 14ta 1 Vinogradov V .”Избранные труды по общему языкознанию", М.1999 41-46 б. 8

deydilar: yuqoridagilarga qo’shimcha ravishda modal so’zlar, holat kategoriyasi,undovlar, javob so’zlar kiritiladi. So’z turkumlarining soni turli tillarda turlicha bo’lishiga qaramay, bir tildagi so’z turkumlarining miqdori bo’yicha ham olimlar orasida turlicha qarashlar mavjud. Bu haqda bitiruv malakaviy ishning quyidagi bo’limida so’z yuritiladi. So’z turkumlari muammosi ham umumiy lingvistika nazariyasi, ham alohida tillar analizida katta qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Hozirgi zamon ingliz tilida qaysi so’z turkumi muhim o’rinda turishi haqida bir necha umumiy masalalarni ko’rib chiqamiz. Yuqorida ko’rib chiqqilganidek, hozirgi zamon ingliz tilidagi so’z turkumlarining soni ham turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi:ba’zilari 10ta deb ko’rsatsa (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, predlog, bog’lovchi, artikl va yuklamalar), ba’zilari 14ta deydilar: yuqoridagilarga qo’shimcha ravishda modal so’zlar, holat kategoriyasi,undovlar, javob so’zlar kiritiladi. Biroq bu faqat birgina ingliz tiliga xos bo’lgan ta’rif. So’z turkumlarini tasniflash umumiy tilshunoslik fanining dolzarb muammolaridan bo’lib, eng ko’p munozaralarga sabab bo’lgan mavzudir. So’z turkumlari ham morfologik, ham sintaktik xususiyatlarga ega. So’z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi: 1) ma’no 2) shakl 3) funksiya 1 So’z turkumlari uch prinsipga, ya’ni o’z ma’nosiga, shakliga (kategoriyalariga), funksiyasiga ko’ra mustaqil so’z turkumlari va yordamchi so’z turkumlariga bo’linadi. Mustaqil so’zlarning aniq leksik ma’nosi bo’lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo’laklari bo’lib kelishi mumkin. Mustaqil so’zlarga fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so’z turkumlariga kiruvchi so’zlar kiradi. 1 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad , 1971. 27- bet . 9

Yordamchi so’zlar mustaqil so’zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so’zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi.Lekin ular gapda so’zning ma’nosini aniqlaydi. Ko’pchilik olimlar so’z turkumlarini morfologiyaning bir bo’lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so’z turkumlarini sintaksisga bog’lab o’rganmaslik xato bo’ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Akademik A.A.Shaxmatovning fikricha, so’z turkumlari sintaksisda o’rganilishi kerak 1 .Tilshunos olim B.Ilyish so’z turkumlari nazariyasini ba’zi sintaktik jihatlarini ham o’z ichiga olgan holda morfologiyaning asosiy qismi deb qaraydi 2 .Tilshunos olim E.M.Gordon so’z turkumlariga quyidagicha to’xtalib o’tadi 3 : “Har bir tildagi mavjud so’zlar ma’lum so’z turkumlariga mansub bo’lib, har bir so’z turkumi o’z xususiyatiga ega . Bundan tashqari birinchi bobda biz bog’lovchilar, ularning vazifasiga ko’ra turlarini o’rganib chiqdik va uning strukturasi haqida ham umumiy ma’lumot berib o’tdik.Bizga ma’lumki, bog’lovchilar gapda mustaqil funksiyani bajarmaydi va kategoriyalarga ham ega emas..Shu bois ingliz tilida bog’lovchilar yordamchi so’z turkumlari sirasiga kiradi. Bog’lovchilarning gapda ishlatilishini badiiy asarlardan olingan misolar orqali ko’rib chiqdik. Bog’lovchilarning ishlatilishi ba’zan ko’proq modallikni ifodalaydi, masalan moreover, however, nevertheless, besides kabilardek. Lekin bu modal so’zlarning bog’lovchilardan farqi shundaki, ular gapning bosh qismida, o’rtasida yoki oxirida ishlatilishi mumkin. Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra teng bog’lovchi va ergashtiruvchi bog’lovchilarga bo’linadi. Teng bog’lovchilar gapdagi grammatik jihatdan teng vazifaga ega bo’lgan gap bo’laklarini bog’lashga xizmat qiladi. So’z turkumi termini (rus, nemis, fransuz va boshqa tillarda ham shu nom bilan ataladi) juda mustahkam, hammaga ma’lum termin bo’lsada, bizning fikrimizcha bu juda to’g’ri emas. Masalan, fe’l boshqa so’zlardan faqat zamon kategoriyasi bor bo’lgani uchun farq qiladi. ”live” so’zining o’tgan zamon shakli 1 А.А.Шахматов ”Синтаксис русского языка” M ., 1941. 2 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad, 1971 3 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 10

faqat ”lived” bo’ladi degan javob bo’lishi muqarrar, lekin shu o’rinda ”city” yoki ”back” so’zining o’tgan zamon shakli nima bo’ladi deyish noo’rin, noto’g’ri savol bo’ladi. Chunki zamon kategoriyasi fe’lni boshqa so’zlardan ajratib turadigan asosiy xususiyatlaridan biridir. Ingliz tilidagi barcha so’zlar anglatgan leksik-grammatik ma’nosi, morfologik formasi va ozaro sintaktik aloqaga kirishishi hamda gapdagi vazifasiga ko’ra malum guruhlarga bo’linib, ular grammatikada so’z turkumlari deb yuritiladi. Ingliz tilidagi so’z turkumlarini turli olimlar turlicha talqin qiladilar. Masalan, Dioniskiy o’zidan avvalgi olimlarning fikriga tayanib, so’zlarni quyidagi sakkizta turkumga ajratadi 1 : 1.Ot 2.Olmosh.3.Fe’l 4.Predlog. 5.Sifatdosh.6.Ravish.7.Artikl. 8.Bog’lovchi. Tilshunos olimlar Dioniskiy va Diskolning kamchiliklarini ularning izdoshlari, ya’ni shogirdlari to’ldirishdi. Grammatik kategoriyalarni takomillashtirish yo’lida stiklar tomnidan quyidagi ishlar qilindi: 1.So’z turkumlari tushunchasiga aniqlik kiritildi. 2.Tilda ifodolovchi va ifodalanuvchi elementlar borligi ko’rsatildi. 3. Ot kategoriyasiga sredniy rod tushunchasi kiritildi. So’z turkumlari haqidagi muammo umumiy tilshunoslik nazariyasida va har bir til tahlilida eng ko’p munozarali muammolardan biridir. So’z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi: 1) so’zlarning leksik ma’nosi; 2) so’zlarning morfologik belgilari,ya’ni uning grammatik shakli; 3) so’zlarning gapdagi sintaktik funksiyasi; 2 1) So’zlarning leksik ma’nosi deganda biz ma’lum bir guruhga kiruvchi hamma so’zlarning umumiy ma’nosini va mohiyatini tushunamiz.Masalan, “Ot” so’z turkumiga to’xtaladigan bo’lsak, “ot” so’z turkumining so’z sifatidagi struktural ma’nosini tashkil etadi. Xuddi shunday fe’l so’z turkumining so’z sifatidagi ma’nosi ish harakatni bildiradi. 1 Bo’ronov J.B. “Ingliz tili va o’zbek tillari qiyosiy grammatikasi”. T., 1973 2 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad, 1971. 27-bet. 11

2) So’zlarning morfologik belgilari, ya’ni uning grammatik shakli deganda biror bir so’z turkumiga kiruvchi so’zlarning morfologik xarakteristikasi nazarda tutiladi.Shunday qilib “ot ” so’z turkumi son kategoriyasi (birlik, ko’plik ) bilan xarakterlansa, fe’l so’z turkumi zamon, mayl kabi kategoriyalar bilan xarakterlanadi. Predlog bog’lovchi kabi bir qator so’zlarning shakli o’zgarmasligi bilan xarakterlanadi. 3) So’zlarning gapdagi sintaktik funksiyasi deganda biz so’zning sintaktik xususiyatini tushunamiz, bu esa ikkiga bo’linadi: 1) uning boshqa so’zlar bilan birikishi 2) uning gapdagi vazifasi. Birinchisi frazalar (so’z birikmasi), ikkinchisi gap strukturasiga bog’liq. Masalan, 1) write letters yoki write quickly. 2) fe’lning gap strukturasidagi kesim vazifasi. Masalan, misol tariqasida fe’l so’z turkumiga oid so’zni olib qaraydigan bo’lsak, “fe’l” “ot” so’z turkumi bilan birikadi: “write letters”, “discuss questions” va shu bilan birga fe’l so’z turkumi ravish bilan ham birikadi: “write quickly”, “discuss seriously”. Fe’l so’z turkumining gapdagi sintaktik funksiyasi kesimdir. Demak, biz aniq ayta olamizki, yuqorida so’z prinsiplari to’g’ri tartibda qo’yilgan: ma’no (1), forma (2) va vazifa oxirgi. So’z turkumlari ham morfologik, ham sintaktik xususiyatlarga ega. 1. Ot (noun) yoki substantivning asosiy xususiyatlari quyidagilar: (1) Ma’no: predmet (thingness). Bu kabi otlar nafaqat chair yoki iron, balki beauty, peace, necessity, journey kabilarni narsa yoki ob’yekt sifatida namoyon etadi. (2) Forma. Otlar son kategoriyasiga ega, garchi ayrim otlar faqat birlik yoki ko’plik formalariga ega. Bundan tashqari ular kelishik kategoriyasiga ham egadir. 12

(3) Funksiya (vazifa): a) so’zlar birikib so’z birikmalarini tashkil etadi. Ot+sifat -large room, times immemorial; Ot+ot - iron bar, Ot+ot (qaratqich kelishigida) - father’s room, Ot+fe’l - children play, play games, Ot+ravish - the man there, the then president, Ot+predlog - house of rest, Ot+artikl -the room, a room. b) gapdagi vazifasi. Ot gapning egasi, kesimi, to’ldiruvchi, aniqlovchi yoki hol bo’lib kelishi mumkin. 2.Sifat. Sifatning asosiy xususiyatlari quyidagilar: (1) Ma’no. Belgi. (2) Forma.. Hozirgi zamon ingliz tilida ular o’zgarmaydilar. Ayrim sifatlar darajalarga ega ___long, longer, longest. (3) Funksiya. (a) sifat+ot - large room, times immemorial. Sifat+ravish - very large; Sifat + predlog + noun - free from danger; Sifat + fe’l- married young. (b) gapda sifat aniqlovchi - large room yoki kesim --- is large ni ifodalashi mumkin. 3. Olmosh. (1) olmoshlarni alohida so’z turkumiga ajratish biroz qiyinchilik tug’diradi. Aslida ayrim olmoshlariga ega (he, she), boshqalari esa sifat ga o’xshash xususiyatlariga ega (which). Bu esa ayrim olmoshlarni mustaqil so’z turkumi emas, balki ot va sifat o’rtasidagiso’z deb ifodalanishi kerak, deb fikrlashga undadi. Olmoshlarning ma’nosi o’laroq ular narsa yoki belgining nomini bildirmaydi, faqat ularni ko’rsatib qoladi. Masalan, it olmoshipredmetning nomini bildirmaydi. It’s--- egalik xususiyatini anglatadi. Whatolmoshiesa ham predmet, ham belgini anglatishi mumkin. 13

