Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi - Английский язык - Дипломные работы

Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

176.072265625 KB

MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB. FRAZEOLOGIZMLARNING ASOSIY MAZMUNI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ........................................................................... 1.1. Frazeologizm haqida umumiy ma`lumot .............................................................. 1.2. Frazeologizmlarning lisoniy strukturasi ............................................................... 1.2.1. Frazeologizmning semantik strukturasi ............................................................. 1.2.2. Turli tillardan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar ............................................ II BOB. BADI I Y TARJIMADA ZOONIM FRAZEOLOGIZMLARNI BERISH MUAMMOSI ............................................................................................. 2.1.Kommunikativ frazeologik birliklarning tuzilmasi ............................................... 2.2. Ingliz tilidagi frazeologizmlarda zoonimlar va ularning inson fe’l-atvoriga muqoyasasi .................................................................................................................. 2.3. Zoonim frazeologizmlar tarkibidagi ifoda vositalari ............................................ II I BOB. ZOONIM FRAZEOLOGIZMLARNI NG STILISTIK TAHLILI ....... 3.1. Zoonim frazeologizmlarning sintaktik qurilmasi ................................................. 3.2. Zoonim frazeologizmlardagi leksik stilistik va eyfonik vositalar ........................ 3.3. Ingliz va o’ zbek tilidagi idiomalar va o’ xshatmalar tarjimasida zoonimlar semantikasi .................................................................................................................. IV BOB. INGLIZ VA UZBEK ZOONIM FRAZEOLOGIZMLARNING LEKSIK-SEMANTIK HUSUSIYATLARI ............................................................ 4.1. Zoonim frazeologizm klassifikatsiyasi ................................................................ 4.2. Badiiy tarjimalarda zoonimik frazeologizmlarni qayta yaratish ...................... 4.3. Ingliz va o’zbek zoonim frazeologizmlarining grammatik jihatlari ..................... XULOSA .................................................................................................................... SUMMARY ................................................................................................................ Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ......................................................................... 1

KIRISH Istiqloldan so‘ng tilshunoslikning barcha sohalarida bo‘lgani kabi tarjimashunosligida yangi ilmiy yo‘nalishlarning paydo bo‘lishi, o‘zbek tarjimachiligini yangi bosqichga ko‘tara oldi desak yanglishmagan bo‘lamiz. Zero bugungi kunda zamonaviy tarjimachilik oldida turgan dolzarb vazifalaridan biri bu o‘zbek adabiyoti namunalarini bevosita xorijiy tillarga tarjima qilishdir. Binobarin, “ilgari o‘zbek adabiyoti namunalarini boshqa tilga tarjima qilish asosan rus tili orqali amalga oshirilar edi. Bu borada qilingan katta ishlarni munosib baholagan holda, endilikda adabiyotimizning eng etuk asarlarini bevosita ona tilimizdan G‘arb va Sharq tillariga tarjima qilishga qaratilgan ishlarni kuchaytirishimiz zarur” [Каримов 2008, 139]. Shunday ekan, zamonaviy tilshunos va trjimashunos olimlarimiz oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri – turli xorijiy tillardagi yozma va ogzaki adabiyotni uzbek tiliga bevosita tajima qilish. Sifatli tarjimani amalga oshirish uchun lingvistik bilim kamlik qiladi. Shu nuqtai nazardan ingliz xalqining olam milliy manzarasini anglash uchun tarjimonlardan ekstralingvistik bilim talab qiladi. Ekstralingvistik bilimlar majmuasiga muayyan millat kishilarining mentaliteti, ruhiy ma’naviy kamoloti haqida darak beradigan bilimlar kiradi. Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi [Каримов 2008, 83]. Chet tilini bilish va tilimizning ma’naviy boyliklarini teran anglashimizning birgina o’zi ona tilidan xorijiy tillarga tarjima qilish uchun etarli emas. Negaki, tarjima tilining madaniyati, geografik sharoiti, kishilarning ongidagi olam haqidagi tasavvur ya’ni olam milliy manzarasini anglash badiiy tarjimada lingvistik bilim bilan teng ahamiyatga egadir. Til jamiyat tarixidan darak beruvchi buyuk vosita bo'lib, insonning ma'naviy va ma'rifiy shakllanishi va rivojlanishi uchun zarurdir. Til, inson va jamiyat bir – birisiz bo'lmaydi. Til inson tafakkuri, ruhiyati, madaniyati, urf-odati va shaxsiy hususiyatlari bilan bog'liqdir. 2

Tilning lug'at tarkibiga faqat so'zlar emas, balki turg'un bo'lib qolgan so'z birikmalari ham kiradi. Til birliklari va ayniqsa tilning leksik - frazeologik birliklar xalqning madaniy oynasi hisoblanadi, semantik birliklar esa inson uchun dolzarb bo’lgan narsa-buyumlar, real va ideal ob’ektlar o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Frazеologiya hozirgi zamon tilshunosligining asosiy tarmoqlaridan biri bo'lib, har bir tildagi turg’un birikmalarning ma'nosi va tuzilishini o'rganadi. Frazеologiya doirasida so'zlarning turg’un birikmalaridan tashqari maqol, matal, aforizmlarni olimlar tomonidan turli tasnif qilishga urinishlar ham mavjud. Magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi shundan iboratki, zoonimli (hayvon nomlari) frazeologik birliklarning leksikada qo’llanishini tahlil qilish ingliz xalqining olam milliy manzarasini anglash, hayvonlarga xos hususiyatlarni insonlarga chogishtirish orqali kishilar tafakkurida hosil bo’lgan mental tushunchalarni teranroq tushunishda hizmat qiladi. Shuningdek, ingliz va uzbek tillaridagi zoonim frazeologizmlarning qiyosiy asnoda tadqiq qilinishi, ikki tildagi frazeologik birliklarni tarjimasida muhim yo’riq vazifasini o’taydi. Magistrlik dissertatsiyasining ob’ekti – A.B.Kunin [1967] va ingliz-rus frazeologik lug’atidan tanlab olingan zoonimli frazeologik birlIklar hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiyasining predmeti – Ingliz tilida frazeologik birliklardagi zoonimlar leksik va semantic jihatlari tadqiqi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi – Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi ni o’rganish. Magistrlik dissertatsiyasining vazifalari: - Ingliz va o‘zbek frazeologizmlarining lingvistik jihatlarini o’rganish; - I nson fe’ l-atvoriga muqoysa etilgan zoonimlarni tahlil etish va guruhlarga ajratib chiqish. - Ingliz tilida zoonim qatnashgan frazeologik birliklarda uchrovchi hayvon nomlarini sarhisob qilish va bu hodisaga oid ilmiy amaliy manba’larni hulosalash - O’zbek tilidagi zoonimli o’shatmalar va ularning ingliz tilidagi ekvivalentlarini tahlil qilish. 3

Magistrlik dissertatsiyasining metodi – Frazeologik birliklarni tahlil qilishda qiyosiy-taqqoslash tahlil metodi , kontekstologik tahlil kabi usullardan foydalanildi. Magistrlik dissertatsiyasining nazariy ahamiyati shundan iboratki, olib borilgan izlanishlar va to’plangangan materiallar bizning lug’at boyligimizni oshiradi, “boshqa til” xalqlarining madaniyati bilan tanishish hamda badiiy adabiyot va matnlarni to’liq tushunishimizga yordam beradi. Magistrlik dissertatsiyasining amaliy ahamiyati – Shundan iboratki, qilingan sarhisob va hulosalardan Ingliz va uzbek tillaridan badiiy tarjima jarayonida, frazeologik lugatlar tuzishda, sohaga oid ma’ruza matnlari yaratishda, BMI va magistrlik dissertatsiyalarini yozishda qo’llanilishi mumkin Magistrlik dissertatsiyasining metodologik asosini Yurtboshimiz I.A.Karimovning uzbek tilidan va uzbek tiliga chet tillaridan badiiy tarjimani rivojlantirishga oid ko’rsatmalari hamda V.Kunin, V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, V.N.Komissarov, A.D.Rayxshtеyn, Yu.P.Solodub, A.A. Rеformatskiy, A.V.Fyodеrov, V.N.Tеliya, Ya.I. Rеtskеr, N.S.Dеmеntеva, C.Florin, C.Vlaxov, Е. D. Polivanov, uzbek olimlaridan R.Shirinova, G.Odilovalar ishlarida qo’llangan metodlar tashkil etadi. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi – kirish, to’rt bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida ishning (mavzuning) dolzarbligi, prеdmеti, vazifalari o’z aksini topgan. Birinchi, ikkinchi uchinchi va to’rtinchi bo’limlarda esa bеvosita mavzuning ichki mohiyati ochib bеriladi. 4

I BOB. FRAZEOLOGIZMLARNING ASOSIY MAZMUNI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Frazeologizm haqida umumiy ma`lumot Tilshunoslikda har bir tilning lug’at tarkibi leksik va frazeologik qatlamlardan iborat va lug’at tarkibidagi frazeologik qatlam frazeologiya sohasi deb yuritiladi va u tilshunoslikning mustaqil yo’nalishlaridan biridir. Frazeologiya hozirgi zamon tilshunosligining asosiy tarmoqlaridan biri bo’lib, har bir tildagi turg’un birikmalarning ma’nosi va tuzilishini o’rganadi. Frazeologiya (gr. phrasis – “ifoda”, logos – “ta‘limot”) atamasi ikki ma‘noda ishlatiladi: 1) til frazeologik tarkibini o’rganuvchi tilshunoslik sohasi; 2) shu tilning frazeologizmi majmui. Frazeologiyaning o’rganish predmeti frazeologizmning tabiati va substansional xususiyatlari hamda ularning nutqda amal qilish qonuniyatidir. Frаzеоlоgiya – tilshunоslikning mustаqil sоhаsi bo`lib, lеksikоlоgiya bаg‘ridаn ХХаsrning 50-yillаridаn bоshlаb mustаqil bo`lim, yangi sоhа sifаtidааjrаlib chiqdi. Shu o‘rinda o‘zbek frazeologiyasi haqida ham quyidagilarni aytib o‘tish joizdir. Frazeologiya til hodisasidagi lingvistik sohadir. Frazeologiya alohida soha sifatida XX asrning 40-yillarida paydo bo’ldi. Frazeologiyaning rivojlanishida fransuz lingvisti Sh.Ballining fikrlari katta ahamiyatga egadir. Tilshunoslikning alohida bo’limi bo’lgan – frazeologiyada so’zning turg’un birikmalarini o’rganish masalasini hattoki А . А . Potebni, А . А . Shaxmatov, F.F. Fortunatov, Y.D.Polivanov, S.I. Abakumov va B.B.Bulaxovskiylarning 20-40 yillardagi o’quv- metodik qo’llanmalarida ham ko’rish mumkin. Frazeologiyani o’rganish bilan V.V.Vinogradov ham shug’ullangan bo’lib, aynan uning ishlarida frazeologiyaning asosiy tushunchalari, ko’lami va vazifalari aniq ifoda etilgan. 50-yillarda frazeologizm va so’z, so’z birikmalarining o’xshashligi va farqi masalalariga e’tibor qaratilgan. 50-yillarning oxiriga kelib frazeologiya 5

muammolariga sistemali yondashuv ko’zga tashlandi, A.I.Smirnitskiy, O.S. Axmanovlarning ishlarida frazeologik birliklarning struktura-semantik qurilishga ega bo'lgan birlik ekanligi haqidagi ta’riflar paydo bo’ldi. 60-yillarda V.L.Arxangelskiy, N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T. Tagiyevlarning tilning strukturali tahliliga asoslangan g’oyalari asosida frazeologik tadqiqot metodlari intensiv ravishda ishlab chiqildi. Frazeologik tarkibning strukturali tartibi I.I.Chernisheva, N.M.Shanskiylar tomonidan batafsil o’rganildi. Frazeologiyaning rivojlanishini R.N.Popov, V.N.Mokienko, A.I.Fedorovlarning ishlarida ko’rish mumkin. M.M.Kopilenko va Z.D.Popovlar frazeologik birliklardagi leksemalarning bog’lana olish muammolariga oid yangi ilmiy izlanish metodlarini ishlab chiqdilar. Frazeologik birliklarning paydo bo’lish jarayoni S.G.Gavrin va Yu.A.Gvozdarevlarning izlanishlarida ko’rsatilgan, hamda, so’zning frazeologik tarkibini o’rganish bilan Yu.Yu.Avaliani, A.D.Rayxshteyn va L.I.Rozeyzonlar shug’ullanganlar. A.M.Babkin va A.I.Molotkovalarning ishlari esa frazeologizmlarning lug’atlardagi ta’rifiga bag’ishlangan. Frаzеоlоgiyaning аlоhidа lingvistik yo`nаlish bo`lib shаkllаnishidа, jumlаdаn, o`zbеk frаzеоlоgiyasining dunyogа kеlishidа V.V.Vinоgrаdоvning ahamiyati kattadir. O`zbеk tilshunоsligidа “Frazeologiya” sohasida Sh.Rахmаtullаyеv, Y.Pinхаsоv, M.Husаinоv, I.Qo`chqortоyеv, B.Yo`ldоshеv kаbi zаbаrdаst оlimlаr ulkаn хizmаt qildilаr. O`zbеk frаzеоlоgiyasining izchil ilmiy аsоsdа tаdqiq qilinishi Sh.Rахmаtullаyеv nоmi bilаn bоg‘liqdir. Olim bu sоhаgа bаg‘ishlаngаn bir qаtоr tаdqiqоtlаri bilаn milliy frаzеоlоgiyamizning yarаtilishigааsоs sоldi. Jumlаdаn, оlimning quyidаgi tаdqiqоt ishlаri mаvjud: «O`zbеk tilining izоhli frаzеоlоgik lug‘аti» (T., 1978), «O`zbеk tilining qisqаchа frаzеоlоgik lug‘аti» (T., 1964), 6

«O`zbеk frаzеоlоgiyasining bа’zi mаsаlаlаri» (T., 1966), «Основные грамматические особенности образных глаголных фразеологических единиц современного узбекского языка» (M., 1952), «Hоzirgi zаmоn o`zbеk tili» (T., 1957), «Frаzеоlоgik birikmаlаrning аsоsiy mа’nо turlаri» (T., 1955) vа h.z. Tarjima – bu bir xalqning ma’naviy boyliklarini boshqa bir xalqqa yetkazib berishda eng to’g’ri yo’ldir. Ko’plab olimlar A.B.Kuninning frazeologizmlar to’g‘risidagi ta’rifiga asoslanadilar, ya’ni: “frazeologizmlar bular shunday so’z birikmalariki, ularning komponentlari to’la va qisman ko’chma ma’noga, ya’ni frazeologik ma’noga ega bo’lgan komponentlardan iborat. Frazeologik birliklarga umuman turg’unlik muhimdir, bundan tashqari so’z komponentlari qonuniy ravishda bir-biriga bog’liq bo’lib,unga strukturali semantik modellik xarakterli bo’ladi” [Кунин 1970, 24] . Tilshunoslikda har bir tilning lug’at tarkibi leksik va frazeologik qatlamlardan iborat va lug’at tarkibidagi frazeologik qatlam frazeologiya sohasi deb yuritiladi va u tilshunoslikning mustaqil yo’nalishlaridan biridir. Frazeologiya hozirgi zamon tilshunosligining asosiy tarmoqlaridan biri bo’lib, har bir tildagi turg’un birikmalarning ma’nosi va tuzilishini o’rganadi. Sharl Balli tilshunoslik sohasiga oid bo’lgan “Frazeologiya” tushunchasiga dastlabki izohni berganidan so’ng, tilshunoslikda Sh.Balli qarashlariga tayanib, frazeologiya tilshunoslikning tadqiqot ob’ektiga asosiy ko’mak beruvchi ilmiy qarash ekanligini kuzatishgan. Frazeologizm til hodisasi sifatida lison va nutqqa daxldor birlikdir. Birdan ortiq mustaqil leksema ko’rinishining birikuvidan tashkil topib, obrazli ma‘noviy tabiatga ega bo’lgan lisoniy birlik frazeologizm [Телия 1966, 7] deyiladi: sirkasi suv ko‘tarmaydi step on smb.'s corns tepa sochi tikka bo‘ldi tit for tat o‘takasi yorildi with flying colours do‘ppisi yarimta come a cropper 7

Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg‘un birikma, barqaror birikma, frazeologik birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologiya leksikologiya bo’limining tarkibiy qismidir. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko’ra qo’shma leksema, so’z birikmasi va gapga o’xshaydi. Biroq ular ko’proq qo’shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo’ladi. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta'sirchan vosita sifatida ko'p qo'llanadi . Frazeologizm ikki yoqlama lisoniy birlik, shakl va mazmunning dialektik birligidan iborat. Frazeologizmning shakliy tomonini so’z tashkil qiladi. Ularning mazmuniy tomoni frazeologik ma‘nodir. Frazeologik ma‘no o’ta murakkab tabiatli, leksemada bo’lgani kabi ayrimi denotativ tabiatli bo’lsa, boshqalari grammatik ma‘noga ega. 1.2. Frazeologizmlarning lisoniy strukturasi Frazeologizm birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topadi. Biroq uning ma‘nosi tashkil etuvchi ma‘nolarining oddiy yig’indisi emas. Masalan, qo‘yniga qo‘l solmoq frazeologizmining ma‘nosi qo‘yin, qo‘l, solmoq leksemalari ma‘nolari sintezi yoki qo’shiluvchi emas. Frazeologizmning ma‘nosi tashkil etuvchi so’z to’la yoki qisman ko’chma ma‘noda ishlatilishi natijasida hosil bo’ladi. Frazeologizm tarkibidagi ayrim so’zning ko’chma ma‘noda, boshqalarining o’z ma‘nosida qo’llanilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, aqlini yemoq, ko‘zini bo‘yamoq, ko‘zi ko‘ziga tushdi, og‘zi qulog‘ida frazeologizmlarida aql, ko‘z, og‘iz so’zlari o’z ma‘nosida, yemoq, bo‘yamoq, tushmoq, qulog‘ida so’zlari ko’chma ma‘noda ishlatilgan. 8

Frazeologizm, asosan, bir ma‘nolidir. Ammo polisemantiklik frazeologizmda ham uchrab turadi. Masalan, aqli yetadi frazeologizmi «idrok qilmoq», «ishonch hosil qilmoq» ma‘nosiga, bo‘yniga qo‘ymoq iborasi 3 ta – «aybni birovga to’nkamoq», «isbotlab e‘tirof qildirmoq», «biror ishni bajarishni birovning zimmasiga yuklamoq» ma‘nolariga, qo‘lga olmoq iborasi esa 4 ta – «o’z ixtiyoriga o’tkazmoq», «qo’qqisdan hujum qilib bosib olmoq», «qamash maqsadida tutmoq», «biror yo’l bilan o’z xohishiga bo’ysunadigan qilmoq» ma‘nolariga ega. Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg‘un birikma, barqaror birikma, frazeologik birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologiya leksikologiya bo’limining tarkibiy qismidir. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko’ra qo’shma leksema, so’z birikmasi va gapga o’xshaydi. Biroq ular ko’proq qo’shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo’ladi. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta'sirchan vosita sifatida ko'p qo'llanadi . Leksikada bo’lgani kabi frazeologiyada ham lisoniy-semantik munosabat amal qiladi. Bular: Frazeologik sinonimiya, frazeologik antonimiya, frazeologik omonimiya. Ma‘nodoshlik hodisasi frazeologizmlarda ham mavjud. Frazeologizmning ma‘nodoshlik paradigmasida birliklar ifoda semalari darajasiga ko’ra farqlanadi: yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil bermoq yer bilan yakson qilmoq – kulini ko‘kka sovurmoq ipidan ignasigacha – miridan sirigacha qilidan quyrug‘igacha va h. 9

Ma‘nodosh frazeologizmlarning atash semasi bir xil bo’ladi. Masalan, ipidan ignasiga – miridan sirigacha, qilidan quyrug‘igacha kabi iboralarida «butun tafsiloti bilan» atash semasi umumiy. Ammo ular uslubiy xoslanganlik va bo’yoqdorlik darajasini ifodalovchi semalari bilan farqlanadi. Sinonim frazeologizmlarni frazeologik variantdan farqlash lozim. Sinonim iboralarda ayni bir so’z bir xil bo’lishi mumkin. Lekin qolgan so’zlar sinonim leksemaning ko’rinishlari bo’lmasligi lozim. Jonini hovuchlab va yuragini hovuchlab iboralarida bir xil so’z mavjud. Ammo jon va yurak so’zlari sinonim leksema ko’rinishi emas. Кo‘ngliga tugmoq va yuragiga tugmoq iboralari frazeologik variant. Frazeologik antonimiya. Zid ma‘noli antonimlar bir-biriga teskari tushunchani ifodalaydi. Misollar: ko‘ngli joyiga tushdi – yuragiga g‘ulg‘ula tushdi, qoni qaynadi – og‘zi qulog‘iga yetdi. Frazeologik omonimiya. Frazeologizmlar omonimik munosabatda ham bo’lishi mumkin. Misollar: so‘z bermoq I («va‘da bermoq»), so‘z bermoq II («gapirishga ruxsat bermoq»), boshga ko‘tarmoq I («ardoqlamoq»), boshga ko‘tarmoq II («to’polon qilmoq»), qo‘l ko‘tarmoq I («ovoz bermoq»), qo‘l ko‘tarmoq II («urmoq»). Shuningdek frazeologizmlarni quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin : -- fe‘l turkumiga mansub frazeologizmlar - sifat turkumiga mansub frazeologizmlar - ravish turkumiga mansub frazeologizmlar - so’z – gaplarga mansub frazeologizmlar. - Shuningdek frazeologizmlarni quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin : fe‘l turkumiga mansub frazeologizmlar, sifat turkumiga mansub frazeologizmlar, ravish turkumiga mansub frazeologizmlar, so’z – gaplarga mansub frazeologizmlar. - 10

- Fe‘l turkumiga mansub frazeologizmlar: - yaxshi ko‘rmoq, holdan toymoq me’dasiga tegmoq, sabr kosasi to‘lmoq - tepa sochi tikka bo‘lmoq, podadan oldin chang chiqarmoq. - Has the cat got your tongue?- og‘ziga talqon solmoq - flog a dead horse – vaqtni bekorga sarflamoq - make a mountain out of a molehill ← pashshadan tuya yasamoq - ride the high horse - nafsoniyatga berilmoq - split hairs – mayda-chuda tafsilotlarga berilmoq - dance on a volcano – olov bilan o’ynashmoq - bring down the house (yoki bring the house down) – butun zalni zabt etmoq, gulduros olqishlarga sazovor bo’lmoq - carry the day – g’olib bo’lmoq - get up (yoki rise) in the world –mu vaffaqiyatgaerishmoq,martabasi(mavqe) oshmoq - kill two birds with one stone ← bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq; - come a cropper – muvaffaqiyatsizlikka uchramoq - miss the boat (yoki the bus) – fursatni qo’ldan bermoq, paytdan foydalana olmay qolmoq - play smb. false – aldamoq,ahmoq qilmoq - - Sifat turkumiga mansub frazeologizmlar: - ko‘ngli bo‘sh, rangi sovuq, yuragi toza, avzoyi bejo, dili siyoh, kayfi buzuq va h.k; - The big time - muvaffaqiyat, mashhurlik, yirik ish - rough stuff - qo’pol munosabat - easy street - boylik - the silver streak - kumush chiziq( La Manshning nomlanishi) - a high stomach - takabburlik,manmanlik - big stiff - g’irt ahmoq - a poor stick - juda e’tiborsiz odam, faqir odam va h.k. 11

