Ikki o`timli fe`llardagi boshqaruvni tashkil qilish

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1125.08203125 KB

Скачать

Mundarija 1. Kirish I BOB . So ` z turkumlari haqida ma ` lumot …………………………………… I 1) Fe ` l haqida ma ` lumot ……………………………………………………. 1.2 O ` timli va o ` timsiz fe ` llar haqida ………………………………………… II. BOB O ` timli fe ` llar haqida ........................................................................... II 1) Ingliz tilidagi boshqaruv roli va olilar fikri.......................................... II 2) Fe`llardagi predlogli va predlogsiz boshqaruv....................................... II . 3) . Fe ` llardagi leksik – semantik guruhlar……………………………….. Xulosa III Foydalaniladigan adabiyotlar ro ` yxati ........................................................ 3.1 Ilmiyligi ........................................................................................... 3.2 Badiiyligi ................................................................................................... 3.3 Lug ` atlar ................................................................................................... 3.4 Qisqartmalar ..............................................................................................

Kirish Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnomoligida xalqimizning hech kimdan kam bo ` lmasdan tinch – totuv yashashi va farovonligi yo ` lida amalgam oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatdan g ` urur va iftihorga to ` lib , Prezident ko ` rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlaridagi ma ` ruza va nutqlari bo ` yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim . Ushbu risolada O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “ O ` zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o ` n to ` qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko ` rish va uni o ` tkazish to ` g ` risida ” gi PQ – 1358 – son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy , huquqiy , ma ` naviy – ma ` rifiy va iqtisodiy sohalarda qo ` lga kiritilgan yutuqlar , ularning ko ` lami , mazmun – mohiyati , istiqboli to ` g ` risida fikr yuritiladi . Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalgam oshirilayotgan tub islohotlar , ularning pirovard natijalari inson , uning qadr – qimmati , azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamalakatimizdagi tub o ` zgarishlar , ularning xususiyatlariga , ayniqsa , globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog ` liq jihatlariga e ` tibor qaratilgan . Ma ` lumki , har bir xalq erkin , farovon yashash huquqiga ega va buni aziz deb biladi . Jumladan , har bir inson ham bunday huquqga ega . Zotan , o ` zbekiston Respublikasi Konsititutsiyasida inson va Fuqarolar huquqlari , erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan . Hozirgi paytda inson huquqlari bo ` yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud . Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me ` yor va andozalarga muvofiqlashtirish , bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish , inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarining yaxlit tizimini barpo etish inson

huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo ` shilishida davom etib , ular bo ` yicha majburiyatlarni bajarishni mexanizmi yaratildi . Umuman olganda , islohotlar markazida insonning oily qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir . Xususan , bu boradagi barcha o ` zgarishlar mazmun – mohiyati ham inson va uning qadr – qimmatini ko ` tarish bilan bog ` liq . Vatan va inson manfaati - oily maqsad . O ` zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov : “ Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz o ` z oldida ezgu va ulug ` maqsadlar qo ` yib , tinch osoyishta xayot kechirayotgan , avvalambor , o ` z kuch va imkoniyatlariga tayanib , demakratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo ` lida ulkan natijalarni qo ` lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz ”, - degan edi . Avvalo , tarixan qisqa bu davr , bir o ` spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada , davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo ` lganligi hech kimga sir emas . O ` zbekistonning mustaqilligi oson va o ` z – o ` zidan qo ` lga kiritikmadi , balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi xalqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo ` ldi . Shu ma ` noda istiqlol kimningdir in ` omi emas , balki ko ` plab kurashlar , muntazam hamda samarali faoliyat asosida qo ` lga kiritilgan qonuniy natija , xalqimizning ulkan yutug ` idir . Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e ` tirofiga ko ` ra , Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish , jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bo ` lib turganiga qaramay , iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish , jamiyatni demakratlashtirish va boshqichma – bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o ` zini to ` la oqlamoqda . Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug ` idir . Zero , mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish , ichki va tashqi buzg ` unchi kuchlarni bartaraf etish bo ` yicha amalgam oshrilgan keskin choralar va ularning ahamiyati vaqti o ` tibgina yanada qadrli bo ` lmoqda .

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati . Prezident islom Karimov asoslab berganidek , mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchilikka erishish kafolat bo ` lib xizmat qilishi mumkin . Taraqqiyotning o ` zbek modeli rivojlanish tamoyillarini to ` g ` ri tanlab olishda asos bo ` lib xizmat qildi . Demakratik davlat qurish tamoyillari , ya ` ni iqtisodiy siyosatdan ustuvorligi , davlatning bosh islohotchilik faoliyati , qonun ustuvorligiga erishish , kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish , bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yo ` l bilan bosqichma – bosqich o ` tish O ` zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bo ` ldi . Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida border . 1992 yilda Asosiy qonunimiz – O ` zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi , davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi , ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo ` linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belhilanishi bularning barchasi davlat qurilishining yo ` nalishlarini belgilab berdi . Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma ` muriy islohot amalga oshirilishi bugungi kunda o ` zining ijobiy natijalarini bermoqda . Viloyat , tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi . Mahalliy o ` zini – o ` zi boshqarish organi tizimi , mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma – bosqich olib borildi . O ` zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlaridagidek shoshma – shosharlikka yo ` l qo ` yilmadi . “ Demakratiya oroli ” bo ` lishiga da ` vo ham qilinmadi , chetdan tayyor demakratiya modelini ham kiritishga yo ` l qo ` yilmadi . Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo ` shgan salmoqli hissasi , tashabbuslari evaziga , xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o ` ziga o ` bro orttirmoqda . O ` zbekiston – yuksak ma ` naviyatni qadrlaydigan yurt . Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o ` zgartirishning zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo ` lib keldi . Yurtboshimizning : “ ong va tafakkur o ` zgarmasa , hayot o ` zgarmaydigan ”,

- degan g ` oyasi amalda o ` z isbotini topmoqda . Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur . Qarashlar bilan qurib bo ` lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o ` zgarishiga olib keladi . Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo ` ljallangan eng muhim ustuvor yo ` nalishlarga bag ` ishlangan O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma ` ruzasidan . Bu yil barchamiz ona yurtimiz , O ` zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug ` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti . Tabiiyki , bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalgam oshirayotgan keng ko ` lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib , kelgusi rejalarimizni aniq – ravshan belgilab olishni tanlab etadi . Ayni paytda biz o ` z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to ` g ` ri ekanini va amalda o ` zini to ` la oqlaganini hayotning o ` zi yana va yana tasdiqlab bermoqda . Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo ` yicha har tomonlama va chuqur o ` ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning , jahon bozoridagi keskin o ` zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga , moliya va bank tizimiga salbiy ta ` sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi . Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz , jahon moliyaviy va iqtisodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yo ` q , deb aytishga barcha asoslarimiz bor . Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan , “ Katta yigirmalik ” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora –

tadbirlarga qaramasdan , jahon iqtisodiyotida barqaror o ` sish sur ` atlariga erishish yo ` lida hozircha biron – bir jiddiy siljish ko ` zga tashlanayotgani yo ` q . Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz , avvalo , mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o ` sish sur ` atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur . Shuni yana bir bor eslatib o ` tmoqchimanki deb , ta ` kidlaydi Prezidentimiz , yurtimizda yalpi ichki mahsulotning o ` sish sur ` atlari 2008 yilda 9 foiz , 2009 yilda 8,1 foiz , 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi . Jahon moyila institutlarining xulosasiga ko ` ra , bu dunyodagi eng yuqorida ko ` rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag ` ishlaydi . Keyingi o ` n yilda , ya ` ni 2000 yilga nizbatan taqqoslaganda , 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar , aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi . 2010 yilda kasb – hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish , rekonstruksiya qilish va jihozlash , shuningdek , maktablarning moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo ` yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi . Umuman olganda , 2005 – 2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumta ` lim muassasasi , qariyb 1 ming 500 ta kasb – hunar kolejji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi . Faqat 2010 yilda maktablar , kasb – hunar kolejjlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi o ` rnatildi . O ` nib – o ` sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalgam oshrish bo ` yicha ishlar izchil davom ettirildi . Buning natijasida faqat 2010 yilning o ` zida 72 sport inshooti , 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi , umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bo ` lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi . O ` tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiyati va ma ` naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san ` at maktablarining moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo ` yicha qabul qilingan dasturni amalgan oshirish boshlandi . Agar 2009 yilda oltita

musiqa va san ` at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo ` lsa , hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi . Ularning qurilishiga 51 milliard so ` mdan ortiq kapital mablag ` yo ` naltirildi . Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi , pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar , stipendiyalar miqdori 32 foizga , aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi . 2011 yili mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning o ` sish sur ` atlari 108,3 foiz , sanoatdagi o ` sish – 109,3 foiz , qishloq xo ` jaligida – 105,8 foiz hajmida bo ` lishi ko ` zda tutilmoqda . Inflyatsiya darajasi 7 – 9 foiz atrofida bo ` lishi nazarda tutilmoqda . O ` quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O ` zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va o ` rta maxsus ta ` lim vazirligi , Xalq ta ` limi vazirligi bilan hamkorlikda “ Elektron ta ` lim ” milliy tarmog ` ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oliy o ` quv yurtlarini , keyinchalik esa akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog ` iga ulashni ta ` minlash vazifasi yuklatiladi . Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili , deb e ` lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas ` uliyat yuklashi , bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat dasturini hayotga tadbiq etish bizdan qancha kuch va mablag ` larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o ` tirishning , o ` ylaymanki , zarurati bo ` lmasa kerak deb ta ` kidlaydi Prezident Islom Karimov . Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish , tadbirkorlik , kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish , byurokratish to ` siq va g ` ovlarni bartaraf etish bo ` yicha zarur chora – tadbirlarni amalga oshirish lozim . Prezident Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida so ` z yuritganda , biz uning

qadimiyligi , dunyodagi eng ko ` hna o ` lkalar qatorida turishi , shu bilan birga , go ` zal va betakror tabiati , umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qo ` shgan beqiyos hissasi haqida , ulug ` mutafakkir zotlar , olimu fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan , dedi Yurtboshimiz . Lekin bugun Samarqand vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e ` tirof etgan holda , viloyatning yer osti va yer usti boyliklari , uning ulkan salohiyati , bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el – yurtimiz manfaati yo ` lida oqilona ishlatish xususida fikr yuritishimiz ayni muddao bo ` ladi . Bunda , avvalambor , bu sohada qilayotgan ishlarimizga tanqidiy ko ` z bilan qarash va xolisona baho asosiy vazifamiz bo ` lishi kerak . O ` z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan , boy berilgan imkoniyatlarni to ` g ` ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib , hammamiz yaxshi tushunamizki , boshlagan ishlarimizni davom ettirish , eng muhimi , har qaysimiz o ` z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bo ` ladi . Bu haqda gapirar ekanmiz , bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim : Samarqand viloyati , shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bo ` lmagan , doimo ilg ` orlar safidan munosib o ` rin egallab kelgan , lo ` nda qilib aytganda , hech kimga kam bo ` lmagan va kam bo ` lmaydi , dedi Islom Karimov . Dunyoda mashhur , ko ` pchilik bir ko ` rishni orzu qiladigan , Samarqand ahlining eng sevimli maskani bo ` lmish Registon maydoni , Bibixonim , Shohi Zinda , Hazrati Xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib , butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda . Imom Buxoriy majmuasida amalgan oshirilgan bunyodkorlik ishlari , bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bo ` lib borayotgani ko ` pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi , minglab ziyoratchilarning yuksak e ` tibori va hurmatiga sazovor bo ` lmoqda . Shu kunlarda 6 milliard 500 million so ` m mablag ` sarflanib , Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga

yetkazilmoqda . Shular qatorida , salkam 4 milliard so ` m mablag ` o ` zlashtirilib , Samarqand shahridagi Mirzo Ulug ` bek rasadxonasi hududi yangi muzey binosi , keng maydon va so ` lim xiyobon barpo etildi , buyuk , bobimiz muazzam haykali o ` rnatilib , bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yaqon ko ` zgusiga aylandi . Bir so ` z bilan aytganda , Samarqand vohasida keyingi yillarda qurilishi va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qariyb 200 milliard so ` m kapital mablag ` yo ` naltirildi . Bularning barchasi Samarqand shahri , viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada ko ` rkam va obod bo ` lishida , shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta ` minlashda salmoqli qadam bo ` lib , ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg ` otmoqda . Davlatimiz rahbari mamlakatimizda , jumladan , Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama taraqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalgam oshirilayotgani , ayni paytda bu borada yo ` l qo ` yilayotgan kamchiliklar , mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha to ` xtalib o ` tdi . Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bo ` yicha zamonaviy uy – joylar barpo etish uchun joriy yilning o ` zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard so ` mlik kapital mablag ` hisobidan 650 ta uy – joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi . Lekin , afsus bilan aytish kerakki , bunday yangi , odamlarning intilishini tortayotgan , qishloqlarimizni obod qilish , qishloq hayotini shahar darajasiga ko ` tarishda istiqboli katta bo ` lgan muhim masalaga yetarlicha e ` tibor berilmayabti . Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda cho ` zib yuborishga yo ` l qo ` yilmoqda . Bugungi kunda aqlga sig ` maydigan ba ` zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish , xususan , vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bo ` layotganini Bulung ` ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin .

Tabiiy gaz bilan ta ` minlash haqida gapirganda , bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim . Jumladan , Samarqand , Urgut , Tayloq , Payariq , Kattaqo ` rg ` on tumanlarida bu nuqsonlar ko ` zga tashlanmoqda . Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e ` tirozini uyg ` otmoqda . Bu kabi kamchiliklar , ayniqsa , elektr energiyasi ta ` minotidagi uzulishlar ayrim qishloq vranchlik punktlarida uchrashini hech chidab bo ` lmaydigan hol deb baholash kerak . Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga , tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo ` lgan , jumladan , O ` zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan shu kadrlarga ishonch bildirish , ularning yo ` lini ochib berish o ` rniga mas ` ul lavozimlarga bugungi kun talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba ko ` llanib kelgan . Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi . Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab , Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta ` kidladi Prezidentimiz . Ma ` lumki , O ` zbekiston 1991 yili o ` z mustaqilligini qo ` lga kiritganidan so ` ng umrini o ` tab bo ` lgan mustabid , ma ` muriy – buyruqbozlik , rejali – taqsimot tizimidan voz kechib , “ o ` zbek modeli ` deb nom olgan o ` z taraqqiyot yo ` lini tanlab oldi . Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma ` no – mazmuni davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan o ` zgartirish va yangilash , iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish , uning siyosatdan ustunligi ta ` minlash , davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarilishi , ya ` ni islohotlar tashabbuskori bo ` lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi , qonun ustuvorligini ta ` minlash , kuchli ijtimoiy siyosat yuritish , islohotlarni bosqichma – bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy , iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalgam oshirishdan iboratdir .

Izchil yuqori o ` sish sur ` atlari , yurtimizda barpo etilgan bank – moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi , dunyo jamoatchiligi , shuningdek , Xalqaro valyuta jamg ` armasi , Jahon banki , Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e ` tirof etilmoqda . Haqiqattan ham , qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida O ` zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o ` sishi 3,5 barobarni , aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni , aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e ` tiborga sazovordi . Ayniqsa , ijtimoiy – gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo ` naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar ko ` paygani , turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar o ` limi 2 barobardan ko ` proq , bolalar o ` limi 3 barobar kamaygani , odamlarning o ` rtacha umr ko ` rishi 67 yoshdan 73 yoshga , jumladan , ayollarning o ` rtacha umr ko ` rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta ` kidlasak arziydi , deb o ` ylayman . Shundan kelib chiqqan holda , quyidagi yo ` nalishlarni demokratik o ` zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur , deb o ` ylayman . Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish . Ma ` lumki , o ` tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o ` ta muhim boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o ` ta muhim bir maqsadga , ya ` ni hokimiyatlar bo ` linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish , hokimiyatlar o ` rtasida o ` zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish , markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish , sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta ` minlash bo ` yicha g ` oyat dolzarb chora – tadbirlarni ko ` rishga qaratilgan edi .

Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash , bu boradagi vazifalarning bir qismini Respublika darajasidan viloyat , tuman va shahar miqyosiga o ` tkazish , O ` zbekistonda mahalliy o ` zini o ` zi boshqarishning noyob shakli bo ` lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi . 2007 yilda O ` zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o ` zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig ` I ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy – huquqiy voqealardan biri bo ` ldi . Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89 moddasida “ O ` zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig ` idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta ` minlaydi ” degan qoida belgilab qo ` yilgan . Shundan kelib chiqqan holda , O ` zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98 – moddasini quyidagi tahririda bayon etish taklif qilinadi : O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalgam oshiradi . O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O ` zbekiston Respublikasi Bosh vaziri , uning o ` rinbosarlari , vazirlar , davlat qo ` mitalarining raislaridan iborat . Qoraqalpog ` iston Respublikasi hukumatining boshlig ` i Vazirlari Mahkamasi tarkibiga o ` z lavozimi bo ` yicha kiradi . Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning , ijtimoiy va ma ` naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni , O ` zbekiston Respublikasi qonunlari , Oliy Majlis qarorlari , O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari , qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta ` minlaydi . Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O ` zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar , korxonalar , muassasalar , tashkilotlar , mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo ` lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi . O ` zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi , uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo ` ladi , Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi , uning qarorlarini

imzolaydi , O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig ` iga binoan xalqaro munosabatlarda O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko ` radi , O ` zbekiston Respublikasi qonunlarida , O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari , qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi . Vazirlar Mahkamasi o ` z faoliyatida O ` zbekiston respublikasi prezidenti va O ` zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir . Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi . O ` zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O ` zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko ` p deputatlik o ` rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o ` rinlarini qo ` lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi . Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O ` zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a ` zolari umumiy sonining yarmidan ko ` pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi . O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a ` zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O ` zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi . Shuningdek , Prezident ma ` ruzasida sud – huquq tizimini isloh etish , axborot sohasini isloh qilish , axborot va so ` z erkinligini ta ` minlash , saylov huquqi erkinligini ta ` minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish , fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari to ` lig ` incha o ` z yechimini topdi .

Malakaviy bitiruv ishining asosiy maqsadi ikki o`timli fe`llardagi boshqaruvni tashkil qilish. Eng avvalo biz fe`lning murakkab fe`llar gruppalaridan hisoblangan o`timlilik va o`timsizlik fe`llari haqida so`z yuritamiz. Chunki leksiko semanti k ma`nolarini tahlil qilganimizda birinchi o`rinda o`timli o`timsizlik haqida yozishimiz kerak. Chunki bu o`timli o`timsizlik fe`llari eng murakkab muammo hisoblanadi.Malakaviy bitiruv ishining asosiy maqsadi o`timli va o`timsiz fe`llarga leksiko semantik aspektda qarama-qarshi qo`yish va ularni to`g`ri tahlil qilish asosiy mu a mmodir. O`timli leksimalarni o`timsizlar asosida farqlanib kelishini s e mantik planda bu boshqaruv va boshqa fe`l leksimalari bilan birikuvi bo`lib, o`timli o`timsiz leksimalar qanday va qaysi leksik semanti k stefekasi o`timsiz fe`llar asosida o`timli fe`llarning gapda ishlatilishi aniqlangani va ularni sintaktik bo`lishi ishlatilishi va sentaktiko semantiko ma`nosiga javob berishi mumkin. Malakaviy bitiruv ishning asosiy nazariy savollarining turli – tumanligi va amaliy jihatdan yo`naltirilgan asosiy manba ekanligi tashkil etadi. Ikki o`timli fe`llardagi boshqaruvni aniq yoritib beradigan lug`atlar va manbalar kamdan – kam. Ammo shunday bo`lsada biz ishimizda lug`atlar va ayrim manbalardan to`liq foydalanishga harakat qildim. Ochib berilayotgan muammoning asosiy maqsadi o`timli va o`timsiz fe`llar. Leksemalarga bo`linishi va ularni nazariy tushunish va shu leksemalar asosida kelajakda bir ikki tilni lug`atlar tashkil qilishdir. Bu ishning yana bir tomoni o`timli fe`llar asosida analiz qilayotgan lekseko semantik guruppalarni biz aniq bir prinsip va metodlar asosida tilning sestimal ekanligini chuqur o`rganish ekspriment transformatsiya metodi asosida ikki o`timli fe`llarni tahlil qilish va ularni o`z ona tilimizga to`g`ri va aniq qoida muqobil variantlarini topish va ularni o`quvchilarimizga to`g`ri va aniq yetkazishimiz kerak. Bundan tashqari analiz qilayotgan muammoni o`zbek tilidagi variantlarini ham berishi kerak bo`lib buni yaxshi tarjima orqali amalga oshirish mumkin deb hisoblaymiz.

Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi O ` timli va o ` timsiz fe ` llarning hozirgi zamon ingliz tilidagi o ` ziga xos xususiyati va shu bilan birga xali aniqlanmagan muammoli o ` rinlari bilan tavsiflanadi . O ` timli va o ` timsiz fe ` llarni tahlil etish o ` rganishni bitiruv malakaviy ishi oldiga maqsad qilib qo ` yadi . Tahlil jarayonida o ` timli va o ` timsiz fe ` llar o ` rganilib chiqiladi . Bitiruv malkaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Yuqorida aytib o ` tilganidek hozirgi zamon ingliz tilida o ` timli va o ` timsiz fe ` llar haqida ilmiy nazariyalar va qarashlar asosida nazariy fikr yuritish va mazkur bitiruv malakaviy ishda to ` plangan materiallardan ingliz tilini chuqurroq o ` rganishda nazariy va qiyosiy grammatikasini o ` rganishda foydalanish mumkin . Bitiruv malakaviy ishni amaliy ahamiyati asosan 1 darsda o ` timli fe ` l mavzusini o ` tayotganda 2 Kurs ishi yozayotganda 3 Bitiruv malakaviy ishi yozayotganda 4 Mustaqil ish yozayotganda ushbu bitiruv malakaviy ish juda qulay . O ` timli fe ` llarning ma ` nosi vositasiz to ` ldiruvchini talab etiladi , aks holda uning ma ` nosi to ` la bo ` lmaydi . O ` timsiz fe ` llar gapning egasi bilan bevosita aloqada bo ` ladi . O ` timli fe ` llar esa avval to ` ldiruvchi bilan keyin esa ega bilan beriladi .

I BOB . So ` z turkumlari haqida ma ` lumot. Biz bilamizki , ma ` nosiga morfologik xususiyatlari va sintaktik vazifalariga ko ` ra so ` zlar so ` z turkumlari deb ataluvchi guruhlarga bo ` linadi . 1. Ot (noun) 2. sifat (adjective) 3. olmosh (pronoun) 4. son (numeral) 5. fe`l (verb) 6. ravish (adverb) 7. xolat kategoriyasi so`zlari (adlinees) 8. modal so`zlar (modal words) 9. undov so`zlar kabi ma`nodor yoki bosh so`z turkumlariga va 1. Predlog (the proposition) 2. Bog`lovchi (the conjunction) 3 Yuklama (the particle) kabi yordamchi yoki structural so`z turkumlariga ajratamiz. Bu so`z turkumlari so`zlar va gaplar o`rtasidagi munosabatni ifodalaydi, so`zlar va gaplarning ma`nosini kuchaytiradi ular gapda mustaqil biror vazifani bajarmaydi deb yordamchi so`z turkumlariga izoh berishadi. H.Sweet so`zlarni ikki guruhga bo`lib ko`rsatadi. 1) full words 2)empty words uning fikricha “the”, is kabi so`zlar gapda ma`no anglatmaydi. A new English grammar logical an gust Ayrim olimlar jumladan D.Broun, S.Broun va D. Beyeilar yordamchi fe`llar, predlog va artikllarni funksional so`zlar deb atashadi. V.Kaushanskaya va V.Jigaldo, I.Ivanova, L.Ioferlar predlog, bog`lovchilar yuklama, artikllarni yordamchi (structural

and functional) so`z turkumlari sifatida mustaqil (notional) so`z turkumlaridan ajratadi. So`zlarni ma`nolariga qarab guruhlarga ajratish kerak deb ta`kidlaydi I.A.Krukikov. Uning fikricha quyidagi misollar bilan tushunishga o`ranamiz. - He is getting up - It is getting dark Birinchi gapimizdagi “get” fe`li aniq ma`no anglatmaydi va “what is he doing?” so`rog`iga javob bo`la oladi. Ikkinchi gapimizda esa “get” fe`l vazifasini bajarib kelmoqda. Olimlarning fikricha nechta so`z turkumi borligidan qat`iy nazar grammatika asosan ularni ikki sinf mustaqil va yordamchi so`z turkumlariga ajratib o`rganiladi. So`zlarni ularning bir ma`nosi (meaning) 2 tuzilishi (form) 3 vazifasi (function) ga ko`ra o`rganiladi. So`zlarning lug`aviy ma`nosi uning turkumini belgilashda asosiy o`rin tutadi. Masalan: a book (kitob), a man (kishi), a tree (daraxt) va hokazo so`zlar mavjud predmetlarning nomini bildiradi. Bir qator so`zlar esa predmetlarning rangi, tusi, belgisini ifodalab keladi. Masalan: white (oq), good (yaxshi), sweet (shirin) va sifat deb ataladi. “The structure of English” London 1961 Fe`l deb ataluvchi so`zlar go (bormoq), play (o`ynamoq) ya`ni sih – harakatni ayrimso`zlar esa harakat tarzini ifodalaydi. Often (tez – tez), slowly (sekin) va ravish turkumiga kiritiladi. So`z ma`nolaridagibu xususiyat ularni turkumlarga ajratishda asosiy o`rin tutadi. Ikkinchi va uchunchi xususiyat so`zning ma`no tomoni bilan bog`liq ravishda yuzaga keladi. So`z turkumlaridagi ajratilishdagi belgilardan biri so`zning gapdagi sintaktik vazifasi bilan bog`liqdir. So`zlarning gapda qanday vazifa bajarishi esa grammatik bilan bog`liq, sintaktik jihatdan biron bir gap bo`lagi vazifasida kelishi muayyan so`z turkumi uchun qotib qolgan emas.