2) Formalariga ko’ra olmoshlar har xil turlarga bo’linadi. Ayrimlarison kategoriyasini olsa (this-these), boshqalari esa bo’lmaydi (somebody) . Kelishik kategoriyasi ham hamma olmoshga tegishli emas. (he-him, somebody- somebody’s---something). 3) a) Ayrim olmoshlar (vazifa): olmosh+fe’l he speaks, find him; olmosh + ot this room. b) gapda ayrim olmoshlar ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi vazifalarida keladi. 4. Son. Songa ta’rif berish ayrim qiyinchiliklarni tug’diradi. Sanoq sonlar (Cardinal) (one, two) tartib sonlar(Ordinal) (first, second) dan bir oz farq qiladi. (1) Ma’no. Sonlar son yoki bir necha joyni ifodalaydi. (2) Forma. Sonlar o’zgarmaydi. (3) Funksiya. (a) Birikmalar kabi tartib va sanoq sonlar quyidagilar bilan birikib keladi: son+ot (three rooms, third room) yoki ot+son (soldiers three,George the third); (b) Gapda son aniqlovchi three rooms, the third room; Ega, kesim, va to’ldiruvchini ifodalab keladi: three of them came in time, we are seven, I found only four. 5.Stativ so’zlar. Asleep, ablaze, afraid kabi stativ so’zlar sifat nomini beradi deyilsada, ular gapda aniqlovchi vazifasida kelmaydi, belgini ham ifodalamaydi. (1) Ma’no. Kishi yoki narsaning holatini ifodalaydi. (2) Stativ so’zlar o’zgarmaydilar. (3) Funksiya. (a) Stativ so’zlar bog’lovchi fe’l (link verb) bilan keladi. Ot + stativ man alive; Ravish + stativ fast asleep. (b) Gapda stativ so’zlar asosan kesim vazifasida keladi I found him asleep, He fell asleep. 14

To’ldiruvchi, aniqlovchi, hol a man asleep in his chair. 6. Fe’l. (1) Ma’no. Ish – harakatni bildiruvchi so’z turkumi. (2) Forma. Fe’l morfologik xususiyatlarga ega: zamon, mayl, nisbat, shaxs va son. (3) Funksiya. a) fe’l + ot children play, play games; ravish + fe’l writequickly; sifat + fe’l married young. b) gapda asosan kesim vazifasida keladi. 7. Ravish. (1) Ma’no. Ravishlarning ma’nosiga ko’ra ularni so’z turkumiga kiritish qiyin kechadi. Albatta ayrim ravishlar payt, o’rin-joyni ifodalaydi (yesterday, here), boshqalari esa belgini ifodalaydi (quickly), yana boshqalari daraja xususiyatiga ega (very). Demak, ular ”property of an action or of a property” harakat yokibelgi belgisini bildiradilar. (2) Forma. Ravishlar o’zgarmaydi, lekin ayrimlari darajalar kategoriyasiga ega (fast, faster, fastest) (3) Funksiya. (a) ravish + fe’l run quickly; Sifat + ravish very long; Ot + ravish the thenpresident; Birikma + ravish so out of things. (b) Gapda ravish hol yoki hol qismi, aniqlovchi bo’lib keladi from there. 8. Predloglar. Predloglar masalasi juda qizg’in tortishuvlarga sabab bo’ladi. Har ikkala ma’no va sintaktik funksiyalari qarama-raqshiliklar obyekti bo’lib kelmoqda. (1) Ma’no. Predloglarning ma’nosi ochiqdan ochiq narsa va phenomena o’rtasidagi bog’lanishga borib taqaladi. (2) Forma. Predloglar o’zgarmaydi. (3) Funksiya. 15

a) predloglar frazalarga bog’lanib, ot, sifat, son, stativ so’zlar, fe’l va ravish bilan birikib keladi. b) gapda predloglar o’zi mustaqil ma’no anglatmaydi. Ular faqat to’ldiruvchi, hol, kesim yoki aniqlovchibilan birikib keladi. Ular kamdan-kam hollarda ega vazifasida keladi . Masalan: There were about a hundred people in the hall. 9. Bog’lovchilar.Bog’lovchilar ham predloglar kabi muammolarga ega bo’lib, lekin ular ko’p e’tiborga molik emas. (1) Ma’no. Bog’lovchilar narsa va phenomena o’rtasidagi bog’lanishlarni ifodalaydi. (2) Forma. Bog’lovchilar o’zgarmaydi. (3) Funksiya. a) Ular har xil ikki so’zni, frazalarni yokigapning ergashgan qismlarinibog’lab keladi. b) Gapda ular hech qanday bo’laklarni ifodalamaydi. Ular uyushib kelgan so’zlarni yoki gap bo’laklarini bir-biriga bog’lab keladilar. Yana shuni ta’kidlab o’tish joizki, bog’lovchilar predloglar kabi so’zlarni bog’lab keladilar an old man and his son, an old man with his son. Predlog va bog’lovchilar bir xil talaffuzga va ma’noga ega bo’lishlari mumkin ( before introducing a noun and before introducing a subordinate clause; the same about after ). Ular o’rtasidagi farqni aniqlash ancha murakkab bo’lganligi uchun ularni bir so’z turkumiga kiritish ham mumkin. Biroq ular sintaktik funksiyalari o’laroq bir-birlaridan farq qiladilar (before, aftee, since). 10. Yuklamalar. Yuklamalarga only, solely, exclusively, even (even oldpeople came), just (just turn the handle) kabi so’zlar kiradi. (1) Ma’no. Yuklamalrning ma’nosini aniqlash juda qiyin. Ular taxminan egalik belgilarga ega. (2) Forma. Yuklamalar o’zgarmaydi. (3) Funksiya. a) Yuklamalar amalda har bir so’z turkumi bilan birikadilar.:only three, for advanced students only. 16

b) Yuklamalar gapda bo’lak bo’lib kelmaydi. Ular gapda so’z yoki birikmaning tashkil qiladigan qismi bo’lib keladilar. 11. Modal so’zlar: as perhaps, possibly, certainly. (1) Ma’no. Modal so’zlar harakat va reallikni o’zaro bog’laydi. (2) Forma. Modal so’zlar o’zgarmaydi. (3) Funksiya. Modal so’zlar kirish so’zlar bo’lib xizmat qiladilar: he will arrive soon, possibly to night. b) Gapda yakka holda butun bir gapni ifodalashi mumkin: Possibly. 12. His-hayajon so’zlar(Interjection). (1) Ma’no. Ular his - hayajonni ifodalaydi: ah, alas. Ayrimlari shovqinni ifodalaydi: Bang. (2) Forma. His-hayajon so’zlar o’zgarmaydi. (3) Funksiya.Bu so’zlar o’zlari butun bir gapni ifodalashi mumkin. Alas. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan klassifikatsiya natijasiga ko’ra, so’zlarni ”ot”, ”sifat” kabi so’z turkumlariga kirita olmaymiz. Chunki so’zlar 19 ta guruhlarga bo’linadilar 1 . Ularni ”mustaqil” va ”yordamchi” so’z turkumlariga bo’lmadik. Ayrim grammatist olimlar fikriga ko’ra, ularni ikki grammatik kategoriyaga bo’lish mumkin: ayrim so’zlar narsa, harakat nomlarini bildirishsa, boshqalari esa shu so’zlarni bir-biriga biriktirib bog’lab keluvchi so’zlar kategoriyasidir. The letter is on the table. The letter is in the table. Bu gaplarda ikki predmet nomi ya’ni, table va letter so’zlari predloglar yordamida birikib kelayapti. Masalan: The match was postponed because it was raining. Bu gapda because bog’lovchisi ikki harakat nomini bog’lash orqali ularni biriktirib kelayapti. 1 S.S.Fries “The Structure of English”, M., 1961 17

Ko’pchilik olimlar so’z turkumlarini morfologiyaning bir bo’lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so’z turkumlarini sintaksisga bog’lab o’rganmaslik xato bo’ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Akademik A.A.Shaxmatovning fikricha, so’z turkumlari sintaksisda o’rganilishi kerak 1 .Tilshunos olim B.Ilyish so’z turkumlari nazariyasini ba’zi sintaktik jihatlarini ham o’z ichiga olgan holda morfologiyaning asosiy qismi deb qaraydi 2 .Tilshunos olim E.M.Gordon so’z turkumlariga quyidagicha to’xtalib o’tadi 3 : “Har bir tildagi mavjud so’zlar ma’lum so’z turkumlariga mansub bo’lib, har bir so’z turkumi o’z xususiyatiga ega . So’z turkumlari bir-biridan ma’nosi, formasi va gapdagi funksiyasiga ko’ra farq qiladi”. Butun dunyo tillarida so’z turkumlarining o’rni beqiyosdir. Barcha tillarda so’zlar turkumlarga ajratib o’rganiladi. J.Bo’ronov, M.Bo’ronova, 4 M.Toshboyevalar tomonidan yozilgan ”Ingliz tili grammatikasi”da so’z turkumlari 14 da deb ko’rsatiladi: 1.Ot (Noun) 2.Sifat (The Adjective) 3.Olmosh (The Pronoun) 4.Son (The Numeral) 5. Fe’l (the Verb) 6.Ravish (The Adverb) 7.Holat kategoriyasi (The category of State) 8.Modal so’zlar (The Modal words). 9. Predlog (The Preposition) 10. Yuklama (The Particle) 11.Bog’lovchi (The Conjunction ) 12. Undov so’zlar (The Interjection) 13.Artikl (The Article) 1 А.А.Шахматов ”Синтаксис русского языка” M ., 1941. 2 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad, 1971 3 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 4 Bo’ronov J.B., M.Bo’ronova, M.Toshboyaev. “Ingliz tili Grammatikasi” T.1978, 5-bet. 18

14. Javob so’zlar (The Response Words) 5 M.A.Ganshina esa so’z turkumlarini 13 ta deb ko’rsatadi.Ular quyidagilar: 1.Ot 2.Sifat 3.Olmosh 4.Son 5. Fe’l 6.Ravish 7. Predlog 8. Bog’lovchi 9. Artikl 10. Yuklama 11. Modal so’zlar 12.Tasdiq va inkoq gaplar 13. Undov so’zlar V.L.Kaushanskayaning “A Grammar of English language” asarida so’z turkumlari quyidagilarga ajratiladi: 1.Ot 2.Sifat 3.Olmosh 4.Son 5. Fe’l 6.Ravish 7.Holat kategoriyasi 8.Modal so’zlar 9. Undov so’zlar Yordamchi so’z turkumlari: 10. Predlog 11.Bog’lovchi 5 Ganshina M.A. va Voselevskaya, “English Grammar”, Higher School Publish House, M.,1964. 19

