Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili - Английский язык - Дипломные работы

Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

244 KB

Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili 1

MUNDARIJA Kirish ........................................................................................................................3 I Bob . Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini 1.1. Modallik kategoriyasining talqini .................................................................8 1.2. Modal fe ' l va so ' zlar modallik kategoriyasining ifoda vositalari sifatida….23 1.3. Modallikning leksik ifoda vositalari ............................................................30 1.4. Modallikning morfologik ifoda vositalari....................................................39 II Bob. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili 2.1. Fe'l haqida umumiy tushuncha: modal fe'llari va ularning tasnifi...............49 2.2. Ingliz tilida majburiyat va zaruriyatni ifodalovchi modal fe'llar.................61 2.3. Qobiliyatni va imkoniyat ifodalovchi modal fe'llar.....................................70 2.4. Boshqa modal ma'nolar va ularning ifoda vositalari...................................75 Xulosa......................................................................................................................80 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati..........................................................................82 2

Kirish Mustaqillik yillari mamlakatimizda amalga oshirilgan muvaffaqiyatlar va rejalashtirilgan ulug’vor tadbirlar tilshunoslar, tarjimonlar va chet tili o’qituvchilari oldiga ulkan vazifalarni yuklaydi. Shu narsa ma’lumki, bir mamlakatda fan va texnika sohasida erishilgan yutuq yoki qilingan ilmiy kashfiyot shu hudud doirasida qolib ketmay, sarxadlar osha boshqa bir millat vakillari tomonidan o’zlashtiriladi, o’rganiladi. Bunda esa til va tarjima birinchi darajali vosita sifatida maydonga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda tarjimon yangilik xabarchisi o’rnida mayonga chiqadi. Mamlakatimizda bu masala istiqlolning dastlabki yillaridanoq davlat rejasiga ko’tarilib ulgurgan edi va hozirgi kunda fan-texnika, ta’limni rivojlantirishning asosiy mezoni sifatida baholanib kelmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov aynan shu masalada PQ-1875-son qarorida 2013-2014 o’quv yilidan boshlab: respublikaning barcha hududida chet tillarini, asosan, ingliz tilini o’rganish umumta’lim maktablarining birinchi sinflaridan o’yin tarzidagi darslar va og’zaki nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan boshlab esa, alifbo, o’qish va grammatikani o’zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanadi; oliy o’quv yurtlarida ayrim maxsus fanlarni, xususan, texnik va xalqaro mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish chet tillarida olib borilishi haqida va shunga o’xshash qator masalalarda qarorlari o’z ifodasini topmoqda. Bundan tashqari prezidentimiz I.A.Karimov «Respublika uchun milliy kadrlar tayyorlashni kengaytirish to’g’risida» gi nutqlarida shunday deb o’tadilar: «Yoshlarni zamonaviy fan- texnikaning, umuman ilm fanning yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularga yuqori malakali ixtisos egalari bo’lib yetishishiga sharoit tug’dirmay turib, biz respublikamiz xalq xo’jaligini, san’at va ishlab chiqarish sohalarini tubdan o’zgartira olmaymiz” 1 . Mazkur bitiruv malakaviy ishida biz tilshunoslikning eng 1 1 . Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida sо‘zlangan nutq. –Toshkent. M.tо‘p. T., 2012 . – 370 b. N.S Vi 3

muhim tushunchalaridan bo’lmish modallik kategoriyasining ingliz modal fe’llari yordamida ifodalashning tarjimaviy-tipologik tahlili va modallik kategoriyasining boshqa ifoda vositalarini aniqlash, qiyoslash kabi lisoniy tadqiqotlar amalga oshiriladi. Modallik kategoriyasi gapning asosiy belgisi, gap mazmunining asosiy qismidir. Tilshunoslikda modallik deganda gap mazmunining ob’ektiv borliqqa munosabati va so’zlovchining gap mazmuniga bo’lgan munosabati tushuniladi. Mazkur bitiruv majakaviy ishning tadqiqot maydoni quyidagilardan iborat: 1.Dastavval, modallik kategoriyasi asosiy ifoda vositalaridan bo’lmish ingliz modal fe’llarining funksional-semantik tahlilini o’tkazish; 2.Va tahlil natijalari asosida ikki til, ya’ni ingliz va o’zbek tillarida modallik kategoriyasining tipologik tasnifi va ularning ifoda vositalari tahlili. Ingliz tilidan o’zbek tiliga tarjimada modallikning transformatsiyasi usullari analizi. Modallik ostida gapning sub’ekt bilan bog’liq bo’lgan turli ma’nolari tushunilar ekan, avvalo, bu ma’nolarni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir: 1.Ob’ektiv modallik 2.Sub’ektiv modallik Ob’ektiv modallik bilish akti yo’naltirilgan ma’lum bir vaziyatdagi mavjud ob’ektiv aloqalar xarakterini aks ettiradi (mumkinlik, xaqiqiylik, zaruriylik).1 Sub’ektiv modallik esa bu aloqalarni bilish darajasiga so’zlovchining munosabatini (bahosini) ifodalaydi. Ob’ektiv modallik gapning bo’linish sathida o’z ifodasini topadi. Uning shakliy ko’rsatkichlari: 1.Fe’l mayllari ( Indicative, imperative, subjunctive ). 2.Maxsus modal fe’llar: Can, may, must, should, ought, dare, need, shall, will, to be+infinitive+to have+infinitive. 3.Maxsus ma’noli asosiy fe’llar: to want, to like, to need, to desire, to intend. 4

4.Modal so’zlar ya’ni leksik vositalar: Necessary, obligatory, demanded, desirable, probable, impurable, uncertain, certain va hokazolar. Ob’ektiv modallik, o’z navbatida, turli ma’nolarni o’z ichiga oladi. 1)Gapda ifodalangan mazmunni borliqqa nisbatan munosabati. Bu fe’l mayllari va intonatsiya orqali ifodalanadi va gap mazmunini real yoki noreal ekanini farqlaydi.2 2)Sub’ektning «o’z» harakatiga munosabati bu modallik to’rt kichik kategoriyani birlashtiradi. a)Aniqlik: Nol ko’rsatkich bilan xarakterlanadi. b)Mumkinlik, imkoniyati borlik. Can, may modal fe’llari orqali ifodalanadi. «This can be done in minute» «You may take part at the Henary meeting» v)Zarurlik, darkorlik, majburlik. Modallikning bu ma’nosi must, should, to be to, to have to modal fe’llari yordamida ifodalanadi. «You must immediately find him» «You should consult the doctor» «I have to go there» «I was to meet him at the station» g)Xohish-istak. Bu ma’no modal ma’noli asosiy fe’llar yordamida ifodalandi: to want, to wish, to desire. «I want to help you» «I wish to find her then» Sub’ektiv modallik gapda ifodalangan ob’ektiv mazmunga so’zlovchining munosabatini ifodalaydi. Sub’ektiv modallik kirish so’zi vazifasida kelgan maxsus modal so’z yoki modal vazifasidagi boshqa so’zlar yordamida ifodalandi. Sub’ektiv modallik orqali, o’z navbatida so’zlovchining o’z fikriga turli munosabatlari namoyon bo’ladi: ishonch (I’ll certainly do it) Tasdiq: Right I’ll come. Truly I’ll come. 5

Gumon: Probably, I’ll come. Maybe I’ll come. Perhaps I’ll come. Achinish: It’s a pity I’ll come. Mazkur bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi ingliz tilidagi modallik kategoriyasi ifoda vositalarini, jumladan modal fe’llarning strukturaviy-semantik jihatdan tahlil etish orqali bu kategoriyaning ingliz tili tizimida tutgan funksional o’rniga baho berishdir. Mana shu asosiy maqsadga muvofiq biz quyidagilarni mazkur izlanishning vazifalari qilib belgiladik. Modal fe’llarni o’zbek tili ifoda vositalari asosida tarjima qilishni ko’zlagan holda: 1.Modallik kategoriyasining falsafiy, mantiqiy va lisoniy jihatdan tushunishlarni o’rganib chiqish. 2.Gap modallik kategoriyasining gapdagi boshqa kategoriyalarga bo’lgan munosabatini aniqlash. 3.Ingliz tilidagi modallikni ifoda etuvchi til vositalarining til qatlamlarida tutgan o’rnini tahlil qilish. 4.Modallikning morfologik ifoda vositalarini tahlil qilish. 5.Modallikning leksik ifoda vositalarini tahlil qilish. 6.Modal fe’llar ma’no ko’lamlarini batafsil ko’rib chiqish. Mazkur bitiruv malakaviy ishini modal fe’llar va modallik kategoriyasining tadqiq qilinganlik masalalarini o’rganishda biz bir qator mashhur tilshunoslarning nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari, monografiyalari, maqolalaridan foydalandik. (Blox. M. Ya., Xaytovich B.S., Rogovskaya B.E., Ilish B.A., Barxudarov L.S., Gak V.G., Panfilov V.Z., Lomtev G.P., Jigadlo L.L., Ivanova I.P., Chaxoyan L.L., Pochepsov T.G., Voronsova V.G., Yespersen O., Kerli Dj., Kreying G., Sunt G., Kuerk R., Grimbaum G., Svartvik Ya., Yaich G., Blumfild L., Sepir E. Va boshqalar. Mazkur ishni dolzarbligi shundaki, ingliz tilida modal fe’llar va modallik kategoriyasi ancha keng yoritilgan bo’lishiga qaramay ularda modallik traditsion 6

nuqtai nazardan yoritilganligi uchun hozirgi kun talablariga, ya’ni finksional tilshunoslik va semantik sintaksis talablariga javob bermaydi. Shuning uchun modal fe’llar va modallik kategoriyasini yangi lingvistik yo’nalishlar nuqtai nazaridan o’rganib chiqish juda dolzarb masaladir. Mazkur ishni nazariy ahamiyati shundaki, bu yerda modal fe’llar va modallik kategoriyasning mohiyati turli nuqtai nazardan har tomonlama ochib berilgan va eskitdan muammo bo’lib kelgan ko’p masalalarga yechimlar berilgan. Bu yechimlar mavjud nazariyalarni boyitishi tabiiydir. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundaki, bu yerda berilgan izoh, tushuntirishlar, til materiali, qilingan tahlil, xulosalar va natijalar O’zbekiston Davlat jahon tillari universiteti tarjimonlik va ingliz filologiyasi fakultetlarda nazariy grammatika, umumiy tilshunoslik, tarjima nazariyasi va qiyosiy tipologoya fanlarini o’qitishda, hamda amaliy grammatika, og’zaki va yozma nutq amaliyoti, og’zaki va yozma tarjima darslarida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi , Amaldagi bitiruv malakaviy ishda kuzatiladigan ilmiy yangilik, ingliz tilidagi modal kategoriyaning ikki guruhga bo’lib ya’ni, ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan bo’lib o’rganilishi va modal fe’llarning yangicha klassifikatsiya qilinishidir. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va ilgari qo’yilgan vazifalari bu ishning strukturasini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Mazkur ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . 7

I bob. Ingliz, o’zbek va rus modal fe’llarining tarjimaviy-tipologik talqini. 1.1 Modallik kategoriyasining talqini Umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan tillarda turli garammatik ma’nolar uchraydi. Lekin bu grammatik ma’nolar va ularning ifoda uslublari hamma tillar uchun umumiy, bir xil emas. Har bir tilda o’ziga xos grammatik ma’nolar va ularni ifodalash usullari mavjud. Ular ayrim-ayrim holda emas, balki ma’no turlarining yaqinligiga ko’ra guruh-guruh holda uchraydi. Bunday guruhlarda ular son jihatidan kamida ikkita va undan ortiq bo’lishi mumkin. Ana shunday birikmalar tilshunoslikka oid adabiyotlarda Grammatik kategoriya – umumlashgan grammatik ma’no bo’lib, u tilning qaysi morfologik turga kirishini ko’rsatadi va o’z ifodasini so’zlarning o’zgarishida yoki gapda so’zning bog’lanishida topadi. Umumiy grammatik ma’noni tashkil etuvchi xususiy ma’nolar bir-biriga zid bo’ladi, bir- birini inkor qiladi va shu bilan birga doimo bir-birini taqozo etadi. Misol uchun grammatik son kategoriyasi deb nom olgan til hodisasini ko’raylik. maktab maktablar school schools o’quvchi o’quvchilar pupil pupils O’ng tomondagi so’zlarni biz ko’plikda deymiz, chunki ular chap tomondagi so’zlardan –lar qo’shimchasi borligi bilan farq qiladi. Shunday qilib, grammatik ma’no qiyoslash yo’li bilan aniqlanadi. Chap va o’ng tomondagi so’zlarning grammatik ma’nolari bir-biriga zid: birlik va ko’plik. Lekin ana shu bir-biriga zid grammatik ma’no birgalikda son kategoriyasini tashkil etadi. Shu bilan birga bu kategoriyaga kiruvchi birlik va ko’plik ma’nolari biri ikkinchisining bor bo’lishini taqozo etadi. Tillarda birlik ma’nosi borligi uchun biz birlikni ajratamiz. Agar tillarda otlar faqat birlikda ishlatilganda biz ko’plik to’g’risida hech qachon gapirmagan bo’lar edik, birlik tushunchasiga ham hojat qolmagan bo’lar edi. 8

Bu fikr tushunarli bo’lishi uchun antonim so’zlarni misol sifatida ko’rsatish mumkin: yaxshi degan tushuncha borligi sababli, yomonlikni ajratamiz; torlik tushuncha borligi uchun kenglikni, oq rang borligi sababli boshqa ranglarni ajratamiz va hokazo. Grammatik kategoriyalar – grammatik ma’no va grammatik shakldan tashkil topadi. Masalan, yuqorida ko’rib chiqilgan son kategoriyasini shu nuqtai nazardan quyidagicha izohlash mumkin. Ya’ni grammatik son kategoriyasi ikki ma’nodan: birlik va ko’plikdan, birlik X morfemasi, ko’plik esa «-lar» morfemasi orqali ifodalanadi. X – bu shakl – morfema yo’q deb yuritiladi. X morfemalar qatoridan o’rin olishga yuqoridagi maktab – a school, o’quvchi – a pupil so’zlarida hech qanday qo’shimcha yo’qligi ham ma’lum bir ma’no anglatishiga sabab bo’ladi. Grammatik kategoriyalar ifodalanish usuliga ko’ra 3 turga bo’linadi: 1.Sintetik grammatik kategoriyalar; 2.Analitik grammatik kategoriyalar; 3.Aralash grammatik kategoriyalar; Sintetik grammatik kategoriyalar affiksal morfemalar orqali ifoda qilinadi. Masalan, o’zbek tilidagi son, egalik, kelishik, shaxs-son kategoriyalari, ingliz tilidagi son va kelishik kategoriyalari shular jumlasidandir. Analitik grammatik kategoriyalar faqat yordamchi so’zlar orqali ifoda qilinadi. Masalan, ingliz tilidagi kelasi zamonning yasalishiga o’xshash hollarda: I shall go home Bill might come today Agar ingliz tilidagi ko’p bo’g’inli sifatning darajalarini yasashda ishtirok etadigan «MORE» va «MOST» so’zlarini ba’zi olimlar aytganidek, yordamchi so’zlar deb qabul qilsak, unda ana shunday sifatlarning daraja kategoriyasi sof analitik vositalar bilan yasalgan bo’ladi. Aralash grammatik kategoriyalar bir vaqtning o’zida ham analitik, ham sintaktik vositalar bilan yoki boshqacha qilib aytganda, ham grammatik affiksal, 9

ham mustaqil grammatik morfemalar yordamida ifodalanadi. Bunday grammatik kategoriyalar ingliz, nemis va fransuz tillarida ko’plab uchraydi. Ingliz tilida modallik kategoriyasi quyidagicha yasaladi: You can answer these questions. If Martin were free, he might do the cooking himself. Avval aytganimizdek grammatik kategoriyalarning soni turli tillarda turlichadir. Masalan, rus tilidagi otlarda uchta grammatik kategoriya, o’zbek va ingliz tilida ham uchta, nemis tilida esa to’rtta grammatik kategoriya mavjud. Grammatik kategoriyalar miqdor jihatidan bir xil bo’lsa ham, turi jihatidan har xildir. Rus, ingliz va o’zbek tillarida son va kelishik grammatik kategoriyasi umumiy, lekin rod faqat rus tilida, aniqlik va noaniqlik faqat ingliz tilida o’z aksini topgan. Shuni ham ta’kidlash zarurki, agar o’zbek tilida aniqlik va noaniqlik kategoriyasi bo’lmasa, bu ma’nolar o’zbek tilida ifodalanmaydi degan fikrga olib kelmasligi kerak. Chunki har qanday tilda har qanday ma’no ifodalanishi mumkin, ammo vositalar bir xil bo’lmaydi. Ma’lum bir ma’no bir tilda grammatik vositalar bilan ifodalansa, boshqa tilda leksik, uchinchi bir tilda sintaksis vosita bilan berilishi mumkin. Roman-German tillariga xos bo’lgan aniqlik va noaniqlik kategoriyasi o’zbek va rus tillarida leksik va sintaktik vositalar yordamida ifodalanadi: She swerved the beam around to the hatchway. A man was standing there – a massive, brutish, young men, dressed in dirty jeans and a heavy pullover. The man ignored her questions and flashed the torch around the cabin. (U (Karol) chiroq nurini lyuk tomon burdi. U yerda qandaydir bir odam turardi. U baquvvat, iflos jinsi va qalin pulover kiygan yosh yigit edi. Erkak uning savollariga ahamiyat bermay, fonar nurida xonani tekshirardi). Bu gapda ingliz tilidagi «a» noaniq artikli o’zbek tiliga «qandaydir bir» so’zlari bilan tarjima qilinib, «the» aniq artikli umuman tushirib qoldirildi. Lekin u anglatgan aniqlik ma’nosi kontekstdan sezilib turibdi. 1