Masalan: ot bosh kelishikda ega, aniqlovchi, qaratqich kelishigida aniqlovchi yoki to`ldiruvchi va hol vazifasida keladi. sifat esa aniqlovchi predikativ funksiyalarni bajaradi. Ular otlashganda ega, to`ldiruvchi bo`lib kelishi ham mumkin. So`zlarnin sintaktik va morfologik xususiyatlarini o`rgangan xolda ularni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin. 1. Mustaqil so`zlar 2. Yordamchi so`zlar 3. Oraliq so`zlar. Lug`aviy va grammatik ma`noga ega bo`lib, gapda biror gap bo`lagi vazifasida keladigan so`z mustaqil so`z deyiladi. Mustaqil so`zlarga yuqorida aytib o`tgan uch xususiyat u yoki bu darajada mavjud bo`ladi. demak mustaqil so`zlarni ot, son, olmosh, ravish, va fe`l deb atashimiz mumkin. Yordamchi so`zlar lug`aviy ma`no anglatmaydi, lekin tilda bu so`zlarning ham o`ziga xos o`rni bor. Ular so`z va gaplarni o`zaro bog`laydi. Ba`zan so`z ma`nolarini o`zgartira oladi. Masalan: give – give up bermoq – tashlamoq, voz kechmoiq Oraliq so`zlar deganda modal so`zlar undov va xis – hayajon, taqlid so`zlarni tushunishimiz mumkin. Modal so`zlar fikr egasini yoki fikrlarni borliqqa munosabatini ifodalaydi. Modal so`zlar lug`aviy ma`no anglatmasligi jihatidan yordamchi so`zlarga ma`no ifodalashi va gapda vazifa bajarishi jihatidan mustaqil so`zlarga o`xshaydi. Masalan: Ah! uuh! oh! wow! undovlarni zavqlanish, charchash, xayratlanish, xursandchilik kabi tuyg`ularni ifodalaydi. Bu xususiyatlari ularni mustaqil so`zlar gapda gap bo`lagi bo`lolmasligi esa lug`aviy ma`no anglatmasligi jixatdan ham yordamchi so`zlarga o`xshaydi. Taqlid so`zlaar tovushga, harakatga, bo`lgan taqlid so`zlar bo`lib, ular biror gap bo`lagi vazifasida kelishi mumkin. Lekin ularda mustaqil so`zlardagidek xususiyatlar to`la shakllanmagan shunday qilib, modal, undov va taqlid so`zlar oraliq turkumlar deb ataladi.

Ot (The noun) Predmetning nomini bildirib kim? nima? so`rog;iga javob bo`luvchi so`z otdir. Ot deganda nafaqat ko`zga ko`rinuvchi mavjud predmetlar, shu jumladan mavhum ma`nodagi yangi holat sifat, harakatni anglatuvchi so`zlarni ham tushinamiz. (kindness mehribonlik; strength – kuch; conversation suhbat; fight kurash; life xayot; love sevgi) Otlar odatda artikllar va predloglar bilan birga keladi. Artikl va predlog otning asosiy belgilari hisoblanadi. a pen , the pen, a bag, the bag, in the bag Ot birlik va ko`plik songa ega: a door – doors, a pupil – pupils Ot ikki kelishikka ega: bosh va qaratqich Otning qaratqich kelishigi oppostrof “s” bilan yasaladi. my sister – sister`s, father – father`s, student – student`s Otlarning jinsi ingliz tilida so`zning shaniga qarab emas, uning ma`nosiga ko`ra ajratiladi. Jonsiz narsalar jins anglatmaydi. a flower, a window Otlar oddiy va yasama bo`lishlari mumkin. Oddiy otlar tarkibiga hech qanday qo`shimchalar bo`lmagan otlar kiradi. Masalan: a city – shahar; a friend – do`st, a street – ko`cha Yasama otlarga qo`shimcha qo`shilish orqali hosil bo`lgan otlar kiradi. - er; - or; worker, gardener - ment: punishment, government ness: kindness, happiness - ion: yemptation - dom: kingdom, wisdom - hood: childhood, manhood - ship: friendship, leadership

Ayrim otlar qo`shimcha otlar bo`lib va ikki so`zdan hosil bo`lgan bo`lib, bir ma`noni anglatadi. Blackboard, flowerbed, ayrim qo`shma otlar o`rtada predlog olib yasaladi. sister-in-low, father-in-low Ot gapda quyidagi vazifani bajaradi: 1 Ega 2 To`ldiruvchi 3 Aniqlovchi 4 Hol 5 Qo`shimcha ot kesimning ot qismi 6 Undalma Sifat (The adjective) Sifat deb predmetning belgisini bildiruvchi va qanday? qanaqa? so`rog;iga javob bo`luvchi so`zni tushinamiz. Ingliz tilida sifat nafaqat taqqoslash darajalarida o`zgaradi young – younger – youngest Sifatlar ingliz tilida oddiy va yasama bo`lishi mumkin. Oddiy sifat deganda tarkibida hech qanday qo`shimcha vo`lmagan sifatni tushunamiz. Unga xos bo`lgan qo`shimchalarga quyidagilar kiradi. - ful: helpful, colourful, hopeful - less: helpless, colourless, hopeless - ous: dangerous, famous - al: formal, cetral - able: acceptable, countable, catable Sifatning old qo`shimchalari asosan – un-: uninterested, unhappy, uneasy - in - : indecent, indifferent

Son (The numeral) Son deb miqdor va predmetning tartib nomerini ko`rsatuvchi so`z turkumini tushunamiz. Son ikkiga ya`ni tartib (ordinal) va sanoq (cardinal) sonlarga bo`linadi. Sanoq sonlar nechta so`rog`iga javob bo`lib miqdorni bildiradi: one, two, three… Tartib son predmetning tartib raqamini bildiradi va nechanchi? so`rog`iga javob bo`ladi. first, second, third Son gapda quyidagi vazifalarda keladi: 1 Ega 2 To`ldiruvchi 3 Aniqlovchi 4 Ot kesimning ot qismi Xolat kategoriyasi so`zlari (The stative) Ushbu so`z turkumiga oid so`zlar kishi yoki narsaning holati yoki ahvolini ifodalaydi. Xolat kategoriyasi so`zlarning yasalishida a – old qo`shimchasi qo`shiladi Masalan: aware – asleep, aproid Xolat kategoriyasi so`zlari asosan ot qismi bo`lib keladi. Masalan: He is aware u uyg`oq She soon fall asleep U tez orada uxlab qoladi The streets became alive Ko`chalar jonlanadi. Xolat kategoriyasi so`zlari ba`zan aniqlovchi sifatida qo`llaniladi. Lekin sifatlardan farqli o`laroq o`zlari aniqlayotgan so`zdan oldin kelmaydi. Aniqlovchi sifatida ular faqat keyinda keladi… two little children asleep upstairs were railway too big for the doll`s house

… upada uxlagan ikki bola chindan ham qo`g`irchoqlar uy uchun kattalik qiladi. Xolat kategoriyasi so`zlari daraja ravishlari tomonidan aniqlahs mumkin. Mrs Gamp was fast asleep Gamp xonim qattiq uyquda edi Xolat kategoriyasi so`zlari predlogli, vositali to`ldiruvchini oladi. You were afraid of the war Siz urushdan qo`rqardingiz. Fe`l (The verb) Fe`l ish – harakatni bildiruvchi so`z turkumidir. Uning quyidagi grammatik kategoriyalari bor: shaxs son, nisbat va mayl. Bu kategoriyalar qo`shimchalar unlining o`zgarishi va so`z shakllari orqali ifodalanashi mumkin. Fe`llar o`timli va o`timsiz bo`lishi mumkin. Fe`llarda gapning kesimi bo`lishi mumkin bo`lgan aniq va gapning kesimi bo`lmaydigan noaniq shakllari mavjud. Morfologik tuzilishiga ko`ra a) sodda b) yasama s) qo`shma bo`lishi mumkin. Masalan: to do, to worn, to run, yasamam fe`llar old yoki orqa qo`shimchalar olish orqali yasaladi. Masalan: to widen, to organize, to demonstrate, to unload… Qo`shma fe`llar ikki so`zdan iborat bo`lib bir tushunchani anglatadi. a broadcast – radiodan eshittirmoq a whitewash – oqlamoq Qo`shma fe`llarning keng tarqalgan turi bu ravishlarga birikkan fe`llardir. to take of – yechmoq to give up – voz kechmoq

to go on – davom ettirmoq Olmosh (The pronoun) Gapda ot yoki sifat o`rnida ishlatiluvchi so`z turkumi olmosh deyiladi. Olomoshlarning mazmunini alohida bir so`z turkumi sifatida belgilash qiyin. Ba`zi olmoshlarda otlik xususiyatlari bo`lsa, (he, she) boshqalari sifatga o`xshab ketadi (which). Bu xususiyatlari ko`p olimlarni olmoshni so`z turkumi qatoriga kiritishda o`ylantirib qo`yadi. Olmoshlar quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1 personal – kishilik 2 possesive – egalik 3 reflexive – 4 uniprocal – birgalik 5 demonstrative – ko`rsatish 6 interrogative – so`roq 7 relative – nisbiy 8 conjunction – bog`lovchi 9 indefinite – inkor (bo`lishsizlik) 10 defeing – aniqlovchi 11 negative – inkor Olmoshlar gapda ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi va predikativ vazifalarida qo`llaniladi. Ravish (The adverb) Ravish harakat va xolatning belgisini sifat va harakatning ayrim o`ziga xos xususiyatlarini ifodalovchi so`z turkumidir. Ravishning funksiyasi xoldir. Ravish fe`lni holat kategoriyasi sifat va ravishni aniqlaydi. Ravishlar funksiyasiga ko`ra sodda, yasama – qo`shma va murakkab bo`ladi. Ma`nolariga ko`ra fe`llar quyidagi guruhlarga bo`linadi.