- - Ravish turkumiga mansub frazeologizmlar. - ( as) cool as a cucumber – tepsa-tebranmas, tap tortmay, pisand qilmay, hech qo’rqmasdan - fair and square – vijdonan va ochiqdan-ochiq( chindan) - to a high degree – haddan tashqari, favqulodda - in large measure – ma’lum darajad, ma’lum me’yorda va h.k. - So’z – gaplarga mansub frazeologizmlar: turgan gap, shunga qaramay,katta gap. Quyida fe‘l turkumiga mansub inglizcha frazeologizmlar va ularning uzbek tilidagi huddi shu turkumdagi anologlarini qiyoslaymiz: flog a dead horse – vaqtni bekorga sarflamoq Has the cat got your tongue? – og‘ziga talqon solmoq carry the day – g’olib bo’lmoq; get up (yoki rise) in the world – muvaffaqiyatga erishmoq, martabasi(mavqe) oshmoq; kill two birds with one stone – bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq; Sifat turkumiga mansub frazeologizmlar o’zbek tilida : ko‘ngli bo‘sh, rangi sovuq, yuragi toza, avzoyi bejo, dili siyoh, kayfi buzuq va h.k; Ingliz tilida: The big time – muvaffaqiyat, mashhurlik, yirik ish rough stuff – qo’pol munosabat easy street – boylik Ravish turkumiga mansub frazeologizmlar. (as) cool as a cucumber – tepsa-tebranmas , tap tortmay, pisand qilmay, hech qo’rqmasdan. 1.2.1. Frazeologizmning semantik strukturasi 12

Frazeologizm ikki yoqlama lisoniy birlik, shakl va mazmunning dialektik birligidan iborat. Frazeologizmning shakliy tomonini so’z tashkil qiladi. Ularning mazmuniy tomoni frazeologik ma‘nodir. Frazeologik ma‘no o’ta murakkab tabiatli, leksemada bo’lgani kabi ayrimlarii denotativ tabiatli bo’lsa, boshqalari grammatik ma‘noga ega, xolos. Masalan, mustaqil so’z turkumiga kiruvchi frazeologizm: (burgaga achchiq qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq; ko‘ngli bo‘sh; hash- pash deguncha) denotativ ma‘noga ega bo’lsa, turgan gap, shunga qaramay kabi nomustaqil frazeologizmlar faqat grammatik vazifa bajaradi. Frazeologizm birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topadi. Biroq uning ma‘nosi tashkil etuvchi ma‘nolarining oddiy yig’indisi emas. Masalan, qo‘yniga qo‘l solmoq frazeologizmining ma‘nosi qo‘yin, qo‘l, solmoq leksemalari ma‘nolari sintezi yoki qo’shiluvchi emas. Frazeologizmning ma‘nosi tashkil etuvchi so’z to’la yoki qisman ko’chma ma‘noda ishlatilishi natijasida hosil bo’ladi. Frazeologizm tarkibidagi ayrim so’zning ko’chma ma‘noda, boshqalarining o’z ma‘nosida qo’llanilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, aqlini yemoq, ko‘zini bo‘yamoq, ko‘zi ko‘ziga tushdi, og‘zi qulog‘ida frazeologizmlarida aql, ko‘z, og‘iz so’zlari o’z ma‘nosida, yemoq, bo‘yamoq, tushmoq, qulog‘ida so’zlari ko’chma ma‘noda. Ingliz tilidagi zoonimli fraseologizmlar tarjimasini Uzbek tilidagi frazeologizmlar bilan qiyosiy tahlilini quyidagi jadval orqali qiyoslaymiz: Asliyat Z/F Muqobillikning mavjudligi Muqobillikning Yo’qligi Muqobil ma’noli fraseologizmning mavjudligi an ugly duck irkit o’rdakcha. every dog is a lion at home har kim o’z uyida sher die like a dog itdek o‘lim (topmoq) to kill like a dog Itdek otib tashlash tired as a dog itdek charchagan dumb as a fish O’raga sichqon tushdi guldur gup 13

let the cat out of the bag Dardini ochmoq the lion’s share Tuyadek(katta narsa nazarda tulganda Otning kallasidek (pul nazarda tutilganda) ride the high horse Otdan tushsa ham egardan tushmaydi kill two birds with one stone bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq Masalan: She claimed the lion's share of the credit for the show's success. U tomoshaning muvaffaqiyati uchun otni kallasidek mablag talab qildi. Hozirgi kunga kelib frazeologiya sohasi tilshunoslikda dolzarb, muhim masalalardan biri hisoblanib, bu borada ko’pgina tilshunos olimlar tomonidan izlanish va tadqiqot ishlari olib borilgan va olib borilmoqda. Shu kabi ilmiy izlanish va tadqiqot ishlari olib borish bevosita chet tillarini yaxshi bilish bilan bir qatorda, tarjima bilan bog’liq bo’lgan oz yechimini topgan va topmagan muammolarni, taqqoslanayotgan ikki til millati, ya’ni o’zbek va inglizlarning yashash sharoiti, aholisining rivojlanish darajasi, urf-odat va an’analaridan ham xabardor bo’lishni hamda ularning tub mazmun-mohiyatini anglash,his qilish va idrok eta olishni talab qiladi. Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg‘un birikma, barqaror birikma, frazeologik birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko’ra qo’shma leksema, so’z birikmasi va gapga o’xshaydi. Biroq ular ko’proq qo’shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo’ladi. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta'sirchan vosita sifatida ko'p qo'llanadi : 14

Let sleeping dog lie Run with the hare & hunt with the hounds “I wouldn ' t rest my main dependence on the Hielandmen – hawks will not pick out hawks ' eyes . They may quarrel among themselves but they are sure to join against a civilized talk.” (W. Scott, Rob Roy, ch. XXX). Miss Ingram, who had seated with proud grace at the piano. Commenced a brilliant prelude… She appeared to be on the high horse tonight (ch. Bronte , JaneEyre ) Frazeologizmning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: - strukturali ajralish yoki alohidalilik - frazeologizmdagi so’zlarning mustaqil ma’noga ega ekanligi va leksik tarkibning barqarorligi - grammatik tizimning barqarorligi - frazeologizmning semantik strukturasi - frazeologizmlarda semantik munosabat Strukturali ajralish yoki alohidalilik. Barcha frazeologizmlar rasman faqat so’zga taalluqli bo’lgan bo’linish strukturasiga ega va komponentlarga ajraladi, lekin frazeologik oborot tarkibida ularning hech biri leksik ma‘no anglatmaydi. ( Без году неделя ) .- hazil (bir yili kam bir hafta); kechagina, yaqindagina, hali hech qancha vaqt o’tgani yo‘q; hali u tajribasiz; Mana, Miron Lipatich bu uyga ko”chib kelganingizga hech qancha bo‘lgani yo‘q- u, hadeb so‘roqsiz chiqib keteverasiz [ Островский A.1961, с .56]. Shuni ta‘kidlash joizki, alohidalilik – bu “ sintaktik birlik qurilishining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bunda uni tashkil etuvchi birliklar alohida so’zlar , yani grammatik komponentlar hisoblanadi”[ Ахманова О . С . 1966, с . 376] 15

Frazeologizmdagi so’zlarning mustaqil ma’noga ega ekanligi va leksik tarkibning barqarorligi : Honeymoon – asaloyi Honey – asal Moon – oy Grammatik tizimning barqarorligi. Har bir frazeologizm ma’lum bir so’z turkumiga oid bo’lib, shu so’z turkumiga xos bo’lgan sintaktik vazifani bajaradi va gap bo’laklari bilan moslashadi : Kill ( killes, killed) two birds with one stone ← bir pastda bir o‘q bilan ikki quyonni o‘ldirish ride ( rode ) the high horse.- o‘zini katta olmoq, kekkaymoq, gerdaymoq,burnini ko’tarmoq Frazeologizmning semantik strukturasi. Frazeologizm ikki yoqlama lisoniy birlik, shakl va mazmunning dialektik birligidan iborat. Frazeologizmning shakliy tomonini so’z (leksema emas) tashkil qiladi. Ularning mazmuniy tomoni frazeologik ma‘nodir. Frazeologik ma‘no o’ta murakkab tabiatli, leksemada bo’lgani kabi ayrimi denotativ tabiatli bo’lsa, boshqalari grammatik ma‘noga ega, xolos. Masalan, mustaqil so’z turkumiga kiruvchi frazeologizm: (burgaga achchiq qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq; ko‘ngli bo‘sh; hash- pash deguncha) denotativ ma‘noga ega bo’lsa, turgan gap, shunga qaramay kabi nomustaqil frazeologizmlar faqat grammatik vazifa bajaradi. Frazeologizm birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topadi. Biroq uning ma‘nosi tashkil etuvchi ma‘nolarining oddiy yig’indisi emas. 16

Masalan, qo‘yniga qo‘l solmoq frazeologizmining ma‘nosi qo‘yin, qo‘l, solmoq leksemalari ma‘nolari sintezi yoki qo’shiluvchi emas. Frazeologizmning ma‘nosi tashkil etuvchi so’z to’la yoki qisman ko’chma ma‘noda ishlatilishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan, birovning fikrini bilishga urinish harakati uning qo’ynini titkilab, nimasi borligini bilishga intilish harakatiga o’xshaydi. Natijada, “qo‘yniga qo‘l solmoq “erkin birikmasi o’zidan anglashilgan mazmunga o’xshash bo’lgan boshqa bir mazmunni ifodalashga ixtisoslashadi va qurilma frazeologizmga aylanadi. Yoki kishi qo’ltiqlab ketayotgan tarvuzini tushirib yuborsa, qanday ahvolga tushadi? Biror narsadan ruhiy tushkunlikka tushgan odamning holati shunga monand va erkin birikma frazeologizm mohiyatiga ega bo’lgan. Bu esa frazeologik ma‘noning mantiqiyligidan dalolat beradi. Frazeologizm tarkibidagi ayrim so’zning ko’chma ma‘noda, boshqalarining o’z ma‘nosida qo’llanilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, aqlini yemoq, ko‘zini bo‘yamoq, ko‘zi ko‘ziga tushdi, og‘zi qulog‘ida frazeologizmlarida aql, ko‘z, og‘iz so’zlari o’z ma‘nosida, yemoq, bo‘yamoq, tushmoq, qulog‘ida so’zlari ko’chma ma‘noda. Frazeologizm, asosan, bir ma‘nolidir. Ammo polisemantiklik frazeologizmda ham uchrab turadi. Masalan, aqli yetadi frazeologizmi «idrok qilmoq», «ishonch hosil qilmoq» ma‘nosiga, bo‘yniga qo‘ymoq iborasi 3 ta – «aybni birovga to’nkamoq», «isbotlab e‘tirof qildirmoq», «biror ishni bajarishni birovning zimmasiga yuklamoq» ma‘nolariga, qo‘lga olmoq iborasi esa 4 ta – «o’z ixtiyoriga o’tkazmoq», «qo’qqisdan hujum qilib bosib olmoq», «qamash maqsadida tutmoq», «biror yo’l bilan o’z xohishiga bo’ysunadigan qilmoq» ma‘nolariga ega. Frazeologizmlarda semantik munosabat. 17

Leksikada bo’lgani kabi frazeologiyada ham lisoniy-semantik munosabat amal qiladi. Bular : frazeologik sinonimiya, frazeologik antonimiya, frazeologik omonimiya. Ma‘nodoshlik hodisasi frazeologizmlarda ham mavjud. Frazeologizmning ma‘nodoshlik paradigmasida birliklar ifoda semalari darajasiga ko’ra farqlanadi: yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil bermoq yer bilan yakson qilmoq – kulini ko‘kka sovurmoq ipidan ignasigacha – miridan sirigacha qilidan quyrug‘igacha va h. Ma‘nodosh frazeologizmlarning atash semasi bir xil bo’ladi. Masalan, ipidan ignasiga – miridan sirigacha, qilidan quyrug‘igacha kabi iboralarida «butun tafsiloti bilan» atash semasi umumiy. Ammo ular uslubiy xoslanganlik va bo’yoqdorlik darajasini ifodalovchi semalari bilan farqlanadi. Sinonim frazeologizmlarni frazeologik variantdan farqlash lozim. Sinonim iboralarda ayni bir so’z bir xil bo’lishi mumkin. Lekin qolgan so’zlar sinonim leksemaning ko’rinishlari bo’lmasligi lozim. Jonini hovuchlab va yuragini hovuchlab iboralarida bir xil so’z mavjud. Ammo jon va yurak so’zlari sinonim leksema ko’rinishi emas. Кo‘ngliga tugmoq va yuragiga tugmoq iboralari frazeologik variant. Frazeologik antonimiya. Zid ma‘noli antonimlar bir-biriga teskari tushunchani ifodalaydi. Misollar: ko‘ngli joyiga tushdi – yuragiga g‘ulg‘ula tushdi, qoni qaynadi – og‘zi qulog‘iga yetdi. Frazeologik omonimiya. Frazeologizmlar omonimik munosabatda ham bo’lishi mumkin. Misollar: so‘z bermoq I («va‘da bermoq»), so‘z bermoq II 18

(«gapirishga ruxsat bermoq»), boshga ko‘tarmoq I («ardoqlamoq»), boshga ko‘tarmoq II («to’polon qilmoq»), qo‘l ko‘tarmoq I («ovoz bermoq»), qo‘l ko‘tarmoq II («urmoq»). Frazeologizm tashqi ko’rinishi jihatidan so’z birikmasi yoki gap ko’rinishida bo’ladi. So’z birikmasi ko’rinishidagi frazeologizm: ko‘ngli bo‘sh A clever dog tirraqi buzoq Red sheep enka-tinkasini chiqarmoq work one's fingers to the bone/ to work very hard beg‘araz mehnat (yordam), xolisona mehnat a labour of love muvaffaqiyatsizlikka uchramoq come a cropper surbet, bezbet bold as brass qo‘ynida ilon asramoq A snake in the grass o‘lmoq, qazo qilmoq give up the ghost og‘ir yuk, ortiqcha tashvish, dardisar white elephant Hulosa qilib aytganda frazeologizmlar, ogzaki va yozma nutqda qo’llaniluvchi muhim ifoda vositalari hisoblanadi. Frazeologizmlar kontekstdagi ma’noni teranroq tushunib olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy asarlarda esa, frzeologizmlar asarning badiiy bo’yoqdorligini oshiradi. 19

Bob bo’yicha xulosa: 1. Frazeologizmning ichki mazmuni shundan iboratki, turli-tuman odamlarning hayot va harakterlarini yoritib beradi. 2. FBlarning so'zlardan asosiy farqi, ular ob'yektiv reallikni, ma'lum voqea-hodisani nomlash uchun emas, balki unga nisbatan modal munosabatni ifodalash maqsadida yuzaga keladi. Tildagi FBlarning asosiy qismi ma'no jihatdan insonga qaratilgan,ular kishining biror jismoniy, ruhiy, aqliy-intelektual xususiyatini, hatti-harakatini ifodalaydi. Shu sababli, FBlaming ma'no tarkibida ko'pmcha, konnotativ element ishtirok etadi. Bu element FBning denotative ma'nosiga emotsional ekspressiv bo'yoqdorlik yuklaydi. 3. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. 4. Frazeologizmlar, ogzaki va yozma nutqda qo’llaniluvchi muhim ifoda vositalari hisoblanadi. Frazeologizmlar kontekstdagi ma’noni teranroq tushunib olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy asarlarda esa, frzeologizmlar asarning badiiy bo’yoqdorligini oshiradi. 5. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko’ra qo’shma leksema, so’z birikmasi va gapga o’xshaydi. Biroq ular ko’proq qo’shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo’ladi II BOB. BADI I Y TARJIMADA ZOONIM FRAZEOLOGIZMLARNI BERISH MUAMMOSI 20

2.1.Kommunikativ frazeologik birliklarning tuzilmasi Hayvonlar sayyoramiz hayotida doim muhim ahamiyatga ega. Ular ibtidoiy odamlarning marosimlarida ilohiylashtirilib qo’llanilgan va ko’pgina lingvistlarning ta’kidlashlaricha aynan ana shu marosim ( ritual)lardan til vujudga kelgan. Insoniyat mavjud ekan hayvonot olami bilan yonma-yon yashaydi va hayvonlar ham insonga butun umri davomida hamroh bo’lib yashaydi, inson hayotining ajralmas bir qismiga aylanadi. Hattoki, ba’zi hayvonlar ramziy belgilarga ega bo’lgan. Masalan, sigir osmonni gavdalantirgan. Ot tunni aks ettirgan va ov dunyosini ifodalagan. Mushuk esa yovuzlik va jodugarlik timsoli bo’lgan. Hayvonlarning nomi yoki hayvonlarga qo’yilgan laqab bilan qo’llanuvchi frazeologik birliklar zoonimlar deyiladi [Шепилова 2001]. Insonlar hayvonlarning hayotini kuzatib, ularni inson bilan taqqoslab, unda insonga xos bo’lgan ba’zi xususiyatlarni ko’rgan. Ba’zi hayvonlarga qo‘rqoqlikka xos (quyon), ba’zilariga ayorlikka ( tulki) xos nisbatlar berilgan. Ko‘p xalqlarning hayvonlarning nomi bilan bog‘liq ramzlari bir-biriga mos kelsada, shu bilan birga har bir xalqning hayvonlarga nisbatan o‘z munosabatlari ham mavjud. Masalan : O‘zbek tilida : Tulkiday ayyor Ingliz tilida : 1. as cunning as a fox – “tulkiday ayyor”; 2. A hungry fox dreams about chicken – “och tulki jo‘jalarni orzu qiladi”. Ikkala xalqda ham “tulki” so‘zi bilan bog‘liq frazeologik birliklar “ayyorlik, makkorlik, ahdidan qaytish, o‘z so‘zida turmaslik, xoinlik, munofiqlik, xiyonatkorlik, vafosizlik” kabi illatlatni aks ettiruvchi insonlarga nisbatan qo‘llaniladi. . “Baliq” so‘zi bilan bog‘liq frazeologik birliklar “sir saqlashni biladigan”, insonlar sirini har kimga fosh qilmaydigan kishilarga nisbatan, hamda g‘ayratsiz, 21

shijoatsiz, yuragida o‘ti yo‘q ehtirossiz, betayin, mujmal kabi inson xarakterini ifodalashda, nima qilishini bilmay qolish,o‘zini har yoqqa urish kabi sifatlarni ifodalashda qo’llaniladi. Ingliz tili frazeologizmlari xilma-xil bo’lib, kelib chiqishiga ko’ra 2 turga bo’linadi: qadimgi ingliz frazeologik birliklari va boshqa tillardan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar. O’z navbatida o’zlashtirilgan frazeologik birliklar tilichidagi va tillararo turlarga ajratiladi. Demak, ingliz frazeologik birliklarini 4 guruhga ajratamiz: 1) Qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari. 2) O’zlashtirilgan frazeologik birliklar. 3) Boshqa tilda gapiruvchi aholidan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar. Qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari. Frazeologik birliklarning ko’pchiligi qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari hisoblanib, ularning muallifi kimligi noma’lum. Qadimdan mavjud bo’lgan frazeologik birliklar ingliz xalqining an’analari, udumlari va qadimiy rivoyatlari, afsonalari bilan, shuningdek, real voqelik, tarixiy dalillar, qadimgi naqllar bilan bog’liq. Masalan: afsonalar bilan bog’liq frazeologik birliklar: 1) a black sheep – tirraqi buzoq - yomon buzoq butun podani bulg’aydi (qadimgi afsona rivoyatlarga ko’ra, qora qo’y iblis(shaytonning) muhri hisoblangan). 2) an unlicked cub – “yashil, sariq”,ona suti og’zidan ketmagan bola (o’rta asr rivoyatlariga tegishli bo’lib, bu yerda ayiq bolalari shaklsiz tug’ilib, ona ayiq ularni yalab tegishli shakl-ko’rinish berishi aytilgan). Izoh: cub – hayvonlarning onasidan hali ayrila olmagan bolasi. Tarixiy dalillarga oid frazeologik birliklar. 22

