“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

443.5 KB

Скачать

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili” 0

Mundarija: Kirish…………………………………………….………………………… …3-7 Ishning nazariy asoslari ………………………………………………………8-10 Predloglar haqida umumiy tushuncha………………………………………10-20 “For” predlogli birikmalarning leksik- semantic guruhlari…..……………..21-27 BOB I. “For” predlogli birikmalarning gapdagi sintaktik aloqalari……….28-29 1.1. Yadroviy predikativ aloqa……………………………………………29-31 1.1. Subordinativ aloqa……………………………………………………31-36 1.2. Kordinativ aloqa………………………………………………………36-39 Birinchi bob xulosasi……………………………………………………….40-41 BOB II. “ For” predlogli birikmalarning gapdagi sintaktik-semantik xususiyatlari…………………………………………………………………42-43 2.1. Substansional temporal sintaksema….….……………………………43-44 2.2. Substansional obyekt sintaksema……………………………………...44-46 2.2.2. Obyekt aktiv sintaksema …………………………………………… 46 2.2.3. .Obyekt stativ sintaksema…………………………………………….. 46 2.2.4. Obyekt kvalitativ sintaksema…………………………………............47 2.3. Substansional aktiv sintaksema…………………………………………47-48 2.4. Substansional relyativ sintaksema………………………………………48 2.5. Substansional emotive sintaksema………………………………………48-49 2.6. Substansional lokativ sintaksema………………………………………49 2.7. Substansional stativ sintaksema…………………………………………50 2.8. Substansonal interrogative sintaksema……………………………………51 2.9. Prosessual kauzal sintaksemalar….………………………………………51 Ikkinchi bob xulosasi………………………………………………………52-53 Umumiy xulosa…………………………………………………………… 54-55 1

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar……………………………………………56-57 Foydalanilgan badiiy adabiyotlar………………………………………….. 57 Foydalanilgan lug’atlar…………………………………………………… 58 Foydalanilgan slaytlar……………………………………………………… 58 Qisqartmalar va belgilar……………………………………………………. 59 Ilova 1…………………………………………………………………………60 Ilova 2…………………………………………………………………………61 Ilova 3………………………………………………………………………….62 KIRISH 2

Malumki “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarida ta’lim va tarbiyaning insonparvar demokratik xarakterda ekanligi muhim tamoyil sifatida ko’rsatib o’tilgan. Ta’lim islohotlarida ushbu tamoyillarga asoslangan, ta’lim oluvchilarning har tomonlama uyg’un kamol topashi, erkin va mustaqil fikr yuritishga yo’llaydigan ta’limning mukammal mexanizmning yaratish muhim vazifa qilib qo’yilgan. Bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» asari (2008 yil) va 2010 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va Senati qo‘shma majlisi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish ustivor maqsadimiz mavzusida qilgan ma’ruzasidagi bildirilgan fikr va mulohazalar hamda O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishining eng muhim ustuvor yo‘nalish xususidi belgilab bergan vazifalarni e’tiborga oldik. Bizning ustuvor maqsadimiz mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishdir. Bunda demokratik islohotlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan fuqarolik jamiyati institutlarini mustahkamlash qulay investitsion muhitni shakllantirish va texnik qayta jixozlash barcha tizimlarni, jumladan ta’lim sohasini tubdan isloh etish ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini keng qo‘llash masalalari alohida o‘rin egallaydi. Bunday ishlarni amalga oshirishda asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va hayotimiz farovonligini yuksaltirishdan iborat. Yuqorida keltirganimiz Prezident I.A.Karimov asarlari hamda yirik olimlarining bitiruv malakaviy ishi mavzusiga oid tadqiqotlari ushbu ishning metodologik asosini tashkil etadi. 3