1 o`rin – joy va yo`nalish 2 Payt ravishi 3 xolat ravishi 4 takroriy ravishlar 5 sabab va natija ravishlari 6 so`roq ravishlari Ravishlar gapda asosan hol vazifasida keladi. Bog`lovchi (The conjunction) Bog`lovchi gap bo`laklari, ergash gaplar va gaplarni bir biriga bog`lovchi so`z turkumidir. Morfologik tuzilishiga ko`ra bog`lovchilar quyidagi guruhlarga bo`linadi: a) sodda bog`lovchilar (and, or, buttill, after, that, so…) Ayrim bog`lovchilar predloglar va olmoshlar bilan omonim bo`lib keladi. b) yasama bog`lovchilar (until, unless) c) qo`shma bog`lovchilar (have, wherever) Yuklama (Particle) Boshqa so`zlar so`z guruhlari yoki ergash gaplarga xissiy va modal ma`no beruvchi so`z turkumi yuklamadir. Yuklama gapni bir qismini ikkinchi qismiga bog`lashi mumkin. Ma`nolariga ko`ra yuklamalar quyidagi asosiy guruhlarga bo`linadi: 1 chegaralovchi yuklamalar just, but, alone, solvey, merely, borelyva hokazolar. 2 Biriktiruvchiu yuklamalar too … 3 Inkor yuklamalar all, even, quite, so… Modal so`zlar (modal words) Modal so`zlar so`zlovchining u gapirayotgan ish – harakatning ehtimolligiga, haqqoniyligiga, gumoniyligiga bo`lgan munosabatlarni ifodalaydi.

Ma`nolariga ko`ra modal so`zlar quyidagi asosiy guruhlarga bo`linadi: 1 Ishonchlilikni ifodalovchi modal so`zlar (no doubt) 2 Tahminni ifodalovchi modal so`zlar (perhaps, may be, possible, probably) 3 Ish harakatning so`zlovchi tomonidan xohlagan yoki xohlamaganligini ko`rsatuvchi modal so`zlar. (happy – unhappy, fortunately – unfortunately) Undov so`zlar (The interjection) Undov so`zlar nomini aytmay turib xis – hayajonni ifodalovchi so`z turkumidir. Ma`nolariga ko`ra ular asosan ikki guruhga bo`linadi: 1 xis – hayajon undovlari so`zlovchining tuyg`usini ifodalaydi ualr: ah, oh, eh, bravo, alas. 2 Buyruq undovlari so`zlovchining tinglovchiga nisbatan istagini yoki tinglovchiga buyruq va murojaatni ifodalaydi. Hush! Hush! Uh Here! come! Undovlar bosh va ikkinchi darajali bo`lishi mumkin. Bosh undovlar boshqa so`zdan yasalmagandir. oh, ah, eh, hum, hush Faqat bir nechta bosh undovlar boshqa so`z turkumlari bilan omonim hisoblanadi. well, now, here, there, come. Artikl (The article) Artikl otlar bilan ishlatiluvchi yordamchi so`z turkumidir. Zamonaviy ingliz tilida ikkita artikl bor: aniq va noaniq artikl. Aniq artikl “the” shakliga, noaniq artikl esa “a”, “an” shakllariga ega.

Predlog (The preposition) Bizga ma`lumki, ingliz tili kabi kelishiklar tizimi mavjud bo`lgan tillar juda muhim elementdir. Predloglar muammosi juda qizg`in baxslarga sabab bo`lib kelgan chunki predloglarning ta`rifini olimlar har xil beriladi. Predlog predmetlar va borliq o`rtasidagi munosabatni ifodalovchi so`z turkumidir. O”.Xoshimov va J.Bo`ronovlar predlogni ot olmosh yoki boshqa so`zlarning o`rtasidagi aloqani ifodalovchi vosita deb ta`rif berganlar. I.1. Ingliz va o`zbek tillarida fe`l so`z turkumi haqida tushuncha. Harakat va holatni bildirib zamon, aspekt, mayl, nisbat perfekt, va boshqa Grammatik kategoriyalarga ega bo`lgan so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l asosan shaxs ko`rsatib keladi. Fe`llarning aniq va noaniq formalari (Finite) and non – finite forms of the verb fe`l formalari gapda tuslanib yoki tuslanmay kelishiga ko`ra aniq yoki predikativ forma va noaniq predikativ bo`lmagan formaga bo`linadi. Shaxs, zamon, son, mayl kategoriyalarida o`zgarib gapda kesim vazifasida keluvchi fe`l formalari fe`lning aniq yoki predikativ formalari deyiladi. 1. J. Bo`ronov, X. Ismatullayev, “Ingliz tili - grammatikasi” Toshkent 1978 yil. Harakat yoki holat umuman ko`rsatishi bilan birga qisman belgi yoki predmedlashganlikni ko`rsatib keluvchi fe`l formalari fe`llarning noaniq yoki predikativ bo`lmagan formalari deyiladi. Fe`lning noaniq formalari harakat yoki holatni gapning egasi bilan bog`lanib emas balki undan ajralgan holda o`z – o`ziga ko`rsatib kelishi mumkin. Fe`lning noaniq formalari oddatda shaxs – son, zamon, mayl kabi kategoriyalarni to`g`ridan – to`g`ri ko`rsatmaydi, bu formalarga hozirgi ingliz tilida – infinitiv sifatdosh, grundiy kiradi. Fe`llarning aniq formalari gapda kesim vazifasida keladi, noaniq formalar esa gapda kesim bo`la olmaydi, balki uning

bir qismi vazifasida kelishi mumkin. Fe`l strukturasi (Verb structure) fe`llar ham boshqa so`z turkumlari kabi sodda, yasama va qo`shma fe`llarga bo`linadi. Sodda yoki tub fe`llar bir o`zakdan iborat bo`lgan fe`llar sodda fe`llar deyiladi, masalan: to come, to see, to work, to bring, to drow va boshqalar. Fe`l zamon, shaxs, nisbat kabi grammatik kategoriyalarda kelgan, kategoriyal Grammatik suffikslar uning strukturasini o`zgartirmaydi, yani soda fe`llar soddaligicha qoladi, masalan: work – works – working. Yasama fe`llar, o`zak va suffikslarning qo`shilishidan yasalgan fe`llar yasama fe`l deyiladi. Qo`shimcha fe`llar, ikki yoki undan ortiq o`zaklarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`ladi. Predmentning harakatini va jarayon tarzidagi holatni bildirgan mustaqil so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l nima qilmoq so`rog`iga javob bo`ladi: yozmoq, o`qimoq, bormoq, kelmoq, topmoq kabilar. Fe`l shaxs va predmetlar harakatini ifodalash bilan birga, turlicha holatni, belgining o`zgarishini ham harakat tarzida anglatadi. O`zbek tilida harakat va holat ma`nosi doim fe`llar orqali ifodalanavermaydi. Otlar ham mavxum harakat va holatni anglatadi. Fe`l ish harakatning biror bajaruvchi tomonidan ma`lum vaqtda bajarilganini bildiradi. Harakat bilan bajaruvchi orasida aloqa gapda fe`lning shaxs son shakllari orqali egaga tobeligini ko`rsatadi. Fe`l biror holat, belgining o`zgarishini bildirishi jihatidan sifatga zid qo`yiladi. Fe`l faol o`zgarishi jarayonidagi harakat va holatni ma`lum vaqt bilan bog`liq tarzda ifodalaydi. Bu uning zamon shakllarida ko`rinadi. Fe`l gap tuzishda ot kabi sintaktik asos bo`lib xizmat qiladi. Fe`llarda uyushtiruvchilik xususiyati kuchli bo`lib, ko`pgina boshqa so`zlarni o`ziga ergashtirib, uni boshqarib keladi. Gapning ikkinchi darajali bo`laklari – hol va to`ldiruvchi asosan fe`lga bo`g`lanadi. Ma`no xususiyatlariga qarab fe`llar ikki turga bo`linadi: 1. Mustaqil fe`llar. 2. yordamchi fe`llar. Mustaqil fe`llar harakat va holat ma`nosini mustaqil ravishda bildiradi, fe`l xos barcha

grammatik xususiyatlarga ega. Yordamchi fe`llar mustaqil fe`llarga birikib xilma – xil ma`no anglatgan formalar hosil qiladi: o`qib chiqdi, uchib ketdi, o`qib beradi, o`qiy boshladi kabi. Yordamchi fe`llarning bir turi deb qaraluvchi to`liqsiz fe`llar asosan fe`lning analitik zamon shakllarini yasashda hamda ot kesimning bog`lama qismi vazifasida qo`llaniladi. Fe`lning grammatik kategoriyalari. Fe`l, nisbat, mayl, zamon va shaxs – son kabi grammatik kategoriyalarga ega bo`lib, ularning ko`pchiligi fe`lning senantikasi bilan bog`liq va faqat unga xosdir. Fe`lning mayl, zamon va shaxs – son kategoriyalari predikativ munosabati ifodalanishining asosiy shakllarida o`tadi. Fe`lning o`timli – o`timsizligi, bo`lishli va bo`lishsiz shakllari ham uning o`ziga xos harakterli belgilaridandir. Fe`lda bo`lishli va bo`lishsiz shakllar. Fe`llar bo`lishli va bo`lishsiz shakllarda bo`ladi. Fe`lning bo`lishli shaklli harakterning bajarilishi haqida inkorni bildiradi.: I write – yozaman, I don`t write – yozmayman, I read – I don`t read – o`qiyman – 2. Bo`ronov, X. Ismatullayev “Ingliz – tili grammatikasi” U. Tursunov, J. Muxtorov, Sh. Raxmatullayev “Hozirgi o`zbek adabiyoti”. o`qimayman. Fe`lning bo`lishli shakli maxsus affiksga ega emas, bo`lishsiz shakli esa maxsus grammatik vositalar orqali hosil qilinadi: 1. Fe`l asosida – ma affiksini qo`shish bilan bu affiks fe`l shakllarida inkor ma`nosini ifodalovchi asosiy marfologik ko`rsatkich hisoblanadi. - ma affiksi bilan yasalgan bo`lishsiz shaklda harakatning he saw how be is working and say nothing bajarilmayotganligini ifodalanadi, uning havas bilan ishlatilayotganini ko`rib, indamadi. 2. Emas yordamchisi bilan: emas yordamchisi asosan gap affiksli sifatdosh va –

moqchi affiksli kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shklini hosil qiladi: he never tried to deceive the people firm and nobody for got the war. 3. Yo`q yordamchisi bilan hosil qilinadi. Bu yordamchi asosan – gap, - yotgan affiksli sifatdoshlarga qo`shilib bo`lishsiz shakl hosil qiladi. Nobody is reading this novell. Bu asarni hech kim o`qigani yo`q. 4 . Na… na inkor yuklamasi yodamida ifodalanadi. Bu yuklama bo`lishli fe`l bilan ishlatilsa bo`lishsizlik ma`nosi ifodalaniladi. He reads neither books no magazines – u na kitob na jurnal o`qiydi. 1.2 O`timli va o`timsiz fe`llar. Tillarning strukturasi va turidan qat`iy nazar ulardagi o`timlilik va o`timsizlik hamda nisbat kategoriyalari bilan o`zaro bog`liq va bir – biri bilan aloqador bo`ladi. “o`timli va o`timsiz fe`llar masalan tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog`liq” deb yozgan edi. Akademik V. V. Vinogradov. O`timlilik va o`timsizlik kategoriyasi leksika va grammatikaga taaluqli bo`lgani uchun uni leksika – Grammatik kategoriya deb atashadi, uning leksikaga mansubligi shundaki, u leksik birliklar yordamida, ya`ni fe`lda o`z aksini topadi. O`timli – o`timsiz kategoriyasining leksika bilan aloqasi uning semanti k strukturasini belgilaydi. Ish – harakatning gap ob`ektiga yo`naltirilganligi yoki yo`naltirilmaganligi ushbu kategoriyaning semontik strukturasi deyiladi. Fe`l va ot birikuviga muofiq semanti k struktura yuzaga keladi, o`timli – o`timsizlikning semanti k strukturasi ya`ni yo`naltirilganlik – yo`naltirilmaganlikning ifodalanishi xar – xildir. Ish – harakatning yo`naltirilgan – yo`naltirilmaganligi fe`l ma`nosiga qarab aniqlanadi. Hind – yevropa tillarida o`timli – o`timsizlik fe`lning muayyan kelishikda ot bilan birikishiga qarab aniqlanadi. O`timli – o`timsizlik sof semontik asosida ajratilib,tipologik umumiyligi bilan harakterlanadi. Birinchi bor hind – yevropa tilshunosligida qo`llangan terminlar ko`p yillardan beri turli tillarda o`ziga xos ahamiyat kasb etib kelmoqda. O`timli – o`timsizlik fe`li negizing semontik