12. Yuklama 13. Artikl Tilshunos olimlar K.N.Kachalova, E.E.Izrailevich 1 lar so’zlarni quyidagi belgilariga ko’ra so’z turkumlariga ajratishadi: 1) ma’nosiga ko’ra 2) gapdagi vazifasiga ko’ra 3) so’z yasash formasiga ko’ra 4) so’z o’zgarish formasiga ko’ra Ingliz tilida so’z yasalish formasi va so’z o’zgarishi bir so’z turkumini boshqa so’z turkumidan ajratishda unchalik ahamiyat kasb etmaydi.Tilshunos olim K.N.Kachalova 2 so’z turkumlarini quyidagi so’z turkumlariga ajratadi: 1) ot 2) sifat 3) son 4) olmosh 5) fe’l 6) ravish 7) predlog 8) bog’lovchi 9) undalma K.N.Kachalova ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravishni ularning gapdagi predmetni , belgin, ish-harakatni va gapda ma’lum bir sintaktik funksiyani bajarganligi uchun mustaqil so’z turkumlariga ajratadi. Predlog, bog’lovchi va artiklni yordamchi so’z turkumlariga ajratadi. Undalmani Kachalova mustaqil so’z turkumiga ham, yordamchi so’z turkumiga ham kiritmaydi, chunki ular gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi. 1 К.Н.Качалова, E . E .Израилевич “ Практическая грамматика английского языка” M ., 1996. 2 20

Bundan tashqari tilshunos olim E.M.Gordon 1 so’zlarni 3 asosiy guruhga bo’ladi:1) mustaqil so’zlar 2) yordamchi so’zlar 3) mustaqil elementlar. Mustaqil so’zlarning aniq leksik ma’nosi bo’lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo’laklari bo’lib kelishi mumkin. Mustaqil so’zlarga fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so’z turkumlsriga kiruvchi so’zlar kiradi. Yordamchi so’zlar mustaqil so’zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so’zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi.Lekin ular gapda so’zning ma’nosini aniqlaydi.Masalan, “the” yoki “a” artikllarini olib qaraydigan bo’lsak A table the table stol stol (noma’lum) (ma’lum) Ingliz tilida artikl, yuklama, predlog va bog’lovchilar yordamchi so’z turkumlariga kiradi. Mustaqil elementlar turli ma’nolari bilan xarakterlanadi. Mustaqil elementlar gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi. Masalan, He certainly knows all about it. U albatta buni biladi. Mustaqil elementlar ba’zan bittta gapni taskil qilishi ham mumkin. Masalan, Yes. No. Alas. Mustaqil elementlarga E.M.Gordon 2 quyidagilarni kiritadi: 1.Modal so’zlar (Modal words) 2.His-hayajon so’zlar (Exclamatory words) 3.Tasdiq va inkor so’zlar. Har bir konkret tilda mavjud so’zlar ma’lum guruhlarga bo’lingan bo’lib, ular so’z turkumlari deyiladi. Hozirgi zamon ingliz va o’zbek tillaridagi so’z turkumlari klassifikatsiyasi so’zlarning quyidagi xususiyatlariga kora, ya’ni a) leksik va leksik-grammatik ma’nolariga ko’ra; 1 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 2 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 21

b) morfologik formalarning ma;lum bir guruhlarga kiruvchi so’zlar uchun umumiyligiga ko’ra; c) so’zlarning gapdagi roliga ko’ra aniqlanadi. So’zlarni guruhlarga bo’lishda ularning ham leksik, ham grammatik formalari hisobga olinganligi uchun so’z turkumlari so’zlarning leksik grammatik razryadlari ham deyiladi.Masalan, ot turkumiga kiruvchi so’zlarning hammasi predmet nomini bildirib keladi. Ammo shuni qayd etish kerakki, hamma oylarning predmet bo’lishi shart emas. Ayrim so’zlar predmetni bildirmasada, baribir predmet o’rnida ishlatiladi. Masalan, ingliz tilidagi love-sevgi, joy-quvonch o’zbek tilidagi do’stlik, baxt va hakozalardir.Har bir so’z turkumiga mansub so’zlarning oziga xos morfologik formalari bo’lib, u formalar morfologik paradikmalarni tashkil qiladi. Masalan ingliz tilidagi otga qo’shilgan –s qoshimchasi son kategoriyasini, fe’ldagi –ed qo’shimchasiesa zamon kategoriyasini anglatadi. Bundan tashqari, har bir so’z turkumiga kiruvchi so’zlar gapda ma’lum bir sintaktik vazifani ham bajarib keladi.Masalan, ot asosan ega, to’ldiruvchi, kesimning predikativqismi vazifasida, sifat aniqlovchi, kesimning predikativ qismi fazifasida, fe’l asosan gapning kesimi, ravish hol vazifasida keladi. Ikki va undan ortiq so’z turkumi gapda bir xil vazifani bajarib kelishi mumkin.bu hozirgi ingliz tilidagi ot va fe’lda ayniqsa yaqqol ifodalanadi. Hozirgi ingliz tili morfologik ko’rsatkichga boy ema. Shuning uchun ham bir so’z turkumining formasi o’zining boshlang’ich formasi yoki o’z paradigmasining dastlabki formasida kelganida ikkinchi so’z turkumidan farq qilmasligi mumkin. Masalan: water, telephone, mistake so’zlari bir vaqtning o’zida ham ot, ham fe’l vazifasida keladi. So’z turkumlarining bir qismi yuqorida ko’rsatib o’tilgan har uchala xususiyatga ham ega bo’lishi, ayrimlari esa leksik ma’no va morfologik formaga ega bo’lsada, gapda mustaqil gap sifatida ishlatilmasligi mumkin. Shu munosabat bilan so’z turkumlari ikki qismga bo’linadi: 1. Mustaqil so’z turkumlari 2. Yordamchi so’z turkumlari. 22

Mustaqil so’z turkumlariga kiruvchi so’zlar leksik nuqtai nazardan mustaqil ma’noni ifodalab, boshqa so’zlar yordamisiz ham predmetlarni atab, miqdorini, belgisini qay darajada bajarilishini so’zlovchining o’z nutqi mazmuniga bo’lgan aloqasini ko’rsatadi. Mustaqil so’z turkumlari grammatik tomondan ma’lum grammatik kategoriyalar bilan bog’liq bo’lgan paradikmatik formalariga ega bo’lib, gapda ma’lum bir vazifani bajarib kelishi mumkin. Yordamchi so’z turkumlariga gapda mustaqil maxsus ma’no anglatmay, mustaqil so’zlarni bir-biri bilan grammatik aloqaga kiritib, ular o’rtasidagi semantik, sintaktik munosabatni ko’rsatuvchi gap bo’lagi vazifasida qo’llanilmaydigan so’z turkumlariga kiradi. Yordamchi so’z turkumlariga gap tarkibida urg’u tushmaydi.Ingliz tilida tordamchi sozlarga asosan predloglar va bog’lovchilar, o’zbek tilida esa ko’makchi va bog’lovchilar kiradi. Ot, sifat, olmoshlarning bir qismi ayrim ravishlar va fe’llar o’rganuvchi so’z turkumlariniqolganlari esa, o’zgarmaydigan so’z turkumlarini tashkil qiladi. So’z turkumlari anglatgan leksik grammatik ma’nolari morfologik formasi yoki ma’lum paradigma yasashi, boshqa so’zlar bilan birika olishi, gapdagi vazifasi, ma’lum suffikslar vositasida yasalishi yoki derivatsion kontrastiga ko’ra guruhlarga ajratiladi. 1. Leksik grammatik ma’no deganda ma’lum so’z turkumiga kiritilgan har bir so’zning ham alohida ifodalagan konkret nominativ ma’nosi, ham umumlashgan grammatik ma’nosi tushuniladi.bookpopular, government, peace kabi so’zlarning har biri alohida lug’aviy ma’noni anglatadi.Shu bilan birga ularning hammasi uchun umumiy bo’lgan predmetlik ma’nosi mabjud. Ko’rsatilgan har ikkala ma’no so’z turkumlarining asosiy me’zonlaridan biri hisoblanadi. 2. Morfologik forma. So’zlarning kategorial paradigmatik formalari bo’lib, grammatik ma’noni ifodalash uchun ishlatiladi. Hozirgi ingliz tilida morfologik yoki kengroq qilib aytganda grammatik forma yo sintetik, yo analitik tarzda ifodalanishi mumkin: a) sintetik forma so’z shaklini yasovchi grammatik formalarini qo’shish yoki ichkifleksiya vositasida yasaladi. Masalan: 23

He works, U ishlaydi. He worked. U ishladi. He knows many languages. U ko’p tillarni biladi. Yuqoridagi gaplarda grammatik forma siffiksatsiya yordamida yasalgan, chunki grammatik formalar hisoblanuvchi –s(shaxs, son va zamon qo’shimchalari), -ed (o’tgan zamon formasini yasovchi qoshimcha), -(e)s (ko’plik son qo’shimchasi) so’z negiziga to’g’ridan to’g’ri agglyutinatsiya usulida qo’shilyapti. Ichki fleksiya so’zlarning o’zagidagi unlilarni o’zgartirish vositasida so’z formalari yoki grammatik kategoriyalar yasashdir. Masalan, I wrote a letter to my friend. (Men do’stimga xat yozdim). My sister has very beautiful teeth. (Singlimning tishlari juda chiroyli) gaplarida wrote (yozdim) fe’lining ichki fleksiya (ablaut) vositasida yasalgan. Hozirgi inglliz tilida ichki fleksiya juda keng qo’llanmasada, hamon o’z ifodasini yo’qotgani yo’q.Sintetik formalar qatorini ma’lum o’rinni turli so’z turkumlari uchun xos bo’lgan suppletiv formalar deb yuritiluvchi maxsus Grammatik formalar egallaydi. Suppletivizm ma’lum grammatik kategoriyani turli o’zaklardan yasalgan formalar vositasida ifoda etilishidir. Masalan, I – we (men - biz) He, she, it – they (u - ular) Good – better – best (yaxshi-yaxshiroq – eng yaxshi) “To go “ fe’lining shakllari: To go – went – gone - (ketmoq - ketdi) b) Analitik forma ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro qo’shilishi vositasida yasalib, ulardan biri o’z leksik ma’nosini to’la saqlab qoladi. Qolganlari esa, faqat Grammatik ma’nolarni anglatish uchungina ishlatiladi. Har bir analitik formada ham leksik, ham Grammatik formalar mavjud bolib, leksik element grammatik ma’no bilan qisman bog’liq bo’ladi. Masalan, perfekt kategoriyasini ifodalovchi analitik formada to have ko’makchi fe’li grammatik kategoriyani ifodalasa, asosiy fe’l leksik ma’noni va qisman grammatik ma’noni ifodalaydi. 3.Boshqa so’zlar bilan birikish deganda har bir so’z turkumining bir va ikki tomonlama ya’ni yo ong, yo chap tomondagi so’zlar bilan birika olish 24