Men Bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yo‘lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g‘urur va iftihorga to‘lib, Prezident ko‘rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma’ruza va nutqlari bo‘yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. “Bu muqaddas vatanda azizdir inson” risolasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o‘n to‘qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish to‘g‘risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma’naviy – ma’rifiy va iqtisodiy sohalarda qo‘lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko‘lami, mazmun – mohiyati, istiqboli to‘g‘risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub o‘zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor qaratilgan. 1 Ma’lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo‘yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me’yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish ______________________________________________________________________________________________________ 1. I. A. Karimov «Bu muqaddas vatanda azizdir inson» 2010 yil Toshkent 4

inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo‘shilishda davom etib, ular bo‘yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. O‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yo‘l qo‘yilmadi. “Demokratiya oroli ” bo‘lishga da’vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yo‘l qo‘yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo‘shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o‘ziga obro‘ orttirmoqda. O‘zbekiston – yuksak ma’naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o‘zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo‘lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur o‘zgarmasa, hayot o‘zgarmaydi”, - degan g‘oyasi amalda o‘z isbotini topmoqda. 1 Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bo‘lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o‘zgarishiga olib keladi. Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan quyidagi fikrlarni keltirishni maqsadga muvofiq deb topdik. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O‘zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug‘ sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng ko‘lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz o‘z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to‘g‘ri ekanini va amalda o‘zini to‘la oqlaganini hayotning o‘zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh ______________________________________________________________________________________________________ 1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 yil. 5

etish va modernizatsiya qilish bo‘yicha har tomonlama va chuqur o‘ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin o‘zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta’sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. . 1 Unib - o‘sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bo‘yicha ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning o‘zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bo‘lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. O‘tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san’at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bo‘yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san’at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo‘lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so‘mdan ortiq kapital mablag‘ yo‘naltirildi. Birgina 2010 yilda budjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari 108,3 foiz, sanoatdagi o‘sish – 109,3 foiz, qishloq xo‘jaligida – 105,8 foiz hajmida bo‘lishi ko‘zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bo‘lishi nazarda tutilmoqda. O‘quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi bilan ____________________________________________________________ 1.I.A.Karimov “Mamlakatimizni Modernizatsiya qilish va kuchli fiqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir”.Xalq so’zi ro’znomasi 2010 yil 28 – yanvar. 6

hamkorlikda “Elektron ta’lim” milliy tarmog‘ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy o‘quv, yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog‘iga ulashni ta’minlash vazifasi yuklatiladi. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz, deb ta’kidladi Prezidentimiz. Ma’lumki, O‘zbekiston 1991 yili o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng umrini o‘tab bo‘lgan mustabid, ma’muriy- buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “o‘zbek modeli” deb nom olgan o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Izchil yuqori o‘sish sur’atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e’tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar ko‘paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar o‘limi 2 barobardan ko‘proq, bolalar o‘limi 3 barobar kamaygani, odamlarning o‘rtacha umr ko‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning o‘rtacha umr ko‘rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta’kidlasak arziydi, deb o‘ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yo‘nalishlarni demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb o‘ylayman. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi. 7

O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlash tayyorlash milliy dasturi”, O’zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o’rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari,Xalq ta’limi vazirligining buyruqlari, Prezident I.A. Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari,unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqotning muommosiga oid ilmiy- metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ish lingvistikaning o’ta murakkab muammolaridan biri bo’lgan “for” predlogli leksik-semantik birikmalarning semantikasi va funksiyasi muammosiga bag’ishlangan. Mazkur bitiruv malakaviy ishning hozirgi kundagi dolzarbligi -ingliz tili grammatikasini o’rganishda “for” predlogli birikmalarning tutgan o’rnida, ularning turli sintaksemalarni ifodalash vositachilari sifatida tilda muhim rol o’ynashida namoyon bo’ladi. Malakaviy ishning maqsadi -hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarining sintaktik aloqalari va ularning turli sintaksemalarni ifodalash uchun vosita bo’lib kelishini yoritib berishdan iboratdir. Ular tilning turli xil leksik va semantic qatlamlarida o’rganilib, farqlanishi, bog’liqlik jihatlari va analizlari asosida yuzaga keltirilgan “for” predlogli birikmalari zamonaviy ingliz tilida keng qo’llanilib kelinmoqda. Shuningdek bu predlogning funksional jihatlari leksik va semantic konstruksiya ko’lamida o’rganilmagandir. Bitiruv malakaviy ish oldiga qo’yilgan maqsadga to’laqonli erishish uchun quyidagi vazifalarni ketma- ket bajarish taklif qilinadi. 1. Ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogining o’rni va rolini aniqlash. 2. Ingliz tili gaplari struturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik aloqalari. 3. “For” predlogli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash vositalari sifatida namoyon bo’lishini aniqlash. 4. Ajratib olingan sintaksemalarning formal distributiv xususiyatlari(ularning ifodalanishi, o’rni va gapdagi holati)ni aniqlash hamda ularning leksik belgilarini yoritilish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti - hozirgi zamon ingli tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantikasini o’rganishni tashkil etadi. Bitiruv mlakaviy ishning predmeti - ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik-semantikasi hisoblanadi. 8