As well be hanged (yoki hung) for a sheep as a lamb – qo’y o’g’irlaganlik uchun osib o’ldirilsa,qo’zichoqni ham o’g’irlash kerak.(agar qo’y o’g’irlashda osilishga hukm qilinsa, qo’zichoqni ham qoshib o’g’irlash lozim) . Izoh: Ingliz qonunlariga ko’ra qo’y o’g’irlagan odam osish orqali o’lim jazosiga hukm qilingan. Frazeologik birliklarning ko’pchiligi qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari hisoblanib, ularning muallifi kimligi noma’lum. Masalan: afsonalar bilan bog’liq frazeologik birliklar: a black sheep – tirraqi buzoq - yomon buzoq butun podani bulg’aydi(qadimgi afsona rivoyatlarga ko’ra, qora qo’y iblis(shaytonning) muhri hisoblangan). My cousin was black sheep. Eventually he migrated to the United Kingdom to avoid the punishment here. So’zma so’z tarjimasi: Mening jiyanim qora qo’chqor, u Buyuk Britaniyaga bu yerdagi jazodan qutulish uchun ko’chib ketgan. Ko’rinib turibdiki, o’zbek tilida mazkur gapda “qora qo’chqor” so’z birikmasini qo’llab bo’lmaydi. Sababi o’zbek tilida qo’chqor salbiy emas balki ijobiy ma’no ottenkasiga ega zoonim sanaladi ya’ni paxlavon, botir, suyumli ma’nolarida qo’llanadi. Masalan: Qo’chqorday o’g’il bersin deb duo qilib edingiz, oti o’zibilan tug’ildi – Qo’chqorboy (B.M.Ali. Ko’kto’nlilar); Qo’chqorday qo’chqorday o’g’illarim bor! Katta bo’lsa otning Tarlonini minaman deyapti(T.Murod Ot kishnagan oqshom). Shunday ekan mazkur gap tarjimasida aynan “qora qo’chqor” emas, balki yuqoridagi kontekst ma’nosidan kelib chiqib “Mening jiyanim noqobil farzand chiqdi, u Buyuk Britaniyaga bu yerdagi jazodan qutulish uchun ko’chib ketgan. – deb tarjima qilinsa, ma’no saqlanibgina qolmay, matn kitobxonga tushunarli bo’ladi. Bibliya o’zlashtirilgan frazeologik birliklarda eng muhim adabiy manba hisoblanadi. Bibliyadan o’zlashtirilgan zoonimli frazeologik birliklarga quyidagilarni misol qilish mumkin: 23

a) can the leopard change his spots? – nahotki leopard (qoplon) o’zining dog’li terisini o’zgartirsa. = Bukrini qabr to’g’irlaydi. b) cast pearls before swine – Chochqaning oldida durni silkitmoq=eshakning qulog’iga tanbur chalmoq (chertmoq). Ingliz frazeologizmlarining aksariyati antik afsonalar (rivoyatlar), tarix va adabiyot bilan bog’liq. Bu frazeologizmlarining ko’pchiligi ko’p tillarda uchraganligi sababli, internatsional xarakterga ega. Shu afsonalardan kelib chiqqan quyidagi frazeologik zoonimda: - The Trojan Horse – Troya oti, xavfni yashiruvchi; mardlik, jasorat, qahramonlik ifodalangan. Qadimgi Rim yozuvchilariga oid bo’lgan zoonimli frazeologik birliklar: - a snake in the grass – ilonday qo’yningga kirib oladigan odam, makkor (xavfli odam). O’zlashtirilgan frazeologik birliklar. Nemis tilidan o’zlashtirilgan zoonimli frazeologik birliklar: - let the cat out of the bag – sirini ochib qolmoq - go to the dogs – g’azablanmoq, barboq qilmoq, halok qilmoq. AQSHdan Angliyaga juda ko’p frazeologik birliklar kirib kelgan bo’lib, hozirda ular ingliz tiliga juda singib ketgan. Masalan: Swap horses while crossing a stream – Kechish paytida otlarni almashtirish [Linkoln]. Keyinchalik ushbu frazeologik birlikning boshqa quyidagi varianti paydo bo’ldi: Change horses while crossing a stream. Shuningdek ingliz tilida rus tili, dat tili, ispan tili, golland tili, italyan tili, xitoy va hokazo tillardan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar bor. Ingliz frazeologik birliklarini tarjima qilish jarayonida ularning genezisi ya’ni kelib chiqishiga e’tibor bermoq lozim. Sababi har xil tildan o’zlashgan frazeologik birliklarning ba’zilarining konteksdagi ma’nolarini anglab etish uchun inglizcha – uzbekcha lug’atning o’zi kamlik qiladi. Masalan inglizcha black sheep iborasi bu 24

tilga Bibliyadan o’zlashgan bo’lib keyinchalik bu ibora o’z oilasini tashlab ketgan farzandlarga nisbatan qo’llaniladi. Ammo bu ma’noning o’zbek tilidagi muqobili yo’q shu sababdan mazkur ibora ma’nosinigina tarjimada uzatish mumkin: 1.2.2. Turli tillardan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar Ingliz frazeologizmlarining aksariyati antik afsonalar (rivoyatlar), tarix va adabiyot bilan bog’liq. Bu frazeologizmlarining ko’pchiligi ko’p tillarda uchraganligi sababli, internatsional xarakterga ega. Gomerning “Iliada” va keyinchalik Vergiliyaning “Enende” afsonalarida Troya himoyachilarining mardligi kuylanadi. Shu afsonalardan kelib chiqqan quyidagi frazeologik zoonimda: The Trojan Horse – Troya oti, xavfni yashiruvchi; mardlik, jasorat, qahramonlik ifodalangan. Grek masalnavisi Ezopning ertak va masallarida ham bir qator zoonimli frazeologik birliklar mavjud. Masalan: - kill the goose that laid (yoki lays) the golden eggs – oltin tuxum qo’yadigan g’ozni o’ldirish. - cry wolf too often – yolg’ondakam vahima ko’tarish (dod solish). (Cho’pon haqidagi masalda, cho’pon yolg’ondan “Bo’ri! Bo’ri!” deb odamlarni aldab rohatlanadi) - the lion’s share – tuyadek ulush, eng katta (eng ko’p) ulush. - cherish (nourish yoki warm) a viper in one’s bosom – qo’ynida ilon asramoq, makkor kishini do’st deb yurmoq - an ass in a lion’s skin – sher terisini qoplagan eshak Qadimgi Rim yozuvchilariga oid bo’lgan zoonimli frazeologik birliklar: 25

- a snake in the grass – ilonday qo’yningga kirib oladigan odam, makkor (xavfli odam) Fransuz tilidan o’zlashtirilgan ko’p qo’llaniladigan frazeologik birliklar: - Buridian’s ass – Vuridan eshagi (2 ta bir xil bo’lgan narsa yoki teng bo’lgan masalani tanlash uchun xulosaga kelmoqchi bo’lgan odam haqida aytilgan). I’ane de Buridan – Fransuz faylasufi Buridan XIV asrda ochlikdan o’lgan eshak haqida yozgan hikoyasida berilgan. Eshak 2 ta bir xil bo’lgan bir g’aram pichandan qaysi birini yeyishini bilolmay, bir yechimga kelmay ochlikdan o’ladi. Mana shu hikoyadagi yana bir zoonimli frazeologik birikma: - an ass (donkey) between two bundles of hay – sog’liqqa zararli aysh- ishratga berilmoq, maishatparastlik (ishratparastlik) qilib umrni behuda o’tkazmoq. Lafontenning “Le Singe et le Chat” – “Maymun va mushuk” masalida maymun Bertran mushuk Ratonni olovdan kashtan olib chiqishga majburlaydi. Quyidagi ibora mana shu masal bilan bog’liq: - make a cat’s paw of smb[ Lafonten.I p.35 ] – birovning qo’lida beixtiyor qurol bo’lib qolmoq yoki birovning quliga aylanmoq; boshqalarning qo’li bilan ish qilmoq; boshqalarni ishga solib, rohatini o’zi ko’rmoq. Nemis tilidan o’zlashtirilgan zoonimli frazeologik birliklar: - let the cat out of the bag – sirini ochib qolmoq - go to the dogs – g’azablanmoq, barboq qilmoq, halok qilmoq. AQSHdan Angliyaga juda ko’p frazeologik birliklar kirib kelgan bo’lib, hozirda ular ingliz tiliga juda singib ketgan. Masalan: Swap horses while crossing a stream – Kechish paytida otlarni almashtirish ( Linkoln A. Speech.Reply to National Union League ). 26

Keyinchalik ushbu frazeologik birlikning boshqa quyidagi varianti paydo bo’ldi: Change horses while crossing a stream. Shuningdek ingliz tilida rus tili, dat tili, ispan tili, golland tili, italyan tili, xitoy va hokazo tillardan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar bor. Ingliz tiliga Osiyo tillaridan kirib kelgan “white elephant” iborasining ham hech bir tilda muqobili yo’q. Bu ibora ingliz tilida - o’ta noyob, qimmatbaho ammo umuman foyda keltirmaydigan matohga aytiladi. Mazkur iboraning genesisi qadimgi Siamga borib taqaladi. Qadimgi Siam qiroli jinoyat qilgan va uning qahriga duchor bo’lgan kishilarga oq fil sovg’a qilgan. Oq fil ilohiy hisoblangan. Undan dala ishlarida foydalanish mutlaqo mumkin bo’lmagan. Bu “sovg’a” unga sazovvor bo’lgan egasini ohir oqibat kafangado qilgan. Sababi jazolanuvchi hech bir yumushga foydasi tegmaydigan oq filni umrining ohirigacha boqishga majbur bo’lgan. Filning bir kunlik ozuqasi oddiy kishiga qimmatga tushgan. Guardian ro’znomasida nashr etilgan bir maqola sarlavhasi “To feed white elephant”(Oq filni ovqatlantirish) deb atalgan. Mazkur maqolada bugungi kunda Evropa ittifoqi uchun hech bir foyda keltirmay iqtisodiy zarar keltirayotgan Gretsiyani jahon moliyaviy inqirozi davrida Evroittifoqda olib qolish yohud chiqarib yuborish masalasi muhokama qilinadi. Ushbu maqola sarlavxasini uzbek tiliga “oq fil” deb tarjima qilsak, hech qanday ma’no anglashilmaydi. Shu maqola sarlavhasini “Keraksiz yukning og’iri” (kerakli yukning og’iri yuq maqoliga ironiya tarzida) tarjima qilinsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Tarjima – bu bir xalqning ma’naviy boyliklarini boshqa bir xalqqa yetkazib berishda eng to’g’ri yo’ldir. Ko’plab olimlar A.B.Kuninning frazeologizmlar to’g‘risidagi ta’rifiga asoslanadilar, ya’ni: “frazeologizmlar bular shunday so’z birikmalariki, ularning komponentlari to’la va qisman ko’chma ma’noga, ya’ni frazeologik ma’noga ega bo’lgan komponentlardan iborat. Frazeologik birliklarga umuman turg’unlik 27

muhimdir, bundan tashqari so’z komponentlari qonuniy ravishda bir-biriga bog’liq bo’lib,unga strukturali semantik modellik xarakterli bo’ladi”[ Кунин А . В . 1970.c.24]. Bundan shundan xulosaga kelamizki, frazeologizmlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda, uning tarkibidagi barcha komponentlar ham to’g’ridan- to’g’ri yoki so’zma-soz tarjima qilinmaydi, chunki frazeologizmlarning ma’nosi ular tarkibidagi komponentlarning ma’nosiga bog’liq emas, ya’ni, frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar aksariyat hollarda ko‘chma ma’noga ega bo’lib, uning zamirida asl ma’nosi yashiringan bo’ladi. Frazeologizmlarning tilshunoslikdagi o’rni benihoya ahamiyatli ekanligini tan olgan holda, ularni ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjima qilish muammosi ham muhimdir . Bunda frazeologizmlarni tarjima qilishda mos kelish, mos kelmaslik va qisman mos kelish hollari farqlanadi. - an ugly duck – irkit o’rdakcha. - Every dog is a lion at home – har kim o’z uyida sher (italyan tili) - Die like a dog - itdek o‘lim (topdi) - to kill like a dog - itdek o’lish . - time is money – vaqt-pul (turadi) - tired as a dog - itdek charchagan, - dumb as a fish - baliq kabi soqov - to dance to somebody’s tune - kimningdir nog’orasiga o’ynash - let the cat out of the bag – sirini ochib qolmoq - the lion’s share – tuyadek ulush, eng katta (eng ko’p) ulush - ride the high horse - nafsoniyatga berilmoq - kill two birds with one stone ← bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq 28

2.2. Ingliz tilidagi frazeologizmlarda zoonimlar va ularning inson fe’l- atvoriga muqoyasasi Tilning frazeologik sathi insoniyatning necha yillik bilim, tajriba va madaniyati asosida rivojlanib, boyib boradi. Frazeologik birliklarning paydo bo'lishi va rivojlanishi xalqning madaniyati. Dunyoqarashi, urf-odatlari, kasbi, turmush tarsi hamda voqelikka munosabati bilan uzviy ravishda bog'iiqdir. FBlar obraziilik va ekspressivlikni vujudga keltiruvchi murakkab vositalar bo'lib,ular badiiy, publisistik matnlarning ifodaviy ta'sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Keyingi yillarda frazeologiya taraqqiy etayotgan tilshunoslik sohalaridan biriga aylandi. Hayvonlarning nomlanishi (zoonimlar) dunyodagi barcha tillarning so‘z boy liging tarixiy va etnik qatlamiga mansub . Kishilar xis tuyg‘ularini, axloq-odobini, tashqi ko‘rinishini, xolatini jonzotlarga o‘xshatish va taqqoslash yo‘llari bilan tasvirlab berishadi. Frazeologizmning ichki mazmuni shundan iboratki, turli-tuman odamlarning hayot va harakterlarini yoritib beradi. Yaxshilik va yomonlikni muvaffaqiyat yoki omadsizlikni, ularni hayotiy taassurotlari va xis tuyg‘ularini, maqullash, maqullamaslik, do‘stona munosabatlar, dushmanlik, urush janjallar, odamlar o‘rtasidagi raqobat, makkorlik, hukm qilish, jazo tayinlash. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, hayvon nomlari bilan kelgan frazeologik birliklarning o'ziga xosligi, emotsionallikni ifodalashiga ko'ra quyidagilarni kuzatish mumkm: 1.Jahlni va yomon kayfiyatni ifodalovchi FBlar- behave like a bear-jahli chiqish; have bats in the belfry-qahr bilan muomalada bo'lish, like a red flag to a bull-g'azablanish. bear with a sore head-yomon kayfiyatda bo'lish. Masalan: Don't mentionTom's promotion to Mike, it would be like a red flag to a bull. 2. Omadsizlik va tushkunlikni belgilovchi FBlar-Go to the dog – Ilgarigi foyda va omadga ega bo'lmaslik; help a lame dog over stile-qiynalish: antsinone 'spants-noxush vaziyatdan xavotirlanish; get(someone's)goat-biror nimadan xafa bo'lmoq. Masalan: 29

I wish he'd relax, he's got ant's in his pants about something today. 3. Baxtlilik va yuqori kayfiyatni anglatuvchi FBlar-like a dog with two tails- o’ta xursand bo'lish, top dog-boshqalarga qaraganda ustunlikka ega bo'lish; love me,love my dog-birorkimni kamchiliklariga qaramasdan sevish; grinlike Cheshire cat biror narsadan qoniqib shaqshayib kulish, ko'ngli to'lish. Masalan: I knew she had succeeded when I saw her with a grin like a Cheshire cat. 4. Biror ishni tezlik va omadli nihoyasiga yetkazish: in two shakes of a lambs tail - juda tez amalga oshgan ish; like a bat out of hell-katta kuch va yuqori sur'atda amalga oshgan harakat; go whole dog-biror maqsadni iloji boricha omadli tugatish. Masalan: Iran like a bat out of hell to catch the bus. 5.Qo'rquv va xavotirni aks etuvchi FBlar-as nervous as a cat-o'ta xavotirlanish;a sscared As a rabbit-qo'rqish; call the dog soff -qo'rqitishni to'xtatish; have a whale of a time-xavotirli onni boshdan kechirish. Masalan: We had a whale of time at theparty. 6. Aqllilik va odobni ifodalovchi FBlar-as gentle as alamb-o'ta yumshoq;as quiet as a mouse – juda sokin xususiyat: as sly as a fox-dono. ishbilarmon; a cat in gloves catches no mice o'ta odobli va mehribon bo'lish ham yaramaydi. Masalan: If you are too careful and polite you may not get what you want. 7. Uyatni bildiruvchi FBlar – cats get one's tongue-uyalgandan gapira olmaslik;chickens Come home to roost- kimnidir ilgari qilgan uyatli va yomon harakati boshqalarga muammo olib kelish; the black ship of the family-oilaning sharmandalan a'zolaridan biri. 8.Tentaklikni aks etuvchi FBlar-a dumb bunny-tentak;make a monkey out of(someone)-biror kimni tentak qilib ko'rsatish;play cat and mouse with-biror kimni ahmoq qilish. Masalan: 30

The man is playing cat and mouse with his company about his plans to quit or not. 9.Kasallik va jismoniy charchoqni bildiruvchi FBlar-as sick as adog-og'ir kasal bo'lish, as weak as a kitten-nimjon, kasalmand bo'lish. FBlarning so'zlardan asosiy farqi, ular ob'yektiv reallikni, ma'lum voqea- hodisani nomlash uchun emas, balki unga nisbatan modal munosabatni ifodalash maqsadida yuzaga keladi. Tildagi FBlarning asosiy qismi ma'no jihatdan insonga qaratilgan,ular kishining biror jismoniy, ruhiy, aqliy-intelektual xususiyatini, hatti- harakatini ifodalaydi. Shu sababli, FBlaming ma'no tarkibida ko'pmcha, konnotativ element ishtirok etadi. Bu element FBning denotative ma'nosiga emotsional ekspressiv bo'yoqdorlik yuklaydi. FBlardagi emotsionallik ularning turli xil his-tuyg'ulari, shaxs-predmetlarga nisbatan sub'yektiv munosabatlarini ifodalash bilan bog'liqdir. FBlardagi emotsionallik bir vaqtning o'zida ikki ma'noning reallashuvi va obrazlilik natijasida yuzaga chiqadi [Salimova 2015, 214-215]. Bu nuqt a i nazarni 144 ta iboralarni o‘rganishga oid zoonimli biikmalar bilan (so‘z birikmalari va muloqot iboralarini o‘rganishga oid birliklar) orqali tahlil qilib chiqdik. Ularni biz ushbu ko‘rinishda tahlil qilib chiqdik (tartib bilan) 1. Ehtiyotlik va ehtiyotkorlik – 39 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (27.1%) Masalan: - Dumb dogs are dangerous – Tilsiz itlar havflidir; - It is ill to waken sleeping dogs – Uxlab yotgan kuchukni uyg’otib bo’lmaydi; - The scalded cat fears cold water – Hurkak mushuk sovuq suvdan ham hurkanadi. 2. Hayotiy tajriba – 26 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (18%) Masalan: - A good dog deserves a good bone – Yaxshi kuchuk yaxshi suyakka loyiq; 31

- If two men ride on a horse, one must sit behind – Bir otni ikki odam minsa biri orqada o’tirishga majbur; - It is too late to lock the stable when the horse has been stolen – Otin o’g’irlangandan keyin otxonaga qulf osishga xojat yo’q. - The old caw thinks she was never a calf – Qari sigir hech qachon buzoq bo’lmaganman deb o’ylaydi; - An old dog will learn on new tricks – Qari kuchuk yangi tryklarni (hunar, harakat) o’rgatadi; - A living dog is better than a dead lion – O’ligidan ko’ra tirigi afzal. - Better be head of a dog than the tail of a lion – Arslonning dumi bo’lgandan ko’ra itning boshi bo’lgani yaxshi; 3. Mehnatsevarlik – 7 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (4.9%) Masalan: - The dog that trots about finds a bone – Izlangan (mehnat qilgan) kuchuk suyak topar; - All lay loads on a willing horse - Barcha yuk halol otning yelkasida; 4. S h axsiy fikrlar va hayotiy qarashlar 7 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (4.9%) Masalan: - Pigs might fly if they had wings – Cho’chqalaram uchgan bo’lardi agar qanotlari bo’lganida; - If you sell a cow, you will sell the milk too – Agar sigiringni sotsang sutiniyam qo’shib sot. 5. Ochko‘zlik – 6 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (4.2%) Masalan: - A dog it the manger – Kuchuk oxurda - Dogs that put up many hares hill none – Kuchuklar ko’p quyonlarni quvlaydi lekin yetolmaydi; 6. Axmoqlik – 5 iboralrni o‘rganishga oid birliklar (3.5%) Masalan: 32

- If the ass bray sat you, don’t bray at him – Agar senga eshshak hangrasa san unga eshshakdek hangrama. 7. Kollektivlashtirish – 4 iboralarni o‘rganishga oid birliklar (2.8%) Masalan: - One barking dog sets the whole street barking – Yomon qo’y podani buzar. 8. Qaysarlik – 4 barqaror iboralarga oid birikmalar (2.8%) Masalan: - To flog a dead horse – O’lgan otni savalash 9. Surbetlik – 4 barqaror iboralarga oid birikmalar (2.8%) Masalan: - All lay loads an a willing horse – Barcha yuk halol otning yelkasiga yuklash; - What you can expect from a hog but a grunt – Cho’chqadan xurullashdan boshqa yana nimani kutasan. 10. Beparvolik – 4 barqaror iboralarga oid birikmalar (2.8%) Masalan: - Never buy a pig in a poke – Molni kechasi sotib olma. 11. Tolerantlik – 4 barqaror iboralarga oid birikmalar - Love me, love my dog – Meni sevsang kuchugimniyam sevasan. 12. Xafsalasizlik xolati – 4 barqaror iboralarga oid birikmalar (2.8%) Masalan: - A lazy sheep thinks its wool heavy – Tanbal qo’yga juni ham og’irlik qiladi; - The cat would vest fish and would not wet her feet – Mushuk oyog’ini xo’llamasa baliq yeyolmaydi; - A cat in gloves catches no mice – Qo’lqopli mushuk och qolar. 13. Takabburlik – iboralarga oid birikmalar (2.1%) Masalan: - An ass in a lion’s skin – Sher ko’rinishdagi chiyabo’ri; 33

- Every dog is a lion at home – Har bir kuchuk o’z uyida sher. 14. Munofiqlik – 3 barqaror iboralarga oid birliklar (2.1%) Masalan: - A wolf in sheep’s clothing – Eshshak (qo’y) terisidagi bo’ri. 15. Eskilikni yoqlash – 3 barqaror iboralarga oid birliklar (2.1%) Masalan: - The wolf may lose his teeth, bur never his nature – Bo’ri tishlarini yo’qotish mumkin lekin aslini yo’qotmaydi; - The fox may grow grey but never good – Tovus ming xil tuslanishi mumkin lekin umurbod emas; - The wolf may change his coat bur not his disposition – Ilon po’stini tashlashi mumkin fe’lini emas. 16. Xushchaqchaqlik, quvnoqlik – 3 barqaror iboralarga oid birliklar (2.1%) Masalan: - When the cat is away, the mice play – Itlar o’lib, mushuklar quturdi. Mushuklar o’lib, sichqonlar quturdi; - It’s enough to make a cat laugh – Kuchukni hursand qilishga baliqni qiltanog’I ham yetadi. 17. Dushmanlik – 2 barqaror iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: - To live cat – and-dog – It mushuk bo’lib yashash. 18. Qo’rqoqlik – 2 barqaror iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: - Hares may pull dead lions by the beard – O’lgan arslonni soqolidan quyonlar tortar. 19. Tashqi ko’rinish – 2 barqaror iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: - The Leopard can’t change his spots – Qoplon dog’larini o’zgartirolmaydi. 34

20. Dadillik – 2 barqaror iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: - The bull must be taken by the horns – Buqa shoxlari bilan olinadi. 21. Salomatlik – 2 barqaror iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: - A cat has nine lives – mushukni 9 ta joni bor 22. Mustaqillik – 2 iboralarga oid birliklar (1.4%) Masalan: You may lead a horse to the water, but cannot make him drink – Sudrab keltirilgan otga suv berishing befoyda 23. Itoat qilish – 1 iboralarga oid birliklar (0.7 %) Masalan: - If one sheep leap sover th ditch, all the rest will follow – Axmoq qo’yning yurishi butun podani ergashtiradi. 24. O’zini tuta bilish – 1 iboralarga oid birliklar (0.7%) Masalan: - As melancholy as a cat – mushukka o’xshab ma’yus 25. Sinchkovlik – 1 iboralarga oid birliklar (0.7%) Masalan: - Curiosity killed the cat – Sinchkovlik, qiziquvchanlik, mushukni ham o’ldiradi. 26. Tavakkalchilik – 1 iboralarga oid birliklar (0.7%) Masalan: - I will either win the saddle or lose the horse – 27. Xudbinlik – 1 iboralarga oid birliklar (0.7%) Masalan: - Dog eat dog – It itni yeyar Etnik m e ntalitetni ng asosiy sifati fe’l – atvorni ng ehtiyotkorligi hisoblanadi. Ikkinchi o‘rinda – hayotiy tajriba, uchinchi o‘rinda mehnatsevarlik turadi. Eng asosini tashkil etadigan omillar bular – sinchkovlik, tavakkal qilish qobiliyatidir. 35