xususiyatiga ko`ra aniqlanadi,shu nuqtaiy nazardan u leksik kategoriya hisoblanadi. O`timli – o`timsizlik ob`eykt bilan birikishi – birikmasligiga ko`ra sintaktik kategoriyadir. Fe`l boshqaradigan nomlar fe`lning xususiyatiga qarab turli formalarda bo`lishi mumkin, ba`zi fe`llar mustaqil bo`lishiga qaramay, aniq, formada ob`eyktsiz funksiya bajarmaydi, ba`zilari ma`lum darajada bunga qodir. Ana shu qobiliyatiga qarab fe`llar o`timli – o`timsizga, ular bilan birikadigan ob`eyktlar esa vositali va vositasiz ob`eyktlarga bo`linadi. O`timli fe`llar ham, o`timsiz fe`llar ham otlar bilan birikib keladi. Bu birikuv xar – xil bo`lsa ham morfalogik va sintaktik jihatdan bir – biri bilan bog`liqdir. Kelishik qo`shimchalarining asosiy vazifasi so`zlarning sintaktik aloqaga kiritishni bo`lsada, ular bir vaqtning, o`zida o`timli – o`timsizlik, vositasizlikni – vositalilikni ham ifodalaydi, masalan fe`lning vositasiz to`ldiruvchi bilan birikuvchi o`timlilikni ifodalaydi, shuning uchun fe`ldan keyin vositasiz to`ldiruvchining bo`lishi shart. Fe`l quyidagi hollarda ob`eyktsiz qo`llaniladi: 1. Grammatik qisqarishi sodir bo`lganda bunday hollarda vositasiz to`ldiruvchi nazarda tutiladi chunki u gapda asosiy hisoblanadi. Ob`eyktsizlikning bu turi hamisha biror to`ldiruvchi bilan qullandigan o`timli fe`l yordamida aniqlanadi va bu ifodalaniladi. 2. Fe`l o`timsizlashganda: o`timsiz fe`llar o`z semontikasiga ko`ra vositasiz to`ldiruvchini istisno qiladi. 3. Fe`l o`timligiga ko`ra belgilanganda: shu fe`ldan keyin qanday o`z kelishi kerakligi o`z – o`zidan aniq bo`ladi. J. Bo`ronov “Ingliz va o`zbek tillarining qiyosi” grammatikasi Toshkent 1973 yil. 148 – 149 betlar. Sem a ntik jihatdan o`timli – o`timsizlik nisbatning ma`lum bo`lishlari bilan bog`liqdir, masalan maxsus morfemalordan yasalgan tegishli formalar bilan

ifodalangan majhullar o`zlik va birlik bir paytning o`zida o`timsizlikni ifodalaydi, aks holda ko`zatuvlik o`timsizlikka sabab bo`ladi. Tillarning qurilishiga ko`ra o`timli – o`timsizlik turli usul va har – xil formalar bilan ifoda etiladi. Masalan: agar hind – yevropa tillarida o`timlilikni ifodalash uchun tushum kelishigining o`zi kifoya qilsa, ingliz – tilida bunga bir talay o`zgartirishlar kiritiladi. Ingliz tilida fe`l bilan ifodalangan faoliyatning utuvchanligi fe`l predlog yoki ko`makchi bilan anglash mumkin. O`timli – o`timsizning leksik – grammatik kategoriya ekaniga va fe`lning ot bilan turlicha birikish xususiyatiga asoslanib shartli ravishda maxsus birikuv ichnash ajratiladi. Birikuv ichnash ham morfologik ham sintaktik yaruslarda aniqlanadi. Morfologik jihatdan o`timlilik ichnash kuzatuvchanlik morfemasini fe`l negiziga qo`shish bilan ifoda etiladi. Sentaktik yarusda o`timli birikuv qo`yidagicha yuzaga keladi: A) Kuzatuvchanlikning sintaktik belgilari bor bo`lganda. B) Sintaktik belgilar bo`lmaganda keyingi holda kuzatuvchanlik morfemasi nolga teng bo`lganda o`timli fe`l vositasiz tuldiruvchi bilan birikkanda uning ma`nosi to`la ochiladi. O`timli fe`l bilan vositasiz to`ldiruvchining munosabati fe`l otlanganida ham saqlanadi. Fe`lning o`timli - o`timsizlikka aylanish darajasiga qarab fe`llar birlamchi o`timli, birlamchi o`timlisiz, va ikkilamchi o`timli ikkilamchi o`timlisizlarga bo`linadi. Birlamchilik va ikkilamchilik mazkur ma`noning fe`l hegiziga bo`lish – bo`lmasligiga qarab aniqlaqadi. Turli tillarda simantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar o`timlilikni, ba`zilari o`timsizlikni anglatadi. Masalan ingiliz – tilida come, live, sleep, o`zbek tilida kelmoq, yashamoq, uxlamoq,va boshqa bir qancha fe`llar birlamchi o`timsiz fe`llardir. Ular egani to`g`ridan – to`g`ri aniqlaydi. O`timsiz fe`llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe`llar esa avval to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Birlamchi o`timli – o`timsizlik asosan o`zak fe`llar yoki qushma fe`llarga xosdir.lug`at so`zligi sifatida birlamchi o`timsiz fe`llar birlamchio`timlilarga nisbatan ancha mustaqildir. Shuning uchun birlamchi o`timli fe`llar lug`atlarda turli fe`l obe`kt

birikmalari bilan bayon etiladi. O`timli fe`llarning leksik ma`nosi vositasiz to`ldiruvchini talab etadi, aks holda uning ma`nosi to`la bo`lmaydi. O`timli o`timsiz fe`llar ma`nolarining qanchalik mustaqilligiga qarab tilda ikki bo`lakli konstruksiyalar paydo bo`ladi. S –v ikki bo`lakli, s –v –o uch bo`lakli konstruksiyalardir. Ikkilamchi o`timli – o`timsizlik turli yullar bilan ifodalanadi. A) o`timli o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi morfemalar fe`l negiziga qo`shilishi natijasiga: B) fe`lga nisbatan formalarni yasovchi grammatik morfemalar qo`shilishi natijasida: C) sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida. Bu holatning uchovi ham o`zbek tilida birlamchi va uchunchi ingiliz tili uchun xosdir. Fe`lning o`timlilikdan o`timsizlikka o`tishini hamda ularga nisbatan yasovchi affiksini qushishni ikkilamchi o`timli – o`timsizlik yasalishini morfologik usuli deyladi. Boshqa turkey tillar qatori o`zbek tilida ham nisbatan yasovchi suffiks o`timli – o`timsizlikni o`zgartira oladi. Fe`llar o`timli – o`timsizligi yasalishining leksik morfologik usuli so`z yasovchi affikslar ishtirokida amalga oshiriladi. Affeks morfema yasalgan har bir fe`l yo o`timli fe`llar guruhiga, yo o`timsiz fe`llar guruhiga taaluqli bo`ladi. Ba`zilarida esa o`timlilik, ba`zilarida esa o`timsizlik ustun bo`ladi. Leksik – morfologik usul unchalik harakterli emas chunki affeks yordamida yasalgan fe`lning o`zi bir vaqtda ham o`timli, ham o`timsiz fe`l kabi qo`llanishi mumkin. O`timli – o`timsizlik yoki ikkilamchi o`timli – o`timsizlik yasalishining ko`rsatilgan usullari so`z va forma yasash usullari bilan bog`liqdir. Morfologik va sintaktik usullar forma yasash bilan leksik usul mustaqil so`zlar yasash uchun bog`liqdir. O`timli – o`timsizlikning o`zgarishi va boshqa so`z turkumlaridan yasalgan yangi fe`llarning qo`llanilishi keyingi ot bilan fe`lning birikishiga bog`liqdir. Undan tashqari o`timli – o`timsizlik darajasi ko`proq gapda ega vazifasida kelgan so`zning hususiyatiga ham bog`liq. Ingliz – tili sistemasida o`timli – o`timsizlik muhim ahamiyatga ega. Avvalo fe`lning nisbatan aloqasi fe`lning o`timli va o`timsizlik hususiyatiga bo`gliq bo`lsaotning sub`ekt va obe`ykt funksiya bajarishi

ham shunga bog`liq. Hozirgi ingliz – tilida o`zlik, birgalik, umumiylik kabi nisbat ma`nolarini ifoda etish uchun maxsus nisbat formatlari yo`q. buning ustiga fe`l bilan birikadigan otlarning yo`naltirilganligi morfologik jihatdan aniqlanmagan. O`timli – o`timsizlik ingliz – tili fe`l sestemasida murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masala yuzasidan professor B. A. Ilshi “Fe`llarni o`timli va o`timsizga ajratish masalasi nazariy grammatikasida eng qiyin masalalar qatorida” deb yozadi. Ingliz – tilida to`ldiruvchi o`timli – o`timsizlik va yo`naltirilgan yo`naltirilmaganlik belgilari yo`qligi sababli o`timli va o`timsizlik fe`llar orasiga aniq igora qo`yish qiyin. Ingliz – tilining simontik planida o`timlilik degan – da fe`l bilan ifodalangan ish harakat yoki sub`ektdan obe`yktga, ish harakatning bajaruvchidan uning obe`yktiga o`tish tushiniladi. Ilshi B. A. striktura ангилиского языка N. L. 1948. Sintaksis birikish usuliga ko`ra o`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchini qabul qiladigan fe`llar o`timli fe`llar deyiladi. O`timsizlik deganda ish – harakatning bajaruvchidan qabul qiluvchiga o`tmasligi tushuniladi. O`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchini qabul qilmaydigan fe`llar o`timsiz fe`llar deb ataladi. Masalan: T o live a long life – uzoq umr ko`rmoq. To die a violent death – birov tomonidan o`ldirilmoq. To laugh a long laugh – uzoq kulmoq. To fingt of leroes – qahramonlarcha kurashmoq. O`timli fe`llarga bir gruppa kuzatuv fe`llarini ham kiritish mumkin. Bu fe`llar ham tub kuzatuv va yasama kuzatuv ma`nolariga ega bo`lib alohida, simontik gruppani tashkil qiladi. Hozirgi ingliz – tilida tub kuzatuv ma`noli fe`llar juda keng tarqalgan. Tub kuzatuv ma`noli o`timli fe`llarda kuzatuv ma`no shu fe`llarning o`zaklari orqali maxsus suffikslarsiz ifoda etiladi. Masalan: To tell – yiqilmoq. To set – bir joyga qo`ymoq. To drench – hullamoq, namlamoq. Boshqa so`z turkumlaridan konversiya, affiksatsiya va boshqa yo`llar bilan yasalgan o`timli fe`llar ikkinchi darajali yasama kuzatuv ma`noli fe`llar deyiladi.