imkoniyati tushuniladi. 4.So’zlarning gapdagi roli so’z turkumlarining o’ziga xos xususiyatini aniqlashdagi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ayrim so’z turkumlari gapda gap bo’lagi vazofasida kelsa, ayrimlari bu vazifani bajara olmaydi.Shunga binoan, so’z turkumlari mustaqil so’z turkumlari (National parts of speech) va yordamchi so’z turkumlari (Structural parts of spech) bo’linadi.Ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe’l, holat kategoriyasi va boshqalar mustaqil so’z turkumlari, predlog, bog’lovchi, artikl, ko’makchi va boshqalar yordamchi so’z turkumlari hisoblanadi. 5.Derevatsion konkret so’z turkumlarining ma’lum so’z yasovchi affikslar bilan birga ishlatilishiga bog’liq. Ma’lumki, yangi so’z yasalganda faqat yangi leksik birlik yasabgina qolmay, bir vaqtning o’zida yangi so’z turkumi ham yasaladi. Predlog (the Preposion) U.H.Hoshimovning ”Ingliz tili grammatikasining normativ kursi ” asarida mustaqil ma’no anglatmay, ”ot” va olmosh va boshqa so’z turkumlarining ma’nolarini to’ldirib, ularning bir-birlariga, shuningdek ma’lum hodisaga ega bo’lgan munosabatini bildiruvchi yordamchi so’z turkumlari predloglar deyiladi 1 . 1 Hoshimov U.H., “Ingliz tili g rammatikasi” T., 1968 25

1.2 Bog’lovchilar haqida umumiy tushuncha Hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilar yordamchi so’z turkumlariga kirsada, lekin gap strukturasida katta orin tutadi. bog’lovchilar bu yordamchi so’z turkumi bo’lib, gap bo’laklarini yoki qo’shma gapning qismlarini bog’lash uchun xizmat qiladi. bog’lovchilar gap bolaklari va qo’shma gapning sodda gapning teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni grammatik gunsabatni ko’rsatadi. Gap bo’laklari va gaplar orasidagi grammatik munosabat bog’lovchilar yordamida ifodalansa ham, bog’lovchilarning o’zi bu so’zlarning grammatik formasiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir ko’rsatmaydi., ular bilan birlashmaydi. Bog’lovchilar tuzilishi jihatidan quyidagi gruppalarga bo’linadi: a) sodda bog’lovchilar (Simple Conjunctions): and, but, as, or, nor, after, till, that, so, for, hence, yet, since, when, if, lest, while, whether. b) yasama bog’lovchilar (Derivative Conjunctions): untill, unless, supposing, seeing, provided, because, once, directly, before, consequently. c) qo’shma bog’lovchilar (Compound Conjunctions): however, wherever, although, whereas, nevertheless, therefore, d) murakkab bog’lovchilar (Composite Conjunctions): as well as, both ... and, either… or, neither … nor, whether … or, as … as, as … so, so … as, so … that, rather ... than, such … as, in order … that, even though, even if, not so … as, no sooner … than, not only … but, the … the, no matter …, who (when), such … that, but that, or else. Yuqorida, bog’lovchilarga berilgan ta’rifga ko’ra, birinchi navbatda predlog bilan bog’lovchilar o’rtasidagi farqni anglay olishimiz lozim 1 . Ayrim olimlar esa, bog’lovchilar faqatgina so’zlarni (yoki gap bo’laklarini) bir-biriga bog’laydi , va bog’lovchilar faqat gap strukturasining ma’no anglatishga yordam beradi, 1 B.A.Ilysh, The Structure of Modern English“ p.157 26

bog’lovchining o’zi hech qanday ma’noga ega emas, degan fikrni ilgari surishadi. Bu fikrga qarama qarshi rus tilshunosi B.A.Ilysh shunday misollar keltiradi: He came because it was late. He came though it was late. Bu gaplardagi because va though bog’lovchilari ikki ekstralingvistik hodisalar o’rtasidagi aniq har xil manodagi bog’liqlikni yaqqol ko’rsatib beradi: his coming and its being late. Bu gaplardagi kauzal (sabab) bog’lanish tilning tashqi tomonidan mavjud va shu bilan birga ikkinchi gapda konsessiv (to’siqsizlik) bog’lanish ifoda etiladi. Demak, keltirilgan ikkala misolning grammatik strukturasida hech qanday farq yo’q: farqlanish esa bu misollarning ma’nosida, ya’ni bog’lovchilarning ma’nosidadir. Qiyidagi misollarda ham bu kabi farqni kuzatish mumkin: We will come to see you before he comes back, va We will come to see you after he comes back. Bu misollardan ko’rinib turibdiki, har bir bog’lovchi o’z ma’nosiga ega, shu bilan birga ayrim bog’lanishni ifoda etadi, yoki ikki ikstralingvistik hodisalar o’rtasida paydo bo’ladi. Shunday qilib, bog’lovchi va predlog o’rtasidagi farqni aniqlaymiz. Predloglar haqida so’z yuritganimizda, ko’p hollarda ular ozidan oldin keladigan sozma’nosiga ta’sir korsatadilar: misol uchun, “depend” fe’li faqatgina “on” yoki “upon”, “characteristic” sifat so’zi “of” predlogi bilan kelganda to’liq bir ma’noga ega bo’la oladi, xolos.Bu misollar ko’rinib turibdiki, predloglar yakka holda hech qanday ma’no anglatmaydi. bog’lovchilarning gapda ishlatilishidan ma’nosi saqlanib qoladi va mustaqil bo’ladi. Bog’lovchilarning sintaktik funksiyalarini aniqlashda biz so’z birikmalaridagi va gapdagi o’rni va ma’nolarini aniqlab olishimiz kerak. So’z va so’z birikmalarda bog’lovchilar so’z va frazani bog’laydi.Bular teng bog’lovchilar bo’lishi mumkin, kamdan kam hollarda biriktiruv bog’lovchilar bo’lishi mumkin. Gapda esa bog’lovchilar ikki gap bo’laklarini birlashtiradi. Bog’lovchilar ba’zida bog’lovchilik vazifasida ekas, balki istak-xohishni anglatuvchi so’zlarni ifoda etishi mumkin. Masalan: 27

-If only she play the question loud enough to reach the ears of this Paul Steitler. (Buechner)-Qaniydi, u bu savolni shunday baralla ayta olsaydi toki bu Pol Steytler quloqlariga yetib borsa. Bu misoldan ko’rinib turibdiki, if bog’lovchil emas, -di yuklamasini ham ifoda etadi. 1.3 . Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra teng bog’lovchi va ergashtiruvchi bog’lovchilarga bo’linadi. Teng bog’lovchilar (Coordinating Conjunction) o’z navbatida quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi: a) Biriktiruvci bog’lovchilar (Copulative Conjunctions): and, as well as, both … and, not only … but, neither … nor, the … the . She dances very hard and you’ll be the fresher. (HEH24) U so’r raqsga tushadi va sen undan zavq olasan. You must ask Edmund and Lilian they’ll be back in half an hour. (ASS79). Siz Edmund va liliannad ularning yarim soatdan keyin qaytish-qaytmasliklarini so’rashingiz kerak. You are neither a friend nor a servant. (PAP56) Siz na sodiq do’stsiz, na ishonchli yordamchi. b) Ayiruvchi bog’lovchilar (Disjunctive Conjunction): or, either … or, or else. She ought to marry an American or a Portuguese. (HEH32) U yo Amerikalikka, yo Prtugaliyalikka turmushga chiqishikerak. Does I mean that they ‘ve been left well off, or that they wish to be under no obligations? (SMM80) Demoqchimanki, ular tinchgina chiqib ketishdimi, yo o’z burchlarini bajarishmoqchi emasmi? His companions had eithe r finished their tea or were indifferent to their privilege … .(PAP) Uning sheriklari yo choylarini bemalol ichib tugatishdi, yo o’zlari shunchalik haddan ziyod beparvo va loqayd. I can’t make head or tail of this, said DrLivesay. (WWD56) 28

Men buning boshi-oxirini topa olmayman, dedi Livesey. I had either fallen asleep or was on the point of doing so when a heavy man sat down with rather a clash close by (SMM108). c) Zidlovchi bog’lovchi (Adversative Conjunction): but, still, yet, while, where as, as yet. The girl spoke to Ralph smiling, while she still help up the terrier. (HEH) Qizcha terierga yordamlasha turib, Ralf bilan jilmaygancha gaplashdi. Once I stepped out myself into the road, but he immediately called me back … . (ACS45). Men bir kuni endigina yo’lga tushgandim, ortimdan kimdir chaqirib qoldi. I could hear nothing but a low gabbling. (SMM58) Men hech narsanieshitmadim, lekin nimanidir yulib olgandek bo’ldi. I am in the most magnificient hearth and spirits, eating like a bull, sleeping like a tree, yet I shall not enjoy a moment till I hear my old tarpaulins tramping round the capstan. (MAB74) d) Sabab yoki natijani ifodalovchi bog’lovchilar (Causal and Resultative Conjunctions): for, so, hence. He appeal seemed to produce some affect for two of the fellows began to look and there among the lumber. (MAB108) So a big pigeon pie was brought in and put on a side table, and I made a heartly supper, for I was as hunger as a hawk. (SMM69) Shunday qilib kaptar somsa olib kirshdi va stol ustisa qo’yishdi, men itdek ochligim sababli uni paqqos tushirdim. Hence there were still faither men on board (ACS57) Qayiqda hamon ishonchlikishilar bor edi. So he kept talking as a ran, neither expecting nor receiving any answer. (SMM89) 2.Ergashtiruvchi bog’lovchilar (Subordinating Conjunctions). Ergashtiruvchi bog’lovchilar ko’pincha ega, kesim, aniqlovchi va hol ergash gaplarni bosh gapga bog’lashga xizmat qiladi. Bundan tashqari ular har xil konstruksiyalarni ham o’zaro bog’lashi mumkin. 29