Tadqiqotlar natijalarida ingliz milliy fe’l atvorini o‘ziga xosligi aks etib turadi. Ushbu tasniflash hayvonlar nomlarida qo‘llaniluvchi iboralarni o‘rganishga oid va ayrim muloqotga oid iboralarga moslashtirilgan. Har bir frazeologik birlik ko‘p ma’noda qo‘llanilishi mumkin. shuning uchun ular bir vaqtni o‘zida bir qancha odamlarni fe’l atvorini yoritib berishi mumkin. Masalan: - One barking dog set the whole street barking – (Yomon qo’y podani buzar) – hayotiy tajriba - All lay loads on a willing horse – (barcha yuk halol otning yelkasiga yuklangan) – mehnatsevarlik va surbetlik - When the fox preaches, take care of your geese – (tulkini yaxshi muomalasi g’ozlaringni ko’zlaganidan) – beparvolik, extiyotsizlik - The wolf may change his coat, but not his disposition – (Ilon po’stini tashlashi mumkin. Lekin fe’lini emas) o’ziga xoslik, konservativlik - A good dog deserves a good bone – (Yaxshi kuchuk yaxshi suyakka loyiq) – tiriklik tajribasi Tasni f lashda asosiy ustunlik qiluvchi leksik birliklar . Tasniflashga oid ma’lumotlarni ushbu iboralarni o‘rganishga oid birliklarda ko‘rishimiz mumkin. 1. Kengroq taqdim etilgan barqaror iboralarga oid birliklarni o‘z ichiga oluvchi kuchuklar nomlaridagi zoonimik leksik birlik – 36 iboralarni o‘rganishga oid birlik 144 dan (24.5 %) - Dog eats dog (It itni yeydi) - Every dog has his day (har bir itni o’z kuni bor) - Barking dogs seldom bike (Akillagan it ba’zida qopar) - A living dog is better than a dead lion (o’ligidan ko’ra tirigi afzal) - An old dog will learn no new tricks (qari kuchuk yangi hunarlarni o’rgatadi) 2. Ikkinchi bo‘lib ko‘pincha ot iboralarida qo‘llaniluvchi leksema ishlatiladi. 14 4 (16.1%) 36

- Don’t swap horses when crossing a stream – - All lay loads on a willing horse – barcha yuk halol otning yelkasida - It is a good horse that never stumbles – yahxhi ot qoqilmaydi - You may take a horse to the water, but cannot make him drink – Sudrab keltirilgan otga suv berishing befoyda 3 . Mushuk nomlarida qo’llaniluvchi leksema 3-o’rinda ishlatiladi – 19 iboralarni o’rganishga oid birlikdan 144 (12.9%) - Care killed a cat (tashvish mushukni o’ldirdi) - A cat has nine lives (mushukni 9 ta joni bor) - When the cat is away, the mice play – (mushuklar o’lgan kun sichqonlarga bayram) - A cat can look at a king – (Mushuk shoxga xam tik qaray oldi) - Curiosity killed the cat - (sinchkovlik, qiziquvchanlik mushukni xam o’ldiradi) - To live cat and dog life – (it mushuk bo’lib yashash) Birinchi tasniflash asosida tasniflashga aloqador iboralar aniqlandi. Bu tasniflash asosida Ingliz milliy fe’l-atvorini sifati ham ko‘rib chiqildi. Bu ehtiyotkorlik va xavfsizlik, tiriklik tajribasi va mehnatsevarlik. Inglizlarni o‘ziga xos qiziquvchanlik va tavakkalchiligini omillari ko‘plab topiladi. Biz barqaror iboralarga oid birliklar asosida ustunlik qiluvchi leksik birliklarni tasnif qilishga harakat qildik. Quyidagi tasnifda zoonim komponentli frazeologizmlardagi ishora qilinayotgan milliy fe’l-atvor hususiyatlarni eng kichik guruhlarga ajratib ko’rsatamiz. Ehtiyotkorlikka oid zoonimli frazeologik birliklar: - Better be head of a dog than the tail of a lion. - Dumb dogs are dangerous - It is ill to waken sleeping dogs. - The scalded cat fears cold water. 37

- Don’t swap horses when crossing a stream. Hayotiy tajribaga oid zoonimli frazeologik birliklar: - A good dog deserves a good bone. - If two man ride on a horse, one must sit behind. - It is too late to lock the stable when the horse has been stolen. - The old cow thinks she was never a calf. - A living dog is better than a dead lion. Mehnatkashlikka oid frazeologizmlar: - The dog that trots about finds a bone. -All lay loads on a willing horse. Fikrning subyektivligi va qarashlarning haqiqiyligini ifodalaydigan zoonimli frazeologizmlar: - Pigs might fly if they had wings. - If you sell a cow, you will sell the milk too Ahmoqlik, kaltafahmlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - If the ass brays at you, don’t bray at him Jamoaviylikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari - One barking dog sets the whole street barking Xasislikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - A dog in the manger. - Dogs that put up many hares kill none. Qaysarlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: 38

- The flog a dead horse Hayosizlik, surbetlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - All day loads on a willing horse - What you can expect from a hog but a grunt Beg’amlik, beparvolikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - Never buy a pig in a poke Tolerantlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - Love me, love my dog Yalqovlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - A lazy sheep thinks its wool heavy - The cat would eat fish and wouldn’t wet her feet - A cat in gloves catches no mice Manmanlikni ifodalovchi zoonim frazeologizmlari: - An ass in a lion’s skin - Every dog is a lion at home Ikkiyuzlamachilikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - a wolf may lose his teeth, but never his nature - the fox may grow grey but never good - the wolf may change his coat, but not his disposition Quvnoqlik, xushchaqchaqlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - when the cat is away, the mice play 39

- it’s enough to make a cat laugh Dushmanlik, adovatni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - to live cat and dog Qo’rqoqlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - hares may pull dead lions by the beard Tashqi qiyofani ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - the leopard cannot change his spots Mardlikni, botirlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - the bull must be taken by the horns Sog’likni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - a cat has nine lives Erkinlik, mustaqillikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - you may lead a horse to the water, but cannot make him drink Injiqlik, noziktabiatlilikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - scornful dogs will eat dirty puddings Itoatlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - if one sheep leaps over the ditch, all the rest will follow Vazminlikni, bosiqlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - as melancholy as a cat Sinchkovlikni, har narsaga qiziquvchanlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar : - curiosity killed the cat 40

Tavakkalchilikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - I will either win the saddle on lose the horse Xudbinlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalar: - dog eat dog Ingliz etnik mentaliteti uchun ustun bo’lgan xarakter xususiyatlari ehtiyotkorlik va ogohlik hisoblanadi. Ikkinchi o’rinda hayotiy malaka, uchinchi navbatda – mehnatkashlik turadi. Eng kam ko’rsatkichga ega bo’lgani tavakkalchilikni, sinchkovlik va har narsaga qiziquvchanlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalari tashkil qiladi. Olib borilgan izlanishlar ingliz xarakterining o’ziga xosligini aks ettiradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, biz faqat hayvonlar bilan bog’liq bo’lgan frazeologik birikmalar – zoonimlarga e’tibor bergan holda tasniflanish olib bordik. Berilgan klassifikatsiya umumiy xarakterga ega. Shuningdek, ba’zi bir frazeologik birikmalar ko’p ma’noga egadir va o’z navbatida ular insonning bir necha xususiyatlarini aks ettirishi mumkin. Masalan: One barking dog sets the whole street barking. Yomon qo’y podani buzar. Frazeologizmiga mos kelsada ba’zan bu ibora o’z ketidan jamoani ergashtira oladigan liderlik qobiliyatiga ega kishilarga nisbatan ham qo’llanishi mumkin. Berilgan ushbu frazeologizmda jamoaviylikni ifodalovchi va hayotiy tajribaga oid xususiyatlar aks etadi. a) All lay loads on a willing horse. Mehnatkashlik va surbetlikni ifodalaydi. b) When the fox preaches, take care of your geese 41

Ehtiyotkorlik, hayotiy tajriba, beg’amchilik kabi xususiyatlarni ifodalaydi. c) The wolf may change his coat, but not his disposition. Yakkalik, o’ziga xoslik va eskilik tarafdori (konservativlik) kabi xususiyatlarni ifodalaydi. d) A good dog deserver a good bone frazeologizmi hayotiy tajriba va tolerantlik kabi xususiyatlarni ifodalaydi. e) Do not spura willing horse frazeologizmi esa mehnatkashlik va surbetlik kabi xususiyatlarni ifodalaydi. Yuqorida ko’rib o’tilgan uch bosqichili ya’ni umumiy, qiyosiy va tasniflash tahlillaridan so’ng ba’zi zoonimlarning frazeologizmlar tarkibida ko’p ba’zilaring kam qo’llanganligiga quvoh bo’ldik: Bundan ko‘rinadiki aksariyat frazeologizmlarni o‘z ichiga oluvchi leksemalar it, ot, mushuk va yana maqollarda taqdim etilgan keyingi uy hayvonlar: Sigir / buqa (14 4 dan 13 , 8.8%) C h o‘chqalar (14 4 dan 10 , 6.8%) Qo‘ylar (144 dan, 10 , 4.1 %) Eshshak (144 dan 6 , 4.1%) Hamda yovvoyi hayvonlari Tulki (144dan 6, 4.1%) Bo‘ri (144 dan, 7 , 4.8%) S h er (144 dan, 3 , 0.7%) Qoplon (144 dan, 1, 0.7%) Quyonlar (144 dan, 4, 3.4%) tashkil etishadi. Hulosa o’rnida shuni aytish joizki, ingliz tilidagi frazeologik birliklarda uch asosiy zoonim ko’proq ishlatiladi. It, ot va mushuk zoonimlarining frazeologik birliklarda asosan ijobiy ma’noda qo’llanganligiga guvoh bo’lamiz. Ingliz tilida zoonim frazeologizmlar bevosita inson faoliyatida, uning emotsional-ruhiy olamini 42

ifodalash uchun, shungdek o'ziga xos emotsional semani ham mujassamlashtirib kelishi mumkin . 43

Bob bo’yicha xulosa: 1. Hayvonlarning nomi yoki hayvonlarga qo’yilgan laqab bilan qo’llanuvchi frazeologik birliklar zoonimlar deyiladi . 2. Ingliz FB 3 turga bo’linadi: Qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari. O’zlashtirilgan frazeologik birliklar. Boshqa tilda gapiruvchi aholidan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar. 3. Kishilar xis tuyg‘ularini, axloq-odobini, tashqi ko‘rinishini, xolatini jonzotlarga o‘xshatish va taqqoslash yo‘llari bilan tasvirlab berishadi. 4. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, hayvon nomlari bilan kelgan frazeologik birliklarning o'ziga xosligi, emotsionallikni ifodalashiga ko'ra jahl va yomon kayfiyatni, omad va tushkunlikni, baxtlilik va yuqori kayfiyatni, tezlik va omadli yakunni, Qo'rquv va xavotirni anglatuvchi aqllilik va odobni, uyatni, tentaklikni, Kasallik va jismoniy charchoqni bildiruvchi Fblar mavjudligi o’rganib chiqildi. 5. Etnik m e ntalitetni ng asosiy sifati fe’l – atvorni ng ehtiyotkorligi hisoblanadi. Ikkinchi o‘rinda – hayotiy tajriba, uchinchi o‘rinda mehnatsevarlik turadi. Eng asosini tashkil etadigan omillar bular – sinchkovlik, tavakkal qilish qobiliyatidir. 6. Tadqiqotlar natijalarida ingliz milliy fe’l atvorini o‘ziga xosligi 144 zoonimli FB tahlili misolida yoritib berildi. 7. Ingliz tilidagi frazeologik birliklarda uch asosiy zoonim ko’proq ishlatiladi. It, ot va mushuk zoonimlarining frazeologik birliklarda asosan ijobiy ma’noda qo’llanganligiga guvoh bo’lamiz. Ingliz tilida zoonim frazeologizmlar bevosita inson faoliyatida, uning emotsional-ruhiy olamini ifodalash uchun, shungdek o'ziga xos emotsional semani ham mujassamlashtirib kelishi mumkin . 44

II I BOB. ZOONIM FRAZEOLOGIZMLARNI NG STILISTIK TAHLILI 3.1. Zoonim frazeologizmlarning sintaktik qurilmasi Ingliz va uzbek tillarida frazeologizmlarning quyidagi turdagi strukturalari mavjud: Oddiy gaplar . Bu turdagi frazeologizmlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Mazkur frazeologizmlarda ot doim ega vazifasida keladi. Masalan: A cat may look at a king. – Mushuk qirolga ham tik qarashi mumkin. The fox is not taken twice in the same snare . Tulkini ikki marta bir qopqonda uchratmaysan (ko’r ham hassani bir marta yo’qotadi) The wolf may lose his teeth, but never his nature . Bo’ri tishlarini yo’qotishi mumkin lekin fe’li tabiatini emas. A lion is known by his claws. Arslonni panjasiga qarab tanishadi. Ko’p holatlarda ot aniqlovchilar bilan ham uchraydi: Masalan: All cats are grey in the dark. Hamma mushuklar qoronguda kulrang ko’rinadi. A good dog deserves a good bone. Yaxshi it yaxshi suyakka loyiq (mazkur maqolning uzbek tilidagi analogi “Yaxshi otga bir qamchi”). An old dog will learn no tricks. Qari itni yangi nagmalarga o’rgatib bo’lmaydi. Son aniqlovchilar ham uchrab turadi. Masalan: Two dogs fight for a bone, and a third runs away with it – Ikki it suyak uchun janjallashadi uchinchisi uni ilib ketadi. (mazkur maqolning o’zbek tilidagi analogi- yugurgannikimas buyurganniki). Two dogs over one bone seldom agree . – Ikki it bir suyakni kamdan kam holatlarda bo’lisha oladi. One scabbed sheep will mar a whole flock. – Mazkur maqolning ayni muqobili uzbek tilida ham mavjud. Bir tirriq buzoq butun podani bulgaydi. Tahlilga tortilayotgan gaplar orasida inkor gaplar ham mavjud. Masalan: There is no room to swing a cat. Mushukni aylantiradigan joy yo’q. One cannot run with the hare and hunt with the hounds. Quyon bilan yugurib uni ovchi it bilan tutib bo’lmaydi. Don’t make yourself a mouse, or the cat will eat you. Sichqon bo’lib olma, bo’lmasa mushuk seni yeb qo’yadi. Uzbek tilidagi O’t bilan o’ynashma maqoliga to’gri keladi. If the ass brays at you, don’t bray 45

at him. — Agar senga eshshak hangrasa sen unga eshshakdek hangrama. – Let sleeping dogs lie. Uxlab yotgan itni uygotma. Mazkur maqolning ayni muqobili uzbek tilida ham mavjud – O’lgan ilonni boshini qo’zg’ama. Yoki – Arini uyasini qo’zgatma kabi. Don’t swap horses when crossing a stream (Suvni kechayotib otlarni almashtirma) Do not spur a willing horse. — Yaxshi otga qamchi urma. Ya’ni intiluvchan odamning oyogiga bolta urma. Don’t put cart before the horse. – otdan oldin aravani qo’shma. Don’t look a gift horse in the mouth. – Sovga qilingan otning ogziga qarama. 144 frazeologizmning 72 tasi oddiy gaplardan iborat (48,9 %). 23 tasi murakkab gaplardan iborat 15,6 %). Who keeps company with the wolf, will learn to howl. Kim bo’ri bilan oshna tutinsa vaxshiyona yashashni o’rganishi kerak. If wishes were horses, beggars might ride. Agar orzular ot bo’lganda edi kambag’allar uni mingan bo’lardilar. Mazkur maqolning mazmuni hech qanday narsaga osonlik bilan etishib bo’lmaydi holva pish ogzimga tush degan bilan pishib qolmaydi. Harakat qilish zarur. It is a good horse that never stumbles . – yaxshi ot qoqilmaydigan otdir. When the Cat’s away, the mice will play. – Mushuk yo’q bo’lsa sichqonlar bayram qiladilar . Otning o’lgani qarganing bayrami maqoliga o’xshab ketadi. When the fox preaches, take care of your geese. Agar tulki va’zxonlik qilishni boshlasa g’ozlaringni berkitgin. Tulki ming taqvo qilgani bilan uning niyati bitta deyilmoqda. If the ass brays at you, don’t bray at him. — Agar senga eshshak hangrasa sen unga eshshakdek hangrama. First catch your hare, then cook him. Avval quyonni tutib ol, keyin pishirasan. Bu o’zbek tilidagi podadan oldin chang chiqarma maqoliga mos keladi. Tahlilga tortilgan frazeologizmlar ichida so’z birikmalari ham ko’pchilikni tashkil qildi. So’z birikmalari. (36, 24,5 %). Aniqlovchi lik so’z birikmalar: great lion (buyuk kishi), lost sheep (o’z yo’lini yo’qotgan odam), yellow dog (nomard kishi), sad dog (landovur kishi), dirty dog (yomon odam). Infinitivlik so’z birikmalar ham tez-tez uchrab turadi: to follow like a sheep – birovni ketidan qo’ydek ergashish; to flog a dead horse — o’lgan otni choptirma to buy a white horse – тратить деньги впустую ; to put one’s horses together — nimanidir birga qilmoq, bir yoqadan bosh chiqarmoq; to have a wolf in the stomach – bo’riday och 46

bo’lmoq juda qattiq och bo’lmoq; to milk the bull – buqani sogmoq, ya’ni foydasiz ish bilan mashg’ul bo’lmoq degan ma’noni bildiradi. Qiyosiy oborotlar (2,7%): As ass in a lion’s skin.— Arslonning terisidagi eshshak As a hog on ice. – Muzdagi to’ng’izga o’xshab. As melancholy as a cat. – Mushukka o’xshab (melanxolik) hafaqon. Likea cat on hot bricks. – Qaynoq g’isht ustidagi mushukka o’xshab. Shunday qilib biz tadqiq qilgan 144 ta zoonim ishtirok etgan frazeologizmlarnig sintaktik qurilishini umumlashtiradigan bo’lsak, mazkur frazeologizmlarni quyidagi jadvalga joylashtirish mumkin bo’ladi: Sodda gaplar 48,9% Murakkab gaplar 15,6% So’z birikmalar 24,5% Qiyosiy oborotlar 2,7% Ingliz tilidagi tarkibida zoonimlari mavjud frazeologik birliklar asosan soda gaplardan va so ’ z birikmalaridan tashkil topganligi bois , ular tushunarli oson va engil qabul qilinadi . Bu kabi frazeologizmlar yozma va og ’ zaki adabiyotda birdek qo ’ llanadi . Tarjima jarayonida ham bu kabi frazeologizmlarning muqobillari ikkinchi tilde topilmagan xolda ularni so ’ zma - so ’ z tarjima qilish yo ’ li bilan boshqa tilga o ’ girish mumkin . 3.2. Zoonim frazeologizmlardagi leksik stilistik va eyfonik vositalar Ingliz tilidagi frazeologizmlarning paydo bo’lishi etarlicha o’rganilmagan. Frazeologizmlar ma’lum ishtimoiy qatlamda vujudga keladi. Maqollar paydo bo’lishi va ma’lum ijtimoiy qatlamda iste’molga kirishi jihatdan turli xildir. Frazeologizmlarning sintaktik strukturasi leksik va eyfonik vositalar yordamida mustahkamlanadi. Frazeologizmlarning badiiy formasi asrlar davomida shakllanib boradi. F.I.Buslaevning aytishicha: “Maqollar tovush va fikr uygunligida hosil bo’ladi” hamma maqol uchun siqiq forma va ma’no uyunligi xosdir. Leksik va eyfonik vositalardan keng foydalanish, maqollarning haqchilligi ta’minlaydi va ma’nosini kengroq yoritib berishga hizmat qiladi. Sababi hayotda biror voqea hodisa ro’y bershi muqarrar bo’lsa biz darrov maqollarga murojaat qilamiz va shu asnoda 47

suxbatdoshimizni hayotiy bir naqlga ishontirishimiz yohud yuz berishi muqarrar bo’lgan xodisadan ogoh etishimiz va o’z fkrimizni aniqroq bayon etishimiz mumkin. Tarjimada asarning badiiy-estetik qimmatini tо‘g‘ri aks ettirish uchun tarjimon muallif davrini, ijtimoiy, psixologik jarayonlarni о‘rganadi. Tarjimashunoslar tarjimon asarning tili, leksikasi, grammatik, fonologik va sintaktik о‘ziga xosliklarini bilsa-yu, asar ruhiyatini idrok eta olmasa, adekvatlikni ta’minlashi qiyin. Ingliz tilidagi fzeologizmlarning leksik ifoda vositalari asosini takror va qiyoslash tashkil qiladi. Takrorlar ma’noni kuchaytirish xususuyatiga ega. Takrorlarning turli xil shakllari mavjud. 144 frazeologik birliklar tahlilga tortilganda, 144tadan 9 ya’ni 6,1% takror ekanligiga guvoh bo’ldik. Masalan: Love me, love my dog. Meni sevsang, itimni ham sev. (birinchi leksema takrori). Hat will steal an egg will steal an ox. Tuxumni o’g’irlagan odam, buqani ham o’g’irlaydi. (Fe’l takrori). Masalan: Love me, love my dog. Meni sevsang, itimni ham sev. (Birinchi leksemaning takrori). O‘zbek tilida bu maqol agar bir insonni sevsang uning yomon odatlari bilan sev degan ma’noni anglatmoqda. Bu o‘rinda “it” so‘zi insonga xos bo‘lmagan hulq-atvor ma’nosini anglatadi. “Sev” so‘zining ikki marotaba takrorlanishi emotsional ekspressivlikni oshiradi va mazkur frazeologizmning jarangdor chiqishini ta’minlagan. Hat will steal an egg will steal an ox. Kim tuxumni o‘g‘irlasa, buqani ham o‘g‘irlay oladi. (Fe’l takrori) If two men ride a horse, one must ride behind. Agar ikki kishi bitta ot ustida ketayotgan bo‘lsa, bittasi orqada bo‘lishi kerak. If the ass brays at you, don’t bray at him. – Agar eshak hangrasa sen unga hangrama. (fe’l takrori) If you sell the cow, you will sell the milk too. – Sigirni sotsang sutini ham sotasan (fe’l takrori) With foxes we must play the fox. – Tulkilar bilan tulki bo‘lishimiz kerak. (birinchi leksema takrori) Dog eat dog . – It itni eydi (birinchi leksema takrori) 48