Shu harakatning obe`yktiga yoki gapning egasiga yo`naltirilganligi o`timlilik deyiladi. Semontikaliga ko`ra ish – harakatning yo`naltirilganligini ifodalaydigan predlogsiz va predlogli to`ldiruvchilar bilan birika oladigan fe`llar o`timli fe`llar deyiladi. Uch bo`lakli (S – V – O) gaplarda fe`llar o`timli fe`l vazifasini bajaradi. O`timlilik ma`nosi bilan ifodalanishi mumkin. O`timlilikni ikki tilda aniqlashda biz predlog, ko`makchi va turli kelishik formasidagi otlarning fe`llar bilan qo`shilishi asosida ish ko`ramiz. O`timlilikni ifodalovchi fe`l va fe`l birikmalari predlogsiz, predlogli, ko`makchisiz, ko`makchili, turli kelishik formalaridagi otlar bilan birikib keluvchi hamda qo`sh o`timlilik tarzida ta`siflanadi. Otlar bilan fe`llar o`rtasidagi aloqalarni hisobga olib biz fe`llarni sof predlogli, ko`makchilili va ko`makchisiz fe`llar deb ataymiz. Ingliz – tilida fe`llarning umumiy kelishikdagi otga predlogsiz qo`shilishi bilan o`timlilikning predlogsiz va ko`makchisiz ifodalanishiga erishiladi. O`zbek tilida esa bu gruppa tushum kelishigining belgili va belgisiz formalari bilan birikib keladigan fe`l hamda fe`l birikmasi kiradi. Predlogsiz va ko`makchisiz o`timli fe`llarning differensial belgilari simontik yarusda prosisning sub`ektdan obe`yktga yo`naltirilganligi bilan struktura yarusida esa predlogning bo`lmasligi bilan aniqlanadi. Ingliz va o`zbek tillarining sof fe`llar vositasida o`timlilikni ifodalashdagi bir – biridan farqi shundaki, ingliz – tilidagi ot morfologik belgilanmagan bo`lsa, o`zbek tilida esa o`timli fe`llar bilan birikadigan ot tushum kelishigi formasida bo`ladi. To`ldiruvchi bilan predlog ishtirokida birikadigan fe`llar predlogli o`timli fe`llar deyiladi. Fe`l bilan ifodalangan prosisning obe`yktga o`timli predlog ishtirokida sodir bo`ladi va predlog tanlash erkin bo`lmay fe`l bilan aniqlanadi. L. S. Barxudarov. Struktura prostogo predlojina predlogli o`timli fe`llarning asosiy differensiyal belgilari simantik yarusda prosisning sub`ektdan obe`yktga yo`naltirilganligi struktura yarusida esa predlog tanlashning fe`lga bog`liqligi va passiv transformada predlogning saqlanishi bilan aniqlanadi. Predlogli o`timli fe`llarga about, at, for, on, of, to, with, over, up, into, in, through, before

L. S. Barxudarov 93-94 bet A. I. Fedarova ingliz – tili grammatikasi. Maskva 1975. Against, between , kabi predloglar olgan fe`llarni kiritish mumkin. Ingliztilshunoslikka doir ko`pgina asarlarda bunday fe`llar odatda “Vositali o`timli” fe`llar deb yuritiladi. “Kosvinney predlojiniy dapolniniyi savreminnom angliskom yaziki” ikki bet rus tilda bor bo`lgan vositali kelishik deb ataladigan kelishik ingliz – tilida bo`lmaganligi uchun “Vositali o`timli” yermenani ingliz tilshunoslikka qo`llash to`g`ri emas. Fe`l bilan nechta predlog birikishiga qarab fe`llar bir predlogli va ikki predlogli o`timli fe`llarga bo`linadi. A) Bir predlogli o`timli fe`llarga bitta predlog bilan keladigan fe`llar kiradi. Laugh, at, wait, for, depened on, beleve in, object to, listin to, rely up (on), Caincide with, make, over, make up, put, aside, put in, put down, put on va boshqalar. B) Ikki predlogli o`timli fe`llarga ikki predlog birdan keladigan fe`llarni kiritish mumkin: put up with – kelishmoq, tasdiqlamoq, money awoy with – qutilmoq, voz kechmoq, o`timlilik fe`lining bosh kelishik, jo`nalish, o`rin – payt va chiqish kelishik formalari bilan ham ifodalanishi mumkin. Ma`lum kelishiklar formasidagi otlar bilan qo`shilmaguncha to`liq ma`no anglatmaydi. Shu sababli bunday fe`llar lug`atda o`zi birikan otlar bilan birga beriladi. Masalan: uchramoq (mag`lubiyatga, talofatga, muvoffaqiyatsizlikka) yo`liqmoq (birovga, xatarga) tushmoq (otdan, samaliyotdan suvga) va boshqalar. Simontik, o`timlilik ifoda planida ko`makchilar bilan ham ifodalaniladi. Bunda ko`makchi so`z fe`l bilan otni biriktiruvchi hisoblanadi. Bu asosan o`zbek tiliga xos. Ammo ingliz tilidagi fe`llar turkumiga kiruvchi yordamchi elemintlar aslida fe`llar bilan birikib, ularning ma`nosini to`ldirib keluvchi posliloglardir. Ingliz tilshunosligida poslelog ko`p tilshunoslar tomonidan e`tirof etilmagan.

Masalan: I look over the rail - men panjara ustidan qarab turibman . gapidagi over so`zi look fe`li bilan birikib bir vaqtning o`zida ham uning ma`nosini to`ldirib kelyapti, ham fe`lni ot bilan bog`lab kelyapti o`zbek tilida ko`makchilar o`timlillikni ifodalaganda, turli kelishik qo`shimchalari bilan ma`nodosh bo`ladi. Ikki ob`ektli fe`l ditranzitiv fe`l bo`lib u bir paytning o`zida ikkita to`ldiruvchi bilan birga keladi. Fe`llar bilan kelgan otlarning biri vositasiz to`ldiruvchi , ikkinchisi vositali to`ldiruvchi deyiladi. Fe`llarning bu turi faqat ingliz tili uchun xos bo`lmagan boshqa tillar uchun ham harakterlidir . Fe`l anglatgan harakat va holatning ob`ektiga munosabati turlicha . Bir xil fe`llar harakatning biror narsaga o`tganligini bildiradi: predmet ob`ekt esa tushum kelishigidagi ot bilan ifodalanadi: Gazetani o`qidim, kitobni oldim, kabi. Ba`zi fe`llar esa harakatning predmet ob`ektiga o`tganligini bildiradi, ular tushum kelishigidagi so`zni boshqarib kelmaydi. U keldi, bola uxladi. Fe`llar harakat va holatni predmet ob`ektiga munosabatiga qarab ikkiga bo`linadi. 1) O`timli fe`llar. 2) O`timsiz fellar O`timli fe`llar tushum kelishigidagi so`zni boshqarib keladi. Biror predmetga utgan harakatni, predmetga qaratilgan va biror o`zgarish yuzaga keltiradigan harakat va holatni bildiradi. He wrote a very interesting book . Tong shabadasi uning yuzini , sochlarini siladi. Fe`l anglatgan harakat va holat narsaning bir qismiga o`tganligi tasdiqlansa o`timli fe`l chiqish kelishigidagi otni boshqarib keladi. Look , after , a boy ; look for a day O`timsiz fe`llar tushum kelishigidagi so`zni boshqarib kela olmaydi, bajaruvchining o`zida qolgan harakatni bildiradi. Shunday fe`llar ham borki, ular kontekstda qanday so`zlar bilan bog`lanib keliswhiga qarab o`timli hol, o`timsiz bolib kela boshlaydi. Bu fe`llarda o`timli o`timsizlik gap ichida shu fe`lning o`z yoki

ko`chma ma`noda qo`llanishiga qarab aniqlanadi. Fe`ldagi o`timli o`timsizlik nisbat kategoriyasi bilan uzviy bog`liq. Chunki nisbat yasovchi affiksni olgan fe`lning o`timli o`timsizligida quyidagi o`zgarishlar yuz beradi: A) o`timli fe`l o`timsiz fe`lga aylanadi, umumsizlashadi: woshed – woshed himself, dressed – dressed himself opened – opened itself. Yuvdi – yuvindi, kiydi – kiyindi, ochdi – ochildi. B) o`timli fe`ldan yana o`timli fe`l hosil qilinadi: wrote – have someone written, repair it have repaired. Yozdi – yozdirdi, chaqirdi – chaqirtirdi, ichdi – ichirdi. C) o`timsiz fe`l o`timli fe`lga aylandi, o`timlilashadi: drank – have sm drink, colled – have have – somebody colled. Uxladi – uxlatdi, kuldi – kuldirdi, keldi – keltirdi, o`timli o`timsizlik analitik shakllarda yetakchilik qilishga qarab belgilanadi: o`qib chiqdi, bilib oldi, yoza boshladi, o`timli: Kulib quydi, quvonib ketdi, yetib oldi, o`timsiz fe`llar.

II. BOB Ingliz – tilidagi o`timli fe`llar ro`yxati. To sprint – o`tkazmoq. To consult – so`rab olmoq. To bent – engashtirmoq. To read – o`qimoq. To wait – kutmoq. To took – olmoq. To open – ochmoq. J. Bo`ronov “Inglizcha – o`zbekcha lug`at” va o x ford russian – english dictionary. To see - ko`rmoq To find – topmoq To hate – yomon ko`rmoq To r efuse – rad qilmoq To hear – eshitmoq To heep – saqlamoq To remember – eslamoq To catch – tutmoq To share – bo`lishib olmoq To caress – erkalatmoq To cantrol – tekshirib bormoq To absorbed – tortmoq To carry – davom ettirmoq To fold – buklamoq

To drenched – namlamoq To touch – turmoq To discusse – muxokama qilmoq To watch – ko`rmoq. To grip – ushlamoq To lighten – yoritmoq To dicribe – tasvirlamoq To protect – himoya qilmoq To miss – muljalga olmoq To want – hohlamoq To explain – tushintirmoq To change – o`zgartirmoq To surprise – ajablanmoq To frighten – qo`rqitmoq To think – uxlamoq To dislike – yoqtirmaslik, yomon ko`rmoq To f ill – tuldirmoq To disturbed – tinchlantirmoq To listen – tinglamoq To clinch – siqmoq To blonk – titramoq To hide – yashirmoq To crushed – yozib tashlamoq To tlam – lovillab ketmoq To wipe – artmoq To sfirred – cilkitmoq To turh – burmoq To searched – qidirmoq

To shut – bekitmoq To show – ko`rsatmoq To close – yopmoq To comb – taramoq To buy – sotib olmoq To drop – tashlab yubormoq To wrinke – ajin bosmoq To knock – taqillatmoq To eat – emoq To count – sanamoq To point – ko`rsatmoq To shrigged – qusmoq To rise – ko`tarmoq To put on – kiymoq To move – qimirlatmoq To return – qaytarmoq To drink – ichmoq To release – ozod bo`lmoq To kill – o`ldirmoq To produse – ishlab chiqarmoq To clean – tozalamoq To lost – yuqotmoq To cover – bekitib qo`ymoq To discovered – kashf qilmoq To stop – to`xtatmoq To spot – dog` qilmoq To pisk – yig`moq To celebrate – nishonlamoq

To broke – sindirmoq To held –ushlamoq To claspe – siqmoq To play –uynamoq To ask – suramoq To torture –qiynamoq To invite – taklif qilmoq To admire – zavqlanmoq To shame – uyalmoq To ehamite – tekshirmoq To cogratulated – tabriklamoq To knick – tepib yubormoq To stand – turmoq To recognize – bilib olmoq To wash – yuvmoq To forgot – esdan chiqarmoq To punish – jazolamoq To answered – javob bermoq To met – uchratmoq To receive – olmoq To write – yozmoq To introduce - tanishmoq To wait – kutmoq To dump –tashlab yubormoq To poure – quymoq To inderstand – tushunmoq To punch – turtmoq To know – bilmoq

To publist – nashr ettirmoq To call – chaqirmoq To cast –tashlamoq To e x periece – sinab ko`rmoq To learn – o`rganmoq To make – yasamoq To mend – tuzatmoq To fix – aralashtirmoq To nod – bosh qimirlatmoq To observe – kuzatmoq To offend –haqoratlamoq To redouble – ko`paytirmoq To accept – qabul qilmoq To bewitch – sehirlab qo`ymoq To bving – keltirmoq To deefive – aldamoq To estimate –baholamoq To exchange –almashmoq To improve –yaxshilamoq To get –olmoq To project – rejalashtirmoq To mend – tuzatmoq To rid – qutqazmoq To sweep – supirmoq To sympathetic – raximdil bo`lmoq To kipper – tuzalmoq To awake – uyg`otmoq To tear – yirtmoq

To separate – ajratmoq To oversome – yengmoq To flap – taqillatmoq To deport – surgun qilmoq To rose – ruhlantirmoq To teach – o`qitmoq To negate – inkor qilmoq To subjoin – toshmoq To heal – tuzatmoq To hasten – shoshiltirmoq To observe – kuzatmoq To continie – davom ettirmoq Occupy – ishni egallamoq To carry – tashimoq To capsize – og`darmoq To captivate – asir qilmoq To broaden – kengaytirmoq To bring – osib kelmoq To abate – chidamoq To entertain – qabul qilmoq To subordinate – buysunmoq