Ergashtiruvchi bog’lovchilar ega, kesim va ob’ektiv konstruksiyalarni bog’lab keluvchi that, if, whether kabi bog’lovchilarga bo’linadi: It was the crew that troubled me (MAB114). Meni tashvishga solgan narsa ekipaj edi. He showed me in a moment that they were just the sort of fresh water swabs we had to fear in an adventure of impotance. I know of my own knowledge t hat he was a banker account which has never been overdrawn. (FSS68) Whether he was there then is still enigma. (MAB108) Uning u yerda bor-yo’qligi hanuz noma’lum. Our attitude simple is that facts are facts. (HEH134) Bizningbikrimiz ham shu, axir ma’lumot bu ma’lumotda. I wonder if he has it (LWF233) Unda buning borligidan hayratdaman. Adverbial (hol) konstruksiyalarni bog’lab keluvchi bog’lovchilar quyidagi gruppalarga bo’linadi: a) joyni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunctions of place): where, wherever . In the meantime, we could never make out where he got the drink. (MAB132) Biz shu kungacha uning qayerdan ichib kelayotganligini bila olmadik. His skin, wherever it was exposed, was burnt by the cun, even his lips were black. (LWF120) Portlash bo’lgan joyda uning terisi kuygan, hatto lablari ham qorayib ketgan edi. Wherever a man is, say I, a man can do for himself.(ACS142) Yigit kishi qayerda bo’lmasin, o’zini uddalay olishi kerak. b) vaqtni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunction of Time): after, since, when, before, untill, till, as long as, while, as soon as, once now that, not long. When we came on desk the men had begun alredy to take out powder … (MAB66). Biz stol yoniga kelganimizda kishilar allaqachon kukunlarni olib bo’lishgan edi. 30

I’m fifty, mark you: once you back from this cruise, I set up gentleman in earnest. (LWF108) When he was twelve years old I myself was in love with him. (MAB255) Men uni yoqtirib qolganimda u o’n ikki yoshda edi. The girl spoke to Ralph smiling, while she still held up the terrior. (LWF136) Qiz terriorga yordamlasha turib Ralf bilan jilmaysancha suhbatlashdi. Rosier lingered a moment till Pancy came in right on the aim of her cavalry (PAP104). Rozer kavalyer yetib kelgunicha bir oz muddat kutib qoldi. c) maqsadni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunction of Purpose): that, so that, in order that, lest, for fear that. Bu bog’lovchilardan keyin ko’proq may, might, shall, should modal fe’llari ishlatiladi. He had found her a boy as an apprentice also, so that she should not want help while I was gone. (ACS233) U uning o’g’lining ham shogirdlikka tushganini bilgach, men yo’q vaqtimda unga yordamlashib turishni xohlamadi. He started early lest he should miss the train. (PAP108) U poyezddan qolib ketmaslik uchun ertachiroq yo’lga chiqdi. Wounds sometimes must be opened in order that they may be healed.(ACS244) Yaralar tuzalishi uchun ba’zan ularniochib ko’rish kerak. d) natija bog’lovchilari (Conjunctions of Result): that, so … that. He is so weak that he can hardly move (MAB130) U zo’rg’a yuradigan darajada darmonsiz edi. e) To’siqsizlikni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunctions of concession): though, although, even if, even though, no matter. He knew the passage like the palm of his hand, and though, the man in the chains got everywhere more water than was down in the chart, John never hesitated once. (R.Steverson) For just then, although the sun still an hour or two to run all the echoes of the island awoke and bellowed to the thunder of a cannon. (ACS202) 31

I’ll go there even if it rains(MAB47). Yomg’ir yog’ishiga qaramasdan men ketaman. f) Sababni bildiruvchi bog’lovchilar (Conjunctions of Cause): as, because, since, seeing that (for). Since you are two busy we’ll leave you alone. (LWF225) Siz juda bandligingiz tufayli xalaqit bermasdan, sizni yolg’iz qoldiramiz. All was drawing a low and aloft, everyone was in the browest spirits because we were now so near and of the first part of our adventure. (EHH68) As I do so, I could hear hails coming going between the old buccaneer and his comrades, and this sound of danger lent me wings. (ACS48) g) chog’ishtiruv yoki qiyoslovchi bog’lovchilar (Conjunctions of Comparison): We take the risk, but we are not so ignorant as you believe us. (R.Stevenson). You are young, but you’re as smart as paint. (MAB260) Siz yoshsiz, lekin rassomlar bo’yog’idek o’tkirsiz. He gazed fixed at nothing in particular as if he were thinking of something. (CDS150). U nimanidir o’ylab xayol surgancha atrofga ma’nosiz tikilib qoldi. h) shartni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunctions of Condition): if, unless, suppose, supposing, on condition that, provided, providing. If I die like a dog, I’ll die in my booty. (MHH65) I’ll come unless it is hot. (R.Stevenson) Agar havo issiq bo’lmasa men kelaman. I cannot go out unless you return my umbrella (MAB68). Mening soyabonimni qaytarmaguningcha men tashqariga chiqa olmayman. You will not go to the park unless you finish all your lessons (MAB59). Barcha darslaringni bajarib bo’lmaguningcha parka bormaysan. Teng bog’lovchilar gapdagi grammatik jihatdan teng vazifaga ega bo’lgan gap bo’laklarini bog’lashga xizmat qiladi: a) ikki va undan ortiq bir vazifadagi so’zlarni bog’laydi: 32

He moved steadily, looking neither left nor right, neither slackening nor hastening his footsteps. (PAP110) U na o’ngga, na chapga qaramasdan, na ikkilanish va na shoshilmasdan shaxdam qadam tashladi. b) ikki va undan ortiq bir so’zlarning bir predlog bilan ishlatilishida: These visions come out of things and events and books of yesterday and lost week . (LWF122) b) bir bog’lovchi fe’l bilan predikativlarni bog’lashda: It lightened, too, for three whole hours: each flash being very bright, and blue, and long. (CDS155) Fonarlar butun uch soat mobaynida yorqin va moviy nur taratib, uzoq yonib turishdi. But this, was not the end nor the decision. (LWF120) Bu na yakun edi, na qaror. c) bir modal yoki yordamchi fe’l bilan bog’laydi: You must take it or leave it.(ACS 24) Siz uni yo olishingiz kerak, yo qoldirishingiz. I had hoped and planed otherwise. (LWF177) Men umid qildim va har holda reja ham tuzib qo’ydim. d) ikki va undan ortiq yordamchi so’zlarni bog’laydi: He had business everywhere, bolting in and out of all the cottages. (CDS114) Uningishlarijuda ko’p edi, barcha kotejlarning ham ichida, ham tashqarisida. e) ikki va undan ortiq so’z birikmalarni bog’lab kelad: There was the blue sky and the bright morning sun and a cool breeze. (PAP283) Osmon moviy, tong beg’ubor va salqin shamol ohista esib turardi. f) ikki va undan ortiq uyushgan ergash gaplarni bog’laydi: He smiled because the air was clean and fresh and because he had hugged the vague memory of home. (PAP156) Havo tiniq va musaffo edi va u o’z uyiga oid shirin va olis xotiralarni esladi. g) ikki va undan ortiq qo’shma gaplarni bog’laydi: 33

I’m sorry, Celia, but I must go. (PAP204). Selia, kechirasan, men ketishim kerak. h) gapda bir xil vazifaga ega bo’lgan har xil sifatga ega bo’lgan elementlarni ham bog’laydi: A dirtier or more wretched place he had never seen. (CDS240) U chang va qirilgan joylarni hech qachon ko’rmagan. i) so’z birikmalari va ergash gaplarni bog’lab keladi: The point of view of Philosofy is the supremace of matter and that the world exists outside of us and independently of us. (MAM270) Filosoflarning fikricha, dunyo hamma narsadan yuqori turadi tlaqo mustaqil va erkinmiz. Biriktiruv bog’lovchilar ikki o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lgan so’zlar, so’zlar gruppasini va butun gaplardagi o’zaro semantic jihatini bog’lab keladi: There are times when either a gerund or a particle is correct grammatically, although the two have slightly different meanings. (R.W.Pence) The resolution was no sooner formed than put into practice. (ACS266) Qaror joriy qilinishdan ancha oldin chiqarilmagandi. We not only saw but heard it. (ACS37) Biz uni nafaqat ko’rdik ,atto eshittik ham. Ayrim holatlarda bog’lovchilar mustaqil gap bo’laklari oldidan ishlatilishi mumkin, ya’ni uning mantiqiy ma’nosini ifoda etadi. Bog’lovchilarning bunday ishlatilishini faqat badiiy asarlarda uchratish mumkin. It was all amusing for Dartie himself was in capital form, and talked freely. (PAP218) Uning o’zini bunday tutishi va erkin suhbatlashishi Dortiga qiziq tuyuldi. She was forty-three. But her body was almost as slim as ever and she moved with all the old swift agility. (ACS201) U qirq to’rtyoshda edi. Lekin jussasi kichkina bo’lib, epchil keksalarcha harakat qildi. 34

Bog’lovchilarning bunday ishlatilishi ko’proq modallikni ifodalaydi, masalan moreover, however, nevertheless, besides kabilardek. Lekin bu modal so’zlarning bog’lovchilardan farqi shundaki, ular gapning bosh qismida, o’rtasida yoki oxirida ishlatilishi mumkin. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari misollar yordamida, quyidagicha tasniflandi: teng bog’lovchi va ergashtiruvchi bog’lovchilar,teng bog’lovchilar (Coordinating Conjunction) o’z navbatida quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi: biriktiruvci bog’lovchilar (Copulative Conjunctions), ayiruvchi bog’lovchilar (Disjunctive Conjunction), zidlovchi bog’lovchi (Adversative Conjunction), sabab yoki natijani ifodalovchi bog’lovchilar (Causal and Resultative Conjunctins), ergashtiruvchi bog’lovchilar (Subordinating Conjunctions), adverbial (hol) konstruksiyalarni bog’lab keluvchi bog’lovchilar, vaqtni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunction of Time) , natija bog’lovchilari (Conjunctions of Result), , to’siqsizlikni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunctions of concession), sababni bildiruvchi bog’lovchilar (Conjunctions of Cause), chog’ishtiruv yoki qiyoslovchi bog’lovchilar (Conjunctions of Comparison) va boshqalar. Ushbu bog’lovchilarning hozirgi zamon ingliz tili gap tuzilishida bajargan sintaktik vazifalarini badiiy asarlardan keltirilgan misollar yordamida aniqlash maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, grammatikada yadroviy predikativ bog’lanish gap strukturasini tashkil qiladigan va asl ma’nosini yoritib beradigan bosh bo’laklarning bir-birini taqozo etadigan komponentlardan tashkil topadi ya’ni gapning asosi bo’lgan ega va kesimdir..Quyida berilgan misollarda buning isbotini ko’rishimiz mumkin: Neither my father nor I could remember this happening (SWWC68). Na otam, na men bu voqeani eslay olmadik. Bu gapda my father ... I could remember komponentlari yadroviy predikativ bog’lanishni tashkil etadi., nither .. nor biriktiruvchi (Copulative) bog’lovchilari tobe komponentni tashkil etib, gap mazmuniga inkor ma’noni beradi. 35