Bitiruv malakaviy ishning nazariy asoslari - biz ushbu bitiruv malakaviy ishda professor tilshunos olim A.M. Muhinning sintaksem tahlil va mashhur tilshunos Ilishning traditsion nazariyalariga asosan ish ko’rildi. Bitiruv malakaviy ishning o’rganilganlik darajasi -“For” predlogi nazariy va amaliy grammatikada, predlogli birikmalarga mo’ljallangan o’quv qo’llanmalarda, darsliklarda to’laqonli o’z ifodasini topmagandi. Mazkur ishda “for” predlogi yuzasidan olib borilgan ilmiy izlanishlar natijada yuzaga kelgan mulohazalar bu predlog haqidagi ma’lumotlarni to’ldirib, muommoli jihatlarini ijobiy hal qila oladi. Bitiruv malakaviy ishning tahlil metodlari - sintaktek va sintaktik- semantic tahlilda component va yuneksion tahlil metodlaridan foydalanish jarayonida quyidagi lingvistik eksprement metodlaridan foydalanildi: 1. Tushirib qoldirish. 2. O’rin almashtirish. 3. Savol qo’yish. 4. Verballashtirish. Leksika doirasida o’timlilik va boshqaruv xususiyatlari ingliz tilidagi fe’llarning sistemali analiz qilishga imkon tug’diradi.Modellash metodi esa boshqaruvni o’timli fe’llarni ularning o’tinlilik darajasini hisobga olgan holda fe’llarni klassifikatsiyalashtirish imkonini beradi. Ishning ilmiy yangilik darajasi - shundan iboratki “for” predlogli birikmalar tilida tilning qatlamlarini farqlash jarayoni orqali ilk bora o’rganilmoqda. Shuningdek gap tarkibidagi elementlar leksik birikmalarning o’rni alohida ajratilib o’rganilmoqda.Yangicha yondashish “for” predlogli, o’timli fe’li substantive va ob’yektiv leksemalarni hamda til birliklarni sistemali o’rganish imkonini berilishidir. Ishning ilmiy ahamiyati - leksik hamda sintaktik til birliklari tilning turli qatlamlarining o’zaro birlashishi va munosabatini chuqurroq o’rganishdan iborat. Amaliy tomondan ishning qulaylik darajasi- shundan iboratki, undagi qo’llanilgan nazariy asoslar til o’rganishda ayniqsa fe’llarning o’timlilik darajasini chuqurroq izohlashda katta ahamiyatga ega. Nazariyani amalga qo’llash orqali yuqorida keltirilgan barcha fikrlarning dalili sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 9

-o’timli fe’llarni izohlash jarayonida “for” predlogli leksimamalar o’qitish amaliyotida keng ko’lamda qo’llanishi ham tabiiydir. -shuningdek, turli ko’rgazmali qurollar tayyorlash jarayonida ham bu nazariya ishlatilishi mumkin. -fe’llarning o’timlilik darajasini ma’lum modelli va namuna asosida keltirilgan konstruksiyalarda o’rganish katta samara berishi mumkin. - o’timlilik darajasini eslab qolishda shuningdek nutq jarayonida birikmalarni to’g’ri qo’llashda yordam beradigan vosita. - boshqaruvni hisobga olgan holda o’timli fe’llarni leksik-semantik guruhlarga ajralishni klassifikatsiyalash, leksik orfografik lug’atlar tuzishda hamda qo’llanishi “for” predlogli birikmalar nazariy va amaliy grammatika kurslarida ham keng ishlatilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishning mazmuni- bitiruv malakaviy ishning kirish qismida prezidentimiz I. A. Karimovning ta’lim tizimiga oid nutqlari va ma’ruzalari, shuningdek chet tillarini o’rganish, zamonaviy axborot texnologiya vositalaridan foydalanish haqidagi nutqlaridan keltirilgan.ishning birinchi bobida “for” predlogli birikmalarning sintaktik aloqalari tahlil etilgan. Ikkinchi bobida esa “for” predlogli birikmalarning sintaktik –semantik tahlili o’rganilgan. Bitiruv malakaviy ishning hajmi - Ish kirish, 2 bob,15 bo’lim, 2 bob uchun alohida xulosa, umumiy xulosa, foydalanilgan ilmiy , badiiy adabiyotlar, lug’atlar ro’yxati, 3 ta ilovadan tashkil topgan. Predlog haqida umumiy tushuncha. Predlog deb ot {yoki olmoshlarning} gapdagi boshqa so’zlarga munosabatini ko’rsatuvchi yordamchi so’zlarga aytiladi.Ingliz tilida kelishik qo’shimchalarning vazifasini bajaradi. 1. He lives in London. U Londonda yashaydi. 2. He is setting under a tree. U daraxt ostida o’tiribdi. 3. After dinner he went to the library. U tushlikdan so’ng kutubxonaga bordi. 10

4. He came with his brother. U akasi bilan keldi. Har bir predlog bir nechta mustaqil ma’nolarda kelishi mumkin. Masalan, “in” predlogi quyidagi ma’nolarda ishlatilishi mumkin: a. –da {joyga nisbatan ishlatiladi.} I live in Karshi. Men Qarshida yashayman. b. –da {vaqtga nisbatan ishlatiladi, oy va yil oldidan} He will arrive in May. U may oyida keladi. c. Keyin ma’nosida My mother return in an hour. Onam bir soatdan song qaytib keladi. d. –da, ichida, mobaynida. The University was built in five months. Universitet besh yil mobaynida qurildi. Ko’p hollarda u yoki bu predlogning ishlatilishi undan oldin kelayotgan fe’lga, sifatga yoki otga bog’liq bo’ladi. Masalan, to depend fe’li o’zidan keyin ‘on’ predlogini talab qiladi. It doesn’t depend on me. Bu menga bog’liq emas. To laugh fe’li o’zidan keyin “at” predlogini talab qiladi. He laughs at girls. U qizlarning ustidan kuladi. Sure fe’li o’zidan keyin ‘of’ predlogini talab qiladi. He was sure of it. U bunga amin edi. Objection oti o’zidan keyin ‘to’ predlogini talab qiladi. I have no objection to that. Mening bunga e’tirozim yo’q. Ba’zi fe’llar turli predloglar bilan kelganda, ma’nosi turlicha bo’ladi: 11

He is looking at the child. U bolaga qarayapti. He looks for the child. U bolani izlayapti. He looks after the child. U bolaga g’amxo’rlik qilayapti. Predloglar ko’pgina iboralar va birikmalar tarkibida kiradi: in vain – behuda,bekorga; at last – nihoyat; for ever - umrbod,abadiy; on the one – {other} hand- bir {boshqa} tomondan va boshqalar. Predloglar morfologik strukturasiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Sodda predloglar. Bular bir o’zakdan yasalib boshqa ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan predloglardir.Sodda predloglar qadimgi ingliz tilidan saqlanib kelayotgan turg’un predloglardir. Ular tarixan ikki qismga bo’linmasada, hozirgi ingliz tilida soddalashib ketgan. Ular quyidagilar: in, to, at,on, with, about, after, ago, but, down, for, from, near va boshqalar. a) That was a good joke about the road.(SMS 109) Bu yo’l haqidagi shunchaki hazil. b) He returned to the hotel. (SMS 51) U mehmonxonaga qaytdi. c) There was little trouble in his eyes.(SMS 67) Uning ko’zlarida biroz xavotir bor edi. 2. Yasama predloglar. Prefeks yoki suffiks yordamida yasalgan predloglar yasama predloglardir. Ular quyidagilar: across, against, along, among, before, behind, beside, between va boshqalar. a) There was anything between them.(SMS 58) Ular o’rtasida nimadir bor. b) We routed among dead leaves. (SMS 78) Biz qovragan burglar orasida aylandik. c) His heart thumped violently against his ribs. (SMS 111) Uning yuragi qovurg’alariga qarshi kuchli gursillab urdi. 12

3. Qo’shma predloglar. Ular ikki yoki undan ortiq predloglarning qo’shilishidan yasalgan predloglardir. Ular quyidagilar: inside, into, outside, towards, upon, within va boshqalar. a) Makingtosh went into the dining-room. (SMS 108) Makintosh oshxonaga kirdi. b) He saw a little elderly woman come towards him. (SMS 19) U yoshi kattaroq ayolni u tomon kelayotganini ko’rdi. c) Then, without warning, she began to cry. (SMS 23) Keyin u ogohlantirishsiz baqirib yubordi. 4. Murakkab predloglar. Ikki yoki undan ortiq so’zlardan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar murakkab predloglar deyiladi. Ular quyidagilar: according to, by means of, instead of, in front of, in spide of, in order to va hokazolar. a) He was looking dully out of the door. (SMS 75) U eshik tashqarisida charchagan ko’rindi. b) He wanted to get away from his bungalow. (SMS 127) U bir qavatli uyidan ketishni hoxlaydi. c) He put his hand to it mechanically in order to help his speech. (SMS 81) U qo’lini uning nutqida yordam berish uchun unga qo’ydi. Predloglarning anglatgan ma’nosiga ko’ra turlari. 1. O’rin- joy va yo’nalishni bildiruvchi predloglar: in, to, at,on, with, about, after, ago, but, down, from, near va boshqalar. And ate his supper. (SMS 67) a) Manuma appeared in the door way. (SMS 56) Manuma ostonada paydo bo’ldi. b) Walker came in. (SMS 87) Valker ichkariga kirdi. c) The boy went inside and ate his supper. (SMS 67) Bola ichkariga kirdi va ovqatini yedi. 2. Vaqtni ifodalovchi predloglar. After, about, at, ago, for, by, during, in, over, until va boshqalar. a) After a while she stopped crying. Birozdan keyin yig’lashdan to’xtatdi. b) At night she was engaged to dance at the hotel. (SMS 89) Tunda u mehmonxonada raqs tushish bilan band edi. c) In a minute the servant returned. (SMS 84) Bir minut ichida afetsant qaytdi. 3. Sabab va maqsadni ifodalovchi predloglar. By reason of, because of, in order to, by the way va boshqalar. 13

a) The startled woman half closed her door again, as the saw by the glare of a large woodfire.(SMS 67) Qaltirayotgan ayol eshikni yarim ochdi, chunki u katta gulxan orqali uni ko’rib turgan edi. b) Some of the dishes were replaced by the order of Mis Reyton. (SMS 39) Ba’zi idishlar Reyton xonimning buyrug’I bilan joylashtirildi. 4. Qiyoslashni, qarama – qarshi qo’yishni , ajratishni ifodalovchi predloglar: like, unlike, comparison with, in spide of. a) The settled himself, handsomely, in life like other men of hisyears. (SMS 74) U zamondosh boshqa odamlar kabi o’zini tetiklik bilan tutib oldi. Shakli ravishlar bilan mos keluvchi predloglar. Ba’zi predloglarning shakllari ravishlar bilan mos keladi. Predloglarni ravishlardan ularning gapdagi vazifasiga qarab ajratish mumkin. Predloglar otlar {olmoshlar} bilan gapdagi boshqa so’zlar o’rtasidagi munosabatni bildirib keladi. Ular mustaqil so’zlar emas, yordamchi so’zlardir va ular urg’u olmaydi. Ravishlar esa fe’llarni aniqlaydi. Ular mustaqil so’zlar bo’lib urg’u oladi. Gapdagi vazifasi predloglar sifatida: He went up stairs. U zinadan yuqoriga chiqdi. Before the war he lived in London. Urushdan oldin u Londonda yashagan. We shall go there after dinner. Biz u yerga tushlikdan keyin boramiz. Gapdagi vazifasi ravish sifatida: I looked up and saw airplane flying very low. Men yuqoriga qaradim va juda past uchayotgan samolyotni ko’rdim. I have read this book before. Bu kitobni oldin o’qiganman. I never saw him after. 14

Keyin men uni hech qachon ko’rmadim. Ba’zi predloglarda mos keluvchi ravishlar {in, on, up, down, by va hokazolar} ba’zi fe’llar bilan birikib kelib yangi ma’no beradi va qo’shma fe’llarni yasaydi. Ushbu holda ravishlar mustaqil so’z bo’lmasa ham urg’u oladi. Put on your coat. Paltongizni keying. He get’s up very early. U juda erta turadi. Come in please. Marhamat kiring. Go on reading. O’qishni davom ettiring. Turn off the light. Chiroqni o’chiring. Predloglarga mos keluvchi ravishlar shu predloglar bilan birga o’rganiladi. Predloglarni gapdagi o’rni . Predloglar ot yoki olmoshdan oldin keladi. Agar otning aniqlovchisi bo’lsa predlog shu aniqlovchidan oldin keladi. He works at a factory. Ufabrikadaishlaydi. Ammo quyidagi hollarda predlog o’ziga qarashli bo’lgan so’zning oldiga emas, gapning oxirida keladi{fe’ldan keyin keladi, agar gapning to’ldiruvchisi bo’lsa to’ldiruvchidan so’ng keladi}. a. Ko’chirma va o’zlashtirma so’roq gaplarda predlog what, who[m], which olmoshlariga yoki where ravishiga qarashli bo’lganda gapning oxirida fe’ldan keyin keladi. What are you looking at? {= at what are you looking?} Siz nimaga qarayapsiz? Who[m] did she speak to? 15

{= To whom did she speak?} U kim bilan gaplashdi? Ask him where he got this book from? {= Ask him from where he got this book?} Undan bu kitobni qayerdan olganligini so’rang. b. Aniqlovchi ergash gaplarni bosh gaplarga bog’laydigan nisbiy olmoshlarga qarashli predloglar gapning oxiridagi fe’ldan keyin, agar to’ldiruvchi bo’lsa to’ldiruvchidan keyin kelishi mumkin. Predloglar nisbiy olmoshdan oldin ham kelishi mumkin. The house is in which she lives very big. U yashaydigan uy juda katta. Nisbiy olmosh tushib qolsa predlog doimo fe’ldan keyin keladi. The house he lives in is very big. c. Egasi aniq mayldan to’ldiruvchi bo’lib kelishi mumkin bo’lgan majhul birikmalarda predlog gapning oxirida keladi. He was laughed at. [taqqoslang] They laughed at him. Uning ustidan kulishdi. The doctor was sent for. [taqqoslang] They sent for the doctor. Doctorga odam yuborildi. d. Aniqlovchi bo’lib kelgan infinitivli birikmalarda predlog infinitivdan keyin keladi. I have no pen to write with. Menda yozish uchun ruchka yo’q. For, during, in, within predloglarini taqqoslash. For ish harakat davom etadigan biror vaqt muddatini bildiradi va o’zbek tilida “davomida, muddatga” deb tarjima qilinadi. Ba’zi hollarda u tushirib qoldirilishi va o’zbek tiliga tarjima qilinmasligi ham mumkin. 16

I lived there {for} three years. Men u yerda uch yil {davomida} yashadim. I shall stay there {for} seven days. Men u yerga yeti kun {muddatga} qolmoqchiman. “during” – o’zbek tiliga “mobaynida, davomida” deb tarjima qilinadi va “qachon?” degan so’roqqa javob bo’ladi, hamda biroz vaqt mobaynida bajariladigan bir yoki bir nechta ish harakatni ko’rsatadi. During the last three months he has made great progress in German. So’nggi uch oy mobaynida г nemis tilidan katta muvaffaqiyatlarga erishdi. “in” – “-dan keyin, ichida” deb tarjima qilinadi. Va “qachon?” degan savolga javob bo’ladi. The construction of this plant was completed in ten months. Bu zavod qurilishi o’n oy ichida tugatiladi. “within” – “ichida, -dan kechikmasdan” deb tarjima qilinadi. I shall give you an answer within three days. Men uch kundan kechiktirmasdan javob beraman. “For”ning qo’llanishi. 1. Uchun , -ga This letter is for you. Bu xat sizga {siz uchun}. It is a great pleasure {disappointment} for me. Bu men uchun katta huzur {ko’ngilsizlik}. He will do all he can for you. U siz uchun qo’lidan keladigan hamma ishni qiladi. A thermometer is used for measuring temperature. Termometer haroratni qo’llash uchun qo’llanadi. 2. Uchun , -ga {narx, to’lov} I bought this book for five dollars. Men bu kitobni besh dollarga sotib oldim. They have not paint for the good yet. Ular hali molar uchun haq to’laganlari yo’q. 3. Uchun, tarafdor {ish- harakat kim uchun sodir etilayitgan bo’lsa o’sha shaxs yoki buyum oldida ishlatiladi, antonimi- against} 17

I am for you proposal. Men sizni taklifingiz tarafdoriman. Many people theoretically bought for their country. Ko’p odamlar mamlakatlari uchun qahramonona kurashdilar. 4. Uchun {sababini ifodalaydi} He was rewarded for his bravely. U jasurligi uchun mukofotlandi. He was fined for crossing the street. Ko’chadan o’tayotganda uni topishdi. 5. Uchun, -ga {maqsadini ifodalaydi} I sent him for the doctors. Men uni vrachga yubordim. I shall call for you. Men sizni olib ketgani kelaman. 6. Davomida {ish- harakatning qancha davom etishini ifodalaydi}. O’zbek tilida tushib qolishi mumkin. I shall stay her {for} two hours. Men bu yerda ikki soat {davomida} qolaman. He worked at the factory {for} three years. U zavodda uch yil {davomida} ishladi. 7. –ga {ish- harakatning davom etish muddatini yoki belgilangan vaqtini ifodalaydi} He went to the Caucaus for three weeks. U Kavkazda uch haftaga bordi. We made an appointment for five o’clock. Biz soat uchda uchrashuv tayinladik. 8. “for” predlogi “for+ ot {olmosh}+ to+ v” ga qurilmasidan kelib ish- harakatning shu predlogdan keyin kelayotgan shaxs yoki buyumga tegishli ekanligini ifodalaydi. It is necessary for them to be there at 5 o’clock. Ular u yerga soat 5da borishlari kerak. There is no need for your brother to go there. Akangizni u yerga borishi shart emas. 9. “for” predlogi bilan kelayotgan fe’l yoki otlar. To ask for- -ni so’ramoq He asked for the dictionary. U lug’atni so’radi. Has anybody asked for me? Meni biror kishi so’radimi? 18

To be bound for- -ga yo’nalmoq The ship is bound for Odessa. Keme Odessaga yo’nalyapti. To care for- yoqtirmoq I don’t care for this book. Menga bu kitob yoqmaydi. To call for- uchun kirib chiqmoq He will call for the book tomorrov. U ertaga kitob uchun kiradi. To exchange for- -ga almashtirmoq He exchanged French money for Russian money. U Fransuz tilini Rus puliga almashtirdi. To hope for- -ni umid qilmoq We are hoping for the change in the weather. Biz ob- havoni o’zgarishiga umid qilyapmiz. To be late for- -ga kechikmoq He was late for the dinner. U tushlikka kechikdi. To leave for- -ga jo’namoq He was left for London. U Londonga jo’natildi. To look for- -ni axtarmoq {izlamoq} I am looking for my pen. Men ruchkamni izlayapman. To prepare for- -ga tayyorlanmoq My son is preparing for his examination. Mening o’g’lim imtihonga tayyorlanyapti. To sail for- -ga suzib bormoq The streamer sailed for Batumi. Paroxot Batumiga suzib bordi. To start for- -ga jo’namoq He started for Odessa this morning. U bugun ertalab Odessaga jo’nab ketdi. To wait for- -ni kutmoq Wait for me please. Iltimos meni kuting. To be feel sorry for - -ga achinmoq I am feel sorry for George. He has a lot of problems. Men Jorjga achinaman. Chunki uning muammolari ko’p. 19

$A contract {order, cheque, invoice } for- -ga, uchun shartnoma {buyurtma, chek, hisob} They have concluded or contract for the supply of timber. Ular yog’och yetkazib berish uchun shartnoma tuzishdi. Demand for- -ga talab There is a great demand for these goods. Bu mollarga talab katta. Negotiations for- uchun muzokaralar Negotiations for the sale of these goods are expected in May. Bu mollarni sotish haqidagi muzokaralarning boshlanishi may oyida kutilyapti. Respect for- -ga hurmat I have a profound respect for him. Mening unga hurmatim katta. 1 10. “for” ishlatiladigan iboralar: For ever- abadiy, umrbod For instance {for example} – masalan For this purpose- shu maqsadda For a time- biroz vaqt davomida For the time being- hozir For years- ko’p yillar davomida in return for - uning o’rniga For the first {last} time - birinchi {oxirgi ) marta __________________________________________________ 1.Belyayeva “English grammar” . Leningrad. 1968. p.83 “For ” predlogli birikmalarning leksik – semantik guruhlari. O’timli fe’llar guruhi ham mazmuniy, ham formal {distributiv} xususiyatlarga ega. Mazmun xususiyatlari birliklarning u yoki bu leksik- semantic 20$

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

26.09.2019

0

443.5 KB

Похожие