II 1) Ingliz tilidagi boshqaruv roli va olimlar fikri . O ` timli va o ` timsiz fe ` llar boshqaruv holatiga ega emas. Shuning uchun o`timli leksimalarning guruhlari leksik semantik munosabatlarni tahlil etadi. Tushuntirishda gap birikmalarida o`timsiz fe`l va ot birikmalarini misollarda ko`rib o`tamiz. B. A. Il i sh, A. I. Smiriniskiy misollarida gapda predloglarning rodning ko`rsatib berilishini A. Il i sh shunday yozadi. The book is lying on the table va the book is lying under the table. Bu yerda on predlog va under predlog fe`l bilan birikadi. Agar biz quydagicha bersak the book is lying … the table holida bersak nuqtalar o`rniga on, in, under, near, beside va boshqalar. Predloglarni quyish mumkin. Bu misoldan ko`rinib turibdiki lie fe`li boshqaruvga xos emas. Bu shundan dalolat beradiki, leksik tahlil metodini bu fe`llarga o`tkazish mumkin emas. O`timli fe`llarni leksik birlik deb qarab, har – hil variantlarni gap yasashda gap qurilishini materiali sifatida ishlatib ularni farqlarini leksik semantik gruppalardagi bir va ikki o`timli fe`llar va ularning leksima to`ldiruvchilarini forma dietributiv mezon deb harakterlaydi. Dorothy knocked at the gate. Doroti dorvozani taqillatdi. (K. T. T. T. Is) The gate was knocked (K. T. T. T) darvoza taqilladi. A. M. Muxin “sentaksimniy analiz I problema urovniy yazika” M 1980 str 123. A. M. Muxin “ l ingvisticheskiy analiz” M. 1983 str 71-72, 93- 94 O`timli fe`llarni boshqaruvini ko`pincha modellar yordamida beriladi. Murakkab frazalar yoki bir ikki o`timli fe`llar substantiv leksimalar ekspriment transformatsiya metodi orqali beriladi va bunda so`zlar bir – biriga har – hil bog`lanish orqali birikadi. Masalan: murakkab va qatiiy frazalar modellashadi. A table with smb about smth – to talk with smb about smth –

V + V + with + C + about + C 2 –V + R + with 2 C 1 + about + C 2 Some thing rad been lost sight of. Ayrim narsalar ….ning ko`rinishini yo`qotishdi. She would not be made a show of. Zdoroviy predikativ bog`lanish car is taken that the notion shale get…. Zdoroviy predikativ va subordinativ Allusion has already been made to the fact that … stop must be put to them at once. Allowonce must, no doubt, made for the astonishing rapidity of commanica tion in the days. Bu misollardan bizni shunday fikrga kelishimizga leksik, semontik bog`lanishlar. A. M. Muxin “Lingvistichiskiy analiz” Leningrad 1976 yil str 205 – 206. II . 3). Fe ` llardagi leksik – semantik guruhlar . Leksik boshqaruvli bo`ladimi degan muammoni yechishda boshqa nazariy tushunchalarni ham etiborga olish kerak bo`ladi. Lingvistik boshqaruvda o`sha imkoniyatlar lingvistik tahlil bilan o`zaro chambarchas bog`liq bo`lib buni lingvistik analiz metodlari orqali bilib olingan. Lingvistik tahlilni ekspriment metodining boshqa oblastlarida metodlashtirish til darajasidagi birliklarsestemasi o`rganishni taqazo etadi. O`timli fe`llarni leksik semantik gruppalarga ajratish shuningdek o`timli leksimalarni bog`lanishlarini va boshqaruvini amalga oshirishda bu imkoniyatlardan foydalanish maqsadga muofiq bo`ladi. Ikki o`timli fe`llarni sestemali tahlil qilishda nazariy va metodologik

xususiyatlarga suyangan holda qilinadi. Go`yoki bir o`timli fe`llardagidek farqi shundan iborat – ki, agar bir o`timli fe`llar ajratib olingan guruhlarni leksem to`ldiruvchilar birikmasi bilan bo`lsa, ya`ni bir tomonlama boshqaruvda, ikki o`timli fe`llarda tabiiyki ikki boshqaruvli birikmalarni o`rganishga to`g`ri keladi. To`ldiruvchi leksemalari C 1 va C 2 modelida belgilanadi. Shak – shubhasiz ikki boshqaruvli murakkab va ko`p qirrali bu fe`l guruhlarining klassifikatsiyasi to`ldiruvchining o`rniga C 1 va C 2 bir –biriga munosabatiga bog`liq. Ikkilangan boshqaruvli predloglarsiz gaplarni ko`p sonli o`timli fe`l guruh sostaviga ko`ra alohida fe`llarni kiritamiz. Ulardan biri “Etibor” yoki “Inkor” ma`nosidagi fe`lni yasalishi. (V21 +R = 4) 1. for – taqiqlamoq 2. demy – e`tiroz 3. forbid – taqiqlash 4. refuse – e`tiroz bildirmoq. Bu fe`llar bilan berilgan frazalarda birinchi to`ldiruvchi shaxsga, ikkinchisi esa obstrakt tushunchali konkret jonsiz predmet to for smb one`s house. I will for no honest man my house. She was angry at being denied ad mittance. Uning rad etilaganidan jahli chiqdi. To forbid smb one`s house, to forbid smb the country, to forbid smb use of office or (smth). Students are forbidden the use of office diplicator. To refuse smb permission. They refused me permission . Ular menga ruxsatnoma berishdan bosh tortishdi. To refuse smb admittance. I was refused admittance. Menga ruxsat berishadi. Faqatgina gaplarda birinchi to`ldiruvchining

imkoniyatlarnirejalashtiradi, u shaxsni anglatadi va to predlogi bilan ishlatiladi. He gave ti his friends what he rented to his family. U oilasi uchun olgan narsalarni do`stlariga berdi. Ikkilangan predlogli boshqaruvdagi cost fe`li birinchi to`ldiruvchisi shaxsni anglatib C 1 va ikkinchisi odatda pul so`mmasini C 2 anglatadi. To cost smb a dollar, to cast smb much money va boshqalar. Ko`chma ma`noda bu fe`l to`ldiruvchi leksimalar bilan birikib obstrakt tushunchani anglatadi (C 2 ) va boshqalar. Ko`rsatib o`tilgan ma`nosini to requires be take shunday konstruksiyalarda bo`ladi. To requie smb an hour to take smb much effort. Bu uch fe`lni gaplarda ishlatilishida it birikmasining va infinitivning ishlatilishi harakterlidir. It casts them 300 a year to run a car. It takes some pluck to do work. Ikki o`timli fe`lning jarima solishi “fine” mulet ma`nosini anglatib bular predlogsiz boshqaruvli bo`lib va cheklangan bu boshqaruv asosini birikmalarda harakterlanadi. Birinchi to`ldiruvchi shaxsni va ikkinchi to`ldiruvchi aniq pul so`mmasini anglatadi.: To fine smb a crown. He was fined half a crown. To mulet smb a pound. They muleted him 50 for driving when he was drunk va boshqalar mulet fe`lining lug`atlarida ishlatilishida ikkinchi to`ldiruvchi boshqaruvi in va of predlogi bilan belgilangan: to mulet a men 5 to mulet a man in 5. Eksprement tariqasida ikkilangan predlogsiz boshqaruvdagi hamma fe`llar substantsivatsitya yoki adektivatsiya transformatsiyasiga yo`l qo`yadi. Bu fe`llar bilan tuzilgan leksik semantik gruppalari har – hil ma`noli va birikmalari leksima to`ldiruvchilarni birikmalaridan tashkil topdiradi. Ikkilangan predlogli boshqaruvdagi fe`llar haqida gapirib faktitiv (facititive) fe`llar haqida eslamaslik mumkin emas. Bular qatoriga atash “to call” ma`nosidagi fe`llar kiradi. (V + 2 2 =3) To call – atamoq, chaqirmoq.

Chisten – nom berish, taxallus bilan atash. Name – atamoq, nom bermoq. Gaplarda bu fe`llarning birinchi to`ldiruvchisi ot yoki olmosh bilan ikkinchisi esa oddatda ya`ni atoqli ot bilan ishlatiladi. To call somebody Dick – birortani Dik deb atash. To call a girl Mary – qizni Mery deb chaqirmoq. To call smb a Colonel – biror kishini polkovnik deb atash. To chisten a baby poul - bolaga pol deb nom berish. To name a boy john - bolaga djon deb nom qo`yish. To nome a puppet johny - qug`irchoqqa djonni deb nom quyish eng e`tibor talab etadigan ikki gruppa fe`llari C.Bunayiv tomonidan faktitiv ikki o`timlidek kiritilgan. Bu gruppalarda kimnidir tavsiya etmoq fe`li ham kiradi. appoint - tavsiya etmoq choose - saylamoq, tanlamoq ellect - saylamoq ovoz bermoq nomunate - ovoz bermoq ordain - cherkovga bag`ishlamoq Illyustatsiya uchun bu fe`l birikmalari shunday fe`l frazalarida berilgan. Masalan: to oppoint smb manager - biror kishini boshqaruvchi etib tayinlash. to choose smb leader - biror kishini boshliq deb saylamoq. to ellect smb president - biror kishini prezident etib saylamoq. to nominate smb chairman - biror kishini boshliq deb saylab olish. to ordain smb prist - biror kishini ruhoniy deb tayinlash. Master ask nowledge smb man - biror kishini xo`jayin deb tan olishdi. ikkilangan predlogli boshqaruvni borligi haqidagi savolga javob berib, biz bu faktga e`tibor berishimiz zarurki ya`ni bir ot infinitivni fe`lga bog`lab ot bilan va to be yoki as predlogi bilan ishlatilishi e`tiborga olinadi. to oppoint smb manager - to oppoint smb to be leader.

to ellect smb chairman - to ellect smb to be a chairman to nominate smb collector of customs – to nominate smb to be collector customs va boshqalar. Bu fe`llar ishtirok etgan bir necha gaplarni ko`rib chiqamiz . They appointed white manager – ular uaytni boshqaruvchi deb tayinlashdi. They oppointed white to be manager – ulr uaytni boshqaruvchilik qilish uchun tayinlashdi. They choose creen as their leoder – ular grinni boshliq etib saylashdi. They choose creen to be their leoder – ular grinni boshqarish uchun saylashdi. Mr Norman was nominated to be collector of customs . – mister Norman boj yig`uvchi bo`lishi uchun ovoz berildi. Ikki boshqaruvli ma`nodagitavsiya etish yoki saylash fe`llari keltirilgan konstruksiyalarda predlogsiz birinchi to`ldiruvchini boshqaradi. Ikkinchisi esa to predlogi va bog`langan fe`l bilan yoki as predlogi bilan ishlatiladi. To appoint smb to a post – biror kishini postga tayinlash. To appoint smb to a professor ship – biror kishini professorlikka tavsiya etish. To nominate smb to (for) a post – biror kishini postga qo`yishga ovoz berish. Bunday konstruksiyalarni birinchisi bilan qo`shib bo`lmaydi shu va boshqa ikkilangan boshqaruv va ikki o`timli fe`llar va birikmalarini ko`rib o`tish kerak. U yoki bu konstruksiya keltirilgan sonlarni, ikkilangan boshqaruvli modelini yasash mumkin emas. Agar oxirgi konstruksiyaga (to appoint) smb to a past aniq nesufik ikkilangan boshqaruvli (predlogli va predlogsiz) quyidagi fe`llar uchun harakterli bo`lib, berilgan fe`llar birinchi konstruksiyada o`sha fe`lni ot bilan birikishi va to be fe`lining fe`l bilan bog`lanishi yoki usiz va shu bilan birga as predlogi kuzatish mumkin. Shu bilan ikki o`timli fe`llarni boshqa bog`lanishlarini ya`ni infinitiv va boshqa hollarda boshqaruv tushunchali bu guruhga taluqli bo`lgan fe`llar boshqa leksik semantik gruppadagi fe`llarga qarama – qarshi bo`ladi masalan: ikki o`timli fe`llar konstruksiyasi to bed smb to give permission – to beseech smb to do smth. S. bunayev tomonidan keltirilgan uchinchi faktitiv ikki o`timlife`llar aqliy ma`nodagi fe`llar sezilarli keyinchaliklarga olib keladi: consider, count, find, think –

hisoblamoq: Bu fe`llar ikki o`timli fe`llar hisobiga kiradi, agar quyidagi konstruksiyaga e`tobor qaratsak: To consider smb a fool - biror kishini aqilsiz deb o`ylash. To count smb a croftsman To find smb a good fried – biror kishini yaxshi do`st deb topish. To think smb great man – biror kishini yaxshi odam deb o`ylash. Bu fe`llar uchun faqat ot bilan bog`lanish harakterlidir shuningdek sifat bilan ham. To consider smb happy – biror kishini baxti deb hisoblash. To consider smth hecessary – biror narsani kerakli hisoblash To find the terms reasonable terminlarini to`g`ri deb toppish To find reading telious. O`qishni zerikarli deb toppish. Bundan tashqari consider, think infinitiv bilan birikadi: to consider smb`s eye to have the power of fascination. Bularning hammasi shundan dalolat beradiki aqliy harakatdagi fe`llar ikki o`timli fe`llardan yasalmaydi. Qaysiki aniq boshqaruv modelini keltirish mumkin. Ular albatta bir o`timli predlogsiz boshqaruvli hisoblanadi, lekin ular uchun ot va olmosh bilan birikish harakterlidir. Ular predlogsiz va boshqa predloglar bilan boshqariladi. Ikki o`timli fe`llardagi predlogsiz voriativ predlogsiz – predlogli boshqaruv V + 2 2 C + O/ for + C ikki o`timli fe`llarda predlogsiz boshqaruv dagi birinchi to`ldiruvchi (C) va variativ boshqaruvdagi to`ldiruvchilar harakterlanadi. Hozirgi zamon ingliz – tilida bunday fe`llar oz uchraydi. Ularga ikki o`timli fe`l hisoblangan kechirish ma`nosini anglatadigan fe`llar kiradi. Biror kishi yoki narsani kechirmoq. V + z/ 2 = 3 bunga quyidagi boshqaruv to`g`ri keladi. V + z + C + O/ for + C Excuse – kechirmoq, avf etmoq Forgive – kechirmoq Pardon – kechirmoq, uzr so`ramoq Bu fe`llar birikmasi ko`p ishlatilgan boshqaruvda birinchi to`ldiruvchi C odatda shaxsni anglatsa ikkinchi C esa abstract tushunchani anglatadi. Masalan: to excuse

smb his conduct – to excuse smb for his conduct. To forgive smb his rubness – to for give smb for his rubness. To pardon smb his ignorance – to pardon smb for his ignorance. Bu fe`llarda gerundiy birikmasi harakterlidir. Bunday holda gerundiy for predlogi bilan yoki predlogsiz qaratqich yoki tushum kelishigida bo`lishi mumkin. Qiyoslaymiz ; excuse me for coming late – excuse my coming late Forgive him for being rude – forgive his being rude Pardon me contradicting you – pardon my contradicting you Shunday boshqaruvda ya`ni V + z + C + O/ for + C yana ikki ma`nodagi fe`llar ask – so`ramoq beseech – yolvormoq. Qiyoslaymiz; to ask smb mercy – to ask smb for mercy To beseech smb on interview – to beseech smb for a interview. Predlogsiz variativ predlogsiz predlogli boshqaruvdagi ikki o`timli fe`llar. Boshqaruv V + z + C + to + C - V + z + C + C Ikki o`timli fe`llardagi predlogsiz variativ predlogli predlogsiz boshqaruvga, ikkinchi to`ldiruvchi (C) o`rin almashtirish sharti bilan bajariladi. Odatda bunday holda to predlogi ishlatiladi. Belgili modelga spesifikasida bunday predlogsiz va variativ predlogli predlogsiz boshqaruvni quyidagi belgili transformatsiyada berish mumkin. V + z + C + to + C – V + z + C + C Eng ko`p tarqalgan fe`l gruppalariga ya`ni shu belgili transformatsiyaga asoslangan ikki o`timli fe`llar “Kimgadir nimagadir bermoq” ma`nosidagi fe`llar. (V + z /2 = 33) accords – arz qilmoq. Advance – avans to`lamoq Allot – ajratmoq Apportion – ajratmoq

Assign – bermoq, topshirmoq Award – taqdirlamoq Begueath – vasiyat qilmoq Bring – yetkazmoq Deal – bermoq Drop – yubormoq Extend – yo`l quymoq Grant – arz qilmoq Hand – uzatmoq Lend – vaqtincha bermoq Loan – garovga bermoq Mail – yubormoq (norma orqali) Offer – taklif qilmoq Pass – topshirmoq Pay – to`lamoq Post – yubormoq Reimburse – qaytarmoq Remit - pul yubormoq, ko`chirmoq Return – qaytarmoq, bermoq Sell – sotmoq Send – yubormoq serve – bermoq (stolga bermoq) Stand – quymoq (vino) Take – kimgadir eltmoq Tender – pul ko`chirma Yield – bermoq (hosil, foyda) Bu fe`llarning variativ predlogsiz predlogli boshqaruviga quyidagi juftliklar konstruksiyalarni taqqoslash mumkin. To obvance a month`s salary to drop smb a

letter. Biror kishiga xat tashlash. to extend smth to smb to extend smb smth . Biror kishiga biror nimani uzatish . To give smth to smb – to hand smb something . Biror kishiga biror nimani uzatish. To return a book to smb to return smb a book. biror kishiga kitobni qaytarish. To send a telegram to smb to send smb a telegram . biror kishiga telegramma yuborish to stand good dinner to smb to stand smb good dinner . Biror kishiga yaxshi tushlik quyish. Yuqorida keltirilgan juft misollardan shuni ko`rishimiz mumkinki, bir to`ldiruvchi (C) jonsiz predmentni ikkinchisi (C) esa shaxsni harakterlaydi. To allot smb a house: They were allotted a house to live in: Ularga yashash uchun uy ajratildi. To assign a room to smb those rooms have been assigned to us. Bu xona bizga topshirilgan. to award to gold medal to smb the gold medal was awarded to mr Brown for his fine show of vagetables: Oltin medal mister Braunga sabzavotlarni ajratib ko`rsatgani uchun berildi. To begneath a gold wath to smb : To bring smb a cup: Biror kishiga chashka olib kelish. To deal smb four aces He had been dealt for aces to smb a pensil : biror kishiga ruchka berish. To give a book to each of the boys . Bolalarni har biriga kitob bermoq. To grant lanols to smb To hand smb a book - biror kishiga kitob tutqazish To lend money to smb - biror kishiga pul berish. To under a bile to smb To return a book to smb - biror kishiga kitobni qaytarishi.

To sell a house to smb - biror kishiga uyni sotish To serve a good heal to smb - biror kishiga yaxshi ovqat berib xizmat qilish. To stand one`s friedas a dinner – do`stiga tushlik tayorlash To toke a book to smb – biror kishiga kitob olish Ko`rib o`tgan fe`llarimizni ko`pchiligi, birinchi to`ldiruvchisi mavhum tushunchani anglatgan ot bilan ifodalansa ko`plik ma`noda ishlatiladi. Bunday holda ham yuqoridagi boshqaruv saqlanadi. Endi bir necha fe`llarni ko`chma ma`noda kelganligini misollarda keltiramiz. To accord permission to smb to accord smb permission, to accord smb a warm welcome He was accorded a warm welcome to advance a claim to smb: to af ford smb great pleasure: to afford smb satisfaction to apportion smb different duties to assign smb a task: Discoveries begueatted to us by the scientists of the lost century to bring smb hurrying. O phone will brought him hurrying to Geeds to deal smb happiness. To give smb some trombles. To give commond of a regiment to a major. To give smb assurance. To grant smb permission ,to do smth, to smb a dis change to lend smb dignity To lend probability to the theory to affer smb assistonce, to affer smb one`s wife To render service to smb To tender one`s apology to smb to yield de proise to smb Ikki predlogli voriativ predlogli predlogsiz boshqaruvdagi keltirilgandan ko`ra ko`proq gruppadagi fe`llar ham harakterlanadi. Alohida gruppaga ikki o`timli fe`llardan biror kishiga axborotni etkazgan ma`nosidagi fe`llar ajratib ko`rsatilgan ( v+z/2=33) Answer – javob bermoq Mention – eslatmoq Preach – eslamoq

Promise – va`da bermoq Duote – birovni gapini qaytarmoq read – o`qimoq Set 2 – quymoq / vazifa Show – ko`rsatmoq Teach – o`qitmoq Telegraph – telegraflashtirmoq Telephone – qung`iroq qilmoq Tell – aytmoq Wvite – yozmoq Bu hamma fe`llar ikki boshqaruvlidir, v+2+c+to+c-+2+c+c. To answer a guestion to smb to answer smb a guestions. to read a book a picture. to teach history to smb= to teach smb history. va boshqalar.

Xulosa Ilmiy izlanish jarayonida tahlil qilib quyudagi xulosalarni amalgam oshirishga muvaffaq bo`ldim. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimda bir qator tilshunos.olimlarning ushbu sohadagi ilmiy izlanishlariga tayandim. Olimlarimizning hammasi fe`lni mustaqil so`z turkumlariga kiritib, fe`l so`z turkumi ish harakatni bajarilishini bildiradi v anima qildi? So`rog`iga javob bo`lishini ta`kidlashadi. Gordonning fikriga ko`ra fe`l so`z turkumi harakatni bildiradi. Masalan: to walk to speek to live to play ba`zi fe`llar esa holatni bildiradi: to sleep to suffer to think to set to love Fe`l so`z turkumi mustaqil ma`no bildirib gapda mustaqil vazifani kesim vazifasini bajaradi Fe`lga quyidagi Grammatik kategoriyalar shaxs son zamon aspect nisbat va mayl kategoriyalari mavjud. Fe`ning kategoriyasi so`zlovchi tomonidan turli hil harakat yoki holatag bildirgan munosabatni anglatadi. Ingliz tilida mayl kategoriyasi Indicative – aniqlik imperative – buyruq subjunctive – shart mayllarining o`zaro oppozitsiyasi vositasida ifodalanadi. Aniqlik mayli reallikni ifodalaydi. Buyruq mayli buyruqni ifodalab u fe`l o`zagidan infinitive qo`shimchasisiz yasaladi. Shart mayli asosan noreallik, istak, tilak, xoxish kabilarni bildiradi. Fe`lning zamon va aspect kategoriyasi ingliz tilida fe`lning uch hil zamon shakli mavjud bular: Hozirgi zamon (present tence) mahsus ko;rsatkichga ega emas O`tgan zamon (past tence) to`g`ri fe`llarga – d, dy suffiksini qo`shish bilan noto`gri fe`llarga esa fe`l o`zgidagi unlilarni o`zgartirish orqali yasaladi. Fe`lni9ng aspect kategoryasi analitik usulda to be ko`makchi fe`lni asosiy fe;lning sifatdosh I formasiga qo`shish vositasida yasaladi.Perfekt kategoryasi ish harakatning tugalaganligini yoki ma`lum muddatgacha yuzaga chiqqanligini ifadolovchi fe`l kategoryasidir.Perfekt forma to have ko`makchi fe`lining tegishli formasiga mustqil fe`lning sifatdosh II shaklini qo`shish vositasida yasaladi.Masalan; to write – to have written yozmoq- yozib olmoq.

$Fe`lning shahs va son kategoryalari affeksial morfema vositasida ifodalanganda qarama- qarshi qo`yish orqali ifodalanadi .Bu suffeks vositasida yasalgan fe`l formasi bir vaqtning o`zida ham uchinchi shahsga ham birlikda ishlatiladi. He (she\ it ) works every day. Shall fe`li birinchi shahs birlik va ko`plikda qo`llaniladi. Will ikkinchi va uchinchi shaxs birlik va ko`plik formalarida ishlatiladi.Fe`llar jarayonini (to work, to live ) otlar esa narsalarning nomini bildiradi. Fe`llar morfologik strukturasiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi. a) Simple – sodda fe`llar b) Derived- yasama fe`llar c) Compound- qo`shma fe`llar d) Composite – Sodda fe`llarga quyidagi fe`llarni kiritishimiz mumkin,read ,live, hide, speak Yasama fe`llar affikslarni qabul qilgan fe`llar ; magnify, captivate,disarm,misundestend , misplaced,disallov, simplify va boshqa fe`llar kiradi. |. Muxin “ C истемные отношение преходной глаголных лексим” Ленинград 1973 гю 2. A. M. Muxin “Sentaksimniy analiz I problema urovniy yazika” Moskva 1980. III Foydalaniladigan adabiyotlar ro`yxati 3.1 Ilmiyligi 1. A. M смернийский ” Mo сква 1983. 2. A . X . Вастоков “Русская грамматика” s с 243. 3. Smirniyeskiy A. I. “Sintaksik analiz angliyskogo yazika” Moskva str 84. 4. L. V. Sherba “Prepodovannoe inostrannix yazika v sredniy shkoli obnigi vopros metodiki” Moskva str 93. 5. Smerniyeskiy A. M. Morfologiya angliyskogo yazika Moskva str 225.$

Ikki o`timli fe`llardagi boshqaruvni tashkil qilish

24.09.2019

0

1125.08203125 KB

Похожие