Bu gapda biriktiruvchi (Copulative) bog’lovchi neither .. nor gapning ega va kesimga inkor ma’nosini beradi. Bu gap strukturasida bu bog’lovchilar gapning asosiy komponenti bilan bog’liq. Buni isbotlashda tushirib qoldirish metodidan foydalanib ko’ramiz: 1. ... My father ... could remember this happening (WWD76) Bu metoddan ko’rinib turibdiki, gap strukturasidagi inkorlik ma’nosini yo’qotayapti. Demak, bu yerda biz gapdagi inkorlikni saqlash uchun neither … nor bog’lovchisini o’z joyida qoldirishimiz o’rinli va u egaga inkorlik ma’nosini beradi. Gapda bosh bo’lak eganing tarkibiy va ma’noviy qismini tashkil etadi. Quyida berilgan badiiy asarlardan olingan misollar yadroviy predikativ (eganing tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi) bog’lanishga misol bo’la oladi: 2. Both Gary and Marty need to be at work by eight (MGAN7) Garri va Marti ikkalasi soat sakkizgacha ishda bo’lishi kerak. 3. Soon Abdulla of the Land began to object to this (MAN) Tez orada shoh Abdulla bunga qarshilik ko’rsata boshladi. 4. The sound system is so great it’s almost like earphones (SWWK56) Tovush sistemasi shunchalik ajoyibki, u deyarli quloqlik(naushnik)larga o’xshaydi. Bu misolda so natija bog’lovchisi ot-kesimning tarkibida ishlatilgan.Yana shu kabi misollarni keltirib o’tamiz. 5. Whatever Dad is as a person is not there (. Otasi kim bo’lsa ham lekin inson sifatida shu tobda u yerda emas. 6. Soon as Dad knows he isn’t supposed to eat, he gets ravenously hungry. Tez orada otasi u hech narsa yemaganligini bildi, u juda ham och qoldi. 8. Dad sits and looks at them as if they are strange (SWWC115) Ota ularga qarab o’tardi va ularga huddi begonalarga qaragandek qaradi. 9. The ass was not so pleased. (SWWC21). Xo’tikka bu hech yoqmadi. 10. Neither Cat no Bluey said anything. (SWWC93) Na Ket na Blu bir og’iz gap ayta olmadi. 36

11. Whatever you think best (SWWC83). Nimaiki o’ylagan bo’lsangiz bu eng to’g’ri. 12.So the kid had a Rolex (SWWC102) Shunday qilib bola roleksga ega bo’ldi. Bundan tashqari bog’lovchilar noyadroviy predikativ bog’lanishni gap strukturasida tashkil qilishini misollar orqali o’rganib chiqamiz. Bizga ma’lumki, noyadroviy predikativ bog’lanish ega va kesim ifodalagan komponentlarga o’xshasada, lekin aynan o’zini ifodalamaydi. Gapimiz isbotini yoritib berishda gapning bosh bo’laklariga o’xshagan bir-birini taqozo etadigan komponentlardan tashkil topadi.Quyida berilgan misollarda buning isbotini ko’rishimiz mumkin. Bog’lovchilarning bu gapda biriktiruvchi (Copulative) bog’lovchi noyadroviy component him-not only being sad; him – but crying birga gap strukturasida ishlatilgan. Buni transformatsion usuldan foydalanib, isbotlab ko’ramiz. …him not only being sad but crying ---- He was not only sad but was listens. Transformatsion usuli shuni ko’rsatadiki, gap strukturasida him – not only being sad; him – but crying ega va kesim o’rtasidagi bog’lanishga o’xshasada, lekin aynan o’zi emas.Bog’lovchilar esa bu yerda gap ma’nosiga kuchaytirish effektini beradi,ya’niyadroviypredikativkomponentlar kabi, noydroviy predikativ komponentlar oldidan ma’no jihatdan tobe komponentlarga ega bo’lishlari mumkin. 1. I saw him not only being sad but crying in the corner (WWD68) Men uning nafaqat xafa holda, balki burchakda yug’lab o’tirganini ko’rdim. 2. At least that’s my decision as whether decision is (PAP124) Nima bo’lsa ham, bu mening qarorim, agar qaror shunaqa bo’ladigan bo’lsa.. 3. I told her to rush as fast and far as possible . Men unga imkon qadar shoshilish kerakligini aytdim 4. I have never seen anybody work so hard and get so much packed into so short time (SWWC28). 37

Men biror kishining shunchalik qattiq ishlaganini va qisqa vaqt ichida shuncha ko’p joylaganini ko’rmaganman. 5. She wants you to stay here until he comes (SWWC69) U seni u kelgunicha shu yerda bo’lib turishingni xohlaydi. 6. Martin never saw him crying so far (SWWC135) Martin uning shu paytgacha yig’laganini ko’rgani yo’q. 7. Sharp waited until all sounds had ceased.(OHSS 294) Sharp hamma ovozlar tingunicha kutib turdi. Bog’lovchilarning subordinativ bog’lanishini ham gap strukturasida tashkil qilishini misollar orqali o’rganib chiqamiz. Bizga ma’lumki, subordinativ bog’lanish ega va kesim ifodalagan komponentlarga ergashib keladi, va gapning asl ma’nosini to’ldirib keladi. Gapimiz isbotini yoritib berishda gapning bosh bo’laklariga ergashib kelgan bir-birini taqozo etmaydigan komponentlardan tashkil topgan misollar keltiramiz.Quyida berilgan misollarda buning isbotini ko’rishimiz mumkin. Masalan, 2) He’s listening as a dog. (SMI 85) U itoatkorlik bilan tingladi. 3) I never knew such people that bruised so easily.(CSS19) Men hech qachon o’zgalarga bunchalik ozor beradigan kishilarni ko’rmaganman. Yuqorida berilgan I never knew such people that bruised so easily misolidan foydalanib, unda subordinativ bog’lanish borligini isbotlaymiz. Bu gapda such bog’lovchisi ot bilan birikib kelsada, fe’lga ya’ni kesimga tobedir. Chunki bu yerda tushurib qoldirish usuldan foydalanganimizda I + never knew … people gapning grammatik ma’nosi o’zgarmaydi. Demak, such bog’lovchisi bir tomonlama yo’naltirilgan subordinativ bog’langan. 4) I tell her Dad’s been operated on, so I have to stay longer. (WWD58) Men unga otasi operatsiya qilinganini aytaman, shuning uchun bir oz ko’proq ushlanib qolaman. 38

5) He gazed fixedly at nothing in particular as if he were thinking of something (EHFA 18) U go’yo bir narsani qattiq o’ylayotgandek, atrofga bema’no tikilib qoldi. 6) I’ll come unless it is hot (RKK 105) Havo issiq bo’lmasa kelaman. 7) The girl spoke to Ralph smiling, while she still held up the terrier (HGSS279) Qiz teryerni tutgancha Ralfga kulib gapirardi. 8) I will do as much as I can. (WSSC20) Men qo’limdan kelgancha ko’proq qilaman. 9) Don’t leave your room until your hear from him.(SWWC43) Undan biron xabar kelmagunicha xonadan chiqma. 10) Come to your room, so that I may tell you the secret privately (MGAN34) Xonangga kel, shunda men senga sirni o’zingga aytaman. Ingliz tili gap tuzilishida bog’lovchilarning koordinativ bog’lanishini ham misollar yordamida tahlil qilishdan avval koordinativ bog’lanish nima ekanligini aniqlab olish zarur. Demak, gap strukturasidagi uyushiq bo’laklarni ifodalagan komponentlardan tashkil topadi. Isbot tariqasida yana misollarga murojaat etiladi. Yoritib berishda quyida berilgan misollarni keltiriladi. Grammatik nuqtai nazardan ma’lumki, koordinativ bog’lanishni asosan teng bog’lovchilar ishtirok etgan gaplar strukturasida ko’rishimiz mumkin. 1. Under the sofa and chairs and behind in the footspace …he found old fragments of toys (MAB78) Divan va stullar tagidan , poyafzallar turadigan javon ortidan eski o’yinchoqlar qismlarini topib oldi. 2. I hated and feared these women (WWD108) Men unday ayollarni yomon ko’raman va hatto qo’rqaman. 3. Next day I plow into both Ethridge and Santana(GKL134). Keyingi kun men ham Etridga ham Santanaka o’tdim. 4. I’ve put both night tables and a chair on the side of the bed(MAB166) 39

Men krovat yoniga ham tungi stolni ham stulni qo’ydim. 5. You are neither a friend nor a servant.(MAB56) Siz na do’stsiz na yordamchi. 6. It’s either incredible cruelty or insensivity (OXD). Bu na haddan tashqari qo’pollik, na beparvolik. 7. He neither came to us nor came. (MAB150) U na biznikiga keldi, na qo’ng’iroq qildi. 8. I express my doubts about both Dad’s treatment and the diagnosis. Men Dedning munosabati va tashhisi haqida o’z shubha-gumonlarimni tasvirlab bermoqchiman. Bog’lovchilarning ot bilan otni, fe’l bilan fe’lni, sifat bilan sifatni uyushib bog’lab kelishi asosan biriktiruvchi va ayiruvchi bog’lovchilarga xos.Bu birikishni biz koordinativ bog’lanishga kiritishimiz mumkin. Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, bog’lovchilar bilan kelgan komponentlar bo’lib kelgan: under the sofa and chairs, hated and feard, both night table and chair. Yuniksion modelda ko’rib chiqamiz. Bitiruv malakaviy ishning ushbu ikkinchi bobida bog’lovchilarning gap strukturasidagi sintaktik-semantik bog’lanishlarini o’rganib chiqildi va ilmiy metodik jihatdan tahlil qilndi. Bog’lovchilar sintaktik -semantik bog’lanishda bir qancha, ya’ni, yadroviy, noyadroviy, subordinativ va koordinativ bog’lanishlarni namoyon etishda gapning yadroviy komponenti emas, balki ularga tobe komponent sifatida ifodalanishini badiiy asarlardan olingan misolar orqali ko’rib chiqildi. Ikkinchi bob yuzasidan xulosa qilinadigan bo’lsa, bog’lovchilar yadroviy predikativ bog’lanishni gap strukturasida tashkil qila oladi, faqat bosh komponent sifatida emas, balki ularning tarkibiy qismi bo’lib ishtirok etadi va albatta gap mazmuniga ta’sir ko’rsatadi. Chunki asl ma’nosini yoritib beradigan bosh bo’laklarning bir-birini taqozo etadigan komponentlardan tashkil topsa-da, gapning ma’nosiga badiiy bezak berishda bog’lovchilarning o’rni juda katta. 40