Irisqulov M.T. aytishicha, modallik kategoriyasi hamma tilga xosdir. Hamma tillarda modallikni ifodalovchi maxsus (ma’lum) vositalar mavjud. Lekin boshqa tillardan farqli o’laroq, o’zbek tilida modal so’zlar vergullar yordamida ajratib yoziladi yoki gaplarda shaxs-sonda moslashishi kerak: Ehtimol, u shaharga ketgandir. Balki, ular keyingi hafta bu uyni tark etishlari kerak. U so’zini shunday deya yakunlaydi: dunyodagi har bir til inson tafakkuri yaratgan hamma kategoriyalarni ifodalashga qodir, lekin ularni grammatik kategoriya deya olish uchun, ularda grammatik vositalarning birortasi ifoda qilinishi lozim. Mantiqiy kategoriyalar haqida esa endi Bo’ronov J.B. ning fikrlarini ko’rib chiqamiz. U shunday yozadi: Tillarning sistemasi ma’lum grammatik kategoriyalar yordamida o’rganiladi. Tillar sistemalarini tahlil qilishda maxsus kategorial birliklarni aniqlashda va shu kategoriyalarni o’rganishda lingvistik o’lchov birliklaridan foydalaniladi. Shu paytgacha konkret tillarning sistemasini tadqiq qilishda qo’llanilayotgan kategoriyalar tushunchasi tadqiqot uchun yetarli emas. Tillardagi ma’lum kategoriyani morfologik, leksik va sintaktik yaruslar birligi ishtirokida o’rganish masalasi qiyosiy metod uchun juda zarur masalalardan hisoblanadi. Qiyosiy grammatikada qiyoslanayotgan tillar sistemasini tahlil qilish uchun universal kategoriyalar ajratilishi kerak. Ammo shuni aytib o’tish kerakki, ajratilgan kategoriyaning ifoda planidagi birliklari grammatikaning faqat morfologik yarusi bilan cheklanmasligi kerak. Barcha yaruslarda ifodalanishning hamma vositalari aniqlanmaguncha qiyoslash to’la qiymatga ega bo’lmaydi. Turli yarusda ifodalanadigan elementlar o’zaro bog’liqligini alohida uqtirib o’tish lozim. Masalan, hozirgi ingliz tilidagi biror morfologik kategorial hodisani sintaktik yarus bilan bog’lamay tahlil qilish mumkin emas. Chunki har bir forma sintaktik yarusda 1

qo’llanganida o’z aksini topadi. Binobarin, morfologik va sintaktik yaruslarga murojaat qilmasdan, ingliz tilida nisbat kategoriyasini bayon etib bo’lmaydi. Demak, har bir so’zning morfologik xususiyati faqat sintaktik yarusda aniqlanadi. Bu paradigmatika va sintagmatikaning o’zaro aloqada ekanligidan va bir-biriga bog’liqligidan darak beradi. Binobarin, leksik va morfologik yaruslar fonologik yarussiz sintaktik yarus fonologik, morfologik va leksik yaruslarsiz mavjud bo’lmaydi. Biror kategoriyani ifodalashda tilda mahsus morfemalar, so’zlar yoki konstruksiyalarning ham bo’lmasligi mumkin. Bunday hollarda ular qo’shimcha vazifa bajaradigan boshqa morfema, so’z yoki konstruksiyalar bilan ifodalanadi. Chunonchi, hozirgi ingliz tilida aniqlik va noaniqlik kategoriyasi aniq va noaniq artikli ishtirokida ifoda etiladi. Undan tashqari ingliz va o’zbek tilida mazkur kategoriyalarni bildirishda ko’rsatish, belgilash, gumon olmoshlari va sanoq sonlari, ma’lum konstruksiyalar va boshqa talay usullar ishtirok etishi mumkin. Hozirgi o’zbek tilida aniqlik va noaniqlik maxsus markerlar vositasida ifodalanmaydi. O’zbek tilida ifoda planning eng rang-barang turlaridan foydalaniladi. Masalan, aniqlik, belgilash, ko’rsatish olmoshlari ishtirokida, shuningdek tushum kelishigini belgilangan formalari ishtirokida ifodalanishi mumkin. ”O’zbek tilida noaniqlik esa sanoq son, gumon olmoshlari va boshqa vositalar ishtirokida ifoda etiladi. Barcha tillarda jumladan, o’zbek tilida mazkur kategoriya ifodalanishning bayon etish usuli ana shundaydir. Bunga yana modallik kategoriyasi va hokazo kategoriyalarni kiritish mumkin”. Ifodalanishning barcha formalarini aniqlamay til sistemalarini inventarizatsiya qilish mumkin emas. Qiyoslashning birinchi bosqichi bo’lgan inventarizatsiyasiz tadqiqotni o’tkazish, binobarin tildagi muvofiqliklarni aniqlash mumkin bo’lmaydi. Ikki va undan ortiq tillarni qiyoslashda kategoriyalardan foydalanamiz. Kategoriya ma’no va formalar bilan ifoda etiladi. Ma’no kategoriyaning mazmun planini tashkil etadi. Tipologik ma’no morfologik, leksik va sintaktik birliklarning o’zaro munosabati natijasida hosil 1

qilingan umumiy, abstrakt lingvistik ma’nodir. Bu ma’no turli yarusli bo’lib, uni ifoda etishda tilning turli yaruslari bevosita ishtirok etadi. U ikki yoki bir necha tillar sistemasi asosida tuziladi. Ma’no grammatik va leksik ma’nolarni o’z ichiga oladi va o’rganilayotgan tillar sistemalari uchun umumiy ma’no hisoblanadi. Forma ma’noni ifodalovchi qiyoslanayotgan tillarning turli yarus birligidir. Formalarning invariantlari turlicha bo’lib, ular morfologik, leksik va sintaktik birliklar bilan ifodalanadi. Formani ifodalovchi vositalar morfologik yarusda segment va suprasegment morfemalardan, leksik yarusda so’z yasovchi affikslardan va mustaqil leksik birliklardan, sintaktik yarusda esa so’z birikmalari ba gaplardan tashkil topadi. Formaning traditsion grammatik formadan farqi shundaki, grammatik forma faqat morfologik yarus birligi bilan chegaralab qo’yilgan. Tipologik formani biz shartli ravishda «forma» deb ataymiz, chunki u sintaktik yarusda forma emas, balki butun bir konstruktsiyadir. Bu formalarning belgilanishi turli tillarda turli xil bo’ladi. Ba’zi tillarda ularning morfologik markeri, boshqa tillarda sintaktik dominantasi yaxshi rivojlangan bo’ladi. Ingliz va o’zbek tillarida namuna sifatida quyidagi tipologik kategoriyalarni ko’rsatish mumkin: 1.Tipologik ko’plik kategoriyasi; 2.Tipologik rod kategoriyasi; 3.Zamon kategoriyasi; 4.Modallik kategoriyasi; 5.Nisbat yoki nisbatlik kategoriyasi; 6.Aspektuallik kategoriyasi; 7.Qiyoslash kategoriyasi; 8.Aniqlik va noaniqlik kategoriyasi; Va boshqa to’la aniqlanmagan kategoriyalar mavjud. Bizga zarur bo’lgan modallik kategoriyasini mantiqiy – lisoniy kategoriyalar ichidagi o’rnini ko’rib chiqamiz. 1

Modallikni tadqiq qilishdagi mo’ljal muammolardan biri – bu shu kategoriyani tarkib chegarasi haqidagi savoldir. Gap – so’zlovchining nutqqa bo’lgan munosabatini xarakterlaydigan emotsional, ekspressiv ma’nolarni ifodalovchi, shuningdek fikr aytish uslubiga asoslanadigan so’zlarni modal so’zlar ro’yxatidan chiqarish yoki kiritish xususida boryapti. Shu savol bo’yicha yirik tilshunoslarning ishlaridagi fikrlarini ko’rib chiqamiz. Masalan, akademik Vinogradov V.V. modallikni sub’ektiv va ob’ektiv deb nomlaydi. U ishida modal so’zlarning o’n ikkita qatorini ajratadi. Keyinroq Vinogradov V.V. o’zining « О категории модальности и модальных слов в русском языке » maqolasida G’arbiy – Yevropa fikrini keltiradi, bunda Bryuno F. modallik kategoriyasidan gap formasining ekspressiv sub’ektivligini ajratmaydi. «Imkoniyat», «ishonch», «aniqlik», «shubha», «ehtimollik» kabi modal ma’nolarning ifoda qilish vositalarining tahlilidan keyin «umid», «tashvish», «qo’rquv», «mamnuniyat» kabi modal his-tuyg’ularni ifodalashga xizmat qiladigan sintaktik va leksik formalarini ko’rib chiqadi. Shu usul bilan akademik Vinogradov V.V. so’zlovchining reallikka bo’lgan munosabatini ifodalovchi hissiy so’zlarni modal kategoriyadan mustasno qilmaydi, faqatgina ularni boshqa modal so’zlarning turlaridan aniq chegarada ushlash zarurligini aytib o’tadi. Modallikni bildiruvchi predikativ ifoda turini xarakterlab, ularni ikki guruhga ajratadi: 1.Imkoniyat, majburiyat, zaruriyatni ifodalovchi modal ma’noli so’zlar; 2.Ish-harakat yoki ob’ektga bo’lgan emotsional munosabatni ifodalovchi so’zlar. Modallik ma’nosi bo’lgan kirish sintagmasining vazifasi haqida so’z ochib, u shunday deb hisoblaydi: ular nutqning har xil stilistik kvalifikatsiyasi va mantiqiy emotsional ma’no tomoniga modal kategoriya ramkasini leksik tomondan kengaytiradi. 1

1950-yilgi ishida akademik Vinogradov V.V. bu so’zlar guruhini o’zga nuqtai nazardan – aynan bog’lovchi va modal so’zlar o’rtasida ko’rib chiqadi. U gap bo’laklarini yoki gapni va ba’zan so’zlovchi tomonidan aytilgan nutqqa bo’lgan munosabatini ifodalash vazifasini o’taydi. Bu – fikr tartibini bildiruvchi so’z ibora borligidir. Professor Galkin – Fedoruk E.M. 1952-yilda nashr qilingan « Модальные слова » maqolasida o’zgacha fikrda turadi. U modal so’zlarning mahsus, leksik, grammatik sinf chegarasi hali to’la aniqlanmagan deb ta’kidlaydi. U hamma modal so’zlarni ikkita katta guruhga: a)Realligini tasdiq etuvchi g’oyaviy ma’nosi; b)Imkoniyat ma’nosini ifodalovchilarga bo’ladi. Bunda professor Galkin-Fedoruk real faktga bo’lgan hissiy munosabatini ifodalovchi so’zlarni modal so’zlarga kiritib bo’lmasligiga alohida urg’u beradi. Professor Moskalskaya O.I., Vinogradov V.V. va Galkin-Fedorukning ishlariga moyilligi bor ko’rinadi. Moskalskayaning yozishicha, bir nechta grammatistlar aytilgan fikrlar o’rtasidagi munosabatning xususiyatini ifodalovchi so’zlarni modal so’zlarga kiritishadi – be teskari. Professor Gvozdev A.N. o’zining ishlarida modallikni xarakterlovchi bir nechta guruhini ajratadi. Ulardan biri fikrlarning o’zaro bog’liqlik tartibini bildiruvchi mantiqiy xususiyatga ega modal so’zlar. Bunda shuningdek ta’kidlanadiki, bu guruh bo’g’lovchilarga yaqin bo’lgan fikr vazifasini o’taydi. Gvozdev A.N.ning ikkinchi guruhi – bu hissiy munosabat va xohish – istakni bildiruvchi modal so’zlar. Keling, endi bizni qiziqtirayotgan masala shu savol mavzusi bilan bog’liq modal so’zlarga doir maqola va ilmiy ishlarni yosh olimlarning ishlari nuqtai nazaridan ko’rib chiqamiz. Borisov T.V. ning dissertatsiyasida (1951) « Модальные слова » bo’limida muallif akademik Vinogradovning modal so’zlar klassifikatsiyasini keltirib 1

shunday o’ylaydi: Modal deb nomlanadigan bir guruhda so’zlar har xil funksiyasi funksiyasi bilan birika olmaydi. 1953-yilda ingliz tilida modal so’zlarga doir uchta bir xil nomli ilmiy ishlar paydo bo’ladi. Kagan S.E. va Rikman I.G. ishlarini munozara qilib ko’rsak, Shuvalov B.B ning ishi ularnikidan avvalroq chiqqan ko’rinadi. Bu jiddiy ilmiy ishning muallifi bizni qiziqtirgan masalaga « Понимание модальности и модалных слов , принятое в данной диссертации » bo’limida gap yuritadi. «Insoniy his-tuyg’usiz hech qachon insonda reallikka intilish bo’lmagan va bo’lmaydi ham» shioriga yondoshib shunday deb o’ylaydi: aql bilan reallikni tushunib, inson tushungan narsasiga his-hayajon bilan murojaat qiladi, his-hayajon – bu insonning o’zi qilgan va tushungan narsasiga bo’lgan munosabatini boshdan kechirishdir. Shu yo’l bilan, Shuvalov B.B.ning fikricha modallikka fikrlash hamda emotsional tarafni kiritsh kerak. Shunga mos ravishda muallif modal so’zlarni ularni asosiy ma’no jihatiga qarab ikkita katta guruhlarga ajratadi. Bu guruh o’z navbatida ikki turga – emotsional va o’ylantiruvchi modal so’zlarga bo’linadi. Emotsional modal so’zlar deganda muallif so’zlovchining faqat gapda emas, balki formasiga, tartibiga bo’lgan munosabatini ifodalovchi so’zlarni tushunadi. Shu usulda, Shuvalov B.B. ning klassafikatsiyasi bo’yicha bizni qiziqtirgan modal so’zlarning ikkinchi guruhi ham kiradi. Bunda u bir qator mualliflar kabi bu so’zlarda yordamchi xususiyat borligini ta’kidlaydi. Qolgan shu yilga ikkita ishda modallik tushunchasi haqida bir-biriga zid tamoyillar to’xtaladi. Kagan S.E. boshqalar orasida, Shuvalov B.B. ning ishida modal so’zlar qatorini kengaytirib yuborishda va emotsional, gapga bo’lgan modal ma’noni aralashtirib yuborishda chegaradan chiqib ketganligini tanqid qiladi. O’zining klassafikatsiyasiga muallif ishonch yoki teskarisi, so’zlovchining ishonchsizlik va shubhasini ifodalovchi modal so’zlarni kiritadi. Meni qiziqtirgan 1

modal so’zlar guruhi bu ishda butunlay hisobga olinmaydi. Rikman I.G.ning hisoblashicha, modallik kategoriyasi, birinchi navbatda, sub’ektiv munosabatdan holi, so’ng so’zlovchining reallikka bo’lgan ob’ektiv munosabatining aksini o’zida mujassam etadi. Shuning uchun modal so’zlar tarkibiga emotsional-ekspressiv ma’nolari bilan aralashtirib yubormay, nutqning mantiqiy g’oyasini ifodalovchi so’zlarni kiritishga qat’iy qaror qilinganligini ma’lum qiladi. Shu usulda yozadi muallif – hayrat, xursandchilikni bildiruvchi so’zlar modal so’zlar qatoriga kiritilmaydi, lekin shu yerdayoq modal so’z bilan ifodalangan gapning mantiqiy ma’nosida ba’zan emotsional bo’yoqdorlik bo’lishini ham tan oladi. Emotsional – ekspressiv tarkibga ega ishonch, taxmin, ehtimollik, aniqlik va shubhani bildiruvchi so’zlar beshta guruhini muallif o’zining klassifikatsiyasiga kiritmaydi. Shuni sezish mumkinki, 2-3 va 4-5 guruhlarni bo’lmasligi kerak edi, chunki ular o’rtasida printsipal farq yo’q. Bu ishda shu bilan birga pastda aytiladigan bir nechta ishlarda emotsional modal so’zlarni klassifikatsiyasidan chiqarish haqida so’z yuritildi. 1953-yilda Korneev A.I. ning modal ma’nolar va ularning hozirgi zamon fransuz tilidagi ifoda vositalariga doir ilmiy ishi chiqdi. Bu yerda yettita asosiy guruhdan tarkib topgan ma’nosi jihatdan modal so’zlarga o’xshash klassifikatsiyasi berilgan. Shetinkin V.E. (1958) o’zining aralash mavzudagi ishida fransuz tilidagi modal so’zlar haqida so’z yuritib, shunday deb hisoblaydi: Modal so’zlar modallikni faqat bitta sub’ektiuv tomonini ifodalaydi. Binobarin, so’zlovchining nutqqa bo’lgan munosabatini, muallifning fikricha, modallikdan mustasno qilish lozim. Bunga xech qanday dalil yo’q. Bodovich A.M. rus tilidagi modal so’zlar haqidagi dissertatsiyasida (1956) qat’iy shuni ma’lum qiladiki, modallik bu-emotsional emas, balki fikriy kategoriyadir. Shu bilan birga aqliy, mantiqiy, hissiy sezgilar bir kategoriya miqyosida ko’rib bo’lmaydi deb o’ylaydi. 1

Borisov V.M. ning arab tilida modal so’zlar (1956) haqidagi qiziqarli va qisqa qilib ishlangan ilmiy ishida shuni tan oladiki, «Tilshunoslar «modallik» termini lingvistikadan mantiqqa o’tkazayotib, termin miqdorini kengaytirib yuborganlar va modallikning lisoniy kategoriyasi zaruriyat, reallik va imkoniyat ma’nolarining sof mantiqiy munosabatidan tashqari faqat ishonch va shubha ma’nosini emas, xursandchilik, afsus va boshqa ruhiy harakatni o’zida aks ettiradi». Bu yerda, muallifning fikricha, lisoniy modallik kategoriyasining faqat mantiq bilan emas, balki psixologiya bilan bog’liqligi kuzatiladi. Borisov V.M. ning ta’kidlashicha, ba’zi bir tilshunoslar modal so’zlar ro’yxatiga faqat insonning aqliy darajasi bilan semantik bog’liq so’zlarni kiritadilar (shubhasiz, albatta, balki, bo’lishi mumkin), psixik faoliyatni aks ettiruvchi so’zlar modal hisoblanmaydi (baxtga ko’ra, afsuski). So’zlovchining fikr tartibini aks ettiruvchi so’zlar ham bunga kirmaydi. Keling, modallik haqidagi masalani turk tilshunoslari tomonidan, shu bilan birga – o’zbek tilshunosligida qanday ko’rib chiqilishini ko’ramiz. Bu yerda «modallik» termini va ularni mahsus guruh sifatida ajratish nisbatan yangilikdir. Birinchi bo’lib, modal so’zlarni «o’tkazuvchan» so’z qatori sifatida boshqird tilida Dmitriyev N.K. ajratadi va u ularni xususan so’z va yuklama o’rtasida deb hisoblaydi. Baskakov N.A. qoraqalpoq tilidagi modal so’zlarni yordamchi so’z turkumlari deb hisoblaydi, chunki ularda predmet yoki belgining real ahamiyati bo’lmay, alohida so’z va so’z birikmasi modalligining grammatik kategoriyasini ifodalaydi. Masalan, savol, darak, iltimos, sabrsizlik, murojaat, da’vat, chegaralov, tasdiq, kuchaytiruv. Shuningdek, Kononov A.N. o’zbek tili va turk tili modal so’z va yuklamalarni yordamchi so’z qatori deb hisoblaydi va ularni «yuklama» nomi bilan ajratishni taklif qiladi. Muallifning fikricha, so’zlovchining xohish istagini bildiruvchi bu so’zlarni gap egasining o’zi aniqlaydi. 1

Ozarbayjon tilidagi modal so’zlar haqida Aslanov A.A. yozadi va u yoki bu formada modallikni ifodalashning o’ziga hos xususiyatini ta’kidlaydi. Ularning orasida u quyidagi guruhlarni ajratadi: davomiy, tushuntirish, avvalgi gaplardagi fikr natijasini umumiylashtirish, oqibat, bir necha fikrlar tartibi. Janpeisov E.N. o’zining qozoq tilidagi modal so’zlar haqidagi dissertatsiyasida shuni ta’kidlaydi: turk adabiyotida modal so’zlar haqidagi masala hali yetarli yoritilmagan. Mavjud adabiyotlarni ko’rib chiqib muallif Dmitriev N.K. ning «bor» va «yo’q» so’zlarini modal so’zlar degan fikrga qo’shilmaydi va shuni ta’kidlaydiki. Ubryatov E.I. modal so’zlar soniga faqat haqiqatdan ham so’zlovchining gapga bo’lgan munosabatini ifodalay oladigan so’zlarni kiritadi. Ko’rishimcha u bu fikrga qo’shiladi, chunki Aslanov A.A. ning yuqorida keltirilgan ishlariga asoslanib, «avvalambor», «birinchisi», «ikkinchisi» modal so’zlar ekanligida shubha bildiradi. Janpeisov E.I. ning hisoblashicha, sharoitdan kelib chiqib, har qanday gapni modal deyish va modallikka kiritish mumkin. Raxmatullayev Sh. (1957) o’zining modallik haqidagi maqolasida shuni e’tirof etadi: Modallik – bu gapning real yoki norealligini ifodalaydi. Bu yerda va keyinroq, Raxmatullayev Sh. Boshqa keying ishlarida ham ma’lum bir aniqlik kuzatilmagan: Gap realligi va norealligi haqiqatdan bu yerda gapning emas, gap dalilining, xabarning emas, so’zlovchining modallik ahamiyati haqida ketyapti. Xuddi shuni professor Tursunov U. va Muxtorov J. qaytarib o’tadi. Pinxasov Ya. (1961) o’zining hozirgi zamon o’zbek adabiyoti tilidagi modal so’zlar haqidagi maqolasida shuni tan oladiki, modal so’zlar, ayniqsa shu guruh so’zlarining chegarasini aniqlash masalasiga o’zbek tilshunosligida rus tili kabi shu paytgacha ko’rilmagan. Muallif Galkin-Fedoruk G.M. kabi o’zbek tilidagi modal so’zlarni ikki turga bo’lgan va Raxmatullayev Sh. ning klassifikatsiyasini rad etadi. Uning hisoblashicha, modallik faqat reallik va noreallik ifodalangandagina chegaralanmaydi va boshqa ma’nolarni ifodalashi mumkin. Bundan kelib chiqqan 1

holda, Pinxasov Ya. o’zbek tilidagi modal so’zlarni to’rt ko’rinishga bo’linishini taklif qiladi va bu kengaytirish ularning haqiqiy me’yorini, shu bilan birga boshqa so’z turkumlaridan ajralib turishga yordam beradi. Modal so’zlarning qatorini kengaytirib, Pinxasov Ya. fikr aytish usulini ifodalovchi so’zlar deb hisoblaydi va bu guruh so’zlarni modal deb tan oladi. Emotsional ma’noni bildiruvchi modal so’zlar haqida u umuman eslatmaydi. Usmonov S. modal so’zlarning to’qqizta guruhini ajratadi: ularning orasida « umumiylik» va «nadomat» ifodalovchi so’zlar mavjud. Har xil tillardagi modal so’zlarga doir maxsus adabiyotlarning ko’pgina sonini ko’rib chiqib, men shuni xulosa qilishim mumkin: Avvalgi, shuningdek yosh avlodlarning olimlari o’rtasida shu paytgacha modal so’zlarni aniqlash masalasi, bu qatorning chegarasi va klassifikatsiyasiga doir bir g’oya yo’q. Shu masala bo’yicha tadqiqot va fikrlardan kelib chiqib, modallik tushunchasida uchta asosiy yo’nalishni ajratish mumkin: 1.Modallikka gapning real yoki noreal darajasini ifodalovchi so’zlar kiradi; 2.Aytib o’tilganlardan tashqari, bu bo’limga to’liq holdagi fikrni aytish uslubini ifodalovchi so’zlar kiradi. Bu nuqtai nazarda Aslanov A.A. va Pinxasov Ya. turadi; 3.Modallik kategoriyasiga so’zlovchi tomonidan aytilgan, hissiyotni bildiruvchi so’zlar kiradi. Bu uchinchi yo’nalishga akademik Vinogradov V.V., professor Moskalskaya O.I., professor Gvozdev A.N., Shuvalov B.B., Korneev A.I., Borisov V.M., va Usmonov S.larni kiritish mumkin. Modal so’zlar orqali so’zlovchining real xarakatga bo’lgan ko’p xususiyatli munosabatini ifodalash mumkin degan sharoitdan kelib chiqib, men ifodalanishiga ko’ra modal so’zlarning quyidagi bo’linmasini taklif eta olaman. 1.Aytilgan fikr realligiga bo’lgan so’zlovchining munosabatini ifodalovchi so’zlar: haqiqatdan, ehtimol; 2