A good dog deserves a good bone. Y a xshi it yaxshi suyakka loyiq. (Sifat takrori). Mazkur maqolning o‘zbek tilidagi analogi –yaxshi otga bir qamchi yomon itga ming qamchi maqolini aytish mumkin. One barking dog sets the whole street barking . Bitta it akkillasa, uning ketidan ko‘chadagi hamma itlar akkillaydi . (ravish takrori) Mazkur maqolning o‘zbek tilidagi muqobili – bitta tirriq buzoq podani bulg‘aydi (Antonimik qiyoslash). Quyida zoonim frazeologizmlarni tahlil qilganimizda antonimik qiyoslashlarni ham ko‘rish mumkin. Masalan: A living dog is better than a dead lion. Tirik it o‘lgan arsl on dan yaxshi. An old dog will learn no new tricks. Eski itni yangi qiliqlarga o‘rgatib bo‘lmaydi. Mazkur maqolning o‘zbek tilidagi muqobili mavjud biroq mazkur frazeologizmda zoonim yo‘q. Masalan: Bukrini go‘r to‘g‘rilaydi. It is ill to wake n sleep ing dogs. Uxlagan itni uyg‘otish yaramaydi. Mazkur frazeologizmga anolog sifatida o‘zbek tilidagi “ o‘lgan ilonni boshini qo‘zg‘ama” naqli kelishi mumkin. Better be the head of a dog than the tail of a lion. SHe’rning dumi bo‘lgandan ko‘ra itning boshi bo‘lgan ma’qul. Itning orqa oyog‘i bo‘lgandan ko‘ra sichqonning peshonasi bo‘l. Many a good cow has a bad calf. Ko‘p yaxshi sigirlar yomon buzoqlarni dunyoga keltirishgan. I will either win the saddle or lose the horse. Y o ki egarni yutib olaman yoki otni yutqazib qo‘yaman. Pigs grunt about everythin g and nothing. Sabab bormi yo‘qmi cho‘chqa baribir xurillaydi. O‘zbek tilida mazkur frazeologizmning muqobili sifatida: “itning vazifasi akkillash” kelishi mumkin. I will either win the saddle or lose the horse. Yoki otni yutib olaman, yoki egarni qo’ldan boy beraman. (Antonimlar takrori) Pigs grunt about everything and nothing. Sabab bormi yo’qmi cho’chqa hurillaydi. Ba’zi holatlarda antonim bo‘lmagan so‘zlar ham o‘zaro qiyoslanishi mumkin. Masalan: The old cow thinks she was never a calf. Qari sigir xech qachon gunajin bo‘lmaganman deb o‘ylaydi. Demak, chet tillaridan badiiy tarjima jarayonida ikki til milliy madaniy xususiyatlarining hosilasi bo‘lgan frazeologik xarakterdagi ibora, maqol, matal va idiomalar tarjimasiga engil –elpi qarab bo‘lmaydi. Har bir frazeologik birlikdagi 49

xissiy bo‘yoqdorlikni oshirish maqsadida qo‘llangan stilistik priyomlar tarjimon tomonidan o‘rganilib mazkur frazeologizmning ma’noviy muqobili yoki so‘zma- so‘z tarjima qilinib gapda qo‘llanishi lozim. Eyfonik vositalar alliteratsiya va assonans she’riy asarlarda uchragani kabi frazeologik birliklar tarkibida ham uchraydigan ritmlilikni ta’minlovchi stilistik vositalardir. Frazeolofgik birliklarda eyfonik vositalarini qo’llashdan maqsad, uning esda qoluvchanligini ta’minlaydi. Mazkur eyfonik vositalar xalq donoligi va milliy folklyor ohangini ham eslatib turadi. Aynan ana shu quvnoq ritm va qofiyadoshlik maqollardagi ma’noni ochib berishga yordam beradi. When the cat is aw ay , the mice pl ay . Mushuk yo’q bo’lsa sichqon raqsga tushgisi keladi deb tarjima qilinadi ammo asliyatdagi ritmni qayta yaratish uchun asliyat mazmunini biroz o’zgartirib quyidagicha tarjima qilish mumkin: Mushuk yo’q, sichqonni ko’ngli to’q Each stain comes to s ight on a horse that is wh ite . Pigs grunt about everything and nothing. Alliteratsiya (bir yoki bir necha tovushlar takrori [Худойбердиев 1995, 180]) . Biz mazkur ishimiz davomida tahlilga tortgan frazeologik birliklarda eyfonik vositalar 113 ta144 dan, 80,5%. qo’llanganligiga guvoh bo’ldik. D og eat d og . (ikki tovush takrori). B arking dogs seldom b ite. (birinchi va ohirgi so’zdagi bo’gin tovushining takrori)A l iving d og is better than a d ea dl ion. (undoshlar takrori) Tirik it o’lgan sherdan yaxshiroq. Bu maqolning analogi uzbek tilida ham mavjud ammo unda zoonimlar ishtirok etmaydi – Uzoqdagi quyruqdan ya qindagi o’pka ya xshi. Mazkur analogda ham undosh va unlilar takrori kuzatiladi. A n o l d dog will l ear n n o n ew tricks. (undoshlar takrori). Qari itni yangi nag’malarga o’rgatib bo’lmaydi. The wo l f may l ose his teeth but n ever his n ature. (undoshlar takrori ). Bo’ri tishini yo’qotishi mumkin ammo tabiatini yo’qotmaydi. Give d og ba d n ame a nd ha nd him. (Turli so’zlardagi bir xil harflar takrori). L et’s s l eeping dogs l ie. (Undoshlar takrori).Never buy a p ig in a p oke. (Undosh tovushlar takrori) The d og tha t t ro t s a b ou t fin d s a b one. One cannot run with the h are and h unt with the h ounds. Allieratsiya va qofiya uygunligi. Each s tain comes to sight on a hor s e that is wh ite . Assonans – unlilar takrori. The w o lf may l o se his teeth but never his nature. Give dog b a d name a nd h a nd him. 50

Zoonim qatnashgan frazeologik birliklarning jarangdorligi turli eyfonik vositalar asosida yuzaga chiqaziladi. Bu vositalar frazeologizmlarning jarangdorligi oshib, esda qoluvchan va qayroqi iboraga aylanishida xizmat qiladi. Har bir frazeologizm ma’lum xalq donoligi, mentaliteti va etno madaniyati haqida darak beradi. Tarjima jarayonida ham frazeologizm ma’nosigagina emas, shu matnni yaratishda qo’llangan stilistik vositalarga ham e’tibor qaratish lozim. 3.3. Ingliz va o’ zbek tilidagi idiomalar va o’ xshatmalar tarjimasida zoonimlar semantikasi O’zbek xalqining kundalik hayotida jonivorlar juda katta ahamiyatga ega. Qadimgi turkiy xalqlarda ham jonivorlarni muqaddas bilishgan, ularga e`tiqod qilishgan. Aynan shu sababdan bo’ lsa kerak, tilimizda hayvon nomlari bilan bog’ liq bo’ lgan iboralar, so’zlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Qadimgi xalqlarda hayvonlarning turiga qarab, xalqning ijtimoiy ahvoli belgilangan. Turkiy xalqlarning eng qadimgi yozma obidalari sifatida qaraladigan O’rxun-Enasoy obidalarida hayvon nomlarining ishlatilishi shu jihatdan katta ahamiyatga ega. Mazkur bitiktoshlarda zoonimlar hajman ko’pchilikni tashkil etmasa-da, ular orqali anglashilayotgan ma`nolar o’sha davr xalqi hayoti, ijtimoiy ahvolini yoritishda muhim hisoblanadi. Ba`zi o`rinlarda bitiktoshlarda jonivorlar nomlari bugungi ma`nosiga aynan o’xshamaydi. Masalan, Kultegin va Bilgaxoqon bitiktoshlarida “T ğu baliq” degan iboralar ko’p qo’llangan. Ammo bu o’rinlarda baliq so’zi hayvon nomi sifatida emas, balki shahar, qal`a ma`nolarida ishlatilgan. To’nyuquq bitigtoshida ham bunday holatlar uchraydi, biroq To’nyuquq bitigtoshida hayvon nomlari nisbatan xalqning ijtimoiy ahvoli, aholining ma`rifiy holatini ifodalash uchun qo’llanilgan [Mahmudov N., Rahmonov N. 2005, 131- 132]. Tarjima – bu bir xalqning ma’naviy boyliklarini boshqa bir xalqqa yetkazib berishda eng to’g’ri yo’ldir. Ko’plab olimlar A.B.Kuninning frazeologizmlar to’g‘risidagi ta’rifiga asoslanadilar, ya’ni: “frazeologizmlar bular shunday so’z birikmalariki, ularning 51

komponentlari to’la va qisman ko’chma ma’noga, ya’ni frazeologik ma’noga ega bo’lgan komponentlardan iborat. Frazeologik birliklarga umuman turg’unlik muhimdir, bundan tashqari so’z komponentlari qonuniy ravishda bir-biriga bog’liq bo’lib,unga strukturali semantik modellik xarakterli bo’ladi [Кунин 1970, 24]”. Bundan shundan xulosaga kelamizki, frazeologizmlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda, uning tarkibidagi barcha komponentlar ham to’g’ridan- to’g’ri yoki so’zma-soz tarjima qilinmaydi, chunki frazeologizmlarning ma’nosi ular tarkibidagi komponentlarning ma’nosiga bog’liq emas, ya’ni, frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar aksariyat hollarda ko‘chma ma’noga ega. Tilshunoslikda biror-bir xorijiy tilni o‘rganayotganda, o‘sha etnosga xos leksikasining pragmatik, semantik qirralari tahlili alohida ahamiyatga ega. Lingvist olimlar oz tadqiqotlarida tilning barcha elementlari til sistemasi ichida ichki funksiya bajarishini tasniflab berganlar. Masalan, fonemalar ma‘lum pozitsiyada kelganda ma‘no ajratadi, morfemalar so‘z shakli ichida funksional qismlar sifatida qo‘llaniladi, so‘zlar esa gapda gap bo‘lagi – ega, kesim kabi vazifalarni bajaradi. Tilning ajralmas qismi bo‘lgan frazeologik birliklar esa bu vazifalardan tashqari o‘z tabiiyligidan uzoqlashib, o’sha tilda gaplashuvchi etnosga xos bo’lgan ijtimoiy funksiyalarni bajarib keladi. Til dunyoning mantiqiy-faraziy tasvirini aks ettirishda, unga o’ziga xos o’zgartirishlarni olib kirish va ularni ahglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ongimiz, shuurimizda dunyo olamini aks ettiruvchi muayyan fikrlar tizimi bilan bir qatorda lingvistik olam tasviri namoyon bo’ladi. U tildan tilga o’zgartiriladi. Shuning tilning ifoda qurilmasi barcha tillar uchun umumiy, yagona bo’lishi mumkin emas. Bir til va madaniytda mavjud bo’lgan narsa va hodisalarning boshqa bir xalq tili va madaniyatida bo’lmasligi, va hattoki analoglariga (o’xshashliklariga) ega emasligi lingvistikada tilda tafovutlarning borligidan dalolat beradi. 52

Zamonaviy tilshunoslikda til va madaniyatning o’zaro bog’liqligiga shubha yoqdir. Har bir til uni ma’nodor jihatini (aspektini) yuzaga keltiruvchi madaniyat bilan uzviy bog’liqdir. Til zamonaviy madaniyatni nafaqat aks ettiradi, balki uning qadimgi holatini qayd etadi va uning bebaho boylilarini avlodddan avlodga yetkazadi. Frazeologiznlar til tarixida bir necha yillar davomida mavjud bo’lgan va hozirda ham tilda faol ishtirok etadi. Frazeologizmlarda bir necha asrlar davomida to’plangan xalqning boy madaniy merosi, hayotiy tajribasi tasvirlangan, ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning eng kichik urf-odatlarigacha, oliy axloqiy normalardan tortib kishilar xarakteridagi mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik jonivorlarning xususiyatigacha o’z in’ikosini topgan, ularda xalqning mehnat faoliyati, turmush tarzi, an’analari, madaniyati bilan bog’liq tasavvurlar aks ettirilgan. Shuningdek, ularda biz ota-bobolarimiz bosib o’tgan yo’lni, shodliklari va chekkan azob-uqubatlarini, ezuvchi sinfga nisbatan bo’lgan qahr-g’azabini, teran mazmunli pand-nasihatlarini his etamiz. Zamonlar o’zgarsada milliy til ijtimoiy - tarixiy kategoriya singari hhech qachon o’zining asl mazmun-mohiyatini yo’qotmaydi, bu esa unga madaniy – tarixiy an’analarni avloddan avlodga yetkazib berish kabi muhim xususiyatini saqlash imkonini beradi. Frazeologizmlar milliy madaniyatni uch xil ko’rinishda aks ettiradi: 1- kompleks tarzda (uyg’un birlikda), ya’ni barcha komponentlari bilan birgalikda frazeologik birlikni hosil qiluvchi idiomatik ma’noda; bunda milliy- madaniy bilimlarga tayangan holda yaratilgan frazeologizmlarni aynan shu til sohiblari uning asl tushunchasi va mazmun-mohiyatini to’g’ri talqin qila oladi, boshqa til vakillari uchun esa tushunarsiz bo’lib qoladi. Masalan : 53

Get on the high horse - O’zini mag’rur tutmoq ( держать себя высокомерно ). Bu ibora harbiy tildan olingan bo’lib, feodal odatlariga ko’ra “kavalerist”- otliq askarning harbiy xizmatni eng yaxshi otlarda o’tashi va oddiy xalqdan chiqqan piyoda askarga past nazar bilan qarashidan kelib chiqqan. 2- Tapkibidagi elementlar orqali milli-madaniy xususiyatlarning alohida ifodalanishi, odatda, asosiy komponent ayni bir millat uchun xos bo’lib, boshqa millat vakillariga g’ayriodatiylik kasb etuvchi frazeologizmlar. Masalan : - Too much pudding will choke the dog. Bu ibora asosan ingliz oshxonasi bilan bog’liq . - One can not run with the hare and run with the hound. - Bu yerda ingliz zadogonlarining (aristokratlarining) zotdor itlarga va ovga bo’lgan ko’p asrlik muhabbati ifodalangan. 3. Frazeologizmlar o’z timsollari – erkin so’z birikmalari bilan muayan bir urf-odatlar, bayramlar, marosimlar, madaniyat va kundalik turmush tafsilotlari, xalqning tarixiy udumlari kabilar orqali milliy madaniyatni aks ettiradi. Aynan mana shu guruhga insonlarning azaliy yo’ldoshi – hayvonot dunyosi vakillarini tasvirlovchi aksariyat animalistik (asosan hayvonlar tasvirini ishlaydigan rassom, haykaltarosh) frazeologizmlar kiradi. Masalan : As a hog on ice. Как корова на льду . So’zlarning qo’llanilish darajasi bo’yicha tahlil qilinganda ingliz va o’zbek tillaridagi frazeologik birliklarida ulardagi quyidagi o’xshashlikni kuzatish mumkin, hayvon nomlarining ikki tilda – ingliz va o’zbek tillarida ham mos kelishi It: a) Barking dogs seldom bite. Hurgan itdan qo’rqma, yuvosh itdan qo’rq. 54

b) A dog in the manger. It poxol ustida yotib, emagay, edirmagay. Ma’lumki, it poxol yemaydi. Ammo poxol ustida yotgan bo’lsa-yu, poxolni yeyman deb kelayotgan hayvonlarni yaqiniga ham yo’latmaydi, irillab, itligini qiladi. Buni majozan o’ziga kerak bo’lgan narsa u yoqda tursin, kerak bo’lmagan narsani ham birovdan qizg’nadigan baxil odamlarga nisbatan qo’llaydilar. Varianti : O’zi yemas, itga bermas; c ) The dogs bark, but the caravan goes on – It hurar,karvon o’tar. “I was struggling to explain the situation to an old Moor. After thinking it over he murmured. Dogs bark, but the caravan goes on.( The Times,July 4, 1920. Suppl.” – Men qari Moorga vaziyatni tushuntirishga harakat qildim.O’ylab – o’ylab, u “It hurar,karovon o’tar” deb ming’irladi. Mushuk: A cat has nine lives. – У кошки девять жизней . To live cat – and- dog life. It- mushuk dek hayot kechirmoq = It-mushuk bo’lib yahsamoq. “Tarjima qilinishi mushkul til birliklari” majmuasida salkam birinchi o‘rinda turuvchi til birliklari bu – frazeologizmlar hisoblanadi [Влахов, Флорин 1980, 179]. Bu masala amaliyotchi tarjimonni ham nazariyotchi tarjimashunosni ham jiddiy o‘ylashga majbur qiladigan muammo. Tarjimashunos olimlar Sh.Balli, V.Vinogradov, B.A.Larin, N.M.SHanskiy, A.V.Feodorov, Retsker S.Vlaxov, F.Florin, G‘. Salomov, R.Fayzullaevalarning ishlarida frazologizmlarni tarjimada berish muammolari chuqur tahlil qilinadi. Badiiy asarlarda bot-bot uchrab turuvchi frazeologik birliklar quyidagi 3 tamoyil, ya’ni butunlay muvofiqlik (adekvatlik), qisman muvofiqlik va muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik) asosida tarjima qilinishi aytib o‘tilgan. Tarjimada noto‘g‘ri uzatilgan frazeologik iboralar asarning mazmuni, emotsional-ekspressiv ta’sirchanligi va milliy koloritning buzilishiga olib kelishi, 55

retsipient ongida olam milliy manzarasi haqidagi tasavvurning xiralashuviga, retseptorda kognitiv dissonans (qoniqmaslik holati) holatining sodir bo‘lishi va pragmatik ta’sirchanlikning susayishi kabi holatlarga olib keladi. Badiiy asarda frazeologizmlarning qo‘llanishi ma’lum xalqning milliyligi, donoligi, urf-odatlariga sodiqligini namoyish etsa, tarjimon oldidagi murakkab masala ana shu bo‘yoqni asl rangida o‘quvchiga etkazib berishdir. “... Tarjimada o‘sha zamon ruhi, shart-sharoiti, turmush tarzi, o‘sha zamon kishilarining dunyoqarashlari, shoirning ijodkorlik faoliyati hamma-hammasini bera bilishi kerak”- deb qayd qiladi Givi Gachechiladze [Гачечиладзе 1980, 253]. B a’zi bir maqol va matallar tarkibida realiyalar mavjudligi kuzatiladi. Tarjimon bunday maqollarni tarjimada qanday berish yo‘llarini konkret aniqlab olishi lozim. Mobodo tarjimon milliy koloritni saqlash maqsadida maqollar tarkibidagi realiyalarni asliyatdagidek so‘zma-so‘z o‘girsa, unda kitobxonda kognitiv dissonans holati sodir bo‘ladi. Ma’lumki, har bir tilda mazmun jihatdan bir xil obrazliligi jihatdan bir- biridan farq qiladigan idiomatik iboralar ham mavjud. Masalan, r eal hayotda sodir bo‘lmaydigan voqea va hodisa haqidagi iboralar turli xalqlar tilida turlichadir. O‘zbek tilida “tuyaning dumi erga tekkanda” iborasi ishlatilsa, rus tilida “ kogda na gore rak svistnet i rыba zapoet” (qachon tog‘da qichqichbaqa hushtak chalsa va baliq kuylasa) inglizlarda “whenn the moon turns green cheese” (qachonki oy yashil pishloqqa aylansa) nemislarda “ween die Hunde mit dem Schwanz bel-len” (qachonki itlar dumi bilan akkillasa), fransuzlarda “ Dans chaque semaine avec sept jeudi” (qachonki, bir haftada ettita payshanba bo‘lsa) bolgar tilida “xexli na krusha xotya bы koga se pokachi svinya s j’lti chexli na krusha” (qachonki, cho‘chqa sariq shatakda nokka sakrasa) deyiladi. Tarjimon ushbu maqollarni aynan so‘zma-so‘z tarjima qilganida, ma’no anglatmaydigan kulgili so‘zlar birikmasi kelib chiqishi muqarrar edi. Shularni hisobga olib, frazeologik iboralar tarkibidagi komponentlarni tarjima tilida mavjud komponentlar bilan almashtirib berish matnga pragmatik jihatdan to‘g‘ri yondashilganligiga olib keladi. Bu erda matnga 56

pragmatik yondashuvda almashtirish (zamena) usuli o‘zining ijobiy samarasini bergan. Demak, chet tillaridan badiiy tarjima jarayonida ikki til milliy madaniy xususiyatlarining hosilasi bo‘lgan frazeologik xarakterdagi ibora, maqol, matal va idiomalar tarjimasiga engil –elpi qarab bo‘lmaydi. Ba’zida badiiy asardagi ta’sirchanlik ana shu frazeologik birikmalar hisobiga ta’minlab beriladi. SHunday ekan, bu kabi murakkab birliklar tarjimasida tarjimondan fon (qo‘shimcha) bilimlardan to‘liq xabardorlik talab etiladi. Bunda tarjimon retsipientda uning bergan ma’lumoti hissiy qoniqmaslik holatini keltirib chiqarmasligi, kognitiv dissonans vujudga kelmasligini hisobga olishi kerak. Bundan tashqari retseptorda o‘zga adabiyotdan qilingan tarjima asarida o‘z ona tiliga oid so‘z va atamalarni uchratganidan tarjimadan qoniqmaslik holatini keltirib chiqaradi. O‘zbek adabiyotida zoonimlar qadimgi bitiklarda qo‘llanganligini aytib o‘tdik . Sababi o‘zbek xalqi qadimdan hayvonlarni xonakilashtirgan, chorvachilik bilan shug‘ullangan, qir-adirlarda yilqi boqishgan. Chorvachilikda asosan qora mol, sigir qo‘y va sigir singari uy hayvonlari kishilarning to‘q hayot kechirishlariga hizmat qilgan bo‘lsa, it uy-o‘choq qo‘riqchisi, tulki, bo‘ri va shoqollar kishilarning halovatini o‘g‘irlagan. Shu kabi omillar zoonimlarning tilimiz va adabiyotimizda keng qo‘llanishiga sabab bo‘lgan. Biz yuqorida ingliz tilidagi zoonim frazeologizmlarni tahlil qilganimizda uch asosiy hayvon – it ot va mushuk bilan bog‘liq frazeologizmlarning nisbatan ko‘p ekanligiga guvoh bo‘lgan edik. Dastlab o‘zbek tilidagi ana shu uch zoonim bilan bog‘liq o‘xshatmalarni tahlilga tortsak: 1. It – o‘zbek tilida ham ancha keng qo‘llaniluvchi zoonim hisoblanadi. Sababi yuqoridagi boblarda aytganimizdek it doim o‘z egasiga vafodorlik bilan hizmat qilgan. SHu sababdan tilimizda bu zoonim bilan bog‘liq: it vafo – xotin jafo maqoli paydo bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Ingliz tilida zoonimlarni frazeologizmlar qo‘llash orqali inson fe’l-atvoriga muqoyasa qilish ko‘p uchrasa, o‘zbek adabiyotida to‘g‘ridan to‘g‘ri qiyoslash (-dek, -day) suffikslarini it zoonimiga qo‘shish orqali yasalgan bu hayvonga xos bo‘lgan vafodorlik 57

hislatini ulug‘lovchi o‘xshatmalarni ko‘plab uchratish mumkin ( Eslatma*- tahlillar uchun o’zbek adabiyotidan olingan misollar - “Низомиддин Маҳмудов. Ўзбек тили ўхшатмаларининг изоҳли луғати, Тошкент, 2013” kitobidan olindi) : Ustozi hayot vaktida ipakday muloyim, itday sadoqatli bo‘lgan bu bukri savdogar Rayxonabonuga tajovuz kilgan (O. Yoqubov. Ko‘hna dunyo). Majididdin vafodor it singari qarab, murojaat etdi (Oybek. Navoiy). Shunda Abdurahmon takdir bu kiz bilan uni chambarchas bog‘laganini, endi u hozir gina duch kelgani - mehr ostonasida itday sadoqat bilan umr kechirishini yuragi zirqirab angladi (U. Azim. Sevgi). Soddaligi bois, qishlokda unchalik obruyi yuk. Birok do‘stga itday sodiq (N. Norkobilov. Ganimlar). Guchchi pakana esa unga itday sodiq (N. Norkobilov. Ganimlar). Bu o‘rinda it zoonimi ijobiy muqoyasa vositasi bo‘lsa, ba’zi o‘xshatmalarda itning fiziologiyasiga oid salbiy jihatlar vovullash, akkillash kabilar kishining fe’l- atvoriga qiyoslanaladi. Bu kabi salbiy emotsional muqoyasalar nafaqat o‘zbek balki ingliz tilida ham mavjud. Quyida it – dog zoonimining salbiy emotsiada qo‘llanishini qiyoslaymiz: Ingliz tilida: Dog eats dog (It itni eydi)Itning qo‘pol, gapga ko‘nmaydigan fe’l atvoriga, bir biri bilan urushib yuradigan kishilarga ishora. - Barking dogs seldom bike (Akkillagan it ba’zida qopar) Frazeologizmlarda ishlatilgan eng faol zoonimlar uchligiga kiruvchi it o‘zbek va ingliz tillaridagi ideoma va o‘xshatmalarda keng qo‘llanadi. Quyida ularning semantikasini qiyoslaymiz: O‘zbek tilida: Qopmoq, talamoq. Qo‘pol, dag‘al gapirmok, jerkib gapirib, ko‘nglini og‘ritmok. Zohid shoirtabiat ham emas, bu ayolning ko‘nglini ovlash niyati ham yo‘k. Bundan tashqari, xonasiga kiruvchini it kabi qopadigan rahbaru rahbarchalarga 58

azaldan tobu toqati yuk (T. Malik. SHaytanat). Qiz bolaning yomoni tushib kolsa, yor-yor, yomon itday betingdan qopib olar, yor-yor (Ok olma, kizil olma). Idora xodimlariga achinaman-da. Ba’zan duch kelganni itday qopadi (T. Malik. SHaytanat). Echkisiga sal tekkanimga itday taladi (A. Obidjon. Serkaxonim). Nohaq odam itday akillasa ham, maqsadiga erisha olmaydi (So‘zlashuvdan). Ana, Berdi tajang itday irillab, nim a b o‘ ldi (N. Norkobilov. To g‘ odami). Odamning tabiati q izi q bir-birini k o‘ rmasa so g‘ inadi, k o‘ rishganida itdek irill aydi (I. Zoyir. Q ismat uchi). Arzimas bir jondorni deb itday ir illashmanglar! Uyat buladi-ya! (N. Norkobilov. G‘ animlar). Yugurmo q . Biror narsa umidida tinimsiz ha rakatda bu lmoq . Ul kishim odamlar yillab itdek yugurib topgan boylikni mehmonxonasida o‘tirib, hisob-kitob bilan topadi (N. Kobul Buyuk Turon amiri yohud aql va qilich). Besh ming so‘m uchun kinochilarning ketidan itday tilini chiqarib, yuguradigan ahmoq yuk! Ana, yoshlar bor, ushalar qilsin! (M. M. Do‘st. Lolazor) Na halol, na harom neligin bilmay, Ikkisin ortidai itdek yugurdik (A. Mahkam. Iymon deb...). Izg‘imots, sanqimoq, daydimoq, tentiramoq . Har erda biron muntazamsizlik bilan kezmok. Odam hakida. Shayboniyning navkarlari itday izg‘ishib yuribdi (Oysuluv). Etim koldim yoshligimda men xam otamdan, Odamlarnshi eshigida sanqidim itday (A. Oripov. Jannatga yul). Har kuchada it kabi Daydishimnnng sababi - Izlaringni sog‘indim (U. Hamdam. Sabo va Samandar). SHaharga borib ukiyapman, deb barchani aldab, bozorda itdek sang‘ib yurish sharmandalik emasmi? (Ch. Aytmatov. Bolaligim). Indamagin kalga - o‘ zi kelar h olg a , deydilar. Otangizga ra h mat. Ana, k o‘ chada itday tentirab koldi (T. Murod. Ot kishnagan o q shom). Sirasini aytganda, ch o‘ ld a itday iz g‘ ish unga umuman yo q maydi (N. Norkobilov. Fanimlar). Ergaish moq . Birovning ortidan astoydil, ammo anchayin be q adr h olatda doimo yurmok. Faqat sen kolgan eding, mana, sen ham menikisan, endi tamomsan, ortimdan 59

itday ergashib yuraverasan, endi o‘z holingcha kun kechirolmaysan (B. M. Ali. Ko‘kto‘nlilar). Mana yarim yildirki, itdek uning orqasidan ergashib yuribdi (N. Qobul. Buyuk Turon amiri yohud aql va qilich). Bir munkir u zotni taklif etib, uyiga qadar olib boradi. Eshigiga etgach: «Tomog‘ing uchun bir it dek menga ergashib kelding, uyimda hech vaqo yuk», deb hakorat! qila-qila haydadi (T. Malik. Kelinlar daftariga). Yuk, yanglishding, men SHosalim emasman! Senga itdek ergashib yurgan, bir paytlari obruyingni saqlab qolish uchun tuni bilan mijja qoqmagan, sadoqat bilan hizmatingni kilib, oxir-okibat qadri-qimmati toptalgan soyaman (F. Tilovat. Qora quzgun). Ishlamoq, mehnat kilmoq, xizmat qilmoq . Ular-kolariga Qaramay ishlamok, butun kuchini bermok, har kanday ishni minnatsiz bajarmok. Savil qog‘ur chorak bug‘doyni o‘n baravar kilib qaytardim, o‘n yildan beri itday ishlab ham berdim, yana gunox, menda ekan-da, Taqsir! (M. Ismoiliy. Farg‘ona tong otguncha). Bu johil, omi qavmg a Yaratgan ko‘mak etmasa, o‘zi itdek ishlamasa, mening elib yugurganimdan foyda yo‘k derdi har gapida (N. Qobul. Buyuk To‘ron amiri yohud akl va qilich). Itdek mehnat qilib, obro‘- e’tibor qozonib yurgan paytingda kimniigdir g‘alamisligi, hasadgo‘yligi, ko‘ngli qoraligi tufayli ozor chekib... yurganingda birdan... ishiig yurishib ketsa, bu orziqib kutilgan ulkan baxtni yuragingga sig‘dirib ololmaysan, kishi (N. Karimov. Mirtemir). Ko‘ngling bo‘lsa, uylan shunga. Yaxshi narsa lekin, (uy qolgan-u, bo‘y qizlarga bo‘y bermaydi. Uylan, itday xizmatingni . qi ladi (M. M. Do‘st. Lolazor). Otmok,; xor qilmoq (bo‘lmoq); o‘lmok,; haydamoq . X,ech bir rahm shavqat qilmasdan o‘ldirmok, qimmatsiz bir narsa sifatida mahv etmoq; ayamasdan qiyin ahvolga solmoq; e’tiborsiz, xor-zor bo‘lib o‘lmok; umuman, qadrsiz narsaga qaraganday munosabatda bo‘lmok. Past-pastligiga, tuya mastligiga borarkan-da, meni tutib borib tirik qolmoqchi bo‘ldingmi, yanglishgansan, seniyam itni otganday otib tashlashadi, vangillaganiyam birov eshitmaydi (B. M. Ali. Ko‘kto‘nlilar). O‘ziga yarashasini oldi. Itday bo‘ldi (T. Malik. Shaytanat). Bayna momo bir paytlar fakat qishloq emas, butun tog‘li xalqiing orini kutargan, nomini 60

chiqargan Rayim nolvonni kuloq deya ta’kib kilishlariga, so‘ng itday xor qilib, otib tashlashlariga yo‘l ko‘ygan va ug‘li bilan erini zamonning egasi, bir paytlar Rayim polvonning malayi Zamon otboqar ixtiyoriga berib qo‘ygan (N. Eshonqul. SHamolni tutib bo‘lmaydi). Dushmaniga rahm qilsa kim, o‘zi ulib ketadi itday (A. O‘ktam. Mashq maydonidagi o‘ylar). Charchamoq, o‘ynalmoq. O‘lar xolatga keladigan darajada xorimok, o‘ta mushkul ahvolga tushmoq. Kurmaysizmi, chaqalok tinchimayapti. O‘zim itday charchaganman (U. H oshimov. Urushning so‘nggi qurboni). Bultur o‘zimni ham itday qiynaldik, bola- chaqamiz ham bo‘lganicha bo‘ldi (M. Ismoiliy. Farg‘ona tong otguncha). Itday charchaganmi uchun yumshoq; o‘ringa tappa tashlagimiz kelardi (X. Sulton. Boburiynoma). Ko‘ksaroydan itday charchab qaytgan amir Sultoi Jondor to‘shakka kirib, endi ko‘zi ilingan ham edi, kimdir elkasidan sekin turtdi (O. Yokubov. Uluhbek hazinasi). Quturish.. Haddan ortiq jahlga minmoq, juda ham haddi dan oshmoq. Avaz xali bundan beshbattar achchiq; she’rlar bitishini, bu she’rlari xonni, xon valiahdini, arkoni davlatni bexalovt etib, itdek quturtirib qo‘yishiii bilmaydi (S. Siyoev. Yorug‘lik). Qonga tashna itday quturib, Uchraganga changal soladi (T. Jo‘ra. SHamol). YAshamoq, turmush kechirmoq. Nihoyatda nochor, qiyin, aftoda ahvolda umrguzaronlik qilmoq. Bu erda na ilmu fanni, na san’atni, na qo‘shiqni tushunishadi; hammalari ota-bobolaridan qolgan kataklarda itday tur mush kechirishadi (N. Eshonqul. Momoqo‘shiq). Ichmoq. Orqa-oldiga qaramay, me’yoridan juda ortiq; darajada, ko‘p spirtli ichimlik iste’mol qilmoq. Bir kuni itdek ichib kelganida, cholim rahmatli kattiq koyi-di, juda qattiq koyidi (X. Sultonov. Ajoyib kunlarning birida). Oldin unaqa emasdi, hozir itdek 61

ichadi (U. Xoshimov Dunyoning ishlari). Azonlab borib Mansur akadan uzr so‘radim: «Men ushanda ahmoqlik qilgan ekanman. Itday ichib, nima deganimni bilmabman...» (S. Siyoev. Oy borib, omon keling). Oxo, bu kishini q arang-a?.. Itday ichib olib, tu h mat q iladi. Endi shunisi etmay turgan edi (A. Juraev. Q ayt i m). Demak, it zoonimi o‘zbek tilidagi olam milliy manzarasida quyidagicha konseptual manzara xosil qiladi: 1.Insonga bo‘lgan munosabati: sadoqat, do‘stlik, holis xizmat , ergashish, vafodorlik; 2. Fe’li: yuvvosh, quturmoq, qopmoq, akkillamoq, irillamoq, to‘satdan tashlanmoq; 3. Yashash tarzi: chor nochor kun kechirmoq , qiynalmoq; 4. Harakati: charchamoq, izg‘imoq, sanqimoq, daydimoq, tentiramoq, bo‘kib ichmoq; 5. Odamning itga munosabati: Xor qilmoq, o‘ldirmoq, otib tashlamoq; Ingliz tilida: (as)clean as a hound's tooth- ovchi itining tishidek yarqiraydi; - very clean-juda toza; The classroom was as clean as a hound's tooth after the students cleaned it; (as)crooked as a dog's hind leg – firibgar; - dishonest The politician is as crooked as a dog's hind leg and nobody likes him siyosatchi shunchalik firibgarki hech kim uningchalik bo’la olmaydi; (as)sick as a dog - very sick- itdek charchagan; 62

My friend was as sick as a dog when he left the restaurant last night. bark up the wrong tree- noto’gri daraxtga akkillamoq( muammoni echishda noto’gri yo’ldan boorish); - to choose the wrong course of action, to ask the wrong person (a hunting dog may make a mistake when chasing an animal and bark up the wrong tree) My boss is barking up the wrong tree. I did not cause the computer problem. Boshligim noto’gri yo’ldan boryapti. Men kompyuterda muammo ko’rmayapman. dog in the manger - someone who prevents others from doing what they themselves do not want to do (in Aesop's Fables a dog that cannot eat hay lays in the hayrack and prevents the other animals from eating the hay) o’zi qilishni hohlamagan ishni boshqalarning ham qilishiga qarshilik qiluvchi kimsa( qadimgi afsonada it ohurdagi somonni eyishi ta’qiqlangan. It somon ohurda o’tirib boshqa hayvonlar somonni eb qo’ymasliklari uchun qo’riqlagan. My friend always acts like a dog in the manger and often tries to prevent us from enjoying ourselves. Mening do’stim ohurdagi qo’riqchi itga o’xshab bizning rohatlanishimizga qarshilik qiladi. fight like cats and dogs- it mushukdek urishmoq - to argue and fight with someone (usually used for people who know each other) bir-birini taniydigan kishilarning urush janjal qilishi. The two children were fighting like cats and dogs when we entered the room. Biz xonaga kirganimizda ikta bola it-mushuk bo’lib urishayotgan edi. go to the dogs- itdek bo’lib ketdi - to deteriorate, to become bad- yomon ahvolga kelishi Many things in our city have gone to the dogs during the last ten years. 63

Shaxrimizdagi ko’p narsalar so’nggi yillarda yomon ahvolga keldi. the hair of the dog that bit one- itning yungidan bir tutam a drink of alcohol that one takes when recovering from a hangover ertalab kechagi ichkilikdan o’ziga kelish (pahmelye.rus) uchun ichiladigan spirtli ichimlik The man had the hair of the dog that bit him before he ate breakfast. Erkak nonushtadan oldin ke kechagi ichkilikdan o’ziga kelish uchun biroz spirtli ichimlik ichdi. to hound (someone)- birovni it qilish - to pursue or chase someone, to harass someone birovni asabini qitiqlash The manager is always hounding the younger members of her staff to make them work hard. – ish yurituvchi doim yosh hodimlarni qattiq ishlashlar uchun asablarini qitiqlardi lead a dog`s life- itdek umr kechirish - to lead a miserable life - bechoraxol hayot kechirish The man is leading a dog`s life since he married the woman who everyone told him not to marry. Hamma uylanmagin desa ham usha ayolga uylangan erkak it kunini bosidan kechiryapti. put on the dog – bor takallufi yoki aristizmini namoyish etish - to dress or entertain in a luxurious and extravagant manner We put on the dog for my parents when they came to visit us. Ota-onam biznikiga kelganda bor mulozamatni namoyish etdik. rain cats and dogs - mushuk va kuchuklar yog’yapti - to rain very hard – yomgir shiddat bilan yog’ishi It has been raining cats and dogs all day – kun bo’yi mushuk va kuchuklar 64

yog’ayotgan edi a shaggy dog story- hurpaygan it hikoyasi - a long and often pointless story that is told as a joke and often ends in a very silly or unexpected way uzun va ohiri kutilmagan ravishda tugaydigan axmoqona hikoya My friend told me a shaggy dog story about how he lost his bicycle. Mening do’stim velosipedini yo’qotib qo’ygani to’g’risidagi uzundan uzoq bema’ni hikoyasini aytib berdi. one's tail between one`s legs- dumi oyogini orasida osilib (uzbekcha “tarvuzi qo’ltigidan tushib” ) - feeling beaten or humiliated (like a frightened or defeated dog as it walks away) Egilib turtkilangan itdek sudralib The manager left the meeting with his tail between his legs after he was criticized by the company president. Kompaniya boshlig’i tomonidan tanqidga olingach the tail wagging the dog- itni boshqaradigan dum - a situation where a small part of something controls the whole thing kichkina qism butun katta qismni nazorat qiladigan holat The tail is wagging the dog. The receptionist controls everything in the office. Dum itni boshqaryapti. Mexmonhona noziri offisdagi hamma ishlarni nazorat qilmoqda top dog - tepadagi kuchuk (katta kuchuk) - the most important person in an organization tashkilotdagi eng asosiy kishi (boshliq) 65

My uncle is the top dog in his company. Amakim o’z kompaniyasining katta kuchugi work like a dog- itdek ishlash - to work very hard qattiq ishlash The boy worked like a dog on his school project. Bola loyiha ustida juda qattiq ishladi . Demak, it zoonimi ingliz tilidagi olam milliy manzarasida quyidagicha konseptosfera xosil qiladi: 1. Insonga bo‘lgan munosabati: firibgar (dishonest), birovni asabini qitiqlash (to harass) 2. Fe’li: vovullash(barking), (dumi bilan aylantirmoq)wagging, shoxona mulozamatini namoyish etish (entertain luxcurious manner), fighting (kurashmoq). 3. Y a shash tarzi: bechoraxol yashash ( daydi itlariga tegishli - miserable life) ; xona ichi, pol, divan; 4. Harakati: qattiq ishlash (work hard); 5. Odamning itga munosabati: Egilib, turtkilanib sudralib(feeling humiliated, beatened). Ingliz va o’zbek tillaridagi it zoonimi qo’llanadigan o’xshatishlarni o’zaro qiyoslasak, ikki millat olam milliy manzarasida ham itning deyarli bir xil konzeptosferani tashkil qilishiga guvoh bo’ldik. Biroq odamning itga munosabati(5-qism)dagi itday otib tashlamoq, itday xor qilmoq kabi iboralar ingliz tilida uchramaydi. Sababi inglizlar itlarini asosan o’zlari yashab turgan xonalar ichida boqishadi. “Itdek xor bo’lmoq” iborasi ular uchun biroz erish tuyuladi. Tarjimaning nozik jihatlari shundaki, bir xalq mentalitetida normal hisoblangan xolat ikkinchisiga mutlaqo tushunarsiz tuyulishi mumkin. Shu o’rinda tarjima tilining olam milliy manzarasidan habardor bo’lish nihoyatda muhimdir. Shuningdek, inglizcha “itning tishidek toza”, “it kabi mulozamat” singari 66

idiomalar ham evropalik kishilarning it bilan o’ta yaqin munosabatidan darak bersa, “it va mushuklar yomg’iri”, “it kabi hurpaygan hikoya” kabi idiomalar ingliz millatining olamni o’zgacha ranglarda tasavvur qilishini anglatadi. Keyingi ikki tilda ham uchrovchi zoonim bu mushuk bo’lib, Mushuk ingliz tilida asosan sinchkovlik, qiziquvchanlik kabi hislatlari uchun frazeologizmlarda keng qo‘llaniladi: - Care killed a cat (tashvish mushukni o’ldirdi) - A cat has nine lives (mushukni 9 ta joni bor) - Curiosity killed the cat - (sinchkovlik, qiziquvchanlik mushukni xam o’ldiradi) - To live cat and dog life – (it mushuk bo’lib yashash) Ma‘lumki, it va mushuklar sevimli uy jonivorlari hisoblanib, har bir etnos lisoniy tasvirida it va mushuk antitetik (antitetika yunoncha antitetikos so‘zidan olingan bo‘lib, qarama-qarshilik ma‘nosini anglatadi) leksik birlik sifatida frazeologik iboralarda, paremalarda polisemik maydonni hosil qiladi [Baxronova 2015, 92 ]. Bu hayvonlar iboralarda o‘z belgi va xususiyatlaridan uzoqlashib, nafaqat to‘rt oyoqli sut emizuvchilar guruhini, balki boshqa sinfga kiruvchi konkret ob‘ektlarni, hattoki insonlarni ifodalab keladi. Mushuk zoonimining epchil va chaqqonligi o‘zbek tilidagi badiiy asarlarda ham uchraydi: Akbarali mushukdek sapchib yulakka borib koldi. Orkasiga burilib karadi (S. Ahmad. Qirq besh kun). Bunga sabab, yoshlik chog‘larida, xali «karate», «ushu» degan gaplar yuk paytida Kesak mushtlashguday bulsa mushukday sapchib, uch-to‘rt davangilga bas kela olardi (T. Malik. Shaytanat). Yana bir ayol jon achchig‘i da mushukdek sapchib, boshka mug‘ulning tomog‘iga yopishdi. (Mirmuhsin. Temur Malik). So‘ng taraqlab ochildi eshik, Burun tiqdi uyga avtomat. So‘ng bir sakrab misoli mushuk, Ichkariga kirdi uch soldat (H.Sharipov. Bir savol). Ikkimiz bir vaktda Mushukday olmaga tashlanamiz (A. Ko‘chimov. Bir juft olma). Mushukning sharpasiz, tovushsiz, pisib yurishi va ehtiyotkorligi ham odamning hatti harakatiga (so‘z birikmasi tarzida) muqoyasa qilinadi: 67

Hovli betida yurgan Abdushukur maxdum ko‘cha eshigi tagidagi oyok; sharpasini sezib, maxsy-kalishda mushukday tovushsiz qadam bosib kelib, eshikni ochdi (Y. Sulaymon. Armon). Y a rim soatlardan so‘ng xujraga mushukday sharpasiz, sassiz kirib bordim (N. Eshonkul. Qora kitob). Oldinda chirok; tutgan onasi, orqasida charm paltosining o‘ng cho‘ntagiga qo‘l sol gan, mushukdek ehtiyotkorlik bilan qadam bosayotgan shapkali... (O‘ .Hoshimov. Tushda kechgan umrlar). Aksariy amirlar ila sizning otingizdan so‘zlashib, ishni bitirib kuyg‘onmen, - dedi mushukdek pusib Berdibekning oldiga etib borganda Tug‘libiy (N. Kobu l. Buyuk To‘ron amiri yoxud akl va kilich). Jamshid? - Asa dbek shunday deb qaddini sal ko‘tardi. - Nega mushukka o‘xshab pisib yuribsan ? (T. Malik. Shaytanat). To‘raqul butalar tagi da mushukdek sharpasiz yurar, mevalarni ko‘llari va xatto lablari bilan uzib olardi (A. Kuchimov. Baland tog‘lar ostida). Mushukning yalab yulqab suykalishi esa ko‘pincha adabiyotimizda ibosiz ayollarning o‘zini tutishiga ham muqoyasa qilinadi: Suykalmok, yalab yulqamok. Erkalanib yopishavermok, keragidan ortik; mexribonchilik qilmoq. Bor umidi puchga chikkan juvon Asqaralibekka yaqinlashdi, mushukday suykaldi (B. M. Ali. Ko‘kto‘nlilar). Ingliz tilida rubbing like cat – mushukka o‘xshab suykalmoq iborasi mavjud unda ham mushukning suykalishi ayolga qiyoslanadi: She was rubbing like a cat around Brendan. (K.Martin. Natchez Flame). Mushuk zoonimi nafaqat o’zbek tilida balki ba’zi Evropa tillaridagi FBlarda ham salbiy ma’noda qo’llanishi mumkin. Masalan tilshunos olima Dilrabo Baxronova Perro – It va Gato – mushuk zoonimining ispan tilidagi frazeologizmlarda islatilishi va turli salbiy ma’nolarda kelishini quyidagicha ko’rsatib beradi: 1) persona despreciable (razil odam); 2) hombre tenaz, firme y constante en alguna opinión oempresa (biror fikri yoki maqsadida qattiq turib olgan bir so‘zli, qat‘iyatli kishi). Ispan tilida o‘zbek tilidan farqli o‘laroq rod kategoriyasi mavjud. Jenskiy roddagi perra zoomorfizmi ham quyidagi semalarni bildirib keladi: 1) prostituta (fohisha); 2) rabieta de niño (bolaning bir pasda o‘tib ketadigan injiqligi); 3) embriaguez, borrachera (piyonistalik, ichkilikbozlik) kabi xarakter -xususiyatlar lug‘atlarda aks etgan. 68

Gato zoomorfizmi ham kishilar xarakteriga ko‘chganda quyidagi xususiyatlarni bildirib keladi: 1) ladrón, ratero que hurta con astucia y engaño (aldash va firibgarlik yo‘li bilan o‘g‘rilik, kissavurlik qiladigan kishi, o‘g‘ri); 2) hombre sagaz, astuto (ziyrak, farosatli; ayyor odam); 3) hombre nacido en Madrid (poytaxtda tug‘ilgan odam); Salvador va Meksikada 4) persona que sirve como criado (xizmatkor sifatida ish yurituvchi kishi) . Ingliz tilida “A cat has nine lives”frazeologizmi o‘zbek tiliga “mushukning to‘qqizta joni bor” deb tarjima qilinadi. O‘zbek tilida bu iboraning ekvivalenti yo‘qligi bois tarjimon mazkur ibora ma’nosini tarjimada so‘zma-so‘z berishga harakat qilgan. - Tybalt. What wouldst thou have with me? - Mercuito. Good king of cats, nothing but one of your nine lives; that I mean to make bold withal, an, as you shall use me hereafter, dry-beat the best of eight… [ Shakespeare] Muxtaram mushuklar sultoni istagim sizning to`qqiz joningizdan atiga bittasi xolos. Kеyin ijozat etsangiz qolgan sakkiztasini xam bitta bittalab kе sib olsam qilichingi zni qulog`idan tutib tortasizmi ? qilichim qulog`ingizga yеtib qolmasin tag`in [Шекспир]. Mazkur frazeologizmda qo‘llangan “mushuk” zoonimi ingliz tilida – qo‘rqmas, chapdast va joni temirdan degan ma’nolarni anglatadi. Ammo o‘zbek kitobxoni uchun bu ibora biroz tushunarsiz. SHu o‘rinda mazkur zoonimni – “joningiz qirqta bo‘lsada hozircha bittasini keyin ijozatingiz bilan qolganlarini bittalab qilichdan o‘tkazsam” deb tarjima qilish ham mumkin edi. Sababi inglizlarda mushukning to‘qqizta joni bo‘lishi inglizlarning olam milliy manzarasida yorqin tasavvurni hosil qilsa, o‘zbek kitobxoni “qirqta jon”ni aniqroq tushungan bo‘lardi. Demak, yuqoridagi misollar asnosida mushuk zoonimi o‘zbek tilidagi olam milliy manzarasida quyidagicha konseptosfera xosil qiladi: 1.Insonga bo‘lgan munosabati: ijobiy, yoqimtoy, 69

2. Fe’li: muloyim, bezovta, 3. Yashash tarzi: uy, hovli, ko‘cha, ombor ; 4. Harakati : sapchimoq , sakramoq, pisib yurmoq, sharpasiz yurmoq, suykaladi, sichqon tutadi, 5. Odamning mushukka munosabati: erkalaydi, boqadi, silaydi; Ingliz tilida mushuk zoonimi qo‘llangan idiomalarni ko‘rib chiqamiz: as conceited barber’s cat – sartaroshning erka(o’ziga ishongan) mushugidek. My friend became as conceited as a barber’s cat after she won at school – mak tabda sovrindor bo’lgandan keyin dugonam sartaroshning erka mushugiga aylandi. as weak as a kitten – mushuk bolasidek nimjon – The girl was as weaken as kitten cannot carry the books ; a cat nap – mizg’ib olish. Kun davomidagi qisqa uyqu- (uzb. Qush uyqusi) I had cat nap during the afternoon so I would feel refreshed in the evening. cat burglar – devordan tushib o’g’rlikka kiradigan o’g’ri. A cat burglar entered our apartment and stole our television. Mushuk o’gri uyimizga devordan oshib tushib televizorimizni o’girlabdi. cat gets one’s tongue – tiliga mushuk kirib qolmoq. Uyalganidan gapira olmaslik. The cat got the woman’s tongue and she could not say anything at all. - Ayolning og’ziga mushuk kirib olgandek hech narsa gapira olmadi. Shu o’rinda o’zbek tiliga tarjima jarayonida “og’ziga talqon solib olgandek”. a cat on hot tin roof – temir shipdagi mushuk. O’ta aktiv harakat qilish. A boy was jumping around like a cat on a hot tin roof and we could not make – bola temir tomdagi mushukday sakrayotga edi. a copycat - birovning ishidan ko’chiruvchi kishi. The boy is a copycat and copies the other student’s work. Bola ko’chirmachi u talabalarning ishidan nusxa ko’chiradi. grin like a Cheshire cat – Gheshir mushugiga o’xshab shaqshayish. The little boy was grinning like a Cheshire cat when he entered the room ; let the cat out of the bag – sir saqlanadigan narsani aytib qo’ymoq. O’qituvchi maktabni yopish rejasini aytdi ; look like something the cat dragged in – mushuk tirnab tashlagan narsaga o’xshan qolmoq. I was very tired and looked like the cat dragged 70

in- juda charchaganimdan huddi mushuk tirnab tashlaganga o’xshab qolgan edim. look like the cat that swallowed the canary - to’tiqushni yutrgan mushukdek. Bir narsadan mamnun qiyofada bo’lish. You look like a cat swallowed canary. to the put cat among the pigeons – mushukni kabutarlar orasiga qo’yib yuborish Kimnidir noxush holatga quyish. – Sending young supervisor among angry workers was like putting the cat amoung pigeons. Yosh raxbarni jaxli chiqqan ishchilarning oldiga yuborish, kabutarlarning orasiga mushukni qo’yib yuborgandek. Demak, mushuk zoonimi ingliz tilidagi olam milliy manzarasida quyidagicha konseptosfera xosil qiladi: 1. Insonga bo‘lgan munosabati: suykalmoq (rubbing); shaqshaymoq (griin) 2. Fe’li: ayyor (copy cat); uy qushlari uchun havfli: 3. Y a shash tarzi: uy, shift, xona; 4. Harakati: o’g’rlamoq cat burglar , tirnamoq ( dragg); 5. Odamning mushukka munosabati: erkalatadi ( barber’s cat ); Ingliz idiomalari orasida ba’zi birlari cat gets one’s tongue – tiliga mushuk kirib qolmoq tarjima jarayonida ekvivalentga almashtirilgani ma’qul. Sababi o’zbek olam milliy manzarasi uchun biroz yot bo’lgan bu iboraning tilimizda mum tishlagan, og’ziga talqon solib olgan degan ekivivalentlari mavjudki ularni, qo’llash o’quvching matn mazmunini teranroq tushunishiga yordam beradi. Uchinchi har ikkala tilda keng qo‘llaniluvchi zoonim bu – ot (horse) bo‘lib, quyida ot tabiatiga xos ba’zi xislatlarning kishi fe’l-atvoriga ko‘chishi holatlarini kuzatamiz. Otga o‘xshab: Pishqirmoq, g‘ayriodatiy ovoz chiqarmok, baqirib, baland ovozda gapirmoq. Yuvinayotganingizda har doim otga o‘xshab pishqirasiz. Karang, kuylagimni jiqqa suv qilib yubordingiz, - dedi Muyascap xo‘l bo‘lgan etaklarini ko‘rsatib (U. Hoshimov. Dehqonning bir kuni). Qorong‘ida Azizxon otga o‘xshab pishqirib javob qildi (S. Axmad. Qirq besh kun). Nazarovning burun kataklari kerilib, bezovta otday pishqirdi (A. Ko‘chimov. Ok kaptarlar oroli). U tinimsiz chayqalar, goh-gohda otga o‘xshab pishsirardi (S. Ahmad. Ufq). 71

Tursunboy tushundi. Tushindi-yu, yuragi o‘rtanib ketganini bildirish uchun otga o‘xshab pishqirib ho‘rsindi. (S.Ahmad.) Sog‘lom; tamoman sog‘aymok, kasallikdan butunlay forug‘ bo‘lmok;. Odam haqida. «Qalay, ota, sog‘ligingiz yaxshimi?»-dedi. «Xudoga shukr, «otdayman, xali do‘xtirga ishimiz tushgani yuk», - dedim (S.Siyoev, Oy borib, omon keling). Ko‘rib turibsan-ku, otdayman! Sherzod qo‘llarini yozdi. - Redaksiyada nima yangiliklar? (O‘. Hoshimov. Hyp borki, soya bor). YUring, o‘g‘lim, - dedi Mahkam )Eshon Tursunaliga, - dard chekindi, erta-indin otday bo‘lib ketadi (J. Abdullaxonov. Tarki dunyo). Mana bu kishilar bila dilar, o‘ sha bemor otdek b o‘ lib ketuvdi, t o‘g‘ rimi? (E. A’ za m SHov q in). Chinor t o‘ rtgami - beshgami kirdi, chol b o‘ lsa xali ot day (A. Kuchimov. Kayta tu g‘ ilgan bola). artib-koidaga buy bermaydigan, ujar, chapdast; noodatiy, nome’yoriy shiddatli harakatlar kilmok. Bu minilmagan asov otdek yigit qanday adolat qidirayotganini o‘zi bilmasdi (S. Ahmad. Qirq besh kun). Och yulba rsday na’ra tortib kelishing bor! Asov otday telbalanib elishiig bor! (Ch o‘ lpon. Norin daryo) . Asov otday erkaklarning borar eri - sen (X,. Xudoyber dieva . Mukaddas ayol). Otning kallasiday. Katta. Asosan, odam yuragining botirligi, kurkmasligi, baquvvatligining mubolag‘ali ifodasi uchun; shuningdek, odatdagidan katta qulfga nisbatan; ba’zan boshka ayrim narsalar kattaligining mubolag‘ali ifodasi uchun ham qo‘llanadi. Otning kallasiday yuraging bor ekan, bola, - dedi uning elkasi ga qo‘ lini tashlab (E. Samandar. Sulton Jaloliddin). |1)|SH1 ingam otning kallasiday bor ekan, Anvar, - dedi SHa ro fat (M. Xazratkulov. Ta’til kunlari). Bu Salohiddin zargarning do‘konlari bo‘lib, ular ham berk, har bir eshikda otning kallasiday qulf (O Y o qubov. Ulug‘bek hazinasi). Barot Isroil oyog‘ini qo‘liga olib podvalga yugurib borsa, ko‘radiki, otning kallasidek Qulf osilgan (N. Karimov. To‘rg‘ay). U og‘zini ochishga ulgurmay garaj ilgagiga otning kallasidek kulfni solib sharak- shuruk qulfladimda, chorrahadagi do‘konga qarab chopdim (U. Xoshimov. daftar hoshiyasidagi bitiklar). Ma’lum, tanilgan . Barchaga ma’lum bo‘lgan odam, fe’l- atvor, narsa va shu kabilar hakida; kuchli salbiy munosabat ifodalanadi. Kaysi bir sud majlisida «yolg‘on guvox,»ga hojat ko‘rilsa Obrezkora tayyor. Uning bu xislati ham hammaga otning qashqasiday ma’lum (C h o‘lpon. Kecha va kunduz). Ammo 72

kasb-kor tufayli xammaga otning qashkasndek tanilgantri kam, boshka bir tomondan xam nom chiqarish kerak (O. Muxtor. Egilgan bosh). Bu - kishlok, notanish kimsa otning kashqasidek ma’lum (I. Zoyir. Kis mat uchi). Ikki kishi katta ariq ustidagi ko‘prikdan o‘tib, tug‘riga ketdi. Saidg‘ozi ularning bichimiga karab darrov tanidi: davangirday qaqqaygani - butun rayonga otning qashqasiday tanish To‘lamat mo‘ylov (S. Anorboev. Oksoy). Demak, ot zoonimi o‘zbek tilidagi olam milliy manzarasida quyidagicha konseptosfera xosil qiladi: 1. Insonga bo’lgan munosabati: hizmatinini qiladi, do’st, sodiq, hamrox; 2. Fe’li: favqulotda o’zgaruvchan; 3. Yashash tarzi: dala, yaylov, otxona; 4. Harakati: soglom (otday)pishqiradi, yuguradi, sakraydi, 5. Odamning otga munosabati: boqadi, yuvib taraydi, yaxshi ko’radi; Otning asosan xatti-harakatlari, boshi, pishqirishi va bosh qismidagi qashqasi metaforik ko‘chim sifatida inson fe’li hamda tashqi ko‘rinishiga qiyoslansa, ingliz tilidagi ot bilan bog‘liq idiomalarda uning poygada g‘olib bo‘lishi, undan foydalanish kabilar o‘xshatish ob’ekti bo‘lib xizmat qilgan: (as)strong as a horse/ox - very strong otday kuchli, The man was as strong as an ox and easily helped us move the sofa. back the wrong horse – yomon otga qaytish. Biror bir muvaffaqiyatga erishmagan kishiga ishonch bildirish. We backed the wrong horse when we supported the candidate for manager. beat a dead horse – allaqachon galaba qozonilgan jangda mag’lubni urishda davom etish. I was beating a dead horse when I was arguing with my boss. bet on the wrong horse - to misread the future, to not choose the winning person or solution The man is betting on the wrong horse if he supports the other city in their bid for the Olympic games. change horses in midstream – otni oqim vaqtida almashtirish – to make new plans or choose a new leader in an activity that has already begun – allaqachon boshlanib ketgan ish uchun rejalar tuzmoq. They have decided to change lawyers but I told them that they should not change horses in midstream 73

Ular xuquqshunosni almashtirmoqchi bo’ldilar ammo men ularga oqim vaqti otni almashtirmasliklarini aytdim. a dark horse - a candidate who is little known to the general public. Ommaga noma’lum nomzod. The candidate for mayor was a dark horse until he gave some good speeches on TV. Mayyorlikka nomzod televideniyeda interviyu bermaguniga qadar hammaga noma’lum edi. Har bir zoonimning lingvogeografik hususiyatlarini o‘rganib chiqilsa, har bir millat adabiyotida ma’lum zoonimlarning keng qo‘llanishida tabiiy sharoit inson va hayvon o‘rtasidagi jonli muloqot sabab ekanligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Biz yuqorida mushuk va itni o‘zi yashab turgan uyida saqlaydigan, unga alohida mehr bergan inglizlar haqida so‘z yuritdik. Ingliz va o‘zbek frazeologizmlarida bu ikki zoonimga xos ham ijobiy ham salbiy xislatlar muqoyasasini kuzatish mumkin. Ammo o‘zbek xalqi uchun yanada yaqin bir zoonim borki bu qora mol. Molning ijobiy xislatlari bilan birga talaygina salbiy fe’l-atvori borki, bu xislatlar adabiyotda ba’zi kishilarning salbiy illatlariga qiyoslanadi. Yigitning hamxonalarini mensimaganday bamaylixotir kirishi, o‘zidan katta juvonga odobsiz tikilishi Nusratbek- yoqmadi: «Molday befahm ekan» (S. Nurov. Narvon). U o‘zi – alllaqanday tovlamachi, birovning baxtini ko‘rolmaydigan ichi qora, gulni bosgan molday befahm , ko‘ringan ayolmi-qizmi orqasidan ergashib, sevgi izhor etadigan suyukoyok yo betavfiq qiyofasiga kirayotganday xis qilib, ot ustida kelgan uyqusini qochirmoqchi bo‘lgan aravakashday boshini silk idi (Y. Sulaymon. Armon). Ba’zan bu zoonimning mehnatsevarligi ham qiyosga asos bo‘lishi mumkin – Ishlamoq. Juda qattik, butun kuchini sarflab, foyda- zararini o‘ylamay mehnat qilmoq. E shak-aravada yanto q tashiganing tashigan edi. O‘ zing h am moldek ishlading (S. A h mad. Jimjitlik). O‘ lik sa h roda, bad bo‘y ertulalarda, kunduzi molday ishlab, kechasi tosh kotib uxlaydigan odamlarda g o‘ zal xisga balo bormi? 74

(A. Muxtor. Bo‘ ronlarda bordek h alovat). Molning ko‘p suv ichib ko‘p ovqat eyishi ham ichkilikka mukkasidan ketgan kishilarning fe’liga qiyoslanishi mumkin: «Keyingi kunlarda molday ichyapti, bunga bir balo bo‘lgan», deb o‘ylab, Kesakpolvonga qattiq; tikildi (T. Malik. SHaytanat). Bularga tayyori kerak! Birov naqdlab qo‘ysa-da, bular moldek bo‘kib, eb yotaversa (U. Hoshimov. Nur borki, soya bor). Shunaqayam ichasanmi molga o‘xshab? Shu shaytonni suvini tashlayman deb necha marta so‘z berganman o‘zimga (B. Ismoilzoda. Shirin va armonli kunlar). Bundan shundan xulosaga kelamizki, frazeologizmlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda, uning tarkibidagi barcha komponentlar ham to’g’ridan- to’g’ri yoki so’zma-soz tarjima qilinmaydi, chunki frazeologizmlarning ma’nosi ular tarkibidagi komponentlarning ma’nosiga bog’liq emas, ya’ni, frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar aksariyat hollarda ko‘chma ma’noga ega. 75

Bob bo’yicha xulosa: 1. Kuninning « Фразеологизмы английского языка » kitobiga kiritilgan 144 ta zoonim frazeologizmning sintaktik strukturasi o’rganilganda Sodda gaplar 48,9%, murakkab gaplar15,6%, so’z birikmalar24,5% qiyosiy oborotlar 2,7% tashkil etishi ma’lum bo’ldi. Sababi, soda gaplar frazeologizmlarning esda qoluvchanligi soda va qisqa va mazmunan puxta ekanligini ta’minlaydi. 2. Frazeologizmlarning sintaktik strukturasi leksik va eyfonik vositalar yordamida mustahkamlanadi. 3. Zoonim qatnashgan frazeologik birliklarning jarangdorligi turli eyfonik vositalar asosida yuzaga chiqaziladi. Bu vositalar frazeologizmlarning jarangdorligi oshib, esda qoluvchan va qayroqi iboraga aylanishida xizmat qiladi. Har bir frazeologizm ma’lum xalq donoligi, mentaliteti va etno madaniyati haqida darak beradi. Tarjima jarayonida ham frazeologizm ma’nosigagina emas, shu matnni yaratishda qo’llangan stilistik vositalarga ham e’tibor qaratish lozim. 4. 144 FBni tahlilga tortganimizda frazeologizmlar jarangdorligini ta’minlovchi eyfonik vositalardan- alliteratsiya, assonans va stilistik takrorning ko’p bora qo’llanganligiga guvoh bo’ldik. 5. Qadimda zoonimlar xalqning maishiy turmush tarzi haqida tasavvur xosil qilishga xizmat qilgan. Tilimizdagi ibora va maqollarda qo’llangan dastlabki zoonimla O’rxun-Enasoy obidalarida uchraydi. U xalqimizning qadimiy madaniyati bn yaqindan tanishishimizga yordam beradi. 6. Lingvist olimlar oz tadqiqotlarida tilning barcha elementlari til sistemasi ichida ichki funksiya bajarishini tasniflab berganlar. Masalan, fonemalar ma‘lum pozitsiyada kelganda ma‘no ajratadi, morfemalar so‘z shakli ichida funksional qismlar sifatida qo‘llaniladi, so‘zlar esa gapda gap bo‘lagi – ega, kesim kabi vazifalarni bajaradi. 7. Mazkur bobda ingliz tilida zoonim frazeologizmlarning eng ko’p qo’llanuvchi uchligi it, mushuk va otning leksik semantic hususuyatlari o’zaro qiyoslnadi. H ar bir tahlil yakunida mazkur zoonimning konseptosferasi ko’rsatib berildi. 76

XULOSA Hаr bir tilning frаzеоlоgik qаtlаmi o`shа til egаsi bo`lmish хаlqning urf- оdаtlаri-yu turmushini, dunyo qаrаshini аks ettirаdi. Bundаn tаshqаri, оbrаzli, mаzmundоr, tа’sirchаn vа bo`yoqdоr ibоrаlаr nutqimiz ko`rki, tilimizning bоyligidir. Hammaga ma’lumki, inson hayotida hayvonlarning muhim ahamiyatga ega ekanligi tilimizda namoyon bo’ladi. Leksikada hayvonlarning nomini –zoonimlarni qo’llash barcha dunyo tillarida mavjud bo’lgan. Inson o’zining harakatini, hissiyotini, holatini, tashqi ko’rinishini ifoda etishda o’ziga yaqin va o’xshash bo’lgan hayvonot dunyosidan foydalangan. Shuning uchun zoonim komponentli frazeologik birliklarni tahlil qilish va ingliz tilida qo’llaniladigan zoonimlarni xususiyatlari bo’yicha tasniflash, uning asosiy belgilari aniqlash hamda ingliz tilidagi zoonimli frazeologik birliklarni o’zbek tiliga tarjima qilinish yo’llarini aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Chunki aynan frazeologizmlar bizga noma’lum madaniyat egalari va madaniy-etnuk kolorit haqida axborot beruvchi manba hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiyasini yozish mobaynida biz frazeologiyaning alohida soha sifatida rivojlanishida bir qancha tilshunos olimlar, jumladan, А.А. Potebni, А.А. Shaxmatov, F.F. Fortunatov, Y.D.Polivanov, S.I. Abakumov, V.V.Vinogradov, V.L.Arxangelskiy, N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T. Tagiyev, M.M.Kopilenko, Z.D.Popovlar va o’zbek tilshunоsligidа Sh.Rахmаtullаyеv, Y.Pinхаsоv, M.Husаinоv, I.Qo`chqortоyеv, B.Yo`ldоshеvlarning katta hissa qo’shganligiga guvoh bo’ldik. Frazeologiyani o’ziga xosligi va xususiyatlarini kengroq o’rganish uchun ushbu tilshunoslarning asarlaridagi misollardan va izohlardan foydalandik. Olib borilgan izlanishlar natijasida hozirgi kunga kelib frazeologiya sohasi tilshunoslikda dolzarb, muhim masalalardan biri hisoblanib, bu borada ko’pgina tilshunos olimlar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilganligini va olib borilayotganligini aniqladik. 77

Ilmiy izlanish va tadqiqot ishlari olib borish bevosita chet tillarini yaxshi bilish bilan bir qatorda, tarjima bilan bog’liq bo’lgan oz yechimini topgan va topmagan muammolarni, taqqoslanayotgan ikki til millati, ya’ni o’zbek va inglizlarning yashash sharoiti, aholisining rivojlanish darajasi, urf-odat va an’analaridan ham xabardor bo’lishda hamda ularning tub mazmun-mohiyatini anglashda,his qilish va idrok eta olishdayordam beradi. Ikkinchi bobda ingliz tilida zoonim komponentli frazeologik birliklarni o’zbek tilidagi frazeologik birliklar bilan taqqosladik. Hamda frazeologik birlikda ustunlik qiluvchhi leksema asosida olib borilgan izlanishlardan, “it”, “ot” va “mushuk” leksemalari ishtirokidagi frazeologik birikmalarning ko’p qo’llanilishi aniqlandi. Olib borilgan izlanishlar ingliz milliy xarakterining, ingliz tabiatining, fe’l- atvorining o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, biz klassifikatsiyalashni faqat zoonimli frazeologik birliklarga urg’u bergan holda olib bordik va bu klassifikatsiya umumiy xususiyatga ega. Demak, frazeologiyani o’rganish, turg’un birliklarni o’zlashtirish turli tillarni tushunish uchun juda muhim. Frazeologiyada xalqlarning tarixi, madaniyati, turmush tarzi namoyon bo’ladi. Frazeologik birliklarni tushunmasdan, turli millat xalqlari o’rtasida madaniyatlararo muloqot qilib bo’lmaydi. Shuningdek, frazeologik birliklarni yaxshi o’zlashtirish badiiy asarlarni o’qish jaroyonida asarning mazmunini to’liq tushunishga, tarjima jarayonida matn mazmunini to’g’ri shakllantirishga yordam beradi. frazeologizmlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda, uning tarkibidagi barcha komponentlar ham to’g’ridan-to’g’ri yoki so’zma-soz tarjima qilinmaydi, chunki frazeologizmlarning ma’nosi ular tarkibidagi komponentlarning ma’nosiga bog’liq emas, ya’ni, frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar aksariyat hollarda ko‘chma ma’noga ega. Shuning uchun bugungi kunda ham frazelogik muammolarga qiziqish ortib bormoqda va bu borada izlanishlar olib borilmoqda. Ma‘lumki, it va mushuklar sevimli uy jonivorlari hisoblanib, har bir etnos lisoniy tasvirida it va mushuk 78

antitetik (antitetika yunoncha antitetikos so‘zidan olingan bo‘lib, qarama-qarshilik ma‘nosini anglatadi) leksik birlik sifatida frazeologik iboralarda, paremalarda polisemik maydonni hosil qiladi. Bu hayvonlar iboralarda o‘z belgi va xususiyatlaridan uzoqlashib, nafaqat to‘rt oyoqli sut emizuvchilar guruhini, balki boshqa sinfga kiruvchi konkret ob‘ektlarni, hattoki insonlarni ifodalab keladi. Mushuk nafaqat ingliz balki boshqa tillarda ham nihoyatda keng qo’llanuvchi zoonim hisoblanadi. Ispanshunos lingvist olimlar tomonidan leksik birliklarni tavsiflash jarayonida it va mushuk zoomorfizmlari ―hayvonlar‖ hosil qiladigan semantik sathda birinchi va ikkinchi o‘rinni egallashini tadqiqot natijalarida ko‘rsatib o‘tganlar [Baxronova 2015, 92]. Bu shundan dalolat beradiki, kognitiv semantikada it va mushuk prototiplari nafaqat uy hayvonlari orasida, balki metaforalar va idiomalarda ifodalilik va stilistik bo‘yoqdorliklari jihatidan ham butun hayvonot olami vаkillaridan ustun bo‘lib keladi [Rooth 1968, 286]. Ispan va boshqa xalqlar lisoniy tasvirida it va mushuk prototipining tadqiqotlarda ustunlikka erishishi, bizningcha, kishilarning bu jonivorlar bilan ming yillardan buyon yonma-yon yashab kelishidadir. Shu sababli kishilar canina (itsimonlar oilasi) va felina (mushuksimonlar oilasi)ga kiruvchi hayvonlar etologiyasini yaxshi o`zlashtirganliklari ma‘lum. Bu esa ta‘kidlab o‘tilganidek, o‘z navbatida, it va mushuk leksemalari keng qatnashgan konseptual domenga ega lingvistik maydonni tashkil qiladi. Haqiqatdan ham, zoomorfizmlar tadqiqoti ko‘rsatadiki, it va mushuk kabi to‘rt oyoqli sut emizuvchi uy jonivorlari va ma‘lum bir xalq yashayotgan mamlakatning tabiiy sharoitida ko‘p uchraydigan boshqa hayvonlar o‘sha xalq tilida xarakterli tasvirlarni ko‘proq hosil qiladi. Demak, chet tillaridan badiiy tarjima jarayonida ikki til milliy madaniy xususiyatlarining hosilasi bo‘lgan frazeologik xarakterdagi ibora, maqol, matal va idiomalar tarjimasiga engil – elpi qarab bo‘lmaydi. Har bir frazeologik birlikdagi xissiy bo‘yoqdorlikni oshirish maqsadida qo‘llangan stilistik priyomlar tarjimon tomonidan o‘rganilib mazkur frazeologizmning ma’noviy muqobili yoki so‘zma- so‘z tarjima qilinib gapda qo‘llanishi lozim. 79

1. Frazeologizmning ichki mazmuni shundan iboratki, turli-tuman odamlarning hayot va harakterlarini yoritib beradi. 2. FBlarning so'zlardan asosiy farqi, ular ob'yektiv reallikni, ma'lum voqea-hodisani nomlash uchun emas, balki unga nisbatan modal munosabatni ifodalash maqsadida yuzaga keladi. Tildagi FBlarning asosiy qismi ma'no jihatdan insonga qaratilgan,ular kishining biror jismoniy, ruhiy, aqliy-intelektual xususiyatini, hatti-harakatini ifodalaydi. Shu sababli, FBlaming ma'no tarkibida ko'pmcha, konnotativ element ishtirok etadi. Bu element FBning denotative ma'nosiga emotsional ekspressiv bo'yoqdorlik yuklaydi. 3. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. 8. Frazeologizmlar, ogzaki va yozma nutqda qo’llaniluvchi muhim ifoda vositalari hisoblanadi. Frazeologizmlar kontekstdagi ma’noni teranroq tushunib olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy asarlarda esa, frzeologizmlar asarning badiiy bo’yoqdorligini oshiradi. 9. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko’ra qo’shma leksema, so’z birikmasi va gapga o’xshaydi. Biroq ular ko’proq qo’shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo’ladi 10. Hayvonlarning nomi yoki hayvonlarga qo’yilgan laqab bilan qo’llanuvchi frazeologik birliklar zoonimlar deyiladi . 11. Ingliz FB 3 turga bo’linadi: Qadimdan mavjud bo’lgan ingliz frazeologik birliklari. O’zlashtirilgan frazeologik birliklar. Boshqa tilda gapiruvchi aholidan o’zlashtirilgan frazeologik birliklar. 12. Kishilar xis tuyg‘ularini, axloq-odobini, tashqi ko‘rinishini, xolatini jonzotlarga o‘xshatish va taqqoslash yo‘llari bilan tasvirlab berishadi. 13. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, hayvon nomlari bilan kelgan frazeologik birliklarning o'ziga xosligi, emotsionallikni ifodalashiga ko'ra jahl va 80

yomon kayfiyatni, omad va tushkunlikni, baxtlilik va yuqori kayfiyatni, tezlik va omadli yakunni, Qo'rquv va xavotirni anglatuvchi aqllilik va odobni, uyatni, tentaklikni, Kasallik va jismoniy charchoqni bildiruvchi Fblar mavjudligi o’rganib chiqildi. 14. Olib borilgan turkumlashdan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, ingliz etnik mentaliteti uchun ustun bo’lgan xarakter xususiyatlari ehtiyotkorlik va ogohlik hisoblanadi. Ikkinchi o’rinda hayotiy malaka, uchinchi navbatda – mehnatkashlik turadi. Eng kam ko’rsatkichga ega bo’lgani tavakkalchilikni, sinchkovlik va har narsaga qiziquvchanlikni ifodalovchi zoonim frazeologik birikmalari tashkil qiladi. 15. Etnik m e ntalitetni ng asosiy sifati fe’l – atvorni ng ehtiyotkorligi hisoblanadi. Ikkinchi o‘rinda – hayotiy tajriba, uchinchi o‘rinda mehnatsevarlik turadi. Eng asosini tashkil etadigan omillar bular – sinchkovlik, tavakkal qilish qobiliyatidir. 16. Tadqiqotlar natijalarida ingliz milliy fe’l atvorini o‘ziga xosligi 144 zoonimli FB tahlili misolida yoritib berildi. 17. Ingliz tilidagi frazeologik birliklarda uch asosiy zoonim ko’proq ishlatiladi. It, ot va mushuk zoonimlarining frazeologik birliklarda asosan ijobiy ma’noda qo’llanganligiga guvoh bo’lamiz. Ingliz tilida zoonim frazeologizmlar bevosita inson faoliyatida, uning emotsional-ruhiy olamini ifodalash uchun, shungdek o'ziga xos emotsional semani ham mujassamlashtirib kelishi mumkin . 1. Kuninning «Фразеологизмы английского языка» kitobiga kiritilgan 144 ta zoonim frazeologizmning sintaktik strukturasi o’rganilganda Sodda gaplar 48,9%, murakkab gaplar15,6%, so’z birikmalar24,5% qiyosiy oborotlar 2,7% tashkil etishi ma’lum bo’ldi. Sababi, soda gaplar frazeologizmlarning esda qoluvchanligi soda va qisqa va mazmunan puxta ekanligini ta’minlaydi. 2. Frazeologizmlarning sintaktik strukturasi leksik va eyfonik vositalar yordamida mustahkamlanadi. 81

3. Zoonim qatnashgan frazeologik birliklarning jarangdorligi turli eyfonik vositalar asosida yuzaga chiqaziladi. Bu vositalar frazeologizmlarning jarangdorligi oshib, esda qoluvchan va qayroqi iboraga aylanishida xizmat qiladi. Har bir frazeologizm ma’lum xalq donoligi, mentaliteti va etno madaniyati haqida darak beradi. Tarjima jarayonida ham frazeologizm ma’nosigagina emas, shu matnni yaratishda qo’llangan stilistik vositalarga ham e’tibor qaratish lozim. 4. 144 FBni tahlilga tortganimizda frazeologizmlar jarangdorligini ta’minlovchi eyfonik vositalardan- alliteratsiya, assonans va stilistik takrorning ko’p bora qo’llanganligiga guvoh bo’ldik. 5. Qadimda zoonimlar xalqning maishiy turmush tarzi haqida tasavvur xosil qilishga xizmat qilgan. Tilimizdagi ibora va maqollarda qo’llangan dastlabki zoonimla O’rxun-Enasoy obidalarida uchraydi. U xalqimizning qadimiy madaniyati bn yaqindan tanishishimizga yordam beradi. 6. Lingvist olimlar oz tadqiqotlarida tilning barcha elementlari til sistemasi ichida ichki funksiya bajarishini tasniflab berganlar. Masalan, fonemalar ma‘lum pozitsiyada kelganda ma‘no ajratadi, morfemalar so‘z shakli ichida funksional qismlar sifatida qo‘llaniladi, so‘zlar esa gapda gap bo‘lagi – ega, kesim kabi vazifalarni bajaradi. 7. Mazkur bobda ingliz tilida zoonim frazeologizmlarning eng ko’p qo’llanuvchi uchligi it, mushuk va otning leksik semantic hususuyatlari o’zaro qiyoslnadi. H ar bir tahlil yakunida mazkur zoonimning konseptosferasi ko’rsatib berildi. Olib borilgan izlanishlar ingliz milliy xarakterining, ingliz tabiatining, fe’l- atvorining o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, biz klassifikatsiyalashni faqat zoonimli frazeologik birliklarga urg’u bergan holda olib bordik va bu klassifikatsiya umumiy xususiyatga ega. Izlanish jarayonida ba’zi bir kommunikativ frazeologik birliklar ko’p ma’nolik ekanligi aniqlandi. 82

Demak, frazeologiyani o’rganish, turg’un birliklarni o’zlashtirish turli tillarni tushunish uchun juda muhim. Frazeologiyada xalqlarning tarixi, madaniyati, turmush tarzi namoyon bo’ladi. Frazeologik birliklarni tushunmasdan, turli millat xalqlari o’rtasida mukammal muloqot qilib bo’lmaydi. Shuningdek, frazeologik birliklarni yaxshi o’zlashtirish badiiy asarlarni o’qish jaroyonida asarning mazmunini to’liq tushunishga, tarjima jarayonida matn mazmunini to’g’ri shakllantirishga yordam beradi. 83

SUMMARY Phraseology is a branch of linguistics which studies phraseological units of the language. A Phraseological unit (PU) can be defined as a non-motivated word-group that cannot be freely made up in speech, but is reproduced as a ready-made unit. It is a group of words whose meaning cannot be deduced by examining the meaning of the constituent lexemes. The essential features of PU are : 1) lack of motivation; 2) stability of the lexical components. The phraseology is the carrier of the richest information on representatives of culture unknown to us. Animals always played a considerable role in a life of our planet. Names of animals (zoonames) - one of the most ancient layers of lexicon in all languages of the world. Aspiring to characterise the behaviour, feelings, conditions, appearance, the person resorted to comparison by that to it was closest and is similar to it - fauna. In chapter one we have got aquainted with the basic stages of development of phraseology as separate and original branch of linguistics. Studying of interpretations of the phraseological units given by such scientists as A.V.Kunin, V.V. Vinogradov and others, has allowed us to understand the importance of studying of these communicative phraseological units with zoonames. In the second chapter we have considered two kinds of classification of the communicative phraseological units containing zoonames. On the basis of the first classification the basic qualities of English national character have been revealed. According to this dominating quality of character for ethnic mentality is care and foresight. On the second place - life experience, on the third - diligence. The most 84

least component - ability to risk, curiosity. Englishmen are not inquisitiveness, they are conservative enough in the belief and do not like to risk. We also have tried to classify communicative phraseological units on the basis of a dominating lexical unit. According to this classificationwe have come to conclusion that the most frequency phraseological units are the phraseological units containing lexemes a dog, a horse, a cat. We have come to conclusion, that studying phraseology and phraseological units with zoonamesare very important for understanding of various languages. In the way, knowing phraseological unitswith zoonames well help us to understand the meaning of the context and translate easily of the sentences. 85

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. Юксак маънавият – енгилмас куч . – Тошкент : М аънавият , 2008. – Б . 139. 2. Каримов И.А Мустақиллик – муқаддас неьмат // Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йулида. – Т.: Ўзбекистон 1998-Б . 318-320. 3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Т. : Ўзбекистон, 1998. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. – Тошкент Узбекистан, 1999.-686 б. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ асрга интилмоқда. - Тошкент .Ўзбекистон , 1999.-48 б. 6. Абдуллаева Л . Лески чес кая стилистика узбекской художественной литературы - Ташкент Фан, 1970.-152 б 7. Абдурахмонов Г. Ҳозирги ўзбек тили ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти .- Тошкент , 1992.-5-6- сон .-Б.28-36. 8. Абдурахмонов Г . Ёзма нут қ услубини яратувчи воситалар // Ўз бек тили ва адабиёти. Тошкент ,1994.-3-сон.-Б 22-32. 9. Алиева Н.Ф. Слова- повтор и их проблематика в языках Юго-Восточной Азии // Языки Юго-Восточной Азии. – М , 1980.-С.3-22. 10. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.. Советская энциклопедия , 1969. - 312 11. Baxronova D.K. Ispan tilida perro (it) va gato (mushuk) zoomorfizmlarining etnospesifik xususiyatlari /BuxDu ilmiy axboroti 2015/3 (59)- 92.B 12. Вилиман В.Г. Синоним и перифраз в сфере несвободных словочетаний // Уч.зап. Ленинградского пединститута. - Вологда, 1969.-С.12-26. 13. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе .: М.–Международн ы е отношения, 1980. 14. Вовчек Д.П. Экономическая, функ ц ия газетных метафорических перифраз //иследование по стилистике. Вып.4.-Перм , 1974.-.225. 15. Волиф Е.М. Функциональная семантика оценка . -М Наука, 1985.-288 с. 86

16. Гачечиладзе Гиви. Художественн ы й перевод и литературн ые взаимосвязи.-М.: «Советский писатель».1980, 17. Голуб И.В. Стилистика современнога рускога языка. - М Высшая школа, 1976.-154 с. 18. Горелов И.Н. Невербальные компоненты коммуникации. -М Наука, 1989.- 240 с. 19. Григорев В.П. Поэтика слова.-М Наука, 1979.-187 с. 20. Григорев В.П. К проблем перифразы// Сборник докладов и сообщений лингвистического общества. -Н 4.-Калилин, 1974.-163 с. 21. Долилина Ю. Туркий тилларда жуфт ва такрорий с ў злар // Ў збек тили ва адабиёти.- Тошкент, 1973-3 сон . -Б.47-50. 22. Жуманиёзов Р. Синонимлар тарифи масаласи // Ў збек тили ва адабиёти .- Тошкент ,1970.-1- сон .-Б.41-42. 23. Иванникова Е.А. Синонимические отношения между фразеологическими единицами и словами // Очерки по синонимике современного руского литерат у рнога языка . - Наука 1966.-С.68-95. 24. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М .: «Высшаяшкола» 1970 . 25. Mahmudov N, Rahmonov N “Urxun-Enisey yozuvi” O’zME, T.9, T-2005, 131-132-bet; 26. Телия В.Н. Что такое фразеология? М .: издательство «Наука», 1966. 27. Худойбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 28. Шепилова Т. Французские фразеологические единицы с компонентом- зоонимом. – М.: 2001. 29. Sanz Martín B. E. Polisemía de los zoonimos perro y gato. – Madrid, Espasa. 2006, – P. 63. 30. Salimova B. Ingliz tilida hayvon nomlarining qo’llanishi bilan kelgan frazeologik birliklarning qo’llanishiga doir/ Замонавий филология ва лингводидактика масалалари. Илмий мақолалар тўплами 2-қисм. – Самарқанд: 2015,- Б.214-215. 87

31. Langacker, Ronald. W: ―An introduction to Cognitive Grammar‖, Cognitive Science 10, 1986, P. 1- 40. 32. Rooth, Anna Birgitta: ―Domestic animals and wild animals as symbol and referents in the proverbs, Proverbium. Yearbook of International Proverb Scholarship 2, 1968, – P. 286-288. 33. Fillmore, Charles: ―Frame semantics, en The Linguistic Society of Korea (ed.): Korea: Banshin 34. Publishing Company, 1982, – P. 113-137.Langacker, Ronald W.: Foundations of Cognitive Grammar. Volume II: Descriptive Application, Stanford: Stanford University Press. 1991, – P. 4. 35. http://www.corpusdelespanol.org. Davies, Mark. Corpus del español (100 millones de palabras, siglo XIII - siglo XX, en construcción desde el año 2002). 36. Ullmann, Stephen: Introducción a la ciencia del significado. Madrid: Aguilar. 1962 -1967, – P. 34. 37. Diccionario Real Academia española (DRAE), 2001: Diccionario de la Real Academia de la Lengua Española, vigésima segunda edición, madrid: espasa- Calpe. Т. I, II. http://es.wikipedia.org/wiki/Gato_%28danza%29 10.(O‗TIL, T. II, 660 b.) (O‗TIL, T. I, 464) 12.http://polyidioms.narod.ru/index/0-48 Badiiy adabiyotlar ro’yxati 1. Bois W.Du. The Ordeal of Monsart, ch.XVI 2. Bronte Ch. Jane Eyre.ch.XVII 3. Galsworthy J . The Dark flower 4. Galsworthy I. Caravan. The First and the Last. 5. Galsworthy J. Swan song. Part II, ch II. 6. Gordon G. Let the Day Perish. Part II, ch.XXXIX 7. Lafonten.I “Le Singe et le Chat” 8. Linkoln A. Speech.Reply to National Union League 88

9. Maugham W.S. The Constant wife. Act 3. 10. Murdoch I. The Sandcastle.ch.8 11. Островский A . Невольница. М.1961,с.56 12. Shakespeare W. Romeo and Juliet, act III, sc.I 13. Shakespeare W. Romeo and Juliet.act III,sc.I 14. Shaw B. Caesar and Cleopatra. Act III 15. TheTimes . July 4,1920, Suppl . L ug’atlar 2. Ахманова О.С. C ловарь лингвистических терминов. М . 1966, с . 376. 3. Греймас . А.Ж. Курте. Ж. Объяснительн ый словарь. Семиотика М., 1983 4. Лингвистический энциклопедический словарь М., 1990. 5. Кунин А.В. Курс фразеологический словарь английского языка. – М .: «Высшаяшкола» 1970 . 6. Новый большой англо-руский словарь М.,1993 7. The American Century Dictionary-London, 1983/ 8. The Concise Oxford Dictionary-Oxford Dictionary-Oxford, 1990. 9. Collinse Cobuild. Essential English Dictionary Turkey, 1995. 10. Hornby A.S. Oxford Students Dictionary of Current English- M.,1983 11. Низомиддин Маҳмудов. Ўзбек тили ўхшатмаларининг изоҳли луғати, Тошкент, 2013. 12. Ўзбек тилининг изоҳли луғати 5 жилдлик. Тошкент, 2008. Internet saytlar 1. http://www.idiomconnection.com/animal.html#A10 2. http/www.umd.edu 3. 2. http/www.info.mag 4. 3 http/www.english.language.ru 5. 4. http/www.ets.ru 89

Похожие

Ingliz tili darsida informatsion va kommunikatsion texnologiyalar

Majhul nisbatning ingliz va o’zbek tillarida ishlatilishi

Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili

Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili

Ingliz va o’zbek tillarida gap bo’laklarining tartibini o’rganish