Bundan tashqari bog’lovchilarning noyadroviy predikativ bog’lanishnidagi grammatik vazifasini ya’ni ma’noviy tashkil qilishini misollar orqali o’rganib chiqildi. Distributiv grammatika nazariyasi ularoq ma’lumki, noyadroviy predikativ bog’lanish ega va kesim ifodalagan komponentlarga o’xshasada, lekin aynan o’zini ifodalamaydi. Ingliz tilidagi barcha turdagi bog’lovchilarning subordinativ bog’lanishni gap strukturasida tashkil qilishini asliy misollar orqali ko’rildi va shunday xulosaga kelindi. Subordinativ bog’lanish ega va kesim ifodalagan komponentlarga ergashib keladi, va gapning asl ma’nosini to’ldirib kelishida bog’lovchilar ham tashkiliy rol o’ynaydi. Grammatikada bog’lovchilarning yana bir sintaktik bog’lanishda, aniqrog’i koordinativ bog’lanishda ham bog’lovchilarning gap strukturasidagi ishtirokini misollar keltirilib, isbotlandi. Gapda so’zlarning koordinativ grammatik bog’lanishi gapdagi bir so’z turkumida ifodalanishi uyushiq bo’laklarni tashkil etib, ularda ham bog’lovchilar orqali ifodalangan tarkibiy komponentlardan tashkil topadi. 41

II Bob. Bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahlili 2.1 Negativ sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar Ushbu bobda hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilar ishtirok etgan gaplarni sintaksem, ya’ni ular ishtirokidagi sintaktik-semantik ma’nolarni analiz qilamiz. Oldingi bobda biz bog’lovchilarni gapdagi vazifasiga ko’ra turlarini o’rganib chiqdik. Bu bobda professor A.M.Muhxin nazariyasiga asosan bog’lovchilar ishtirok etgan gaplardagi tobe komponentlarni sintaktik analiz qilishda badiiy asarlardan olingan misollar orqali o’rganib chiqamiz.. Sintaksemalar gap komponentlaridan farqli o’laroq birliklar, ya’ni invariantlar tildagi variant sistemasini tashkil etadilar. Ular o’z ma’nosiga ko’ra sintaktik-semantik belgilar hisoblanishad, oppozitsiyalar sistemasidagi bog’lanishlar asosidagi paradigmalarni tashkil etadilar. Paradigmatika (lot. ”paradigm” – example) - bir guruhga mansub elementlar, ma’nosini berib, ya’ni sintaktik - semantik o’xshashlik asosida bir guruhga birikadi. Professor A.M.Muxin 1 sintaksem analiz nazariyasiga ko’ra sintaksemalar asosiy 3 kategorial guruhga bo’linadi: 1.Substansial. 2. Kvalifikatsion. 3.Prosessual. Bog’lobchilarni gap strukturasida qaysi sintaksemaga ega ekanligini o’rganishda ularda asosiy komponentlarga tobe bo’lishiga qaramay, substansial, kvalifikatsion hamda prosessual kategorial guruhlar ostida umumlashganini ko’rishimiz mumkin: I.Substansional guruhga: a) olmosh - As he did so he watched the instrument before him(SWWC123) U shunday qilgani uchununing ko’z oldida asbobni ko’zdan kechirdi. - When I met you, you were wound pretty tight (MJAN19) Men seni uchratganimda sen haddan ziyod go’zal eding. 1 Muxin A . M . “Синтаксемный анализ и проблема уровней языка” Л., 1980. 43

-I don’t want him to see us untill it’s too late (SWWC48) Men uning bizni kech tbo’lmasdan ko’rishini xohlamayman b) ot: Both men and women got out of the car (EHH78) Ham erkaklar ham ayollar mashinadan tushishdi. As cat watched, one of the men stretched out on the floor (SWWC79) Mushuk ko’rganda, odamlardan biri polda cho’zilib yotardi. c) artikl: As the cab pulled up at the hotel, a crowd was gathered out front (SWWC132) Arava mehmonxona yoniga kelgach, odamlar tashqariga to’planishdi. II. Kvalifikatsion guruhga: a. sifat: The girl seems at least as perfectly normal as beautiful (MAB57) Qiz mukammal darajada kelishgan va go’zal edi. III. Prosessual guruhga: Dad sits and looks at them as if they were strangers. Ded o’tirgancha, xuddi begonalarga qaragandek, ularga qarab qoldi. Bog’lovchilarning kategorial belgisini qaysi nokategorial sintaktik-semantik belgi bilan moslashib kelishini ko’rib chiqamiz. Substansional negativ sintaksema: 1.Neither my father nor I could remember this happening (MAB88) Sodir bo’lgan voqeani na otam, na men eslay oldim. 2.You are neither a friend nor a servant (JKL90) Siz na dostsiz, na yordamchi. 3. His companions had neither finished their tea nor were indifferent to their privilege. Bu gaplardan ko’rinib turibdiki, biriktiruvchi (Copulative) bog’lovchi neither … nor gap ma’nosiga inkorlikni beradi. Buni isbotlashda neither S … nor S o’rniga not inkor bo’lakchasini qo’yib, transformatsion eksperimentdan foydalanamiz: 44

My father and I could not remember this happening You are not a friend and a servant either. His componions had not finished their tea and were not indifferent to their privelege. Uning sheriklari choylarini ham ichib bo’lishmadi van a sekin harakat qilishdi. Tere was neither fire, nor candle was lit, she died in the dark (ACS78). U yerda na olov bor edi, na sham. U qorong’i joyda olamdan o’tdi. The seise of the eyes.They were neither large nor small. (LWFF80). Ko’zlarining hajmi. Ular na katta edi, va na kichkina. You are neither a friend nor a servant (R.K.M). Siz na do’stsiz, na ishonchli yordamchi. Qo’llanilgan eksperimentdan ko’rinib turibdiki, misollarning ma’nosi o’zgarmadi. Demak, neither … nor S bog’lovchilari negativlik belgisini albatta S ga tobe bog’lanish orqali isbotladi. 45

2.2 Kauzal va nisbiy sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar Bitiruv malakaviy ishning bu paragrafida hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilarning gap strukturasida kauzal ya’ni sabab xolini ifodalashini tahlil qilinadi. Bog’lovchilarning kauzal (sabab) sintaksemada kelishini bir necha misollar orqali ko’rib chiqamiz: 1.I made a hearty supper, for I was as hungry as a hawk … (MAB70) Men itdek ochligim tufayli tushlikni zudlik bilan yeb tugatdim. 2. Hence there were still faithful men on board.(WWD89) 3. It was the crew that troubled me. Meni tashvishga slogan narsa olomon edi. 4. Since you are too busy we’ll leave you alone.(JKL68) Siz juda band ekansiz, sizni mayli yolg’iz qoldiramiz. Yuqorida keltirilgan misollarda kauzallik (sabab) belgisi borligini isbotlashda bog’lovchilar o’rniga because of boglovchisini qo’yamiz. I made a hearty supper, for I was as hungry as a howk I made a hearty supper , because of I was as hungry as a hawk. Hence there were still faithful men on board Because of there were still faithful men on board. Since you are too busy, we’ll leave you alone Because of you are to busy, we’ll leave you alone. As I do so, I could hear hail coming and going between the old buccaneer. (R.L.Stevenson)` Misollarda qo’llanilgan transformatsion usuldan xulosani chiqarsak, gap strukturasida ma’no jihatdan o’zgarish bo’lmadi. Shu sabali misollarda kauzativlik bor deb ayta olamiz. 46

Nisbiy sintaktik-semantikani ifodalovchi bog’lovchilar Which bog’lovchisining under predlogi bilan birikib, ergashgan qo’shma gaplarda tobe component pozitsiyasida kelishi relyativlik (nisbiylik) sintaktik- semantik belgiga ega. Masalan: They roosted in the white gum, besides the veranda, and in old tree down near the creek under which Yonie had laid Mumal. (P.K.C.99) The Korean government stepped in with a restructuring plan under which established companies have had to assume control of faltering competitors … (N.W.Feb. 11,85) Alice understood very plainly all the circumstances under which it was written. He’s seised the Tommy-gun under which he felt brave himself. (EHFA -66) They both ran back to the place where Whang had digging and found their mill, under which they buried it. (“Whang the Miller ”, Goldsmith, 177 ) Misollar shuni ko’rsatadiki, under which birikmasi relyativ sintaksemasidir, transformatsiyadan foydalanib, which bog’lovchisiga nisbatan qo’llaymiz: … under which Youie had laid Mumae Under the old tree Youie had laid Mumae. … under which established companies have had to assume control of faltering competitors U nder a restructing plan established companies have had to assume control of faltering competitors. He’s seised the Tommy-gun under which he felt brave himself Under the Tommy gun he felt brave himself. … Whang found their mill under which they buried it Whang found their mill under what they buried it. Tadqiqot qilayotgan relyativ sintaksemalar, relativlik belgidan tashqari a) lokativlik sintaksemani ham ifodalaydi. Bu fikrimizni isbotlash uchun which bog’lovchisini there ravishi bilan transformatsiya qilamiz: … Whang found their mill under which they buried it Whang found their mill under there they buried it. 47

b) akkordativ sintaksemani ifodalaydi. Which komponentini according to predlogi bilan o’zgartiramiz: He’s seised the Tommy - gun under which he felt brave himself A ccording to the Tommy gun he felt brave himself. Yana boshqa bir necha misollar yordamida which bog’lovchisining obstoyatelstiv (hol) sintaksemani ifodalashini ko’rishimiz mumkin: 1)It’s a pity Girard isn’t here to tell the circumstances under which that was written (P.C. 254) U nder which that was written under the circumstances that was written. 2) Our battery fought unequally, under which they gave up … Under unequal circumstances our battery fought. (EF.FA-79) c) quyidagi misollarda under which birikmasini ifodalagan relyativ sintaksema hol belgisini ham bildiruvchi sintaksema sifatida ham uchratish mumkin. Masalan: 1) For years we’ve been fleating about the sweated conditions under which our nurses work (CJC, 448) Under which our nurses work under sweated conditions our nurses work. Misollarda transformatsion usuli qullanildi va ingliz tili bog’lovchilari nisbiy sintaksemani ifodalashi isbotlandi. 48

2.3. Lokativ va temporal sintaksemalarni ifodalovchi bog’lovchilar Bu paragrafda bog’lovchilarda lokativlik va temporal belgilari haqida so’z olib boriladi. Lokativlik (ing. ’location’- joy,o’rin) belgisi ya’ni joyni yoki o’rinni anglatadigan ma’nolarga ega bo’lgan sintaksemalarga aytiladi. eksperiment olib boramiz va quyidagi misollardan foydalanamiz: 1.We could never make out where he got the drink.(MAB80) U qayerdan ichib keladi, biz buni hech aniqlay olmadik. 2.It was cold Siberia where I was sent (JKL90) Meni jo’natishgan Sibir juda sovuq edi. 3.His skin, wherever it was exposed, was burnt by the cun. (PDP58) Portlash sodir bo’lganda uning terisi kuygan edi. 4.Wherever a man is, say I, a man can do for himself. Yigit kishi qayerda bo’lmasin o’zini himoya qila oladi, deb o’ylayman. Bu misollarda lokativlik belgi borligini isbotlashda bog’lovchi ifodalagan elementni there ravishi bilan transformatsiya qilamiz: We could never make out where he got the drink We could never make out there he got the drink. It was cold Siberia where I was sent It was cold there I was sent. His skin, whereve r it was exposed, was burn by the cun His skin, there it was exposed, was burnt by the cun. Transformatsiyamiz farqli o’laroq, gap strukturasida lokativlik belgisini saqlab qoldi. Temporal sintaktik-semantikani ifodalovchi bog’lovchi Bu paragrafda bog’lovchilarning temporal sintaktik-semantik belgilariga e’tibor beramiz.Masalan: 1.With playground supervisior he’s not at home till six anyhow (MAB70) U o’yin maydoni nazoratchisi bo’lganligi tufayli soat oltigacha kela olmaydi. 2. She can come visit when Dad’s better (WWD98) Ded tuzalgach u tashrif buyura oladi. 49