2.Aytilgan fikrga bo’lgan so’zlovchining hissiyotini ifodalovchi so’zlar: afsus, baxtimizga; 3.Fikr formasiga bo’lgan so’zlovchining munosabatini ifodalovchi so’zlar: qisqasi, to’g’risi, shunday qilib; Turk tillari, shu bilan birga, o’zbek tili uchun fikrning zaruriyatiga bo’lgan so’zlovchining munosabatini ifodalovchi yana bitta modal so’zlar guruhini ajratish mumkin: kerak, darkor. Ingliz tilidagi modal so’zlarga Bloxov I.M. shunday ta’rif beradi: Modal so’zlar ishonch yoki taxmin va yana sub’ektivlikni ifodalashi mumkin. Certainly, of course, surely, really, indeed – ishonchni ifodalaydi. Perhaps, maybe, probably, possibly – ishonchsizlik, taxminni; fortunately, unfortunately, luckily, unluckily – u yoki bu xarakatning so’zlovchi xohlayotgan yoki xohishi yo’qligini bildiradi. Modal so’zlar gapda alohida ahamiyatga ega. Ular gap bo’laklari bo’la olmaydi. Sharoitga qarab ular gapdan tashqari hisoblanadi. Quyidagi gapda « perhaps » modal so’zi gap bo’lagi bo’la olmaydi. Perhaps, dimly, she saw the picture of a man walking up a road. Bunda modal so’zni tushirib qoldirilsa, butun gap mazmuni o’zgaradi. Modal so’zlar tasdiq va inkor yes va no kabi gap-so’z vazifasida kelishi mumkin. Binobarin, B.A. Ilish aytishicha modal so’zlar gapda kirish so’z yoki dialogda gap-so’z bo’lsa ham, yes va no ma’nosini o’zgartirmaydi. Modal so’zlarning real tarkibi haqidagi savol nazariy qiyinchiliklardan holi emas. Yuqorida ko’rganimizdek, L.V. Sherba tomonidan taklif qilingan faqat nutqning bir necha qismi ingliz tilida uchta belgi asosida ajratiladi. Agar bu hodisalarda morfologik belgisi bo’lmasa, unda qoida bo’yicha sintaktik belgisi ishtirok etadi. Perhaps, maybe, probably, possibly modal so’zlari hech qachon gap bo’laklari bo’la olmaydi. They were probably right to keep him. 2

Yoki: Probably, they were right to keep him. Binobarin bir qator lingvistlar – A.I. Smirnitskiy, B.A. Ilish, V.N. Jigadlo, L.L. Iofik va I.P. Ivanova aytishlaricha modal so’zlar vazifasida modal ma’noga ega ba’zi bir ravishlar xizmat qilishi mumkin. Masalan, apparently, evidently , really, unfortunately. Savol tug’ilishi mumkin. Qanday qilib bu birlikni ko’rib chiqish mumkin. Morfologik belgiga doir ma’lumotni bermaydigan sintaktik pozitsiyani bu yerda ikkita qaror qilishga imkoniyat bor deb faraz qilinadi. Ular mahsus modal so’zlar yoki modal so’zlar o’rnini bosuvchi ravish bo’lishi mumkin. Bunda modal ma’noni ushlab turgan ravish «- ly » suffiksi morfologik belgisini saqlab qoladi. Abdurahmonov G. o’zining «O’zbek tili amamliy grammatikasi» kitobida o’zbek tili modal so’zlari haqida shunday deydi: «Modal ma’no ifodalab, gapda kirish so’z, gap bo’lagi va butun bir gap vazifasida qo’llaniladigan so’zlar modal so’zlar hisoblanadi. Quyidagilar modal so’zlar turkumiga kiradi: albatta, shubhasiz, haqiqatdan, tabiiy, darhaqiqat, ehtimol, balki, aftidan, chamasi, shekilli, zarur, darkor, bor, mayli, xo’p, durust, bo’pti, demak, xullas, modomiki, aytganday, aytmoqchi, afsus, essiz, attang, ajabmas mazmuni kabilar. Modal so’zlar fikrga aniqlik, gumon, maqsad, talab, shart, mavjudlik, tasdiq, inkor, mavjud emaslik, ma’qullash, ta’kidlash, yakunlash, eslatish, achinish kabi ma’nolarni qo’shadi: «Demak, to’qqiz-o’n tosh yo’l bosishimiz kerak» «Mayli, kiyimlarim ham san’at uchun xizmat qilsin» «Yo’q, bu hali ham o’sha kuchli otashin qalb!» Modal so’zlar gap boshida kelganda, undan so’ng gap o’rtasida har ikki tomondan, gap oxirida kelganda esa undan oldin vergul bilan ajratib yoziladi». 2

Bu guruhlarning har biri, o’z navbatida, haqiqatdan ham qator ko’rinish va guruhlarga ega va ular ingliz va o’zbek tillarida keyingi bob va paragraflarda ko’rib chiqiladi. 1.2. Modal fe’l va so’zlar modallik kategoriyasining ifoda vositalari sifatida. Yuqorida ko’rilganidek, o’zbek tilidagi modal ifoda vositalarining mustaqil (yaxlit) kategoriya sifatida ajratilishi 15-20 yil ichidagi yangilikdir. Oxirgi yillarda turk tillari, shu bilan birga o’zbek tili modal so’zlari modal so’zlari mustaqil bir kategoriya sifatida tan olindi va uch etapga bo’linadigan tarixiga ega. Birinchi etapda modal so’zlar asosan ravish, yuklama, undov yoki oddiy bir tuslanmaydigan so’z tarkibida, sintaktikada esa – kirish so’z sifatida ko’rib chiqiladi. Ikkinchi etapda esa ularni morfologiya qismidan chiqarib tashlanadi va sintaksis ob’ekti sifatida kirish so’z sifatida ko’rib chiqiladi. 1839 yili professor Kozimbek bu so’zlarni ravish tarkibida ko’rib chiqadi. Ular bildirgan ma’nolarga qarab, ravishlarni sinfiylashtiradi. U ularning o’rtasida, masalan, shubha ravishini – balki ( perhaps ) va tasdiq ravishiga – albatta ( of course ) ajratadi. Xuddi shuni chet el turk tilshunoslarining ishlarida ham ko’rish mumkin. Ular bu so’zlarni faqatgina ravish emas, yuklama sifatida ham ko’rib chiqadilar. Muallif so’zlovchining gapga bo’lgan munosabatini ifodalay turib, gap bo’laklari bilan bog’lanmaydi deb hisoblaydi va «shubhasiz», «ehtimol», «balki» kabi so’zlarni misol qilib keltiradi. Fitrat ham Zunun Sh. kabi bu so’zlarni ko’makchi deb atab shunday deydi: Ma’lum so’z turkumlaridan farqli o’laroq ular xech qanday qo’shimcha olmaydi. Sintaktikada Fitrat ularni “qisqartma so’zlar” deb nomlaydi. Uning fikricha, bu so’zlar boshqa gap bo’laklari kabi sintaktik vazifani bajarmaydi. Bunday yot so’zlar kirish so’zlar bo’ladi. Gapda kirish so’zlarning qo’llanilishi haqida so’z 2

aytib, Fitrat shuni tasdiqlaydi: ularni xattoki gapdan chiqarilsa ham, ma’nosiga ta’sir qilmaydi. Menimcha, Fitratning bu gapiga qo’shilib bo’lmaydi. Birinchidan, modal so’zlar, gapning qanday maqsadda qo’llanishidan qat’iy nazar, gap ma’nosini u yoki bu darajada kuchaytirish yoki susaytirishi mumkin. Ikkinchidan, ba’zan shunday hollar bo’ladiki, gapni to’g’ri tushunish modal so’zga bog’liq bo’ladi. Bu ayniqsa gap norealligini ifodalovchi modal so’zlarga xosdir. Bunday hollarda fe’l mayli gap norealligini ifodalamaydi va modal so’zning tushirib qoldirilishi gapning to’g’ri ma’noga ega bo’lishidan chetlatgan bo’lar edi. Bu uzoq ish, og’ir ish. Balki xavf-xatarli, qurbon talab qiladigan ish. (A. Muxtor) Ehtimol u keyingi masala to’g’risida erining fikrini bilib qo’ymoqchi edi. (A. Qodiriy) Yuqoridagi misollarda ko’rilganidek, taxmin ma’nosi faqat modal so’zlar bilan ifodalangan: balki, ehtimol. Shuning uchun bu so’zlarni tushirib qoldirish gap ma’nosini o’zgartirib yuborgan bo’lar edi. Reshetova V.V. modal deb nomlangan bu so’zlarni ravish tarkibida ko’rib chiqadi va alohida tur-taxmin ravishi sifatida ajratadi. Bu so’zlar etimologiyasi haqida gapirayotib, u o’zbek tilida taxmin ravishi yo’qligi va ularning hammasi boshqa (fors va arab) tillaridan kelib chiqqanligini ta’kidlab o’tadi. Professor Polivanov E.D. o’zbek tilida ravishlar mahsus alohida so’z turkumi sifatida yo’q deydi. Mening fikrimcha, shuning uchun Polivanov E.D. hech bir ishida na ravish, na modallik haqida hech qanday so’z aytib o’tmagan. Turk tillarida modallik nazariyasining rivojlanishi haqida birinchi etapni xulosa qilib, shuni aytish mumkin: Turk tilshunoslari, shu bilan birga, o’zbek tilshunoslari bu so’zlarni ravish, yuklama, ko’makchi, undov va tuslanmaydigan so’zlar sifatida ko’rib chiqqanlar. Ularning bari bu so’zlarning boshqa so’z turkumlaridan farqi borligini sezganlar va ko’rsatib o’tganlar. Shundan ko’rinib 2

turibdiki, bu modal so’zlarni morfologiyadan mustasno qilish va ularni kirish so’z, sintaksisning ob’ekti sifatida ko’rib chiqishga sabab bo’lgan. 1936 yildan 1956 yillar mobaynida nashr qilingan, hattoki keyingilarida ham bu so’zlar o’zbek tili grammatikalarida, morfologiya bo’limida uchratilmaydi. Faqat Usmonov A. va Avazov B. ning «O’zbek tili grammatikasi» (1939), shuningdek Kononov A.N. ning « Грамматика узбекского языка » (1948) kitobida izoh qilib berilgan va «albatta», «birinchidan», «haqiqatdan» so’zlari ravish deb aytilgan. Sayid N., Yo’ldoshev A. «Grammatika» (1936) kitoblarida yozishlaricha, gapda so’zlovchi o’z nutqiga qanday munosabatda bo’lishini ifodalovchi kirish so’zlar uchraydi. G’oziyev X. (1940-1941) ham kirish so’zlar haqida xuddi shu fikrni aytib o’tdi: nutqqa munosabatini bildirish uchun so’zlovchi kirish so’zlarni qo’llaydi. Borovkov A., Ma’rufov Z., Shermuxamedov T., (1934) o’zlarining darsliklarida kirish so’zlarni ko’p qo’llaniluvchan - «balki», «shubhasiz» va kam qo’llaniluvchan - «chog’i» so’zlariga bo’lgan, so’ng ularni sinfiylashtirib, yetti turga ajratilgan. 1956-yilgacha o’zbek tili grammatik adabiyotida va hattoki keyingi ishlarida ham yuqorida aytib o’tilgan hamma mualliflarning kirish so’zlarga bo’lgan fikrlari xech qanday o’zgarishsiz qaytarilgan. Modal so’zlar nazariyasining rivojlanishidagi uch etap, bu ularning mustaqil kategoriyaga ajralishi – turk tilshunosligida Dmitriev N.K. bilan boshlanadi va u boshqird tilidagi modal so’zlarni qandaydir mustaqil so’z va yuklama o’rtasida deb hisoblaydi. Baskakov N.A. modal so’zlarni qoraqalpoq tilining yordamchi so’z turkumlari deb hisoblaydi. Kononov A.N. o’zbek tili va turk tili modal so’zlari va yuklamalarini yordamchi so’zlar qatori deb nomlaydi. 2

O’zbek tili uchun modal so’zlar haqidagi birinchi ish Raxmatullayev Sh. ning «Modal so’zlar» maqolasi bo’ldi. Bu maqolada muallif modal so’zlarni na asosiy, na yordamchi so’z turkumlariga bog’lamasdan ularni mustaqil so’z guruhlari deyishga yondashadi. Tursunov U. va Muxtorov J. o’zlarining «Hozirgi zamon o’zbek tili» kitoblarida modal so’zlarni leksik – grammatik so’z qatori deb nomlaydilar. Lekin shuni eslatib o’tish joiz topdim: Oxirgi paytlar modal so’zlar guruhi har xil so’z turkumlarida uchratilayapti va mualliflar ular kelib chiqqan so’z turkumlari bilan rasmiy o’xshashligini saqlab qolayotganligini ko’rsatib o’tishyapti. Pinxasov Ya. ham xuddi Raxmatullayev Sh. kabi o’zining hozirgi zamon o’zbek tili modal so’zlar haqidagi maqolasida ularni mahsus so’z guruhi deb ataydi. Usmonov S. tomonidan yozilgan «O’zbek tili» kollektiv mehnati, «Morfologiya» bo’limida, modal so’zlar yuklamalar qatorida ko’riladi va so’z turkumlariga bog’lanadi. Shu usulda, turk tili va umuman, xususan o’zbek tilida modal so’zlarning rivojlanishidagi uchinchi etapni nihoya qilib, biz hozirgi zamon etapida ularning tabiati xususida mulohaza yuritamiz. Juda ko’p hollarda modal so’zlar gapda ifodalangan so’zlovchining butun bir fikr o’yiga nisbatan bo’lgan munosabatini ko’rsatadi: She is a delicate, little thing, perhaps nobody but me knows how delicate. (Lawrence) Blox I.M. bunga shularni qo’shimcha qiladi: Binobarin, modal so’zning bir so’z yoki iboraga tegishli va gapning boshqa bo’laklari bilan aloqasi bo’lmasligi mumkinligi tasodifiy xoldir. Masalan, quyidagi misoldagi kabi modal so’z gapning ikkinchi bo’lagiga ham ta’lluqli bo’lishi: No one expected his arrival, except Rose presumably. Modal so’zlarning qo’llanilishi gapning turiga bog’liq. 2

Modal so’zning o’zidan ham gap yasash mumkin. Bu faqat umumiy savolga javob berishda bo’lishi mumkin. Bular «yes» yoki «no» javobli savollardir. Bu hollarda «certainly», «perhaps», «maybe» so’zlari ishlatilishi mumkin. Bunda modal so’z gapning asosiy bo’laklari bo’ladi. Darxaqiqat, ular gapdagi so’zlar bilan shu bilan farq qiladiki, modal so’zlar gapda kirish so’zi bo’lib kelishi mumkin. «Are you coming? » savolida « may », « certainly » javob bo’lishi mumkin. Agar bu savolga « certainly » javob bo’lsa, u holda « certainly » so’zini kirish so’z deyish mumkin va javobning qolgani « I am» tushunarli. Bunday nazariya isbotlanmasa, Blox I.M. « certainly » so’ziga gap degan nazariyani ma’qul ko’radi. Modal so’zlar muammosi modallikka oid mujmal masala bilan bog’liqdir. Bu muammo qayta-qayta turli olimlar tomonidan ham ingliz tili, ham rus tilida, hamda umumiy lingvistikaning kengaytirilgan kontekstida ishlab chiqilgan. Blox I.M. so’zini shu gap bilan yakunlaydi: Biz bu yerda masalaning hamma aspektlari ustida ilmiy tadqiqot o’tkaza olmaymiz. Faqat shuni ta’kidlab o’tishim mumkinki, modallikni ifoda etuvchi ikki xil vosita mavjud: modal so’zlar – perhaps, really, possibly, indeed, certainly… Modal fe’llar – can, may, must, would. Hamma mualliflarning qarashlaridan kelib chiqib, modallik haqida shularni bayon etishim mumkin: Ingliz tilida modallikning grammatik kategoriyasi mavjud bo’lib, u so’zlovchining predmetga bo’lgan munosabatini ifodalaydi. Modallik bir necha yo’llar bilan ifodalanadi: Modal so’zlar yordamida: perhaps (balki), possibly (mumkin), evidently (aniqki), doubtless (shubhasiz) va xokazolar. Biz ingliz tilidagi ilmiy – texnikaviy tekstlarda tez-tez uchrab turadigan majburiyat va imkoniyatni ifodalovchi modal so’zlarning predikativ turini ko’rib chiqamiz. A)Majburiyat: 2

Must – fe’l infinitivi bilan birgalikda ish-harakatning kuchga kirishi shartligini, hamda maslahat va buyruqni ifodalaydi. O’zbek tiliga shart , shaxssiz gaplarda kerak , zarur deb tarjima qilinadi. In passing through the metal, electrons must collide with many ions. Metaldan o’tayotganda, elektronlar ko’p ionlar bilan to’qnashishi zarur. To be to – infinitive bilan birgalikda rejalashtirilgan yoki ko’zlangan rejadan kelib chiqqan xolda, «shart» ma’nosini bildiradi va o’zbek tiliga «kerak» deb tarjima qilinadi. The new line of the metro is to be commissioned next spring. Metroning yangi yo’li keyingi yil bahorda qurilishga tushishi kerak. To be to – ayniqsa inkor gaplarda va « only » so’zi bilan bo’lgan gaplarda «imkoniyat» ma’nosini ifodalashi mumkin. This book was not to be found anywhere. Bu kitobni hech qayerdan topib bo’lmas edi. This kind of information is to be obtained only with great difficulty. Bunday ma’lumotga faqat ko’p qiyinchilik bilan erishish mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, « To be to » ba’zi bir hollarda modallikni ifodalamasligi ham mumkin. Bunday gaplarda biz ot-kesimli gaplarni nazarda 2

tutamiz va « To be to » fe’li bu yerda semantik vazifani bajarmaydi, balki faqatgina fe’l bog’lovchi sifatida keladi. Ingliz tiliga «- dan iborat » deb tarjima qilinadi. The function of the catalyst is to accelerate the reaction. Bu katalizatorning vazifasi reaktsiyani tezlashtirishdan iborat. Should – fe’li infinitiv bilan birgalikda hamma shaxslarda qo’llaniladi va burch yoki maslahat bilan bog’liq «shart», «lozim», ma’nolarini ifodalaydi. O’zbek tiliga «mumkin edi», «kerak» deb tarjima qilinadi. You should lower the voltage in the circuit. Zanjirdagi tokni pasaytirish kerak. One should – shaxssiz gap bilan tarjima qilinadi. One should take into consideration that electrical currents flow only in complete circuits. Shuni hisobga olish kerakki , elektr toki faqatgina to’la-to’kis zanjirdan o’tadi. Ought to – fe’li infinitiv bilan maslahatlashgan «shart» ma’nosini bildiradi va «should» fe’liga analogikdir, lekin kamdan –kam qo’llaniladi. O’zbek tiliga «kerak edi», «shart», «lozim», «darkor» deb tarjima qilinadi. He ought to know the properties of the mixture. U bu aralashmaning xususiyatini bilishi darkor edi. B)Imkoniyat: 2

Can – fe’li infinitive bilan harakatni bajarish uchun jismoniy imkoniyat, qobiliyatni ifodalaydi va o’zbek tiliga «qila olaman», «bilmoq» deb tarjima qilinadi. 1.3. Modallikning leksik ifoda vositalari Tilshunoslik fanining barcha bo’limlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Fonetikada tilning tovush tomoni, morfologiyada so’z tuzilishi, sintaksisda so’z tuzilishi, sintaksisda so’z birikmalari, gap, gap tuzilishi va turlari o’rganilsa, leksikologiyada so’z boyligi, so’zning ma’no xususiyatlari, qo’llanish jarayonida kasb etadigan turli ma’no nozikliklari o’rganiladi. Demak, tilning yuqoridagi barcha sohalari bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Shu tufayli ular bizning nutqimizga ma’noli tus beradi va ifoda qilishimizga imkon yaratadi. Leksikologiyada tilning so’z boyligi, so’zlarning paydo bo’lishi (etimologiyasi), ma’nosi va ma’no taraqqiyoti (asosiy va ko’chma ma’nolari), shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari, eskirgan va yangi so’zlar kabi masalalarni o’rganadi. Shuning uchun so’zlar shu tilda gaplashuvchi xalqning tarixi, madaniyati, turmush tarzi bilan chambarchas bog’liq. O’zbek tilining lug’at boyligidagi barcha so’zlar nutqda qo’llanish doirasiga ko’ra turlicha bo’ladi. Hozirgi o’zbek tilining leksik tarkibida asosiy qismni tashkil etuvchi so’zlar hammaga tushunarli bo’lgani uchun shu til vakillari ularni birday qo’llaydilar. Shu bilan birga tilda shunday so’z mavjudki, ularni ma’lum hududda, joyda yashovchilarning egalarigina o’z nutqlarida ishlatadilar. Binobarin, modallikning u yoki bu ko’rinishlarini ifodalash uchun so’zlovchining hodisasiga bo’lgan bahosini berish uchun leksik vositalar katta ahamiyatga ega – modal so’zlar, qo’shimcha va so’z yasovchi qo’shimchalar. Vinogradov V.V. sharoitga leksik izoh kiritish bilan modallik kategoriyasi bilan bog’liq holda xuddi bir modal mazmunning ikkinchi qavatini hosil qiladi deb hisoblaydi. Ular xuddi bir allaqachon modal ma’noga ega gapda grammatik asos bo’ladi. 3

Bilaks, fe’l mayli, modal so’zlar va qo’shimchalarning vazifalari bir xil ko’rinishga egadir. O’zbek tilida mayl tizimi va modal formalarning rivojlangan tizimi ancha muhim rol o’ynaydi. Birinchidan, bu formalarning miqdori ko’proq ingliz, tiliga qaraganda modallikni ifoda ko’lankasi kengroq. Ikkinchidan ularning o’zi hamma modal so’zlar, ayniqsa real sharoitda ishonchsizlikka oid guruhni ifodalaydi. Shu usulda o’zbek tilida modal so’zlar, asosan fe’lning forma va mayl na’nosiga alohida urg’u beradi va tasdiqlaydi. Yordamchi so’zlar kategoriyasi hisoblanmish modal qo’shimchalar modallikni ifodalash uchun vositalaridan biri bo’lib xizmat qilishi mumkin. Modal qo’shimchalar miqdori ikkala taqqoslanayotgan tillarda ancha katta. O’zbek tilida ular odatda to’liq ma’noga ega so’zlar bilan qo’shimcha birlikda qo’shiladi. Ko’rinib turibdiki, har xil tillarda modallikning ifoda vositalari aro qo’shilishi turlichadir. Shuningdek, o’zbek tili ilmiy adabiyotida modal so’zlar haqida hali ishlab chiqilgan emas. Bir kichik maqolalaridan tashqari, balki hali tegilgan emas. Bizning oldimizda o’zbek tilidagi modal so’zlar va so’z yasovchi qo’shimchalarni tizimlashtirish va aniqlash, ularni ingliz tilida taqqoslash vazifasi turibdi. Professor Galkin – Fedoruk E.M. «Modal so’zlar» (1952) maqolasida shunday deydi: «Modal so’zlarning leksik – grammatik sinfi xali to’liq aniqlangan emas». U hamma modal so’zlarni ikkita katta guruhga ajratadi. So’zlovchining realligini tasdiqlovchi hayoloti va ehtimollik ma’nosini ifodalovchi. Bunda professor Galkin – Fedoruk E.M. shunga izoh berib deydi: «Reallikka emotsional munosabatni ifodalovchi so’zlarni modal so’zlarga kiritib bo’lmaydi». O’zbek tilidagi modal so’zlar allaqachon o’zbek tilshunoslarining diqqatini jalb etgan. Lekin ular oldiga modal so’zlarning butun bir klassifikatsiyasini tuzish 3

vazifasini qo’ymadilar va ularni har xil nomladilar. Ular faqat ma’nodagi farqni ko’rsatib berishga harakat qilganlar. Fitrat bu so’zlarni kuchaytiruvchi: albatta, chindan; ehtimollikni ifodalovchi: balki; nadomatni ifodalovchi: afsus; ravishni (xolat) ifodalovchi: umuman, zoralarga bo’lgan. Sayid N. va Yo’ldoshevning yozishicha, «Kirish so’zlar» ishinchni: albatta, so’zsiz; ehtimollikni: ehtimol, balki; nadomatni: taasuf, essiz; ifodalaydi. Bu so’zlar avvalgi fikrni keyingisi bilan ulashga xizmat qiladi: Demak, ishqilib, binobarin va nihoyat gap boshlashdagi tartibini ifodalaydi: birinchidan, ikkinchidan. Borovkov A., Mag’furov Z., Shermuxamedov T. afsus, nadomat, hayratni ifodalovchi yettita kirish so’zlarni semantik turlariga ajratadilar: afsus; ishonch va tasdiq: shubhasiz, albatta, to’g’ri; taxmin: ehtimol, balki; umid, tilak: koshki, shoyad; kimgadir ta’lluqli bo’lgan gap: menimcha, uning fikricha; hozirgi fikr va avvalgisi o’rtasidagi bog’liqlik: Demak, umuman va nihoyat gap boshlash tartibini ifodalovchi so’zlar: Birinchidan, oxiri. Kononov A.N. o’zining birinchi kitobida bunday so’zlarni kirish so’zlar deb atab, ularni quyidagilarga bo’ldi: a)Nadomat, xursandchilik, tortinish (afsuski, baxtimizga); b)Ehtimollik, ishonchsizlik, ishonch (albatta, shubhasiz, balki); v)Aytilgan fikr manbai (uning so’ziga ko’ra, mening fikrimcha); g)Avvalgi aytilgan fikr bog’liqligi (masalan, ammo, demak); d)Fikr tartibi (birinchidan, avvalo, nihoyat, oxiri). Xuddi shu kirish so’zlarning semantik klassifikatsiyasini, asosan Kononov A.N. fikrini quvvatlaydigan Mag’furov A. va Abdurahmonov G. kitoblarida uchratish mumkin. G’ulomov A. va Asqarov M. o’zlarining «Hozirgi zamon o’zbek tili» kitoblaridagi «Kirish (modal) so’zlarning» ma’nolari haqida yozishlaricha, bu 3

so’zlar so’zlovchining aytilgan fikriga munosabatini ifodalaydi va quyidagilarga bo’linishi mumkin; Ishonch, xaqiqatni ifodalovchi so’zlar; xaqiqatdan, so’zsiz; taxmin, ehtimollik, imkoniyat va shubhani ifodalovchi so’zlar; balki, aftidan, chamasi; gapga so’zlovchining emotsional bahosi; afsuski, essiz, baxtimizga; so’zlovchining gap tuslashga bo’lgan munosabati; qisqasi, gapning ochig’i; aytilgan va aytilayotgan fikrlar o’rtasidagi bog’liqlik; shunday qilib, demak; gap manbai; meningcha, seningcha; gap tartibi; birinchidan avvalo. Birinchi bo’lib, tilshunoslar o’rtasidagi Raxmatullayev Sh. bu so’zlarni modal so’zlar deb nomladi, lekin ularning chegarasini qisqartirdi va quyidagilar deb hisoblaydi: 1.Gap realligini ifodalovchi so’zlar: Chindan, haqiqatdan, shubhasiz, albatta; 2.Gap norealligini ifodalovchi so’zlar: Balki, ehtimol, chamasi, aftidan. Emotsional bahosini, gap o’rtasidagi bog’liqlik, manbai, tartibi va nihoyat so’zlovchining gap formasini ifodalovchi so’zlarga kelsak, avtor bu so’zlarni modal deb hisoblamaydi, chunki ular gapning real yoki norealligini ifodalay olmaydi. Tursunov U. va Muxtorov J., Raxmatullayev Sh. kabi modal so’zlarning chegarasini qisqartirib, ular faqat gapning real yoki norealligini ifodalay oladi deb tushunadilar. Mualliflarning gap norealligini ifodalovchi modal so’zlarga keltirgan misollarri o’rtasida, masalan, «xaytovur» (luckily) so’zini his-hayajon yoki gap so’zlovchining gap formasiga bo’lgn munosabatini ifodalovchi modal so’zlarga kiritish mumkin, lekin gap realligiga emas. So’zlovchining gap formasiga bo’lgan hissiy munosabatini ifodalovchi modal so’zlarni (afsuski, xullas, xayriyat) modal deb tan olishadi va ularni nadomat, so’zlovchining hayratini, hissiyotini ifodalaydi deb hisoblaydilar, lekin keyinroq bu so’zlar modal so’zlar tarkibida chetlatiladi. Chunki har xil hissiy, natijaviy ma’nolarni ifodalaydi. 3

Pinxasov Ya. o’zbek tilidagi modal so’zlar haqidagi maqolasida ularni to’rtta guruhlarga bo’ladi: a)Gap realligini ifodalovchi so’zlar: albatta, shubhasiz, to’g’ri, durust; b)Gap norealligini ifodalovchi so’zlar: aftidan, chamasi, shoyad, balki; v)Gapning kimgadir ta’lluqliligini ifodalovchi so’zlar: uning fikricha, meningcha, seningcha; g)Bir gap bilan boshqasi bilan bog’liqligini ifodalovchi so’zlar: chunonchi, xullas, demak, qisqasi. 1.Kononov A.N. o’zining ikkinchi kitobi « Грамматика современного литературного языка » aytib o’tilgan so’zlarni faqatgina kirish emas, balki modal so’zlar sifatida ko’rib chiqadi va ularni uch bo’limga ajratadi: 1.Nutqda so’zlarning har xil ma’no ko’rinishlarini ifodalovchi so’zlar: mana, hatto, bari; 2.Nutqqa har xil modal ma’nolar kirituvchu so’zlar: qani, chunonchi, nahot, holbuki, shekilli; 3.Tuslovchi vazifani bajaruvchi so’zlar: kerak, mumkin, lozim; Gap manbaini ifodalovchi so’zlar (fikrimcha, seningcha, bildirishimcha), shuningdek so’zlovchining gap tusloviga bo’lgan munosabatini ifodalovchi ba’zi bir so’zlar (so’ng, keyin, umuman va hokazo) ni muallif ravish tarkibida ko’rib chiqadi. Taxmin ma’nosiga ega bo’lgan so’zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi ba’zi modal so’zlar bog’lovchilarga kiritiladi. Sintaktikada esa bu so’zlar kirish so’zlarga kiritiladi. Avvalgisi bilan bog’liq bo’lgan fikrni ifodalovchi so’zlar (demak, qisqagina, masalan) va fikr tartibini ifodalovchi so’zlar (birinchidan, avvalo, nihoyat) faqatgina modal emas, balki kirish so’zlar sifatida ham ko’riladi. Usmonov S. modal so’zlarni yuklamalar bilan birgalikda ko’rib chiqib, ularni quyidagicha guruhlaydi:  Gap realligini ifodalovchi so’zlar (albatta, shubhasiz, darhaqiqat); 3

 Gap norealligini ifodalovchi so’zlar (ehtimol, balki, mazmuni, aftidan);  Maqsad, muhtojlik, zaruriyatni ifodalovchi so’zlar (kerak, lozim, darkor, zarur);  Tasdiqni ifodalovchi so’zlar (bor, mayli);  Inkorni ifodalovchi so’zlar (yo’q);  Rozilikni ifodalovchi so’zlar (durust, bo’pti);  Umumiylikni ifodalovchi so’zlar (demak, xullas);  Eslatuvchi ifodalovchi so’zlar (darvoqe, aytganday);  Nadomatni ifodalovchi so’zlar (afsus, essiz, attang). Shu yo’l bilan biz oxirgi o’ttiz yil ichida o’zbek tilshunoslarining modal so’zlardagi u yoki bu ma’no ko’rinishlariga e’tibor berishlarini ko’ryapmiz va shularga mos ularning o’rtasida ikkitadan to’qqizta guruhgacha bo’lishadi. Ba’zilarga modal so’zlarni juda ham qisqartirib yuborganlar, ba’zilari esa o’ta darajada kengaytirib yuborganlar. Binobarin, o’zbek tilshunoslari o’rtasida na bu kategoriya chegarasi, na klassifikatsiyasi haqidagi yagona bir fikrga kelishmagan. Shu masala bo’yicha erishilgan yutuqlarni hisobga olib va biz tadqiq qilgan materiallarga asoslanib, men o’zimning voqea-hodisaning yaqinroq aks ettiradigan modal so’zlar bildirgan ma’nolarning klassifikatsiyasini taklif qilaman. Mening hisobim bo’yicha o’zbek tilida 115 ta modal so’zlar va 24 ta modallikni ifodalovchi vositalar mavjud va ular ma’nolariga ko’ra quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin:  So’zlovchining gap realligiga bo’lgan munosabatini ifodalovchi modal so’zlar;  So’zlovchining nuqtai nazari bo’yicha gapning zaruriyatini ifodalovchi modal so’zlar;  So’zlovchining gapga bo’lgan hissiy munosabatini ifodalovchi modal so’zlar; 3

 Gap tuslashga bo’lgan so’zlovchining munosabatini ifodalovchi modal so’zlar; Ingliz tilidagi modal so’zlarning klassifikatsiyasini taqqoslaganda biz ikkinchi guruhni, shuningdek o’zbek tiliga xos rozilik yo’li bilan tasdiqni, eslatuv yo’li bilan reallikni ifodalovchi bir qator guruhlarni ko’ramiz. Asosiy guruhlar ular bildirgan ma’nolarga qarab, bir qator va guruhlarga bo’linadi. Xuddi ingliz tilida kabi birinchi guruh so’zlovchining gap realligi bilan bog’liq munosabatini ifodalovchi modal so’zlar bo’ladi va ikkita kichik guruhlarga bo’linadi.  So’zlovchining gap realligiga bo’lgan ishonchini ifodalovchi so’zlar;  So’zlovchining gapga bo’lgan ehtimolligini ifodalovchi so’zlar; Birinchi gap ingliz tilidagi kabi ko’rinishini o’zgartira olmaydi, faqatgina fe’l mayli bilan ifodalangan modallikni kuchaytirishi mumkin. Ingliz tilida Gordon E.M. va Krilova I.P. o’zlarining «A grammar of present- day English» kitoblarida modal so’zlarga quyidagicha ta’rif beradilar va ajratadilar. «Modal so’zlar – bu so’zlovchi tomonidan aytilgan haqiqat (reallik) va gapda berilgan bayon o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalashga xizmat qiladi. Bu so’zlar yordamida so’zlovchi gapda ko’rsatilgan ish-harakatning imkoniyat, taxmin, xohish, yoki istak darajasini ifodalaydi». Modal so’zlar - bu o’zgarmas nutq bo’lagidir. Semantik tahlil bo’yicha modal so’zlar quyidagi guruhlarga bo’linadi.  Ishonchni ifodalovchi: certainly, of course, undoubtedly, no doubt, surely, decidedly, definitely, really, in fact, naturally, indeed va boshqa bir nechta; 1.The last person to came out was a bewildered man of middle age who clutched a brown paper parcel to his chest this was Albert, no doubt. 2.Surely you know it. 3.Really she scarcely felt capable of driving this morning. 3

4.At the back of my ming was the teasing thought that I had seen the man somewhere before. Then the dutiful memory clicked into action. Yes, of course, I had seen his photograph in the papers. 5. It was indeed an unusual situation for to find himself in. 6.She was, certainly, a beautiful girl. 7. If you find him innocent, I shall be the first to shake him by the hand. 8.In fact, he is not guilty. 9.I am doing a special artile on the working of the resistanse. I will naturally have to meet all those men who were active in it.  Taxminni ifodalovchi modal so’zlar: Maybe, perhaps, possibly, presumably, probably, evidently, obviously, apparently. 1.The old man was traveling with a young girl. She might perhaps be his nice. 2.Possibly he was mistaken in his suspicions. 3.The woman was carrying a basket of provisions, presumably a loaf of bread and a couple of hard – boiled eggs. 4.I pushed a packet of cigarettes across the table towards him, but he refused. Obviously, an athlete did not imperil his wind with nicotine. Xohish-istakni ifodalovchi: Luckily, fortunately, happily. 1.Fortunately, the men were genuine patriots and did not betray me. 2.Luckily, I found the man in his office and we quickly settled the difficulty. Ular modal so’zlarga qo’shimcha qilib, shunday deydilar: Modal so’zlar gapda semantik vazifani bajarmaydi. Ular qo’shtirnoq ichida yoziladi. Bundan tashqari, agar o’zidan oldingi savol izoh qilsa yoki javob bersa, ba’zi bir modal so’zlar o’zi gap hosil qiladi. 1.Will your training course be today? -Undoubtedly. 2.I have found my old wallet. Surely? 3.I have an idea trying to realize. Really? 3

Ivanova I.P. va Burlakova V.V. birgalikda yozilgan kitoblarida ingliz tilidagi modallik haqida shunday gaplar aytilgan: ulardan ikkitasi yoki hatto uchtasini bir vaqtda ishlatish mumkin ekan, gapda modallikning bir nechta qismlari borligi aniqdir. Gap tasdiqning mahsus kategoriyasi bo’yicha xarakterlanadi. Modallikni umumiy semantik kategoriyasi ham tilshunoslar tomonidan nomlangan jism haqida o’rab turgan reallik o’rtasidagi bog’liqligini ochib berish bilan belgilanadi. Binobarin, modallik tilning leksik, grammatik qismida o’rganilgan keng kategoriyadir. Bunda nomlangan jism va ob'ektiv reallik o’rtasida ma’lum harakatni ifodalaydigan har bir so’z modal deb tushuniladi. Bunga quyidagi to’liq tushunarli leksemalar kiradi: Probablity, desirability, nessessity ; va nominatsiyaning leksik paradigma bir qatorini yasaydigan hamma qo’shimchali so’zlar. Bunga ehtimollikning semi-funksional so’zlari va iboralar ta’lluqlidir. Bular quyidagilardir: perhaps, maybe, by all means. Modal semantikaning so’z yasovchi qo’shimchalari ham shular jumlasidandir. Bular: just, even, would be so’zlari. Oxirigisi modallikka yana konkret, kontekst bilan bog’liq so’zlar ichida predikativ semantikaning elementlariga aylangan, modallikni ifoda etadigan ma’nolarning keng turini ifodalovchi modal fe’llar ham ta’luqlidir. Kesimning to’g’riligiga kelsak, u modallikning hamma turini emas, balki faqat gapning fundamental farq qiluvchi belgisi sifatida keladigan sintaktik modallikni o’z ichiga oladi deb bu mualliflar bu bo’limni yakunlaydilar. 1.4. Modallikning morfologik ifoda vositalari. Umuman aytganda, morfologiya- bu so’zlarning tuzilishi va o’zgarishi, yasalishi va so’z turkumlarini o’rganadi. So’z – bu morfologiyaning asosiy birligi bo’lib, uni aniqlashdan boshlash lozim. Morfologiyaning kichik birligi esa morfemadir. U alohida pozitsiyasi yo’q kichik birlikdir. 3

A.I. Smirnitskiy morfemani tilning ichki va tashqi tomonlariga o’xshash ko’rinishlariga ega ma’lum bir kichik birlik deb tushuntiradi. Rus lingvisti Boduen de Kurtene taklif qilgan morfema tushunchasi – bu so’z qismi o’zak va affiksning umumiy ifodasi bo’ldi. J. Vandries morfemani grammatikani ifoda qiluvchi har qanday usulidir; bunga yordamchi so’zlar va nutq bo’laklari kiradi. Masalan, predloglar va so’z tartibi. Amerika lingvistlari morfemani so’z yasashda zarur bo’lgan morfema birligi sifatida ko’rishadi. Supersegment birligi – urg’u, intonatsiya morfema sifatida ko’riladi. Morfema, yuqorida ko’rsatilganidek, o’zak va affiksning o’zida mujassam etadi- prefiks va suffiks. Affikslar tilida 2 xil bo’ladi: biri so’z yasash, ikkinchisi esa o’sha so’zdan har xil forma yasash; so’z o’zgartirish. Ingliz tilida prefikslar faqat so’z yasash vazifasiga ega. Suffikslar so’z yasovchi va so’z o’zgartiruvchilarga bo’linadi. V.N. Yartsevning aniqlashi bo’yicha o’zak morfema turli xil leksik – grammatik turkumlarga tegishli bo’lib, so’zda tanhodir. Probable Probably Probability Bu yerda «Probable» o’zak. O’zak bilan bir qatorda V.N. Yartsevning so’zda tanholigi va ma’lum bir leksik-grammatik qatorga tegishli deb aniqlagan asosi muhim birlik bo’lib qoladi. Tilshunoslikda hozirgacha qo’llanib kelgan so’z termini ham leksemani, ham so’z formasini ifodalaydi. Ilmiy analiz uchun esa ularni ajratib qo’llash talab qilinadi. Har bir konkret olingan glossema nutq protsessida konkret negiz va ma’lum funksiya bajaruvchi affikslardan yasaladi. 3

Masalan, leksik negizga so’z yasovchi affiks qo’shilishidan yangi so’zlar (leksik formalar), morfologik negizga modal forma yasovchi affikslar qo’shilishidan modal formalar (so’z turkumi ichidagi ayrim turlardan biri), sintaktik negizga so’z o’zgartiruvchi affikslar qo’shilishidan so’z o’zgartirish formalari yasaladi. Masalan « Unfortunately » formasi – ly affiksi so’z o’zgartiruvchi (- y sintaktik negiz), un – prefiksi «Fortunately» morfologik negizda modal (bo’lishsizlik) forma bo’lib xizmat qiladi. Bu kabi grammatik formalar ma’lum gapdagina tuziladi. Shuning uchun ularning har bir elementlaridir. Grammatik formalar birikib, so’z birikmalarini hosil qiladi. So’z birikmalari grammatik jihatdan erkin bo’lganda, ya’ni frazeologiyaga aylanmaganda, nutq hodisasi hisoblanadi. Chunki ular ham glossemalar kabi nutqdan tashqarida, xotirada saqlanmaydi-nutq chog’ida tuziladi va keyin tarqalib ketadi. Birinchi navbatda modal so’zlar rus lingvistikasida o’rganildi, avval ular ravishda kiritilgan. To’g’ri, G. Sunt va E. Kreyzing so’zlovchining nutqini berilgan faktga beruvchi va hamma gapga ta’lluqli bo’lgan ravishni ajratib o’rganishgan. Shunday yo’l bilan ushbu hodisa chet el lingvistikasida ham sezildi, lekin alohida qator o’rganilmadi. O’zbek tilida modal so’zlar ma’lum so’z turkumlaridan ajralib chiqdi. Ko’pgina modal so’zlar ma’lum so’z turkumlaridan ajralib chiqdi. Ko’pgina modal so’zlar kelib chiqishi bo’yicha ot hisoblanadi, lekin ko’plari ravish, fe’l, son, olmosh va sifatdan kelib chiqqan. Morfologik ifoda vositasi bo’yicha modal so’zlar kelib chiqqan so’z turkumlari kabi sodda bir o’zakdan hosil bo’lgan so’z tarkibida har xil so’z yasovchi yoki so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalari bilan va shuningdek murakkab 2 ta mustaqil so’zdan tarkib topgan bo’lishi mumkin. Har xil so’z turkumlaridan kelib chiqqan modal so’zlarning morfologik ko’rinishlarini ko’rib chiqamiz. 1.Otdan  Faqat o’zakdan tarkib topgan: ehtimol, xullas, xolos. 4

Perhaps, just. O’zak so’z yasovchi qo’shimcha: haqiqatdan, shubhasiz, so’zsiz, shekilli Really, doubtless, wordless.  O’zak egalik qo’shimcha: chamasi, mazmuni.  O’zak+o’rin – payt kelishigi qo’shimchasi. Haqiqatda Truly.  O’zak+egalik qo’shimcha+so’z yasovchi qo’shimcha: fikrimcha, fikricha.  O’zak+egalik qo’shimchasi+so’z yasovchi qo’shimcha: aytishicha.  O’zak+harakat nomi qo’shimchasi+ko’plik qo’shimchasi+egalik qo’shimchasi+ so’z yasovchi qo’shimcha: aytishlaricha.  O’zak+nisbat qo’shimchasi+harakat nomi qo’shimchasi+egalik qo’shimchasi+chiqish kelishigi qo’shimchasi: ko’rinishidan.  O’zak+egalik qo’shimcha+chiqish kelishigi qo’shimchasi: aftidan. 2.Sifatdan  Bir o’zakdan tarkib topgan: durust, to’g’ri, rost, aniq, yaxshi. Well, right, truly, evidently, OK.  So’z asosidan tarkib topgan: tabiiy Natural, clearly.  O’zak+qiyosiy daraja qo’shimchasi+egalik qo’shimchasi: aniqrog’i, to’g’rirog’i.  O’zak+so’z-orttirma daraja belgisi+egalik qo’shimchasi: eng yaxshisi.  O’zak+egalik qo’shimcha: to’g’risi, yaxshisi. 3.Ravishdan  Faqat o’zakdan tarkib topgan: albatta, so’ng, so’ngra, keyin, kerak, lozim, shart, zarur.  Asosdan tarkib topgan: umuman, xususan. 4.Fe’ldan  Infinitiv formada: demak.  Infinitiv+so’z yasovchi qo’shimchasi: aytmoqchi. 4

 Sifatdosh+ravish yasovchi qo’shimcha: aytganday; -dek;  O’tgan zamon fe’li+yuklama: bordiyu. 5.Olmoshdan  Kishilik olmoshi o’zagi+qaratqich kelishigi qo’shimchasi+so’z yasovchi qo’shimcha: meningcha, uningcha, bizningcha, sizningcha.  O’zak+so’z yasovchi qo’shimcha: sizcha, bizcha. «-cha» ravish yasovchi qo’shimchalaridan hosil bo’lgan «sizcha», «bizcha» so’zlari faqatgina «sizningcha», «bizningcha», «fikringizcha» ma’nosida qo’llangandagina modal so’zlar bo’ladi deyish maqsadga muvofiq bo’ladi: Sizcha (fikringizcha) u planni bajara oladimi? (Will she be your opinion able to fulfill her plan?) Agar bu so’zlar «sizday» ( like you ) ma’nosida qo’llanilsa u ravish bo’ladi. Sizcha (sizday) ishlaydi. He works like you. Shuni ta’kidlash kerakki, Fuzailov S. o’zining ishlarida modal so’zlarning yuqoridagi ma’nolarda qo’llanilgan «sizcha» so’zini ravish sifatida ko’radi. Men esa unga qo’shilmayman, chunki u mualliflar tomonidan keltirilgan misollarda harakat belgisini emas balki, gap manbai-so’zlovchining aytilgan g’oyaga fikrini ifodalaydi xolos. Sizningcha, qiz qanday o’tadi? How, in your opinion, will the girl get through? 6.Sondan Bu modal so’zlar sanoq sonlarga chiqish kelishigi qo’shimchasi qo’shish bilan hosil qilinadi. –dan: birinchidan, ikkinchidan; Ingliz tilida esa sanoq sonning o’zi modal so’zni yasaydi. Faqatgina bunday so’zlar oldiga « the » artikli qo’yiladi yoki so’zga «- ly » suffiksi qo’yiladi: The first – firstly, the second – secondly. Til rivojlanishidagi quyidagi etapda bog’liqlik darajasi bo’yicha modal so’zlarni 2 turga bo’lish mumkin: 4

1.Faqat modal bo’lgan so’zlar. 2.Faqat modal emas balki so’z turkumi va omonim xususiyatga ega so’zlar. Birinchisi qachondir ot, ravish, fe’l bo’lib, lekin til rivojidagi quyidagi etapda shu so’z turkumlari bilan bog’liqlikni yo’qotgan va shu bilan bir qatorda o’zining ma’no va vazifasini o’zgartirgan so’zlar hozir faqat modal so’zlar bo’ladi. Bunday modal so’zlarga albatta ( certainly ), xolos ( just ), demak ( well ), mayli ( all right ) mobodo ( perhaps ), meningcha ( by my opinion ), afsus ( pitiful ), baxtimizga ( fortunately ), baxtga qarshi ( unfortunately ) va boshqalar (hammasi bo’lib 43 ta so’z). Ikkinchisi bu hali butunlay so’z turkumlaridan ajralmagan hali beri kelib chiqqan «tug’ilgan holini saqlab qolgan», modal so’zlarning yangi ikkinchi vazifasini orttirib olgan so’zlar. Til rivojidagi quyidagi etapida bu so’zlar ikki xil qo’llaniladi – modal so’zlar sifatida va bir-biri bilan leksik ma’no va sintaktik vazifasi bilan ajralib turadigan, lekin bir xil morfologik strukturasini saqlab qolgan boshqa so’z turkumi sifatida, masalan, «yaxshi» sifati, kontekstga doir sifat, ot (otlashgan sifat), ravish va nihoyat rozilikni bildiruvchi modal so’z sifatida qo’llanilishi mumkin. Sifat – yaxshi, ot, ravish modal so’z – yaxshi kishi – A good man The goods get luck in life – Yaxshilar hayotda baxt topadi. Anakhan was feeling well day by day – Onaxon o’zini kundan kunga yaxshi seza boshladi. Well, usta uncle, ask for what you need – Yaxshi, usta amaki, nimaiki zarur bo’lsa, so’rang. Shubha+inkor «siz» so’zidan olingan «shubhasiz» so’zi sifat, ravish va gap realligini tasdiqlovchi modal so’z sifatida qo’llanilishi mumkin. Sifat, ravish, shubhasiz, modal so’z. Agigator o’z suhbatida shubhasiz faktlarni misol qilib keltirdi. ( Agigator brought doubtless facts in his speech). Karimov bu to’g’rida o’zi ishongan, shubhasiz holda gapirdi. 4

( Karimov told about it doubtlessly ) Saida uning kolxozchilar orasida shunchalik hurmat va muhabbatga sazovor qilgan fazilatlaridan biri, shubhasiz, shu deb ko’nglidan kechirdi. (Undoubtedly, this is people knowledge with capability. This is one of her authority – thought Saida. Majiddin razolatning fosh etilishi – dedi Navoiy – shubhasiz, katta ish bo’ldi. ( Exposing the nasty things, Majiddin has done, undoubtedly, was a great work). Bunday so’zlarga shuningdek, aniq, avval, durust, rost, tuzuk, to’g’ri yaxshi, so’ng, keyin, so’zsiz, sizcha, umuman, chamasi, shubhasiz va boshqa so’zlar kiradi. Sodda va so’z yasovchilardan tashqari hozirgi zamon o’zbek tilida yana ikkita mustaqil so’zdan hosil bo’lgan murakkab modal so’zlar mavjud: bunday modal so’zlar quyidagilar: shunday qilib ( so ), baxtga ko’ra ( fortunately ), baxtga qarshi ( unfortunately ), undan keyin ( then ), bir jihatdan, bir tomondan ( on one hand) , fikricha ( by his opinion ) and etc. Mening hisobim bo’yicha hammasi bo’lib o’n beshta. Bu so’zlar bir-biri bilan zid bog’liq va modal ma’noda «undan keyin», «baxtga ko’ra» dan tashqari modal so’z bo’lgan qismidan bittasi qo’llanilishi va mustaqil ishtirok etishi mumkin. Yuqoridagilarga hulosa qilib, biz quyidagilarni aytishimiz mumkin. 1.O’zbek tilida modal so’zlar morfologik ifoda vositasi bo’yicha sodda, yasalgan va murakkab tarkibligiga bo’linadi. 2.Modal so’zlar hamma ma’lum so’z turkumlaridan hosil bo’lishi mumkin – ot, sifat, ravish, olmosh, son. 3.Modal so’zlarning boshqa so’z turkumlari bilan bog’liqlik darajasini hisobga olib, ularni yoki sof modal so’z, yoki modal vazifasida ishtirok etuvchi sifatida ko’rib chiqish mumkin. 4

Har qanday so’zni ma’lum bir leksik-grammatik so’z turkumiga kiritish, uning semantik, morfologik va sintaktik ahamiyatiga moslanadi. Uchta yaxlit mezon asosida modal so’zlarni hozirgi zamon o’zbek tili so’z turkumlari tizimida aniqlashga harakat qilib ko’ramiz. Ingliz tilidagi kabi modal so’zlarning morfologik tuzilmasi bo’yicha modal so’zlar ravish va sifatga mos keladi. Ularning ko’p qismi tuzilmagan edi. Shuning uchun ularrni ko’p vaqtgacha o’zbek tilida ravish tarkibida ko’rilgan. Hozirgi zamon o’zbek tilida bitta shu so’z kontekstga bog’liq holda ravish, sifat va modal so’z sifatida ishtirok eta oladi. To’g’ri ( true, truth ) ravish sifat modal so’z. Ishoning, men to’g’ri siznikiga kelyapman. (A.Muxtor) To’g’ri gap, tuqqaninga yoqmas. (maqol) To’g’ri, u vaqtda oliy maktablarning o’zi boshqacha edi. (P.Qodirov) Ba’zi bir modal so’zlar ravishdan kelib chiqqani uchun, ular ravish sifatida – cha; -day; -dek affikslar yordamida tuzilishi mumkin. Masalan, meningcha, uningcha, aytganday, aytgandek. Kimni koyidi, kimni otalarcha maqtadi. (Oybek) Samovarga, meningcha hojat yo’q. (A.Qaxxor) Aytganday, siz bu yerda qachon bo’lgan edingiz? Modal so’zlar ingliz tilidagi kabi ravishdan shu bilan farq qiladiki, agar ravish harakat belgisini ifodalasa, modal so’z butun bir gapning modalligini xarakterlaydi. Shu bilan bir qatorda modal so’zlar fe’l mayli ma’nosini berib, unga urg’u berish va kuchaytirish, real modallikni ravishga xos bo’lmagan gipotetik modallikka aylantirishga qodirdir. Yurtning obodonchiligi uchun zarur bo’lgan bu kori hayrni albatta amalga oshirurmiz. (Oybek) Oyqiz uning so’zlariga tushundi shekilli, darhol kabinetdan chiqib ketdi. Modal so’zlarning yordamchi so’zlardan farqi bor. To’g’ri, modal so’zlarga ifodalangan yuklamalar jihatidan yaqin. Binobarin, birinchidan modal so’zlardan 4

yuklamalar shu bilan farq qiladiki, ular mustaqil hech ham qo’llanilmaydi yoki ma’lum bir so’zga ta’luqli bo’lganda qo’llaniladi. Ikkinchidan, yuklamalar ba’zi bir modal so’zlar egallay oladigan gap bo’lagi bo’la olmaydi. Modal so’zlarning boshqa so’z turkumlaridan farqi haqida Raxmatullayev Sh., Tursunov U., Muxtorov J. va Pinxasov Ya. lar gap ochganlar. Raxmatullayev Sh.ning fikricha modal so’zlarni na ma’lum, na yordamchi so’z turkumlariga kiritish mumkin. Chunki birinchidan, ular ma’lum so’z turkumlari sifatida nominativlikni ifodalay olmaydi va gap bo’lagi bo’la olmaydi. Ikkinchidan, ular yordamchi so’zlarga o’xshash bo’lsa ham, lekin ulardan farqi bor: Agar predloglar so’z o’rtasidagi munosabatni ifodlash uchun qo’llanilsa, bog’lovchilar gap va so’z birikmalarini ifodalash uchun qo’llaniladi. Unda modal so’zlar bu vazifani bajarmaydi. Tursunov U. va Muxtorov J. hisoblashlaricha, modal so’zlar ma’lum so’z turkumlariga qaraganda nominativlikni kam darajasiga ega, yordamchi so’z turkumlari bilan taqqoslaganda esa mustaqil bo’ldi. Bizning ko’rishimiz bo’yicha, modal so’zlar umuman nominativlikka ega emas, faqatgina so’zlovchining faktga bo’lgan his-xayajonini, real yoki norealligini, gapga munosabatini ifodalaydi. Shuningdek Pinxasov Ya. ta’kidlashicha, «Modal so’zlar ma’lum so’z turkumlaridan maxsus leksik ma’nosiga ko’ra emas, balki morfologik belgisi – tuslanmasligi bilan farqlanadi. Yordamchi so’zlarga kelsak, modal so’zlar ulardan leksik ma’nosi va yordamchi so’zlarga xos bo’lmagan sintaktik vazifasi bilan ajraladi». O’zbek tilidagi modal so’zlar miqdori asta-sekin analogik ma’noda ishtirok etuvchi boshqa so’z turkumlari hisobiga ko’payib bormoqda. Bunga bunday modal so’zlar shohid bo’la oladi: bilaman, ishonaman(ki), aminman(ki) ( evidently, surely ), bo’pti ( all right, OK ), boringchi, qo’yingchi ( in short, by one word ), anglashiladiki ( clearly ). Bu hali fe’l kategoriyasi tarkibida bo’lib modallikni 4

ifodalaydi va ba’zan modal so’zlarning ekvivalenti bo’lib ishtirok etadi: durust ( OK, all right ), to’g’ri ( true ), tuzuk ( well ), xo’p, qisqasi ( in short ), ma’lumki, ravshanki, aniqki ( evidently ). Bo’pti siz aytgandek bo’lsin. (All right, let it be yours). Begim garchi achchiqlansangiz ham aytishga majburman: sizda vijdon, insof, rahm, va’da, vafo, yaxshilikni bilish boringchi (qo’yingchi, qo’yingki, qisqasi, xullas) odamgarchilikdan hech yo’q emish. (A.Qodiriy). My bek! You can be offended on me, but I should say: you have got neither conscience, nor mercy, nor loyalty to your promises, in short, no kindness, humanity. Raxmatullayev Sh. o’zbek tilida modal so’zlar miqdori katta emas deb hisoblaydi, lekin men uning fikriga qo’shilmayman. Mening hisobim bo’yicha modal so’zlar miqdori modal iboralarni hisobga olmasa oltmishtacha, o’zi ikki yuztacha bor. Xozirgi zamon o’zbek tili modal so’zlarining ravish va yordamchi so’zlarning semantik, morfologik farqiga, shuningdek boshqa so’z turkumlar hisobiga bu guruhning boyish dalillariga asoslanib, men ularni o’zbek tilida mahsus so’z turkumiga ajratishga haq-huquqim bor. O’zbek tilidagi modal so’zlar aloqada nutqqa zarur bo’lgan modallikning birlamchi mustaqil, shuningdek ikkilamchi kuchaytiruvchi ma’nosini beradigan tartibli tizimini aktiv so’z guruhini hosil qiladi. O’ziga xos modalligi bilan farqlanib, ular xuddi ingliz tilidagi modal so’zlari kabi zid birlikni hosil qiladi va maxsus so’zlar sinfi – modal so’z turkumi sifatida ko’rib chiqishga imkoniyat beradi. Ingliz va o’zbek tillari modal fe’llarining semantik tahlili. 1.Nopredikativ (funktsional) fellar. 2.Mustaqil fe’llar. 3.Yordamchi fe’llar. 4.To’liqsiz fe’llar (edi, ekan, emish, emas) 4

5.Predikativ fe’llar. Bundan ko’rinib turibdiki, ingliz grammatistlari o’z asarlarida uchtadan o’n sakkiztagacha fe’l turlarini keltirgan bo’lsalar, o’zbek tili bo’yicha olimlar uchtadan yettitagacha fe’l turlarini belgilaydilar. Fikrlar o’rtasidagi bunday keskin farq o’zbek tilida grammatikaning ingliz tilidagidek leksika bilan bog’lanmaganligidadir. Biz bu haqida ishimizning quyidagi qismlarida ko’rib chiqamiz. Ammo fe’llarning klassifikatsiyasi to’g’risidagi fikrlarini bayon qilishdan avval fe’lni o’zi nima, uning umumiy xususiyatlari haqida biroz gapirmoqchimiz. 4

2.1. Fe’l haqida umumiy tushuncha: modal fe’llar va ularning tasnifi. Ma’lumki, fe’l so’z turkumi ikki tilda, ingliz va o’zbek tillarida mavjud bo’lib, ular ikki tilda ham harakat ma’nosini bildiruvchi so’zlardir. Ishlamoq – to work Yugurmoq – to run Kelmoq – to come Fe’llar ikki tilda ham harakat ma’nosidan tashqari psixik o’zgarishlar, narsalarning holati va o’zaro munosabatlarini ham anglatadi. Uxlamoq – to sleep Yugurmoq – to run Kelmoq – to come Turmoq – to get up kabi fe’llar holat ma’nosini bildiradi. Qo’rqmoq – to fear Zavqlanmoq – to enjoy Qaxrlanmoq – be angry kabi fe’llar psixik o’zgarishlarni bildiradi. Gullamoq – to blossom O’smoq – to grow kabi fe’llar bir holatdan ikkinchi holatga o’tishni ifodalaydi. Fe’llar orqali yana harakat ma’nosi bilan bog’liq bo’lgan bir qancha grammatik ma’nolar ham ifodalanadi. Ingliz va o’zbek tillaridagi so’z turkumlari ichida fe’llar eng boy va murakkab grammatik kategoriyalarga egadir. Fe’llar shu grammatik kategoriyalari bilan boshqa so’z turkumlaridan keskin farq qiladi. Fe’l kategoriyalaridan ba’zilari bevosita harakat bilan, ayrimlari harakat subekti bilan bog’lanadi. Fe’llarning muhim grammatik xususiyatlari asosan mayl, zamon, shaxs – son, nisbat va tarz kategoriyalaridan iboratdir. Ularning muhim belgisi mayl kategoriyasida namoyon bo’ladi. 4

O’zbek tilida quyidagi fe’l kategoriyalari mavjud: 1.Mayl kategoriyasi 2.Zamon kategoriyasi 3.Nisbat kategoriyasi 4.Tus kategoriyasi 5.Shaxs – son kategoriyasi 6.Bo’lishli va bo’lishsiz kategoriyasi Ingliz tilida esa quyidagi fe’l kategoriyalari mavjud: 1.The category of mood 2.The category of tense 3.The category of voice 4.The category of aspect 5.The category of person and number 6.The category of negation 7.The category of perfect 8.The category of Future in the Past. Ko’rinib turibdiki, ingliz va o’zbek tillari fe’l kategoriyalari orasida farq mavjud ekan. O’zbek tilida 6 ta fe’l kategoriyasi mavjud bo’lsa, ingliz tilida o’zbek tilidan farqli o’laroq Perfect va Future in the Past kategoriyalari mavjud. Ingliz va o’zbek tillarida fe’llar o’zining yasalish qo’shimchalariga egadir. O’zbek tilida fe’l yasovchi qo’shimchalar juda ham ko’p emas. Lekin shunga qaramasdan, bu oz miqdordagi fe’llardan ko’p – miqdordagi fe’llar yasaladi. Hozirgi o’zbek tilida quyidagi qo’shimchalar yordamida fe’llar yasaladi. 1.-la: tezla, tozala, boshla, arrala, moyla, egovla, sekinla 2.-lan: suslanmoq, zavqlanmoq, ajablanmoq, foydalanmoq 3.lash: baxslashmoq, janjallashmoq, suhbatlashmoq 4.-illa: chirqillamoq, piqillamoq 5

5.-ira: yarqiramoq, miltiramoq 6.-a: shildira, jildira, o’yna, qiyna, bo’sha 7.-(a) y: qoray, ko’pay, toray, pasay, ozay, kuchay 8.-(a) r: oqar, qisqar, ko’kar 9.-sira: qonsiramoq, suvsiramoq, tuzsiramoq 10.-i: tinchi, boyi, changi 11.-t: yo’qot, berkit, to’lat 12.-(i) q: yo’liqmoq, zo’riqmoq 13.-(i) k: kechikmoq, birikmoq Bulardan –t, -i qo’shimchalari uch-to’rtta so’zlardangina fe’l yasaydi. Ingliz tilida fe’llar qat’iy tartibdagi yasalish qo’shimchalariga ega. Ingliz tilida fe’l yasovchi qo’shimchalar 2 ga bo’linadi: 1.Old qo’shimchalar 2.Orqa qo’shimchalar Fe’l yasovchi old qo’shimchalarga, ya’ni prefikslarga quyidagilar kiradi. 1.re – reconsider, rearm, resell, reconstruct, remain 2.un – undo, underline, undress, unlock, unpack 3.out – outperform 4.sub – subdue, submit, sudside 5.mis – mistake, mistrust, mishear, mislead, misunderstand. 6.over – overlook, overturn, overtake, overcharge, overpay, overvalue 7.under - understand, undergo, undermine, undercharge, undervalue. 8.super – superintend 9.dis – dislike, discharge, disarm, disappear, disobey, discontinue Fe’l yasovchi orqa qo’shimchalarga, ya’ni suffikslarga quyidagilar kiradi: 1.-en: widen, broaden, threaten, shorten, darken, harden 2.-ize: organize, mobilize, recognize, stabilize 3.-ify: classify, intensify, simplify, signify, unify, electrify 5

4.-ate: cultivate, demonstrate, separate, terminate, stimulate. Bundan ko’rinib turibdiki, o’zbek tilida ingliz tilidagidek old qo’shimchalar mavjud emas. O’zbek tilida fe’l yasovchi qo’shimchalar faqatgina so’zning oxiriga qo’shiladi. Ingliz tilda esa so’zga ham old tomonidan ham orqa tomonidan qo’shimcha qo’shib fe’l yasash mumkin. O’zbek tilida fe’llar gap tarkibida qanday semantik vazifalarni bajarishdan va qanday formalarda bo’lishidan qat’iy nazar o’zi bilan grammatik jihatidan bog’langan so’zlarni, ayniqsa otlar turkumiga mansub so’zlarni boshqarib keladi, ya’ni ularning muayyan kelishik shaklida yoki ko’makchi bilan grammatik jihatidan bog’lanib kelishini talab qiladi. Kitobni o’qidi, Uydan keldi, Shaharda turadi. Bundan tashqari fe’l o’zbek tilida ko’pincha olmosh va ravishga ham bog’lanib keladi. U olmadi (olmosh) Dildora kecha keldi (ravish) Ingliz tilida esa fe’l so’z birikmasida chap tomondan ham o’ng tomondan ham boshqa so’z turkumlari bilan bog’lanib keladi. Fe’l ko’pincha otga, ravishga, olmoshga bog’lanib keladi. Children play (otga) Write quickly (ravishga) Died young (sifatga) Ikkala tilda ham fe’llar asosan gapda asosan kesim vazifasida, bundan tashqari ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi vazifasida keladi. Ishlamoq ishtaha ochar (ega) Writing is difficult action O’ynayotgan qizni chiqaring (aniqlovchi) 5

Who is the dancing girl? Ko’makchi va ayrim kelishiklar bilan hol vazifasida keladi. Kemada keldi (hol) He came by ship Yuqorida ko’rib chiqilganlardan, shu narsa ma’lum bo’ldiki, demak ikkala tilda ham fe’l so’z turkumi mavjud bo’lgani bilan ular o’rtasida bir qancha farqlar mavjud ekan. Lekin bu farq va o’xshashliklarni to’laligicha ochib chiqish bizning vazifamizga kirmaydi. Bizning vazifamiz ingliz tilidagi modal fe’llarning qo’llanilishi va tarjimasini batafsil yoritishdan iboratdir. Shuning uchun biz bitiruv malakaviy ishning mavzusi bo’lmish modal fe’llar va ularni o’zbek tiliga tarjima qilish masalalariga e’tiborni qaratmoqchimiz. Keyingi paragraflarda biz nazariy qismda tahlil qilganlarimiz asosida ingliz tilidagi modal fe’llar va ularning o’zbek tiliga tarjimasi ustida kuzatishlarimizni bayon qilamiz. Yordamchi fe’llarning 3 turi modal fe’llar, hozirgi o’zbek adabiy tilida mavjud emas. Ular faqat ingliz tilida uchraydi. Modal fe’l o’zining ishlatilishi va grammatik ma’nodagi qator xarakterlari bilan ajralib turadi. Ular kerak, imkoniyat, ehtimol, xohish-istak kabi modal ma’nolarni, shuningdek, emotsiya, ajablanish, ikkilanish kabi qator ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu fe’llar o’zining xech qanday grammatik kategoriyalariga, ya’ni zamon, mayl, nisbat, tus, shaxs-songa ega emas. Lekin ulardan faqatgina «can (could)», «may (might)» modal fe’llari istisno bo’lib, o’tgan zamon formasiga egadir. Ularning hech qanday kategoriyalarga ega emasligi grammatik jihatdan ahamiyatli hisoblanadi. Modal fe’llar alohida gap bo’lagi bo’la olmaydi, ular doimo infinitive bilan birga keladi va ular birgalikda modal kesimni hosil qiladilar. Ularning yana bir grammatik ahamiyati ham shundadir. 1.You must not allow your father to take such a step. 5

2.You must prevent it. 3.She cannot deceive me. 4.You must dress suitably for this party. Ingliz tilidagi modal fe’llarga quyidagilar kiradi. 1.Can 2.May 3.Must 4.Ought to 5.Should 6.Shall 7.Will 8.Need 9.Dare I.Can (could) «Can» modal fe’li yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, hozirgi va o’tgan zamon formasiga egadir. Hozirgi zamon O’tgan zamon can could cannot could not «Can» modal fe’li quyidagi ma’nolarni ifodalaydi. 1.Qobiliyat, qodirlik ma’nosida 1.He can read a little French. 2.She can play a piano. 3.Can you write with your left hand? 4.John can not walk very fast. 5.She can explain the theme with examples. 2.Sharoitdan kelib chiquvchi imkoniyat ma’nosida 5

1.You can see the forest through the other window. 2.We can use either the pen or pencil in this case. 3.Ruxsat ma’nosida 1.You can take my umbrella. 2.You can use my car. 3.Hello, can I speak to Tom, please? 4.Can I use your telephone? 4.Ikkilanish ma’nosida 1.Can it be true? 2.Can it be late? 3.Can he really be ill? 5.Ishonchsizlik ma’nosida 1.It can’t be true. 2.He can’t be really ill. 3.She can’t be telling lies. 4.She couldn’t have been waiting for us so long. II.May (might) «May» modal fe’li ham o’tgan zamon formasiga egadir. Hozirgi zamon O’tgan zamon may might may not might not «May» modal fe’li quyidagi ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. 1.Taxmin ma’nosida 1.He may be busy getting ready for this trip. 2.He may come soon. 3.He may be at home. 4.He may not know about it. 5.His master may have taken it with him 5

2.Sharoitdan kelib chiquvchi ehtimollik ma’nosida 1.You may order a taxi by telephone. 2.He said he might order a flower by telephone. 3.You might have broken the cup. 3.Ruhsat ma’nosida 1.The director is alone now, so you may see him. 2.You may smoke in here. 3.May I come in? 4.May I smoke in here? 4.Ma’qullamaslik, gina ma’nosida 1.You might carry the parcel for me. 2.You might have helped me. 3.You might have considered your parents’ feelings. III.Must «Must» modal fe’li faqatgina bir formaga ega bo’lib, o’tgan zamonda «must» faqat o’zlashtirma gaplarda qo’llanadi. Ingliz tilida «must» modal fe’li quyidagi ma’nolarga ega. 1.Majburiyat, burch 1.You must talk to your daughter about her future. 2.Must he do it himself? 3.The government really must do something about unemployment. 4.I must be late. 2.Ta’qiqlash ma’nosida 1.He must not leave his room for a while. 2.This is serious. You mustn’t joke about it. 3.You mustn’t tell anyone what I said. 4.You mustn’t go there. 5.I mustn’t go left. 6.You mustn’t drink this poison. 5

7.You mustn’t obstruct the door. 3.Maslahat ma’nosida 1.You must come and see us when you are in London. 2.You must stop worrying about your son. 3. You mustn’t miss the film. 4.You mustn’t cry. 5.You must have your hair cut. 6.He must consult a doctor. 7.The doctor told her that she must eat. 4.Taxmin ma’nosida 1.He must be ill. 2.It must be late as the streets are deserted. 3. The book is not on the shelf, Tame must be reading it. 4.Let’s have something to eat. You must be starving. 5.He must be an actor. IV.Ought to «Ought to» modal fe’li o’zgarmas formaga ega bo’lib, doimo «to» yuklamasi bilan qo’llanadi. U quyidagi ma’nolarni ifodalaydi. 1.Agar « Ought to » modal fe’li o’tgan zamonda qo’llanib, o’z burchi yoki vazifasini to’g’ri bajargan bo’lsa, u holda «Ought to» tanbeh berishgina ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. 1.You ought to have done it yesterday. 2.He ought not to have sent that telegram. 3.You ought to have chosen a more suitable time to tell me this news. 4.He ought to have put everything off. 5.You ought to have warned him. 5

2.«Ought to» modal fe’li hozirgi yoki kelgusiga tegishli bo’lgan «maslahat, hohish, majburiyat» ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. 1.He ought to help his triend. 2.You ought to be more careful. 3.You ought to say a word or two about yourself. 4.Ought she to warm him? 5.He oughtn’t to mention it anybody. 3.«Taxmin» ma’nosini ifodalash uchun ham qo’llaniladi. Bunda «ehtimollik» juda kuchli ifodalanadi. 1.The new sanatorium ought to be very comfortable. 2.He ought to be at work. V.Should «Should» modal fe’li o’zgarmas formaga egadir. U «keraklik»ni ( необходимость ) ifodalaydi. Bu esa kimningdir fikri, dunyoqarashi, maslahati, ( упрек ), achinish bo’lishi mumkin. «Should» modal fe’li o’zbek tiliga «kerak, lozim» deb tarjima qilinadi. «Should» modal fe’lining ham inkor formasi «not» inkor yuklamasi orqali yasaladi. «Should» quyidagi ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. 1.Maslahat ma’nosi 1.It’s late. You should go to bed. 2.You shouldn’t miss the opportunity. 3.Should I talk to him about it? 4.You shouldn’t feel so unhappy over such trifles. 5.He should have told me about it himself. 2.Taxmin ma’nosida, bu holatda «ehtimollik» kuchli ifodalanadi. 5

1.The film should be very good as it is starring first – class actors. 2.You should be a Greek. 3.I think I should be home at the usual time. 3.«Should» nimadir haqida maslahat, mulohaza bildirilganda ham qo’llaniladi. 1.I think the government should do something about the economy. 2.I don’t think you should work so hard. 3.Do you think I should apply for this job? VI.Shall «Shall» modal fe’li bilan «Shall» yordamchi fe’lini hech qachon chalkashtirib yubormaslik kerak. «Shall» modal fe’li burch, va’da, ogohlantirish, do’q-po’pisa, kafolat ma’nolarini ifodalashga yordam beradi. Shuni e’tirof etish kerakki, bu ma’nolarni «Shall» modal fe’lining o’zi emas, balki u ishtirok etayotgan gap, ya’ni kontekst ifodalaydi. 1.You shall have my answer tomorrow. 2.He shall do as I say. 3.You shall listen. 4.There shall be no difficulty about money. «Shall» modal fe’li so’roq gaplarda ko’rsatma, yo’l-yo’riq so’rash ma’nosini bildiradi. 1.Shall I begin? 2.Shall the porter take the luggage? 3.Shall I get you some fresh coffee, miss? VII. Will (would) «Will» modal fe’li ikki formaga ega bo’lib, o’tgan zamon formasi (would) haqiqiy faktni hozirgi zamon (will) formasi, mayinlik, xushmuomalalik, muloyimlik ma’nolarini ifodalash uchun xuzmat qiladi. Bu 2 modal fe’l quyidagi hollarda parallel ravishda, ya’ni biri hozirgi zamonda, ikkinchisi o’tgan zamonda aynan bir ma’noni ifodalanishi mumkin. 5

1. Odatiy va takroriy ma’nolarda. Bunda u iroda, xohish, rizolik ma’nolarini ifodalanadi. Bu holat ko’proq darak gaplarda qo’llaniladi. 1.She will sit four hours under the old oak. 2.She would sit four hours under the old oak. 3.Then there were week – ends when he would ride over to the house. 2.Biror harakatni bajarishni hohlamaslik ma’nosida. Bu holat ko’proq inkor gaplarda qo’llanadi. 1.The doctor knows I won’t be operation. 2.He was wet through, but he wouldn’t changed. 3.Buyruq, taklif ma’nolarida. 1.You will read three pages for tomorrow. 2.He will do it for the next week. 4.Xushmuomalalik, iltimos qilish ma’nolarida. Bu holat ko’proq gaplarda qo’llaniladi. 1.Will you come in, please? 2.Would you tell me the time, please? VIII.Need «Need» modal fe’li ham o’zgarmas formaga ega. « Need» ish-harakatning bajarilishi «kerakligi» ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladi. U ko’proq so’roq, inkor gaplarda qo’llanadi. 1.Need he come here? 2.You needn’t come so early. IX.Dare «Dare» modal fe’li qandaydir harakatni bajarishdagi mardlik, botirlik ma’nolarini ifodalaydi. Lekin uning qo’llanish doirasi juda chegaralangandir. «Dare» modal fe’li ko’proq «how» bilan boshlanuvchi so’roq gaplarda va inkor gaplarda qo’llanadi. 1.How dare you say that? 2.How dare she come here? 6

3.He dared not look at her. Demak, modal fe’llar faqat ingliz tilida mavjud bo’lib, qator grammatik ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ular grammatik jihatdan ahamiyatli bo’lib, modal – kesimni hosil qilishda ishtirok etadi. Shunday qilib, ingliz tilidagi yordamchi fe’llar o’zbek tilidagi yordamchi fe’llardan son jihatidan tubdan farq qiladi. Ingliz tilida yordamchi fe’llar uchga bo’linib, ularga modal fe’llar ham kirsa, o’zbek tilida faqat yordamchi fe’llarning ko’makchi va bog’lovchi turlari mavjuddir. Lekin shunga qaramasdan o’zbek tili ingliz tiliga nisbatan yordamcha fe’llarga boydir. Shu bilan birga o’zbek tilidagi yordamchi fe’llar shunday nozik ma’no ottenkalarini ifodalaydiki, ularni ingliz tiliga tarjima qilish qiyinchiliklar tug’diradi. Keyingi paragraflarda biz nazariy qismda tahlil qilganlarimiz asosida ingliz tilidagi modal fe’llar, ularning xususiyatlari va o’zbek tiliga tarjimasi ustidan kuzatishlarimizni bayon qilamiz. 2.2.Ingliz tilida majburiyat va zaruriyatni ifodalovchi modal fe’llar. Modal fe’llar guruhiga ma’nodagi o’ziga xos xususiyati, qo’llanilishi va grammatik formada ajralib turadigan kam miqdordagi fe’llar (can, may, must, shall va boshqalar) kiradi. Bu fe’llar hech bir grammatik kategoriyaga ega emas. Ularda faqat mayl va zamon formasi bor va u kesimni ko’rsatadi. Modal fe’llar semantik xususiyati bilan ajralib turadigan kichik yordamchi so’zlar guruhiga kiradi. Modal fe’llarning asosiy guruhiga quyidagi fe’llar kiradi: Must – had to Can – could May – might Shall – should 6

Ought to – to be to Will – would Ma’no jihatidan modal fe’llar oddiy fe’llardan farqi shuki, ular zaruriyat, taxmin, xohish-istakning modal ma’nosini bildiradi. Modal fe’llar har xil xis-tuyg’uni ham ifodalaydi: hayrat, shubha va shu kabilar. Gapda modal fe’llar yordamchi vazifani bajaradi. Ular ish-harakatni emas, balki modal ma’noni anglatgani uchun, ular hech qachon gapning alohida bo’lagi sifatida e’tirof etilmaydi. Modal fe’llar faqat infinitiv bilan kelgani uchun gapda murakkab fe’l-kesim bo’lib keladi. «You must not allow your father to take such a step. You must prevent it». «She can not deceive me. Her name can not be Doolittle». «She thought she might have been consulted». Modal fe’llar faqat kesim tarkibida qo’llangani uchun, predikativsiz formaga ega emas. Modal fe’llar gapning predikativligi bilan bog’liq bo’lgan mayl va zamon formasiga ega. Xususan modal fe’llariga modal fe’llar «ekvivalenti» deb nomlanadigan fe’llar kiradi. Bu fe’llar modal fe’llardan grammatik belgilari bilan farq qilsa ham, modal kesim tarkibida vazifasi va ma’nosi jihatidan modal fe’llar bilan bir xildir. Ko’pgina modal fe’llar etimologiyasiga ko’ra preterito-prezenta hisoblanadi. Xohish istak maylidagi 3-shaxs birlikda «-s» fleksiyasining yo’qligi tarixan tushuntiriladi. Hozirgi zamon (present) zamonaviy formasi qachonlardir o’tgan zamon formasi bo’lgan (preterite). O’tgan zamon 3-shaxs birlikda qo’shimcha bo’lmagan. Shunday qilib, modal fe’llar-ma’no jihatidan modallik, vazifasi bo’yicha yordamchi, forma sifatida defect, kelib chiqishi pereterito-prezent bo’ladi. Majburiyat va zaruriyatni ifodalovchi vositalarga must, have to, to be to, need, should, ought to kiradi. «Must» modal fe’li «Must» fe’li 1)majburiyat 6

2)taxminni ifodalaydi. «Must» fe’li - o’zgarmasdir. «It is getting late. I must go soon». (Kech kiryapti. Men tezda ketishim kerak). «This education is dispensible for whatever career you select and it must be slopshod or sketchy». «A verb to be a transitive verb must take a direct object». (O’timli fe’l bo’lishi uchun fe’l vositali to’ldiruvchi bo’lishi kerak.) «Must» fe’li ergash gapli qo’shma gaplarda qo’llanilishi mumkin. «I told her she must come and sit another day». (Men unga boshqa kun kelib o’tirishini aytdim). «Since she must go, she decided to visit her aunt in Bridlington». (U borishi shart bo’lgani uchun, Bridlingtondagi xolasini ko’rib kelishga qaror qildi). «Must» majburiyat ma’nosida. Boshqa fe’llardan farqi «Must» fe’li gapning sub’ektiv yoki ob’ektiv («Should» va «ought to» dan farqli ravishda) bahosini umumiy, keng ma’noda majburiyatni. «Must» bu fe’llar guruhi ichida eng qo’llanuvchanidir: «Our organization, our vigilance must be raised to the highest intensity». (Bizning tashkilotimiz, ziyrakligimiz tufayli yuqori darajaga ko’tarilishi kerak). (Daily worker). «You’ve been at Harrow and Cambridge, you’ve been to India and Japan. You must know a lot of things now». (Sen Xarov va Kembrijda, Xindiston va Yaponiyada bo’lding. Sen endi ko’p narsalarni bilsang kerak). «I must say your behavior has been far from straight forward». (Sening axloqing halollikdan yiroqligini aytishim zarur). Majburiyat ma’nosida «Must» faqat noperfekt infinitiv formasi bilan mos keladi. (Yuqoridagi misollar). 6

Inkor qo’llanilgan « Must » fe’li bir ishning qilinishi shartligi yoki ta’qiqlanishini ifodalaydi. « It must not be forgotten that the time of which I write was considered “good times” in England ». (Men yozayotgan davr Angliyada “yaxshi davr” hisoblanganligi yoddan ko’tarilmasligi kerak). « This is serious, you mustn’t joke about it ». (Bu jiddiy, sen bu bilan xazillashmasliging kerak). « Must » fe’li taxmin ma’nosida. « Must » fe’li taxmin, ishonchning yuqori darajadagi ma’nosida qo’llaniladi. « Must » fe’li taxminan quyidagi modal so’zlarga to’g’ri keladi. Evidently Surely Apparently Most likely Certainly Most probably « Must » taxmin ma’nosida infinitivning «davomiy» ko’rishda qo’llanilmaydigan fe’l ( To be, to think ) infinitivi bilan keladi. « A band was playing behind him. They must be dancing ». (Uning orqasida lenta o’ynayotgan edi. Ular raqsga tushayotgan bo’lishsa kerak). « Mary , of course! She must be in New York by now ». (Mariya albatta! U hozirda Nyu Yorkda bo’lsa kerak). « He must be quite middleaged by now, went on aunt Juley dreamily. He must be fifty » (U hozirda o’rta yoshli bo’lishi kerak, davom etdi hayolan Juli xola. U ellikda bo’lsa kerak.) « You must think I have a very short memory», said his father sarcastically. (Sen mening xotiramni past deb o’ylasang kerak, dedi otasi xazil qilib). Infinitivning perfekt formasi bilan «Must» leksik ma’noga ega har qanday fe’l bilan qo’llaniladi. « Your conclusions are in Line with the books which you must have read » . (Xulosalaringiz o’qigan bo’lishingiz mumkin bo’lgan kitoblar bilan bir xil) 6

«He must have been feeling for hours. Yes of course, that was what made his arm ache ». (U soatlab qog’ozlarni taxlagan bo’lsa kerak. Ha albatta, shu uni qo’lini og’ritib qo’ydi). « How long ago do you think it was he left you? It must have been an hour» . (U seni tashlab ketgandan keyin qancha o’tdi deb o’ylaysan? Bir soat bo’lsa kerak). Taxmin ma’nosida «Must» inkor formada kelmaydi. «To have to» modal fe’li. «To have» fe’lining modal ma’nosi – bu oxir oqibat kelib chiqqan sharoitdan ishni bajarish zarurligidir. Odatda bu majbur qilingan zaruriyat bo’ladi. « You know the football – players have to train before the big game ». (Futbol o’yinchilari katta o’yindan oldin mashq qilib olishlari zarurligini bilasan). « He had to wait nearly a quarter an hour till the right number came up». ( To’g’ri raqam chiqquncha o’n besh daqiqa kutishga majbur bo’ldi). « It’s ten past six, he said. I shall have to be going ». (Soat 6 dan 10 daqiqa o’tdi, dedi u borishim kerak). O’zgarmas « must » fe’lidan farqi, « To have » fe’l formasining to’liq paradigmasiga ega (zamon, shaxs-son, infinitive, gerundiy, qo’shimcha). « If I give in now, I shall have to give in always » (Hozir taslim bo’lsam, har doim taslim bo’lishga majbur bo’laman). « It was a pleasure for her not to have to go to work every morning ». (Unga mazza edi. Har kun ertalab ishga borishga majburiyat yo’q). « Besides, she loved having to arrange things» . (Bundan tashqari, u narsalarni joylashtirish kerak bo’lsa sevar edi). «To have to» modal fe’li infinitivning noperfekt formasi bilan qo’llaniladi. Bunda infinitiv « to » bilan keladi. Inkor qo’llanilgan « to have » zaruriyat yo’qligini bildiradi: « You don’t have to do it». (Buni qilishing shart emas). 6

Hozirgi va o’tgan zamonda « to have » inkor formasi « to do » yordamchi fe’li bilan yasaladi. Majburiyat ma’nosida « To have to » fe’lidan oldin imkoniyatni ifodalovchi modal fe’li kelishi mumkin. « You mean we might have to stay on in New York » . (Nyu Yorkda yana qolishga majbur bo’lishimiz mumkinligini nazarda tutyapsan). Og’zaki uslubda « to have to » fe’li o’rnida modal ma’no uchun « to have got » birikmasi qo’llanilishi mumkin. «Well, we have got to do it! Said Val obstinately» . (Shunday qilib buni qilishga majburmiz! Dedi Valya qaysarlik qilib). «To have to» modal fe’li Modal ma’noda «to be to» qandaydir rejalashtirilgan, kutilgan zaruriyatni ifodalaydi. « It was to be expected, Mrs Mors said gently ». (Kutish mumkin edi, dedi Miss Mors). «After all, if we do not know our own idioms, who is to know them». (Unden keyin agar biz o’zimizning idiomalarimizni bilmasak, kim ularni bilishi mumkin). «China is to have an alphabetic system of writing at an early date». (Xitoy yozuvining alfavitli tizimiga o’tish mumkin). « According to the agreement, rent was to be paid strictly in advance ». (Shartnomaga ko’ra ijara haqi oldindan to’lab qo’yish kerak edi. «What was to become of him?» (Undan kim chiqishi kerak edi?) «He was preparing his mind for the heavier work that was to come». (U o’zini bo’lishi mumkin ishga tayyorlar edi). « He was to leave that night for Gravesent, where the ship, in which he was to make the voyage, lay and was to be gone I don’t know how many years». «To be to» fe’li ma’nosi jihatdan ko’proq kelasi zamonga tegishli, shuning uchun bunda kelasi zamon formasi yo’q. Zaruriyat ma’nosida «to be to» fe’li buyruq-istak maylining hozirgi va o’tgan zamonida qo’llaniladi. 6

«If anything were to happen, it would cost me my place all right». (Agar biror narsa sodir bo’lishi mumkin bo’lganda, yaxshigina joyimdan tushgan bo’lar edim. «To be to» fe’li hozirgi zamonda faqat infinitivning noperfekt formasi bilan qo’llaniladi. «To be to» fe’li o’tgan zamonda infinitivning perfekt formasi bilan qo’llanilishi mumkin. Bunday birikma sodir bo’lishi shart bo’lgan, haqiqatda imkoniyat bo’lmaganligi bildiradi. «They were to have met Canadian guides at a given rendez – vouz, but the guides were not there». (Ular Kanadalik gidlarni rende-vuda uchratishlari kerak edi, lekin gidlar u yerda yo’q edilar). Inkor qo’llanilgan «To be to» modal fe’li bir ishning zarur emasligi yoki taqiqlanganini ifodalaydi. «He told her he was safe and well, and that she was not to treat about him». (U o’zining sog’ va xavfsizligini aytdi va shunda unga u haqida tashvishlanishga zaruriyat bo’lmadi). «You are not to leave before I come back». (Men qaytib kelmaguncha ketib qolmasliging kerak). «Need» fe’li Modal fe’li «need» odatda inkorda ishlatiladi va zaruriyatni yo’qligi ifodalaydi. «We need not to go into that now». (Hozir unga kirmasligimiz kerak). «There difficulties are obvious and need not detain us». (Bu qiyinchiliklar shundoq ham bo’ladi) «Need» fe’li bilan gaplarda inkor faqatgina «fe’l+not» qo’shimchasi bilan ifodalanmaydi. «We need talk of this no more». (Bu haqida boshqa gap bo’lmasligi mumkin). 6

«Not another penny need he expect from the family resources». (U oila jamg’armasidan bir tiyin ham kutmasligi kerak). Inkor olmoshidan tashqari, «need» modal fe’li qo’llanilgan gaplarda «hardly» so’zi ham inkor ma’nosini beradi. «I need hardly tell you that». (Buni senga aytishim keragi yo’q). «Need» infinitivning perfekt va noperfekt formasi bilan birgalikda «need» inkorda sodir bo’lgan ish-harakatining talab qilinmaganligi, zarur bo’lmaganligi va ortiqcha bo’lganligini anglatadi. «You needn’t have kept him waiting all this time». (Shuncha vaqt uni kuttirib qo’ymasliging kerak edi). «Should» fe’li o’zgarmasdir. Tarixan «should» xohish-istak maylidagi «shall» dan kelib chiqqan. Lekin rivojlanish davrida bu forma shunaqangki ajraladiki, u alohida qo’llanishga va ma’noga ega «should» fe’li kelib chiqdi. «Should» fe’li qandaydir bir ishning talab qilinayotganligini, masalan kimdirning subektiv fikri, o’yi maslahati, minnati zarur bo’lib tuyulayotgandek zaruriyatni ifodalaydi. «A man thinking of marriage should be preparing for marriage». (Turmush haqida o’ylagan kishi oila qurishga tayyorlanishi kerak). «And yet I must admit that this thing that has happened does not affect me as it should». (Va men shuni tan olishim kerakkki, sodir bo’lgan voqea – hodisa kerak bo’lganidek ta’sir qilmaydi). «I should grow a beard». (Soqol o’stirishim kerak). «A critic should be above all things fair». (Tanqid hamma narsani haqiqatga chiqarishi kerak). «Should» perfekt va noperfekt infinitiv bilan qo’llaniladi. Perfekt infinitive bilan «should» talab qilingan va sodir bo’ladigandek tuyulgan, lekin sodir bo’lmagan yoki bo’lmasa, talab qilinmagan sodir bo’lmasligi mumkin bo’lmagan, lekin sodir bo’lgan voqea-hodisani anglatadi. 6

«Where is Moose now? He should have been back long ago». (Muss qayerda? U allaqachon kelishi kerak edi). «I shouldn’t have done so». (Men bunday qilmasligim kerak edi). «Should» taxmin ma’nosida. Taxmin ma’nosi «should» noperfekt infinitiv bilan birgalikda qo’llaniladi. «You should be a Greek. Only the Greeks travel in the mountains». (Sen Grek bo’lsang kerak). «News was at Kotgarh by mignight and should be at Ziglaur by tomorrow». (Yangilik ertaga Ziglarda bo’lishi mumkin). «Ought to» modal fe’li «Ought to» fe’li «should» modal fe’li kabi o’zgarmasdir. Tarixan «Ought to» fe’li hoxish istak maylidan kelib chiqqan. Rivojlanish davrida bu forma ajralib chiqdi va alohida modal fe’l yasaydi. «Ought to» fe’li ma’lum bir sharoitda predmet yoki shaxsdan kutish mumkin bo’lgan mantiqan ishning zaruriyatini ifodalaydi. «You are a Bachelor of arts, he said meditatively. And you ought to know». (Axir sen buni bilishing shart). Odatda subektiv fikrni ifodalaydigan «should» fe’lidan farqi, «ought to» fe’li gapning sharoitga yoki umumiy qarashlarga mosligini anglatadi. «He was a lawyer and thought that things ought to be done according to juridical formulas which he had learned». (U yurist edi va ishlar u o’bo’lishi kerak deb o’ylardi). «I know that from every practical standpoint, from the standpoint of common decency, from the standpoint of what is right and wrong, I have done what I ought to do». (Nima qilishim kerak bo’lsa qildim). «You ought to eat more, Mrs Baine said». (Sen ko’p-ko’p yeyishing kerak). «Ought to» fe’lining infinitiv perfekt formasi bilan inkor va tasdiq gaplarda qo’llanilishi yuqorida qayd etilgan «should» fe’liga analogikdir (farqi shu modal fe’llarning ma’nosida). 6

«Erik ought to have been here ten minutes ago, but he has got toothache». (Erik bu yerda o’n daqiqa oldin bo’lishi kerak edi, lekin tishi og’rib qoldi). «You would have to say before all servants that we have done things we ought not to have done and left undone things we ought to have done». Farqi: «You see, dear, I should have told you before now, said Pegotty, but I hadn’t opportunity. I ought to have made it, perhaps, but I couldn’t exactly bring my mind to it». (Bilasanmi, jonim, avval aytishim zarur edi, dedi Pegotti. Lekin imkoniyatim bo’lmadi. Men buni balki qilishim shart edi. Lekin men bunga, tog’risi botina olmadim). «Ought to» fe’li taxmin ma’nosida: «Ought to» modal fe’li taxminni ifodalashda qo’llaniladi. Xuddi «should» kabi «ought to» fe’li infinitivning noperfekt formasi bilan ham qo’llaniladi. «Bosinney? He ought to be at work». (Bosinni? U ishda bo’lsa kerak). 2.3. Qobiliyat va imkoniyatni ifodalovchi modal fe’llar. «Can» va «May» modal fe’llari shart va xohish-istak mayl formalariga ega. Ularning buyruq mayli hozirgi va o’tgan zamon formalarida ifodalanadi. Xohish-istak mayli formasi buyruq maylidagi o’tgan zamon formasiga omonimdir. (Could, might) « Can » modal fe’li quyidagilarni ifodalaydi:  Real imkoniyat, jismoniy qobiliyatni bu holda «can» infinitivning noperfekt formasi bilan qo’llaniladi: Present Past He can translate, can not he? I could hear his voice so I knocked It is wonderful how little a man can do alone. At any rate he knew he could write it better now. But limited minds can recognize limitations only in others He could not walk very fast. «Can» modal fe’lining ekvivalenti jismoniy qobiliyat ma’nosida «to be+infinitiv» bo’ladi. 7

«Yet he was unable to move». (U hali ham qimirlay olmasdi).  Voqelikni sharotidan kelib chiqqan holdagi taxminiy imkoniyatni ifodalaydi. Bu holda infinitivning noperfekt formasi bilan qo’llanishda «can» kelajakda bo’ladigan taxminni ifodlaydi. «What time is it? She asked». «Quarted to one», said Yates. «We can in Luxemburg tonight». (Bugun kechqurun Lyuksemburgda bo’lishimiz kerak). Shart maylini «could» ifodalaydi: infinitivning noperfekt formasi bilan past darajadagi taxminga imkoniyat berilganligi, ba’zan xushmuomala bilan so’rashni ifodalaydi. «Could you do it for me?» (Menga shuni qilib bera olasizmi?) «If I have to give an answer right this minute the answer obviously is no, but if you could wait», he went on, «I wouldn’t ask for anything more». (Agar kuta olganingda, davom etdi u, men boshqa xech narsa so’ramagan bo’lardim). Perfekt bilan qo’llanilganda «could» haqiqatda bo’lmagan, hayol qilingan imkoniyatni ifodalaydi. «You could have told me about long before». (Buni menga avvalroq aytsangiz bo’lar edi). «Can» (could) modal fe’llari infinitiv perfekt formasi bilan birgalikda bir ishni qilishda (odatda inkor gaplarda) imkoniyat bo’lishiga shubha borligini ifodalaydi. «Can» bilan birgalikda (buyruq mayli), «Could» formasidan ko’ra (shart mayli) past darajadagi shubhani ifodalaydi. «I should think there never can be have been a man who enjoyed his profession more than Mr Creakle did». (Hech qachon Mister Krikldek kasbidan xursand odam bo’lmagan bo’lsa kerak deb o’ylardim). «And, indded, she did feel there was something deep in it, though she couldn’t have put the feeling into words». (U baribir xissiyotlarini so’z bilan ifodalay olmasa ham, uning his tuyg’ularida chuqur bir narsa bor edi). 7

«He was not old, he could not have been more than forty». (U qirqdan oshmagan bo’lsa kerak). «May» modal fe’li. «May» fe’li «Can»dan farqli ravishda, real qobiliyat yoki imkoniyatni o’zini emas, balki taxmin yoki imkoniyatga yo’l qo’yilganligini ifodalaydi. 1.Imkoniyatga yo’l qo’yilganligi; ma’lum bir sharoitda imkoniyatga hech qanday hayratli narsa yo’qligini bildirib turadi. Agar sodir bo’lsa, hech hayron bo’ladigan joyi yo’q. «Friends may meet, but mountains never». (Do’stlar uchrashishlari mumkin, lekin tog’lar yo’q). «A few moments may change our character for life». (Bir necha daqiqalar hayotdagi rolimizni o’zgartirib yuborishi mumkin). Farqi: «May» va «Can» (real imkoniyat va imkoniyatga yo’l borligi). «You may break the body, but you can not break the spirit». (Sen tanani sindirishing mumkin, lekin ko’ngilni buza olmaysan). «Very» - is an adverb of degree and may modify an adjective or an adverb: but it can not modify a verb. (Very – sifat yoki ravishni anglatishi mumkin, lekin fe’lni anglatmaydi). «A fool may ask more questions than a wise man can answer». (Axmoq donodan javob bera olishdan ko’ra ko’proq savol berishi mumkin). « May » fe’lining ma’nolaridan biri bu ruxsat, hodisaning sodir bo’lishiga imkoniyat borligini bildiradi. «May I come in? certainly you may». (Kirsam maylimi? Ha mumkin.). 2.Ishonchsiz bo’lgan taxmin (maybe, perhaps, possibly). «Erik says that you may be coming to New York». (Erik seni Nyu Yorkka kelishing mumkin deyapti). «He may be in the house now, said he cabman». (U hozir balki uydadir, dedi aravakash). 7

«May» ning bu ma’nosi infinitivning davomiy ko’rinishdagi formasida, shuningdek davomiy ko’rinishda qo’llanilmaydigan (to be, to happen) fe’l infinitivi oddiy formasida yaqqol ko’rinadi: «He must be at home» - ishonch. «He may be at home» - ishonchsizlik alomatlari bo’lgan taxmin. Yuqori darajali taxmin ma’nosi quyidagi birikmalar bilan ifodalanishi mumkin. «To be sure» + infinitive «To be certain» + infinitive «But he is sure to marry her» (Lekin u albatta unga uylanadi). «Later they had thought he was certain to die». (Keyinroq uni o’limga maxkum deb o’ylashardi). Taxmin ma’nosi «to be likely + infinitiv» birikmasi bilan ifodalanishi mumkin. «I’m not likely to see you again, he said slowly» (Men seni yana ko’rmasam kerak). «May» taxmin ma’nosida infinitiv perfekt formasi bilan qo’llaniladi. «I may have spoken a bit too strongly, said David». (Men oz-moz o’tkirroq gapirib yuborgan bo’lishim mumkin). «Might» birikmasi (shart mayli formasidagi «may» fe’li) infinitiv noperfekt formasi bilan tasodifiy imkoniyatga yo’l qo’yilganligini anglatadi (balki, shunday, bo’lishi mumkin). «He said he might be coming in». (U kelib qolishi mumkinligini aytdi). «Might? said Erik bitterly». «Was that all he said?». (Mumkin? dedi Erik achchiqlanib. Bu aytganlarni hammasimi?) «Does it ever strike you that I might be interested». (Qiziqib qolishim mumkinligi hayolingga kelmadimi?) Farqi: «May» - «Might» «Don’t waste the money. Time may come when you might need it». (Pulni bekorga sarflama! Sen unga muxtoj bo’lib qoladigan payt kelishi mumkin). Farqi: «Could» - «Might» 7

«I could earn a dollar and a half a day, common labour and might get in as instructor. I say “might” mind you, and I might be chucked out for sheer inability». (Men yarim kunda umumiy ish ko’rsatuvchi sifatida bo’lishim mumkin edi va bir dollar ishlay olardim. Men «mumkin» deganimga ahamiyat ber. Picha qobiliyatsizligim uchun aldanib qolishim mumkin edi). «Might» infinitiv noperfekt formasi bilan birgalikda ishning sodir bo’lishiga ruxsat so’rashni ifoda qiladi. «Might I see your wife for a minute?» (Xotiningni bir daqiqaga ko’rsam maylimi? «Might» infinitiv perfekt formasi bilan birgalikda ishga imkoniyatni o’ylab ko’rishni, shuningdek yuqori darajadagi noaniq va shubhali taxminni ifodalaydi. (Kim biladi, balki shunday). «A man who might have made an admirable ambassador in the seventeenth century is unlikely to prove anything but a laughing – stock today». (Kim biladi o’n yettinchi asrda qoyilmaqom bo’lgan kishi hozir kulgi bo’lishdan boshqa hech narsani isbotlay olmasa kerak). «Somebody might have found us in the end». (Balki bizni kimdir oxirida topgan bo’lishi mumkin). «I’ve been wondering where I might have heard it». (Qayerda buni eshitgan bo’lishim mumkinligiga hayronman). «I don’t know how long the silence lasted. It might have been for half an hour». (Bilmayman bu sukunat qancha davom etdi, balki yarim soatdir). Infinitiv perfekt formasi bilan «might» birikmasi sodir bo’lishning imkoniyati yo’q, taxmin qilingan ishni ham ifodalash mumkin. «Had she fourteen instead of twenty four, she might have been changed by then». (Yigirma to’rt emas, qirq bo’lsa ham, uni o’shanda o’zagartirish mumkin edi). «To be to+infinitiv» 7

Ba’zan ish – harakatni amalga oshirishda imkoniyat ma’nosini majhul nisbat formasida infinitiv birikmasida «to be to» fe’li bilan ham ifodalash mumkin. «The book is to be found at any bookstore». (Bu kitobni har qanday kitob bo’limidan toppish mumkin). Binobarin shu birikma zaruriyatni ifodalash mumkin, bu holda kontekstni hisobga olish zarur. 2.4. Boshqa modal ma’nolar va ularning ifoda vositalari. «Shall» va «will» ning infinitiv bilan bo’lgan birikmasi har doim ham kelasi zamon analitik formasini yasamaydi, shu birikma modal ma’noni ham ifodalashi mumkin. Ular ifodalagan buyruq, ogohlantirish, ixtiyor, xohish ma’nosi gaplarda ular kelasi zamonga ham tegishli bo’lishi mumkin. Bu fe’llar bilan bog’liq bo’lgan modal birikmaviy ba’zan kelasi zamon analitik formasidan ajratish qiyin. Undan tashqari kelasi zamonning semantik formasi taxminiy modal ma’no bilan bog’liq (kelasi zamonga ta’luqli ish – harakat yoki sharoit hali mavjud emas). «Shall» fe’li «Shall» modal fe’li egada ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan sodir bo’lishi kerak bo’lgan so’zlovchining harakatga bo’lgan tahdid, ogohlantirish, kafolat, qat’iy va’da, ixtiyor, qarorni ifodalaydi. «Who seeks blows “shall” perish by blows». (Kim nimani izlasa, shuni topadi). «You shall listen I must speak and you must listen». (Men gapirsam sen eshit). «There shall be no difficulty about money. You shall entertain us as much as you please. I will guarantee all that». (Pul haqida xech qiyinchilik bo’lmaydi. Xohlaganingcha bizni xursand qilasan. Men bunga kafolat beraman). «What to him that betrays its secrets, for he shall be thrown to the lions». «I shall not go. I wish him to remain». (Men bormayman uni ham qolishini istayman). 7

«Shall» fe’li infinitivning noperfekt bo’lmagan formasi bilan qo’llaniladi. «Shall» fe’li birinchi va uchinchi shaxsda keying xarakatga nisbatan beriladigan iltimosni bildiradi. «Shall I begin? Shall the porter take the luggage?» (Boshlaymi? Porter yukni olib borsinmi?) Agar gapda ishonch yoki qaror ifodalangan bo’lsa, «shall» to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplarda ishlatiladi. «I am resolved that my daughter shall approach no circle in which she will be not received with full consideration to which her education and her breeding entitle her». (Mening qizim ta’limi va odobi xaq-xuquq beradigan, to’liq ko’rib chiqish bilan hech qanday chegaraga yaqinlasha olmaydigan degan qarorga keldim). « Will » modal fe’li « Will » fe’li uchta formaga ega. 1.Hozirgi zamon 2.Xohish-istak maylining o’tgan zamon formasi: F1 will, I would. 3.Buyruq maylining formasi: I would. « Will » quyidagilarni ifodalaydi:  Egada ifodalangan shaxs tomonidan ish-harakatning amalga oshirishga bo’lgan ko’zlashi yoki ixtiyor, qat’iylik, xohish, qaror. «We communists proudly proclaim that we stand for peace and that we will do all in our power to ensure that it shall be a lasting peace ». (Biz kommunistlar shuni faxrlanib e’lon qilamizki, biz tinchlikni ko’zlaymiz va bu davom etadigan tinchlik bo’ladi deb ishontirish uchun kuchimizdagi borini qilamiz). «I will, he said passionately. And I promise you, Mrs Morse, that I will make good». (Men qilaman, dedi u ishtiyoq bilan. Va va’da beraman, Miss Mors, men yaxshilik qilaman). «Nobody must have warner him. What had been done, could be done again, and he, Martin Eden, could do it and would do it for Ruth Morse». (Hech kim uni 7

ogohlantirmasligi kerak edi va u, Martin Ideen, buni Rut Mors uchun qilgan bo’lar edi. Xuddi shu ma’no buyruq-istak mayli bilan ifodalanadi. (Would). «A good dictionary is, of course, indispensible to anyone who would know words and their use». (Yaxshi lug’at, albatta, so’z yoki uning ifodasini bilmoqchi bo’lgan har qanday kishiga o’ta muhimdir). «And if you would learn more of him, you must go to a little in near port stowe and talk to the Landlord». (Agar u haqida ko’p narsa bilmoqchi bo’lsangiz, siz port Stov yaqinidagi kichik bir qishloqqa borib, Lendlord bilan suhbatlashishingiz kerak). Inkorda qo’llanilgan «will» fe’li ish-harakatni amalga oshirish uchun kimnidir xohishiga to’sqinlik yoki rad, xohish yo’qligini ifodalaydi. «I told him to go away but he won’t». (Men unga ket deb aytdim, lekin u xohlamayapti). «I would have given it milk, but I had not it. It would not be quiet. It just sat down and looked at the door». (Men unga sut bergan bo’lar edim, lekin menda yo’q edi. U tinch o’tirmas edi. U shundoq o’tirib olib, eshikka qarab qo’ydi). «I told him then that he ought to apply for a rest, he would not listen to me». (Men unga dam olishi kerakligini aytdim, lekin u meni eshitishni xohlamadi). «Will» fe’lining sanab o’tilgan ma’nolari hattoki ega jonsiz ot bilan ifodalangan hollarda ham bo’lishi mumkin. «The door won’t open». (Eshik ochilmayapti) «He meant to tell his mother that Mabel had gone but the words wouldn’t come». (U onasiga Mabelning ketganini aytish niyatida edi, lekin tiliga so’z kelmas edi).  So’zlovchining ikkinchi yoki uchinchi shaxsdan kutayotgan ish- xarakatga bo’lgan ixtiyori, taklifi, tilagi yoki buyrug’i: «You will read three pages for tomorrow». (Ertaga uch bet qog’ozni o’qib chiqing). 7

Xuddi shu harbiy buyruqda: «The battalion will start out at 5 a.m.» (Batalyon soat ertalabki 5da boshlansin).  Suhbatchiga bo’lgan yengil murojaat: «Will you come in, please?» (Kirasizmi?)  «Will» gohida taxmin, taklifni ifodalaydi. «The reader will understand, therefore, that a question from such a friend was not to be put lightly aside». (Kitobxon shunday do’stdan kelgan masalani osongina chetga surib qo’ymaslik kerakligini tushunib yetsa kerak). «I knew his father professor Harold Pyle – You will have heard of him. No». (Men uning otasi Garold Paylni bilar edim – sen u haqida eshitgan bo’lsang kerak. Yo’q). «He will have gone another way». (U boshqa yo’ldan ketgan bo’lsa kerak). «Dare» modal fe’li. «Dare» modal fe’li bir ishni qilishga jur’at qilishlikni ifodalaydi. Inkor formada bir ishni qilishga qodir emasligini bildiradi. «How dare you ask the little Kelveys into the courtyard», said her cold, furious voice. (Kichkina Kelvinlarni hovliga kiritishga qanday jur’at etding, dedi sovuq badjahl ovozi). «Dare» modal fe’li «need» kabi boshqa fe’llardan farqlab turadigan bir nechta xususiyatlarga ega. U ikkala normal fe’l (so’roq va inkor formada «do» yordamchi fe’lini oladi va infinitiv «to» bilan qo’llaniladi) va normal fe’l (so’roq va inkor formada hech qanday yordamchi fe’l bo’lmaydi va infinitiv «to» siz bo’ladi) sifatida qo’llaniladi. «Dare» ikkita formaga ega: Hozirgi zamon (dare) O’tgan zamon (dared). 7

«Did he dare to strike me when I was down?» «He did not dare to meet his uncle». (U amakisini kutib olishga yuragi bormadi). «How dare you go out by yourself the orders I gave you?» (Aytganimdan keyin ham o’zboshimchalik qilib chiqib ketishga qanday jur’at qilding?) «You dare address me in that tone». (Sen men bilan bunday ohangda munosabatda bo’lishga o’zingga huquq beryapsan). Ba’zan «dare» yordamchi fe’l oladi, lekin «to» siz infinitiv bilan keladi. «You know you did not dare give the order to charge the bridge until you saw us on the other side». «Dare» modal fe’li ko’proq so’roq va inkor gaplarda qo’llaniladi. Binobarin biz tez-tez «I dare say» oddiy iborasini uchratamiz va u «I suppose» yangi ma’nosini beradi. «Dare» modal fe’li faqat noaniq infinitiv bilan qo’llaniladi. 7

Xulosa Olib borilgan tadqiqot natijalari asosida ayrim nazariy va amaliy xulosalarni chiqarish mumkinki, ular tarjimashunoslik nuqtai nazaridan ham, umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan ham birdek ahamiyatga molikdir. Chunki shu paytgacha bitiruv malakaviy ishining mavusi bo’yicha qilingan ishlarning asosiy ko’pchiligi ingliz tilidan rus tiliga yoki yoki aksincha va yoki bo’lmasa ingliz tili doirasining o’zida olib borilgan. Aynan tadqiqotning o’zbek tili bilan hamohang olib borilishi ishimizning dolzarbligi va ilmiy yangiligini yana bir bor nisbatlaydi. Endi ingliz modal fe’llar o’zbek tiliga tarjimasi va ikkala tilda modallik kategoriyasining realizatsiyasi masalalari tadqiqi natijasida kelib chiqqan xulosa va to’xtamlar borasida batafsilroq bayon qilingan; 1.Ikki yoki undan ortiq, ayniqsa har xil tizimli tillarda kategoriya bo’yicha analogik bo’lgan ifoda vositalarini taqqoslash- o’zbek tilshunoslari oldiga qo’yilgan ilm, madaniyat va davlatning til siyosati yo’li masalasidagi o’ta dolzarb muammodir. O’zbekiston Respublikasi davlat tili va chet tillarini taqqoslash tadqiqi tarjimonga chet tilidan ona tiliga sinxron tarjima qilish mahoratini rivojlantirishga va uni chuqur o’rganishga imkoniyat yaratadi. 2.Ushbu ishning asosiy masalasi - o’zbek tili analogik sistema bilan ingliz tilidagi modal so’zlar sistemasini taqqoslashni bajarishga kirishishdan oldin biz uni ta’riflashimiz zarur edi. Birinchi bo’lib, o’zbek tilshunosligida biz imkoniyatimiz boricha o’zbek tilidagi modal so’zlarni sistemaga kiritdik: ularning sistematik klassifikatsiyasini tuzdik, ularni so’z turkumlar tizimini aniqladim, uning morfologik tarkibini ta’rifladim, ularning leksik ma’nolarini va gapdagi har xil maqsadlarda qo’llanilgan ifoda vositalarini ochib bordim. Bu hammasi xos tartibda til materiallari bilan tasdiqlangan va har biri yuqorida eslatilgan ko’rsatmalar bo’yicha statistik ma’lumot jadvalida qayd qilindi. 3.Taqqoslash maqsadida biz shunga o’xshash tizimlashtirishni ingliz tili modal so’zlari va fe’llari munosabatida o’tkazdik. To’g’ri, bizning ixtiyorimizda 8

tadqiq qilingan materiallardan juda kam miqdorda bor edi. Lekin ingliz tilidagi modal so’zlar va fe’llar munosabatida umumiy tizimlashtirishning bunday ko’rinishi birinchi marta qilindi. 4.Ushbu masala va tadqiq qilingan til materiali bo’yicha nazariy ishni o’rganish bizga:  Ingliz tilida va shuningdek, o’zbek tilida modal so’zlar haqidagi nazariyasi rivojlanishidagi keyingi etaplarini aniqlash va kuzatib borishga;  Ikki taqqoslanayotgan, aniqlanganidek boshqa bir qator tillardagi modal so’zlar nutqning asosiy qismi «kommunikativ-grammatik kategoriyasi» ekanligini aniqlash;  Ingliz tilidagi modal so’z va fe’llarni va ularni o’zbek tilida ekvivalentlari bilan moslashtirish munosabatida bir qator qonun- qoidalarni aniqlashga ko’mak berdi. Quyidagilarni taxmin qilishga barcha dalillarga egamiz: bu ish keyinchalik yanada kengayadi, asta-sekin yangi modal ma’nolarni ifodalash uchun so’zlovchi tomonidan kollektiv amaliyotidan jalb qilinayotgan leksik elementlarning ko’lankasini kengaytiradi. Insonning qiyinchilik bilan rivojlanib borayotgan fikrining yangi ma’nolari va o’zi tushunadigan va boshidan o’tkazganlariga munosabatini ifodalaydi. Ishni yozishda rus va ingliz tillarida grammatika, xususan modal fe’llar sohasida e’lon qilingan nazariy-amaliy ishlar dasturulamal bo’ldi. Ushbu tadqiqotda munozarali, e’tibordan chetda qolgan ayrim masalar bo’lishi tabiiy. Shunga ko’ra ustozlarimizning tadqiqot haqida bildirgan har qanday fikr va istaklari ushbu satrlar muallifi tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilinadi va kelgusi izlanishlarida albatta inobatga olinadi. 8

Adabiyotlar ro’yxati. 1 . Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida sо‘zlangan nutq. –Toshkent. M.tо‘p. T., 1999. – 370 b. N.S Vi 2. Ivanova I . P ., Burlakova V . V ., - «Теоретическая грамматика современого английского языка». Москва , 1981. 3.Kaushanskaya V.L., Kovner R.L., - «A grammar of the English language». Leningrad , 1973. 4. Kashkin I . A ., - «Для читателя современника статьи и исследования». 5. Kade O . «К вопросу о предмете лингвистической теории перевода – тетради переводчика» Москва 1979 6. Komissarov V . N . - «Лингвистика перевода» Москва, междурародные отношения, 1980. 7. Komissarov V . N ., Resker Ya . I ., Tarxov V . I . - «Пособие по переводу с английского на русский язык». Москва, «Высшая школа», 1965. 8. Komissarov V . N . - «Слово о переводе» Moskva , 1973. 9. Komissarov V . N ., Chernyaxovskaya L . A ., Latishev L . K . - «Текст и перевод» «Наука» 1988. 10. Kononov A . N . - «Грамматика современного узбекского литературного языка» Moskva . 11. Kononov A . N . - «Грамматика узбекского языка» Tashkent , 1948. 12. Kononov A . N . - «Грамматика современного литературного языка» Tashkent , 1960. 13. Konyus E . A . - «Развитие в английском языке глаголов « Can » и « May »» Канд. дис. Moskva , 1983. 14. Kolshanskiy G . B . - «К вопросу о содеmании языковой категории молодости». Jurnal «Вопросы языкознания», 1961, №1. 15. Kozimbek M . A . - «Грамматика турецко-татарского языка». Kazan , 1893. 8

16. Kuznetsov I . A . - «Некоторые случаи употребления модалных глаголов « May » « Must » « Can » современном английском языке». 17. Kundzich - «Слово и перевод». Moskva , 1973. 18. Latishev L . K . - «Курс перевода». Moskva . Международные отношение, 1981. 19. Leviskaya T . R ., Fiterman A . M . - «Проблемы перевода». Moskva, 1976. 20.Levina E.L. - «Shall», «Should» в английском языке . Канд. дис. Москва, 1955. 21. Lvovskaya Z . O . - «Теоритические проблемы перевода». Москва, 1985. 22. Lyubimov N . M . - «Перевод исскуство». Moskva, 1982. 23.Maxmudov N., Hurmonov A. - «O’zbek tili nazariy grammatikasi». Toshkent «Fan», 1996. 24.Ma’rufov A., Abduraxmonov G’ - «O’zbek tilidan qo’llanma». Toshkent, 1956. 25. Nayda Yu . A . - «Наука перевода». Moskva, 1970. 26. Choriev M., G’apporov M. - «English grammar». Tashkent, 2004. 27.Postavolova V.I. - « Язык как деятельность », Moskva « Наука ». 1982. 28. Polivanov E . D . - «Русская грамматика в сопоставлении с узбекским языком». Toshkent , 1998. 29. Pinxasov Ya . - «Цитологические сочинение». 30. Rasulova M . I . - «Проблемы лексической категоризации в лингвистике». Автореферат диссертации. Tashkent , 1998. 31. Raxmatullayev Sh . - « Hozirgi zamon o ’ zbek tili », modal so ’ zlar . Morfologiya . « O ’ zFa » nashriyoti . Toshkent , 1961. 32. Revzin I . I ., Rozensveych V . Yu . - «Основы обшего и машинного перевода». 33. Reformatskiy A . A . - «Введение в языкознание» Moskva , 1967. 34.Reshetov V.V. - «O’zbek tili grammatikasi» Toshkent, 1934. 35. Resker Ya . I . - «Теория перевода и переводическая практика» Москва, «Международное отношение». 36.Salomov G.T. - «Til nazariyasiga kirish» Toshkent, 1978. 8

37.Salomov G.T. - «Til va tarjima». Toshkent, 1966. 38.Said N., Yo’ldoshev. - «Grammatika». 2-qism. O’zdavnashr. Toshkent, 1936. 39.Smirniskiy A.I. - « Морфология английского языка ». 40. Tursunov U ., Muxtorov J ., - « Hozirgi zamon o ’ zbek tili ». Morfologiya. «SAMGU», Samarqand, 1960. 41. Usmonov S. - «Umumiy tilshunoslik» Toshkent, 1972. 42.«O’zbek tili grammatikasi». «Fan», 1-tom. Morfologiya. 43.«O’zbek tili grammatikasi». «Fan», 1-tom. Sintaksis. Toshkent. 44.G’ulomov A.G., Asqarova M.A. - «Hozirgi zamon o’zbek tili». «Davlat nashriyoti». Toshkent, 1961. 45.Blokh Y.M. - «A course in theoretical English». Moskva, 1983. 46.Buranov J.B., Yusupov I.K., Iriskulov M.T., Sadikov A.S. - «The grammatical structures of English, Uzbek and Russian». Tashkent, 1986. 8

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

Hozirgi zamon ingliz tilida modal fe`llar va ularning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida To be to va to have to fe`lli birikmalarining lingvistik tahlili