3. Soon as Dad knows he is not supposed to eat, he gets ravenously hungry (WWD130). U ovqatlanmaganligi tufayli juda ochqolganligini his qildi. 4. As soon as she stopped the bleach, I improved (MGAN46). U oqartirgich qo’shishni bas qilgach, men uni to’grilab chiqdim. 5. She’s lived alone since ( WWD78) U hamon yolg’iz yashamoqda. Bu misollarda temporallik belgi borligini traditsion metoddan foydalanib, bog’lovchilar ifodalagan komponentlarga when? What time? Kabi savollar qo’yib ko’ramiz: With playground ssupervasion he was not home till six anyhow? Till what time he was not at home? Soon as Dad knows he isn’t supposed to eat, he gets ravenously hungry When does Dad knows he isn’t supposed to eat, he gets ravenously hungry? She’s lived alone since Since what time she’s lived alone? Tajribamizdan ko’rinib turibdiki, komponentlarga berilgan savollar o’z o’rnida bo’lib, misollar to’laqonli javob bo’la oladi. Bu bilan, bog’lovchilar temporal belgiga ega deb ayta olamiz. 50

Xulosa Mazkur bitiruv malakaviy ishining I Bobida biz bog’lovchilar yordamchi so’z turkumiga mansub bo’lganligi tufayli avvalom bor so’z turkumlari haqida to’xtalib o’tilgan. So’z turkumlari umumiy tilshunoslik nazariyasida eng ko’p munozaralarga sabab bo’lgan mavzudir. So’z turkumlari ham morfologik, ham sintaktik xususiyatlarga ega. So’z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi: 1) ma’no 2) shakl 3) funksiya So’z turkumlari uch prinsipga, ya’ni o’z ma’nosiga, shakliga (kategoriyalariga), funksiyasiga ko’ra mustaqil so’z turkumlari va yordamchi so’z turkumlariga bo’linadi. Mustaqil so’zlarning aniq leksik ma’nosi bo’lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo’laklari bo’lib kelishi mumkin. Mustaqil so’zlarga fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so’z turkumlariga kiruvchi so’zlar kiradi. Yordamchi so’zlar mustaqil so’zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so’zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi.Lekin ular gapda so’zning ma’nosini aniqlaydi. Ko’pchilik olimlar so’z turkumlarini morfologiyaning bir bo’lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so’z turkumlarini sintaksisga bog’lab o’rganmaslik xato bo’ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Akademik A.A.Shaxmatovning fikricha, so’z turkumlari sintaksisda o’rganilishi kerak.Tilshunos olim B.Ilyish so’z turkumlari nazariyasini ba’zi sintaktik jihatlarini ham o’z ichiga olgan holda morfologiyaning asosiy qismi deb qaraydi.Tilshunos olim E.M.Gordon so’z turkumlariga quyidagicha to’xtalib o’tadi: “Har bir tildagi mavjud so’zlar ma’lum so’z turkumlariga mansub bo’lib, har bir so’z turkumi o’z xususiyatiga ega . 51

Bundan tashqari birinchi bobda biz bog’lovchilar, ularning vazifasiga ko’ra turlarini o’rganib chiqdik va uning strukturasi haqida ham umumiy ma’lumot berib o’tdik.Bizga ma’lumki, bog’lovchilar gapda mustaqil funksiyani bajarmaydi va kategoriyalarga ham ega emas..Shu bois ingliz tilida bog’lovchilar yordamchi so’z turkumlari sirasiga kiradi. Bog’lovchilarning gapda ishlatilishini badiiy asarlardan olingan misolar orqali ko’rib chiqdik. Bog’lovchilarning ishlatilishi ba’zan ko’proq modallikni ifodalaydi, masalan moreover, however, nevertheless, besides kabilardek. Lekin bu modal so’zlarning bog’lovchilardan farqi shundaki, ular gapning bosh qismida, o’rtasida yoki oxirida ishlatilishi mumkin. Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra teng bog’lovchi va ergashtiruvchi bog’lovchilarga bo’linadi. Teng bog’lovchilar gapdagi grammatik jihatdan teng vazifaga ega bo’lgan gap bo’laklarini bog’lashga xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari quyidagicha tasniflandi: teng bog’lovchi va ergashtiruvchi bog’lovchilar,teng bog’lovchilar (Coordinating Conjunction) o’z navbatida quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi: biriktiruvci bog’lovchilar (Copulative Conjunctions), ayiruvchi bog’lovchilar (Disjunctive Conjunction), zidlovchi bog’lovchi (Adversative Conjunction), sabab yoki natijani ifodalovchi bog’lovchilar (Causal and Resultative Conjunctins), ergashtiruvchi bog’lovchilar (Subordinating Conjunctions), adverbial (hol) konstruksiyalarni bog’lab keluvchi bog’lovchilar, vaqtni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunction of Time), natija bog’lovchilari (Conjunctions of Result), , to’siqsizlikni ifodalovchi bog’lovchilar (Conjunctions of concession), sababni bildiruvchi bog’lovchilar (Conjunctions of Cause), chog’ishtiruv yoki qiyoslovchi bog’lovchilar (Conjunctions of Comparison) va boshqalar. Ushbu bitiruv malakaviy ishining II Bobida bog’lovchilarning gap strukturasidagi sintaktik-semantik ifodasini o’rganib chiqilgan. 52

Biz BMIning II Bobida bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahlilini o’rgandik va ularni misollar orqali ko’rib chiqdik. Demak, hozirgi zamon ingliz tilida bog’lovchilar yordamchi so’z turkumi emas balki, bog’lovchilar gap tuzilishida ma’no, shakl va o’ziga xos funksiya (vazifa)ga ega. Yuqorida bog’lovchilarni sintaktik- semantik tahlil qilish natijasida ular negativ, kauzal, lokativ, temporal va nisbiy (relyativ) sintaktik-semantik belgilarga ega ekanligini misollar yordamida isbotlandi.Bog’lovchilarni sintaktik- semantik tahlil qilishda an’anaviy, transformatsion va qiyosiy- tipologik metodlardan foydalanildi. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. I.A.Karimov ”O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” “Ma’naviyat”, 2011 2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”, T., 2008 3. I.A.Karimov ”Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash- mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili”. T., ”Xalq so’zi”, 2012. 4. Бабалова Л.Л. “Об употреблени союзов и, а, но в сложном предложнии”. М.1980. 5. Бархударов Л.С, Штеллинг Д. A . “Грамматика английского языка” M ., 1973, 265-ст.” 6. Bo’ronov J.B “Ingliz va o’zbek tillari qiyosiy grammatikasi” 7.Жигадло В.Х., Иванова И.Л. “ Современный английский язык ” M., 1956. 8.Gordon E.M., Krylova I.P. “A Grammar of present - day English” M., 1974 9. Ilysh B.A “The structure of Modern English ” M., 1959 10. Каушанская Б.Л., Ko внер Л.П. “Грамматика английского языка” Л., 1973 11 .Качалова К.Н, E . E .Израилeвич “ Практическая грамматика английского языка ” M., 1996. 12.Мухин A . M ., “Синтаксемний a н a лиз и проблемы уровней язык a ” M ., 1980 13. Смирницский А.И. ”Синтаксис английского языка “. 90- bet . 14 . Шахматов А.А. ”Синтаксис русского языка” M ., 1941. 15.Ширяев Е.П. “Дифференциация сочинетельных и подчинительных союзов на синтаксической основа”, М. 1980 16 .ASS-“Australian short stories” M. ,1976 17.ACS -Christie A. “Selected stories” M., 1976 18.ACC - Cronin A.S. “The Citadel” M. ,1966 54

19. CDP - Parker G. “The Darkness of the morning”Progress publishers, 1978 20. GKL - Garrison Hiller “Leaving Home” United States, 1989 21. HEH - Hemingway E. “To have or have not” M. ,1979 22. FSS - Cooper F.G. “The Spy” M., 1975 23. MAB - Maxwell Cathy “All things beautiful” New York, 2004 24. MGAN – Margerry Green “The Arabian nights”, 1980 25. PAP - P.Abrahams “The Path of Thunder” M.,1971 26. SMM - Maugham S.W. “The Moonland Sixpence” M., 1975 27. SWWC -Stuart Woods “White Cargo”, 1989. 28. WWD - Willian Warton “Dad”, New York, 1987 Lug’atlar: 1. Axmonova O.S. “Slovar lingvusticheskix terminov” M., 1966 2. Axmanova O.S “ Rusko – angliyskiy slovar ” M.,1987 3. “Camridge” prpgramme Electronic version, Cam., 2003 3.. Myuller B. K, “ Anglo russkiy slovar” M., 1987 4. “Macmillan English Dictionary for advanced learners”, China, 2008 4. Hornby A.S. “ Oxford student’s dictionary of current English” ox.un.press 1995 5. R. Qiyomov, D. Ergashev, S. Egamberdiyev, Y. Temirov “Zamonaviy inglizcha – o’zbekcha lug’at”, Toshkent , 2009. 6. The Oxford English Dictionary in 12 volumes. Oxford, 1977. 55

Qarshi davlat universiteti 5220100 ingliz tili ta’lim yo’nalishi 4-kurs talabasi Musurmonova Yulduzning bitiruv malakaviy ishiga talabasi Choriyeva Sayyora T A Q R I Z Ushbu bitiruv malakaviy ishi “Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi” haqida yozilgan. Unda bog’lovchilarning gap strukturasidagi turli sintaktik- semantik bog’lanishlari va bog’lovchilarning sintaktik-semantik tahlili misollar yordamida aniq va tushunarli tarzda yoritib berilgan. Shu bilan bir qatorda so’z turkumlari hamda bog’lovchilar haqida keng ma’lumot berib o’tilgan. 56

Tanlangan mavzu bo’yicha ma’lumotlar umumlashtirilib, hozirgi zamon ingliz tilida gaplarning strukturasida bog’lovchilarning sintaktik-semantik xususiyatlarini yanada keng va mukammal o’rganish maqsadida tayyorlangan. 1 1 57

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi

Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida