Frazeologik birikmalarni tarjima qilish (to make va to do fe`llari asosida) - Английский язык - Дипломные работы

Frazeologik birikmalarni tarjima qilish (to make va to do fe`llari asosida)

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

248 KB

Frazeologik birikmalarni tarjima qilish (to make va to do fe`llari asosida) Mundarija: KIRISH …………………………………………………………………………... I.Bob. Tarjima nazariyasi va frazeologik birikmalar haqida tushunchalar 1.1. Tarjima tushunchasining mazmuni va mundarijasi……………………… 1.2. Tarjimada illuzionizm va shartlilik. Tarjima va interpretatsiya………….. 1.3. Adabiy aloqa va badiiy tarjima. Badiiy tarjimada estetik did………… 1.4. Hozirgi zamon ingliz tilida frazeologik birikmalar va ularning qo`llanishi……………………………………………………………………….. II. Bob. “To make” va “to do” fe`llari bilan keladigan frazeologik birikmalar va ularni tarjima qilish yo`llari 2.1. Hozirgi zamon ingliz tilidagi frazeologik birikmalarni tarjima qilish usullari……………………………………………………………………………. 2.2.Hozirgi zamon ingliz tilida to make va to do fe`llarining farqlanishi….. 2.3.“to do” fe`lli frazeologik birikmalar va ularning tarjimalari ………….... 2.4. “to make” fe`lli frazeologik birikmalar va ularning tarjimalari……….. Xulosa…………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ……………………………………………

Men bitiruv malakaviy ishimning kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch-totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftixorga to`lib , Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Ma`lumki, ma`naviyatni shakllantirishga bevosita ta`sir ko`rsatadigan eng muhim hayotiy omillardan biri , bu ta`lim - tarbiya tizimi bilan chambarchas bog`liqdir. Bizning ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilmu-ma`rifat , ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Albatta ta`lim-tarbiya - ong mahsuli , lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini belgilaydigan, ya`ni xalq ma`naviyatini shakllantiradigan , uni boyitadigan eng muhim omildir . Binobarin, ta`lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o`zgartirmasdan turib, ma`naviyatni o`zgartirib bo`lmaydi. Shuni unutmasligimiz lozimki, kelajagamiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha qilib aytganda , xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. 1 Buning uchun har qaysi ota-ona , ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda 1 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, T.2008 y, 61-bet.

farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta`lim tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta`lim-tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi. Ta`limni tarbiyadan, tabiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi - bu Sharqona qarash, Sharqona hayot falsafasi. Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir” degan chuqur ma`noli so`zlarini eslayman. Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim va tarbiya , ilm-fan, kasb-hunar o`rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. 2 Davlat rahbarining donishmandligi – mamlakat taraqqiyotini, xalqning tinchligini o`ziga bosh maqsad qilib, uni sobitqadamlik bilan amalga oshirishida ko`zga tashlanadi. 3 Islom Karimovning keying o`n yil davomidagi faoliyatiga nazar tashlansa, asarlari, ma`ruzalari ko`zdan kechirilsa, bir haqiqat yaqqol namoyon bo`ladi: barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirish – bu, yurtboshimizning yuragidan chuqur o`rin olgan , doimo diqqat markazida turgan , yuksak orzu- intilishlari va umid-ishonchga aylangan maqsaddir. Shu munosabat bilan, Prezidentimiz mustaqillik yillarining ilk davrlaridanoq “davlat , jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladigan Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish to`g`isida aniq topshiriq berdi.” 4 2 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”,T. 2008y, 63-bet 3 I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda”, T. 2000y, 246-bet 4 I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda”, T. 2000y. 247-bet

Milliy dasturdan ko`zlangan maqsad va vazifalarni to`la amalga oshishi birlamchi navbatda, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy muhitning yanada yaxshilanishiga olib keladi, jamiyatda yangi shaxs-komil insonlar vujudga keladi.Ular zamon talablariga javob beradigan, vatanparvar, chuqur tafakkurga ega, o`z diyorining buyukligini ta`minlashga qodir insonlar bo`lib yetishadilar. Ikkinchidan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining kishilik jamiyatida oz` o`rnini topish jarayonini tezlashtiradi. Zero, har bir inson o`smirlik, ya`ni voyaga yetish arafasidayoq jamiyatda o`z o`rnini topa olish va belgilay bilishi lozim. Uchinchidan, Milliy dasturning amalga oshirilishi jamiyatda mustaqil fikrlaydigan shaxsning shakllanishiga olib keladi. Bunday shaxslarning ko`payishi jamiyatda ongli hayot kechirish tizimini vujudga keltiradi. To`rtinchidan, O`zbekiston xalqi o`z oldiga haqiqiy demokratik jamiyat qurish maqsadini qo`ygan. Bu yo`lda birinchi, lekin juda muhim qadam qo`yilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining hayotga tadbiq etilishi xalqaro hamjamiyatda o`z o`rnimizni mustahkamlashga olib keladi. Negaki dunyoning bugungi rivoji shunday bir mavqedaki, hal qiluvchi omil harbiy qudratlar emas, balki intellektual salohiyatlar, fanda, aqlda ilg`or texnologiyalardir. Xulosa qilib aytilganda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda barkamol shaxsni va shu tariqa ongli jamiyatning shakllanishi, ya`ni yangicha ongga, tafakkurga ega bo`lgan shaxslarning ko`payishiga olib keladi.

KIRISH Bitiruv malakaviy ishining maqsadi tarjima samarasini oshirish bilan bir qatorda ilmiy va adabiy tarjima nazariyasi va frazeologik birikmalarga taalluqli bir qancha olimlar ishlarini ko`rib chiqish hamda frazeologik birikmalarni tarjima qilish yo`llarini o`rganish. Mavzuning ilmiy-nazariy qiymati shundan iboratki, tarjimaning muqobil ekvivalentini oshirish uchun turli tillar grammatik strukturasini, so`zlar miqdori, hajmi va kaloritdagi farqlar ta`sirini kamaytirishni ilmiy tarzda berish, ya`ni adabiy aloqa va badiiy tarjimada estetik did, hozirgi zamon ingliz tilida frazeologik birikmalar va ularning qo`llanishi va iborlarning natijasini yaxshilash haqida boradi. Mavzuning dolzarbligi . Uzluksiz ta`limda tarjima haqida ish olib brogan bir qancha olimlar fikrlari o`rganilib, o`z fikrlari asoslab berilgan. Tarjima nazariyasi va frazelogik birikmalar tuzilishi oddiy yoki murakkabligi, miqdori , madaniy, milliy farqlari ko`rasatib berilgan. O`zbek tilida frazeologik lug`atlar hamda taqqoslovchi variantlar yo`qligi tarjimada asos qilinadigan madaniyat bir xil darajada faraz qilinishi haqida so`z yuritiladi. Milliy kaloritga e`tibot berilishi va taqqoslash misollari hamda yo`nalishlari ko`rsatiladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismi kirish, asosiy qism, ya`ni ikki bob, yettita paragrafdan iborat. Kirish qismida mavzuning maqsadi, dolzarbligi, ilmiy-nazariy ahamiyati, yangiligi berilgan. I bob “Tarjima

nazariyasi va frazeologik birliklar haqida umumiy nazariy tushunchalar” deb nomlanib, tarjima haqidagi nazariy fikrlar, tarjimonning interpretatsiyaviy mavqei, tarjimada estetik did masalalari va illuzionizm muammolari ko`rsatib berilgan. Bundan tashqari frazeologik birliklar haqida umumiy nazariy fikrlar ko`rsatilgan. II bob esa “ “ to make” va “to do” fe`llari bilan keladigan frazeologik birikmalar va ularni tarjima qilish yo`llari” deb nomlanib, frazeologik birikmalarini tarjima qilish yo`llari , usullari haqida ma`lumotlar berilgan. Bundan tashqari aynan “to make” va “to do” fe`llari bilan keladigan frazeologik birliklarning tarjimalariga oid bir qancha misollar keltirilgan.

I.Bob. TARJIMA NAZARIYASI VA FRAZEOLOGIK BIRIKMALAR HAQIDA TUSHUNCHALAR 1.1. Tarjima tushunchasining mazmuni va mundarijasi Tarjima nima ? Bir tilda yozilgan kitobni ikkinchi tilga o`girish , - deb javob beradi bir kishi . Boshqa odam esa bu ta`rifga e`tiroz bildiradi. - Tarjima qilinayotgan narsa, bordi-yu, kitob emas, balki og`zaki nutq bo`lsa-chi? Bunday taqdirda: tarjima - bu bir tilda bayon qilingan fikrni o`zga tilda so`zlovchi kishilarga tushuntirib berishdan iborat. - O`girilayotgan narsa unisi ham emas (kitob), bunisi ham emas (og`zaki nutq) , balki - kinofilm deb faraz qilaylik - bahsga aralashadi uchinchi shaxs. – Filmlar ham tarjima qilinadiku, shunday emasmi? – deydi u . – Bas, tarjima bir tilda rol ijro etayotgan aktyorning nutqini ikkinchi, uchinchi va hokazo tillarga o`tkazish demakdir. Bunda o`sha aktyorning nutqiga uning harakatlari , ichki kechinmalari, yuz ifodasi mos kelishi lozim. Aks holda… Xullas, bahs shu tarzda davom etadi. Bundan ma`lum bo`ladiki, tarjimani har kim o`zicha tushunar ekan. Tarjima xususida yuqoridagi mulohazalarni bildirgan kishilarning da`volarida jon bor . Gap shundaki, ularning har biri tarjimani har tomondan ta`riflab , bu haqdagi umumiy tushunchani to`ldirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari , bahsda qatnashayotganlarning dalillaridan tarjima ko`p sohali, sertarmoq, murakkab narsa ekanligi ham ma`lum bo`ladi.

Tarjimaning bosh xossasi uning boshqa til bilan qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayon , so`z san`ati ekanligidir . Masalan, balet ham san`at, ammo so`z san`ati emas, u yerda umuman nutq ishtirok etmaydi ham. Muallifning muddaosi , asarning g`oyasi , balerinaning mahorati - bular hammasi musiqa , raqs, harakatlar bilan ifoda etiladi. Tasviriy san`atning asosiy quroli bo`yoq, san`atkorning dasturi – mo`yqalamdir. Binobarin, balet, tasviriy san`at obidasi, musiqa asari, haykaltaroshlik namunasi va hokazolar bir tildan boshqa tillarga tarjima qilish haqida gap bo`lishi mumkin emas. So`zning fikrni ifodalash xususiyati, ta`sir quvvatiga asoslangan san`at sohasigagina tarjimani tadbiq etish mumkin. Badiiy tarjima - badiiy ijod sohasidir. Chunki tarjimaning bo`lak sohalaridan farqli o`laroq, badiy tarjimaning o`z xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar badiiy adabiyotning tabiatidan kelib chiqadi. Chunonchi , agar fanda asosiy narsa fakt, tahlil, sxema bo`lsa, badiiy asarda obraz, tasvir va hikoya qilinayotgan voqeaning ta`sirchanligi muhim rol o`ynaydi. Xuddi shu omillar badiiy tarjima uchun ham muqarrardir. Tarjima qilish uchun nechta so`zni bilish kerak? “ Человек сажает дерево ”. Bu gapni tarjima qilish uchun uchta so`zning o`zbekcha muqobillarini bilish kifoya: “Odam daraxt o`tqazyapti”. Biroq gap bahorda yosh daraxt novdalarini ko`chirib o`tqazish haqida borayotgan bo`lsa , “daraxt” o`rniga “nihol” so`zini qo`llagan ma`qul: “Odam nihol o`tqazyapti” . Gorkiyning “ Человек звучит гордо !” hikmatli gapini ham “Odam (yoki kishi) mag`rur jaranglar !” deb bo`lmaydi. Bu o`rinda “ человек ” so`zini “inson” deb olishga va jumla tarkibiga tashqaridan bir so`z qo`shishga to`g`ri keladi: “Inson so`zi mag`rur jaranglar!”. Atigi uchta so`zdan tashkil topgan birinchi gapda bir so`z ( дерево ) uning muqobili bo`lgan “daraxt” so`zining sinonimi - “nihol” bilan o`zgartirildi, uchta so`zdan iborat ikkinchi gapda esa bir so`z - uning boshqa sinonimi bilan almashtirilib , yana bir so`z “qo`shildi”. Boshqacha

aytganda , gapning tuzilishi taxminan 50 % o`zgartirildi. Mana endi o`nlab so`zlardan iborat katta gaplar , o`nlab gaplardan tuzilgan abzaslar , minglab abzaslarni o`z ichiga olgan boblar, butun boshlik asarlarni o`z tilida qayta yaratish uchun tarjimondan qanaqa lisoniy kashfiyotlar talab etilishini ko`z oldimizga keltirib ko`raylik! Eng sodda va yengil yozilgan kichkina kitobchani o`zbek tiliga o`girish uchun taxminan 3500-4000 ta so`zni bilish talab etiladi. L.N. Tolstoyning “Anna Karenina” romanini o`zbek tiliga yoki Alisher Navoiyning “Lison ut- tayr” dostonini rus tiliga ag`darish uchun tarjimon qancha so`z bilishi kerak? Bu tarjimalarda qo`llanilgan so`zlarning soni hisoblab chiqilgani yo`q va buning hisobiga yetish ham amri mahol. Tarjima - miqdoriy tushuncha , hisob-kitob ishi emas, balki sifat problemasidir. Bundan tashqari, “Lison ut- tayr” dagi allaqancha so`zlarni hozir boshqa tillarning tarjimonlari tugul, ko`pchilik o`zbek kitobxonlarining o`zlari ham “tarjimasiz” tushunmaydilar. Shunday ekan, tarjima qilish uchun so`zning muayyan lug`aviy ma`nolarini bilishning o`zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun so`zning ayni shu kontekst ichidagi sifati, eskirganlik, yangilik, majoziylik, hurmatlash, e`zozlash, pardalash, piching, g`azab, haqorat va hokazo ma`nolarini bilmoq, so`ngra o`zbek tilidan o`sha ko`rsatkichga muvofiq keladiganini topa olmoq kerak . Buning uchun esa tilni faqat “bilish”gina emas, uni tuyish, his qila olish lozim. Biroq qayd qilingan bu masala - so`z muammosidir. Bu esa umumiy tarjima muammosining kichik bir ulushini tashkil etadi, xolos. Tarjima qilinayotgan asarning janr xususiyatlarini hisobga olish, tarixiylik, milliylik, badiiylik, uslub qiyinchiliklarini ham buning ustiga jamlansa, o`shandagina so`z san`atining bu turi haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. Tarjimada ikki xalq va adabiyot , ikki davr va ikki adib o`rtasidagi bir-biriga chirmashib ketgan munosabatlarning o`ziga xos

ko`rinishini ham hisobga olinsa, ana o`shandagina insoniyat qo`lidagi bu ajoyib vositaning mazmuni to`la ayon bo`ladi. Til mehnat asosida yaratilar ekan, u inson hayoti va faoliyatining barcha tomonlarini aks ettiradi. Lekin tilni ilmiy o`rganish bilan uni amaliy bilish o`rtasida farq bor. Bir xalqning tilidan boshqa xalqning tiliga tarjima qilish uchun esa har ikkala xalqning tilidan chuqur xabardor bo`lish talab etiladi. Bundan tashqari, tarjimon o`zi o`girayotgan kitobda tasvirlangan xalq hayoti, tarixi, madaniyati, uning urf-odatlarigacha bilishi lozim. Bular esa umumiy tarjima muammosining g`ayrilisoniy (ekstralingvistik) masalalardir . Tarjima tushunchasining ma`nosi juda keng . Bir tildan ikkinchi tilga badiiy adabiyot: she`r, dramatic va nasriy asarlar, fanning turli-tuman sohalariga doir ilmiy va ilmiy-ommbop kitoblar, diplomatiya hujjatlari, rasmiy qog`ozlar, siyosiy arboblarning maqolalari va notiqlarning nutqlari, gazeta materiallari, boshqa-boshqa tillarda so`zlashuvchi , tilmochning xizmatiga muhtoj bo`lgan kishilarning suhbatlari tarjima qilinadi, kinofilmlar o`giriladi. Tarjima qilinayotgan tekst yoki nutaning qandayligidan qat`i nazar, bir tildan boshqasi o`girilayotgan har qanday ish , ya`ni har qanday tarjima uchun umumiy bo`lgan ikki holat bor: 1. Tarjimonning maqsadi - asl nusxa tilini bilmagan kitobxon (yoki tinglovchi) ni o`sha asar teksti (yoki og`zaki nutq mazmuni ) bilan iloji boricha to`la, mukammal tanishtirish. 2. Tarjima qilish - muayyan til vositalari bilan bir karra ifoda etilgan narsani boshqa til bilan aniq va to`la ifodalash demakdir. ( Tarjima – qayta ishlash , qayta hikoya qilib berish , qisqartirib bayon etish , nazira , tatabbu , taqlid , har xil “adaptatsiya”lardan o`zining xuddi ana shu aniqligi va to`laligi bilan farq qiladi.)

ADAPTATSIYA - soddalashtirish , qiyin tekstlarni soddalashtirib berish demakdir. Tarjima xillari : 1. Bir tildan ikkinchisiga - qardosh yoki qardosh bo`lmagan tilga tarjima qilish . 2. Adabiy tildan -uning biron shevasiga va biton shevadan - adabiy tilga yoxud bir tilning shevasidan boshqa adabiy tilga tarjima qilish. 3. Qadimiy davr tilidan o`sha tilning hozirgi zamonaviy holatiga tarjima qilish. Asl nusxada ifodalangan fikr bo`lak tilda ham xuddi asldagidek to`la , aniq va ta`sirchan bo`lishi lozim. Bundan tashqari, tarjima o`sha asar o`girilgan til normasiga mos, muvofiq bo`lishi darkor. Tarjima protsessida ikki holat ro`y beradi. Birinchidan, tarjima qilish uchun dastavval o`girilayotgan narsani tushunish, aniqlash va talqin qilish kerak. Bu esa ona tilida ro`y beradi. Boshqacha aytganda, bunda tarjima unsurlari sodir bo`ladi. Ikkinchidan , tarjima qilish uchun asar o`girilayotgan tilda muvofiq ifoda vositalarini topish lozim. Bular: so`z, so`z birikmalari , grammatik formalar . Tarjimonning asl nusxaga sub`yektiv , xolis bo`lmagan munosabati asl nusxaga , beixtiyor o`zgacha ma`no berib qo`yishi, yo bo`lmasa uni ko`ra- bila turib siyqalashtirishi mumkin, bularning hammasi shunga olib keladiki, asar nomaqbul , ya`ni aslida bo`lmagan mamun bag`ishlanadi, asl nusxadagi so`zlarga kontekst taqozosi bilan anglashilgan ob`yektiv mazmun o`rniga o`zgacha ma`no berib yuboriladi. TARJIMA - forscha “tazabon” so`zidan arabiylashib o`zgargan (“tarzabon” - chiroyli so`zlovchi , notiq , tili burro). Arab tiliga “tarjumon” shaklida qabul qilingan , undan “tarjima” yoki “tarjuma” hosil bo`lgan. O`zbek

adiblari bunday tushunchani “chevurish”, “ag`darish”, “o`tkazish”, “qaytarish” singari atamalar bilan ifoda etganlar. Ko`p yillar davomida “tarjima” sharh, tafsir, bayon qilish , tushuntirish ma`nolarida ham qo`llanilib kelingan. Umuman , tarjima deganda , bir tilda yozilgan matn yoki aytilgan nutqning boshqa tilda qayta yaratilishi tushuniladi. Shu ma`noda tarjima xalqlar, millatlararo aloqa vositasi hisoblanadi. Tarjima hozirgi jamiyatimizning juda ko`p sohalarida amalda qo`llanib keladi: telegraf axborotidan tortib, ilmiy- texnikaviy ma`lumotlargacha tarjima vositasida bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga yetkaziladi. Shunga ko`ra , tarjimaning turlari ham ko`p : rasmiy xabarlar va gazeta materiallari tarjimasi, siyosiy –publitistik adabiyot tarjimasi , ilmiy texnikaviy adabiyot tarjimasi , badiiy adabiyot tarjimasi. Bu sohalarning har biri o`ziga xos uslub va talablarga ega. Bular orasida badiiy tarjima o`z talablari , shartlari, xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tarjima asari vatan adabiyotining fakti bo`lgandagina muvaffaqiyat qozonadi. Bu esa tarjimon iste`dodi orqali qo`lga kiritiladi. Tarjimon iste`dodining kuchi bilan asar ona tilida qayta tug`iladi. Tarjima jarayonining mohiyati til faktlarining qiyosidan iborat bo`lsada, lekin bunda qayta ifodalanishning murakkab ruhiy jarayoni sodir bo`ladi. Badiiy tarjima original ijoddan tayyor ob`yektning mavjudligi bilan farq qiladi. Tarjimon mavjud asarga yangi ijtimoiy, adabiy va milliy muhit sharoitida yangi hayot bag`ishlovchidir. Adabiy hayotda ko`pincha , original ijod bilan tarjima orasida farq kam seziladi. Maxsus ko`rsatilmasa, tarjima ekanligi bilinmaydigan asarlar ham bor. Bunday paytlarda “erkin”, “ijodiy” , “avtorlashtirilgan” , “o`sh motivda” kabi aniqlovchilar ishlatiladi. Tarjima tarixiy va dialektik tushuncha, har bir davr unga o`z mazmunini qo`shgan . Uning original adabiyot bilan munosabati ham har xil bo`lgan . Realistik tarjima talablariga ko`ra tarjimon asl nusxaning san`at asari sifatida shakl va mazmun birligini qayta yaratishi , milliy va individual uslub xususiyatlarini saqlashi lozim . Bu prinsiplar qanchalik izchillik bilan

amalga oshirilgani sari , tarjima jarayonining ichki dialektik ziddiyatlari shunchalik muayyanlash boradi. Chunki bu talab bir vaqtning o`zida asarni ham “o`z” adabiyotimiz hodisasiga aylantirishni , ham uning o`zga xalq ijodi namunasi ekanligi, “xorijiy kelib chiqishini” ko`rsatishni nazarda tutadi. Bunday qaraganda , tarjimon hal qilib bo`lmaydigan muammolar qarshisida turadi: a) u ijodkor, lekin o`zganing ijodi bilan ish ko`radi; b) vatan adabiyoti ravnaqi yo`lida zahmat chekadi, ayni vaqtda originalning milliyligini saqlashi lozim; d) u o`tmish obidasini zamonaga xizmat qildiradi, shu bilan birga , kitobxonda o`tmish to`g`risida tasavvur berishi talab qilinadi. Badiiy tarjima nusxa ko`chirish emas, balki interpretatsiyadir . Tarjimonning estetik e`tiqodi uning ixtiyoridan tashqari , tarjimada iz qoldiradi. Psixologik nuqta`i nazardan tarjima jarayonida analiz va sintez bosqichlari voqe bo`lib turadi. Bu bosqichlarning muntazam , ketma- ket sodir bo`lishi shart emas , ular beixtiyor , intuitiv ravishda yuz beradi . Ammo tahlil ish paytida doim ishtirok etadi va tarjimaning bunyod etilishiga sharoit yaratadi. Amalda ijodiy jarayon, aksariyat , “ko`p zinali” bo`ladi. Tarjimon “o`z jumlasini ” (misra, baytini) miyada pishitib , ayni vaqtda parallel ravishda asl nusxadagi jumlani ham dilga jo qilib , uzluksiz solishtirib , tekshirib , tuzatib turai. Bunda har bir unsur umumiy kontekst bilan qiyoslab boriladi. Tarjima davomida tarjimon hamma vaqt o`z ona tilida fikrlaydi, ona tili unga tahlil quroli , sinov mezoni bo`lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda xuddi shu ona tili ijodiy sintez qilishga ham yordam beradi. “Asl nusxa tilining sehri” dan qutula bilish tarjima shartlaridan biridir. Tarjima o`z tabiati bilan ham original ijod jarayonida farq qiladi. Yozuvchi hayot voqealaridan olgan mushohadalarini tilda badiiy ifodalasa , tarjimon asl nusxa matnini yangi til vositasida qayta gavdalantiradi. Tarjimon avtorning g`oyaviy-estetik dunyosi , kitobxonni rom retgan jozibani

yangi o`quvchilarga yetjazishga bel bog`lagan kishi. Buning uchun u muallif darajasida predmetni puxta bilishi darkor. Bundan tashqari , muallifning boshqa adib farq qiladigan jihatlari , badiiy uslubini chuqur idrok qilishi lozim . Shunday bajarilgan tarjima ijodiy aniq tarjimaning talabiga javob beradi. Tarjimonlik iste`dodining o`z xususiyatlari bor. 1.2. Tarjimada illuzionizm va shartlilik 5 . Tarjima va interpretatsiya Illuzionistik usul asarda hamma narsa xuddi “chindan sodir bo`layotganday to`g`ri” , ishonadigan qilib tasvirlashni talab etadi. Buning yorqin misoli sifatida illuzionistik teatrni ko`rsatish mumkin. Bunda aktyorga did bilan tarixiy ust - bosh kiydiradilar , dekoratsiyalar yasaydilar. Romanda ham go`yo avtorning daxlsizligi orqali voqea sodir bo`lgan faktlarning ob`yektiv ravishda yozib olinganidan iborat qilib ko`rsatiladi. Tarjimon – illuzionist asl nusxa ortidan borib , go`yo kitobxonga uni bevosita ko`rsatmoqchi , o`quvchi qarshisida tarjima emas , balki asl nusxaning o`zi turganiga uni xayoliy yo`l bilan ishontirmoqchi bo`ladi. Hamma hollarda ham kitobxon yoki tomoshabin bilan illuziyaga asoslangan murosasozlik voqe bo`ladi: teatrda tomoshabin uning qarshisidagi sahnada voqelikning o`zi ko`rsatilmayotganini yaxshi bilsa-da, lekin u tasvirlanayotgan barcha voqealarning xuddi hayotdagi singari rost bo`lishini talab qiladi; roman o`quvchisi biladiki, u mutolaa qilayotgan narsa asl nusxa emas , lekin u asl nusxaning sifatlarini saqlashni va chindan ham “Shohnoma” , “Iliada” , “Faust”, “O`lik jonlar”ni o`qiyotganiga o`zini ishontirgisi keladi. “Chinlik” tasavvurini hosil qilish faqat tarjimaga emas, balki umuman badiiy ijodga taalluqli ekanligi aytildi. Ammo original asar muallifi bilan uning tarjimonidan bunday chinlikni talab qilish o`rtasida farq bor. Original 5 Bu masala chex tarjimashunos olimi, falsafa fanlari doktori Irji Leviyning rus tilida nashr etilgan “Tarjima san’ati” nomli monografiyasida mufassal yoritilgan. Иржи Левий . Искусство перевода . Изд - во « Прогресс », М ., 1974, стр . 49-58

asar ijodkori o`z romanida tasvirlayotgan voqea-hodisalarning “aynan o`ziday” ekanligini ta`minlashda real hayotda chindan sodir bo`lgan voqealarni asos qilib oladi. Turgan gap, yozuvchi hayot hodisalarini quruq bayon etmaydi - u naturalist emas. Adib badiiy to`qimalar yordamida voqealar tasvirini zamon va makon ichida - o`zga joy va boshqa vaqtga ko`chirganida ham o`z o`quvchisini bunga ishontiradi. Tarjomin bo`lsa ikkilamchi voqelik - avtor originali doirasida ish ko`radi. Bunda asl nusxa ortidagi hayotni bilish tarjimonga qo`l kelsa ham (undan bu narsa qattiq talab qilinadi) , ammo u birlamchi voqelik - asarda tasvirlangan voqealarning “hayotiy asli” o`z tarjimasiga qandaydir o`zgarishlar , tuzatishlar kirita olmaydi. Boshqacha aytganda , tasvirlangan voqealar talqiniga bevosita aralashishga uning haddi sig`maydi. Original badiiy asar ob`yektiv voqelikni aks ettirish va sub`yektiv tarzda o`zgartirib tasvirlash natijasida paydo bo`ladi. Ijodiy jarayon natijasida til materiali asosida yuzaga kelgan g`oyaviy - estetik mazmun paydo bo`ladi. Bu har ikkala unsur o`zaro dialektik birlikni tashkil etadi. Badiiy asarning avtor sub`yektiv talqiniga bog`liqligi faqat individual omil emas, u aksariyat tarixiy taqozo natijasida sodir bo`ladi. Chunonchi, tarixiy romanda faktlarni saralash va o`zgartirish muallifning muayyan tarixiy davrning dunyoqarashiga mansubligi, uning siyosiy e`tiqodlari va qanday mahorat bosqichida turganligiga bog`liq . Ba`zan asarda boshqa mamlakat va bo`lak tarixiy davrga bog`liq voqea-hodisalar yozuvchi yashayotgan zamonga va uning yurtiga ko`chirib talqin etiladi. Bu muallifning sub`yektiv talqininga bog`liq. Masalan, Alisher Navoiy va Vilyam Shekspirning ko`pchilik asarlarida voqealar Movarounnahr va Angliyadan tashqarida yuz beradi. Ob`yektiv tarzda “Qiyiq qizning quyilishi” da voqealar sodir bo`lgan joy - Italiya , “Yuliy Sezar”da - Rim , “Layli va Majnun” da Arabiston , “Farhod va Shirin ” da - Armanistondir. Holbuki, ingliz dramaturgi bilan o`zbek shoiri o`z uyida yashaydi va ularning sub`yektiv ijodiy talqini belgisi o`laroq

barcha dostonlari va pyesalariga temuriylar davri Movarounnahri va Xurosoni ham Yelezaveta Angliyasining xususiyatlari singdirilgan. Chunonchi , XII asrda Daniyadagi saroy ahli o`rtasidagi munosabatlar , XVI asrdagi ingliz saroyidagi munosabatlarning o`zginasi; Qadimgi Rim fuqarolari o`zlarini Uyg`onish davri inglizlariday tutadilar. Shekspir juz`iy va tafsiliy narsalarda tarixiy haqiqatdan chekinadi , buning evaziga uning tarixiy konsepsiyasi keng quloch yozadi, chunki u qadimgi Rim voqealariga o`z shaxsiy hissiyotlari nuqtai nazaridan emas, balki o`ziga zamondosh bo`lgan inglizning nigohi bilan qaraydi 6 . Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, ob`yektiv voqelikni - badiiy voqelikdan , turmushda uchraydigan faktni - badiiy faktdan farqlamoq kerak . Sezar hukmronlik qilgan Rim Shekspirning Rimidan boshqacha edi. Badiiy asarda bizning ko`z o`ngimizda ob`yektiv voqelik emas, balki uning avtor interpretatsiyasi gavdalanadi, tarjimon bo`lsa xuddi ana shu “ikkilamchi voqelik” ni egallashi lozim. Bu narsani nazardan soqit qilish asl nusxani tuzatish yoki “yaxshilash” ga sabab bo`ladi. Irji Leviyning qayd etishicha , Longfelloning “Gayavat haqida qo`shiq” asari tarjimasining nashr etilmagan yangi tahririga yozilgam muqaddimasida chex tarjimoni kitobning bir necha sahifasida yo`l qo`yilgan botanik va zoologik qusurlarni tuzatib chiqadi. 7 Tarjimon o`quvchilarga Amerikaga yevropaliklar kelgunga qadar tustovuqlar , yovvoyi echkilar , qoplonlar , xonaki tovuqlar bo`lmagan , u yerda tarvuzlar yetishtirilmagan , deb o`rgatadi. Chex tarjimoni Sladek shu sababdan tarvuzni qovoq bilan almashtirganini ma`qullash barobarida , buni juda ham o`rinli deb topmaydi, chunki qovoq tropik Osiyodan kelib kirgan , deydi. Shuningdek , u tovuqni “Amerika cho`l tovuqlari bilan almashtirish lozim edi” degan xulosaga keladi. Mazkur muqaddimada tarjimonning poemadan “moviy ko`zlarni” chiqarib 6 Xuddi shuningdek, “Saddi Iskandariy”da tasvirlangan Iskandar Zulqarnayn ham makedoniyalik Iskandarning quruq nusxasi emas. Bu obrazda Alisher Navoiy o’zining buyuk estetik ideali – mamlakatni odil shoh idora qilishi lozimligi haqidagi hayotiy orzu-umidlarini mujassamlashtiradi. 7 G’.Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish”,T. 1978y ,118-bet

tashlashi talab etiladi, chunki Shimoliy amerikalik hindular sirayam ko`k ko`z bo`lmaganlar , aksincha , ular ko`k ko`z oq tanlilarning nigohida moviy osmon aks etganiga dastlab hayron qolganliklari dallil keltiriladi. Voqelik bilan badiiy asar o`rtasidagi tafovut e`tiborga olinmasa , ana shunday hol yuz berishi mumkin. Ba`zi tarjimonlar san`atkordan ko`ra ko`proq filolog bo`lganliklarida asl nusxada turmush faktlaridan chetga chiqilgan o`rinlarda uni tuzatish mayli paydo bo`ladi. Biroq Irji Leviyning fikricha , barhayot muallif bilan hamkorlikda ayrim mayda – chuyda narsalarni tuzatsa bo`ladi, lekin tabiatning shoirona tasviri aro “botanic va zoologik tadqiqotlar” o`tkazish g`irt bema`nilikdir. Tarjima qilishdan maqsad asl nusxani (axborot) egallash , saqlash va yetkazishdir, lekin o`z prototipiga ega bo`lmagan yangi asar yaratishdan iborat emas; tarjimaning maqsadi qayta yaratish dir Tarjima jarayonida bir tilning materiali o`rnini boshqa til materiali egallaydi , binobarin, tilga aloqador barcha badiiy vositalarni tarjimonning o`zi, o`z ona tilida , yangidan yaratadi; shunday qilib , til jabhasida tarjima - chinakam original ijod demakdir. Barcha san`atlar ichida aktyorning mahorati tarjimaga yaqin turadi. Tarjima qayta yaratishdan iborat, tarjima jarayoni esa ijodiy jarayondir deb tasdiqlash bilan biz normativ ta`riflar beramiz va tarjima qanday bo`lishi kerakligini tayin etamiz. Tarjima jarayoni 3 bosqichdan iborat : 1) Asl nusxani idrok etish; 2) Asl nusxa interpretatsiyasi; 3) Asl nusxani qayta ifodalash. Yaxshi tarjimon dastavval yaxshi o`quvchi (kitobxon) bo`lishi lozim.

Asarni o`z tiliga o`girish maqsadida qo`lga olgan tarjimonning asl nusxani anglashi 3 bosqichdan iborat: 1-bosqichda, matn so`zma –so`z , ya`ni filologik tarzda idrok qilinadi. Bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro`y berishi mumkin: boshqa tildagi bir so`zni xuddi shunday jaranglaydigan bo`lak so`z bilan qorishtirish; yaqin tillarda soxta ekvivalentlar domiga tushib qolish; kontekstni noto`g`ri o`zlashtirish, ayrim xos so`zlarning ma`nosiga tushunib yetmaslik, muallifning muddaosini anglamaslik. 2-bosqichda , uslubiy omillarga e`tibor qilinadi. Tekstni to`g`ri o`qigan kitobxon lisoniy ifodaning uslubiy omillarini ham amglaydi , ya`ni kayfiyat, piching yoki fojiaviy ma`no, ohangdorlik yoxud voqeani quruq bayon qilishga moyillik va hokazo. Rosmana kitobxon barcha bu sifatlarni anglab yetishi shart emas, tarjimon esa avtor qanday qilib tegishli natijaga erishayotganini aniqlashi, tadqiq etishi lozim. Tarjima oddiy o`qishga nisbatan kitobga ancha yuqori talab bilan ongli munosabatda bo`lishni talab qiladi. 3- bosqich ayrim til vositalarining uslubiy va ma`no- mazmunini anglashdan tarjimon asarning badiiy yaxlitligini, badiiy voqelik hodisasi, xarakterlar, ularning munosabati , avtorning g`oyaviy niyatini anglashga o`tadi. Tekstni anglashning bu yo`li ancha murakkab va og`ir - muallif yaratgan badiiy voqelikni to`laligicha qamrab olish, idrok etish uchun, aytaylik, rejissorga qanday tasavvur quvvati talab etilsa , tarjimonda ham ana shunday tasavvur qobiliyati bo`lishi zarur (Irji Leviy). San`atkor - tarjimon bilan noqobil, noshud tarjimon o`rtasidagi farq shundan iboratki, birinchisi asl nusxa bilan tarjima masofasi orasida tekst ortidagi xarakterlar , vaziyatlar, g`oyalarning ma`no - mazmunini chaqadi, ikkinchisi bo`lsa, faqat so`zlarni o`giradi, xolos. Aytilgan gaplardan tarjimonlarni badiiy tarbiyalash vazifasi kelib chiqadi: “Asl nusxa tekstidan -

tarjima tekstiga o`tish” dan iborat muxtasar psixologik jarayondan ancha murakkab , lekin yagona ijodiy mukammal: “Asl nusxa tekstidan – tasavvur qilingan voqelik orqali - tarjima tekstiga o`tish” . Turgan gapki , tarjimonni muxtasar jarayon o`ziga ko`proq rom qiladi, chunki u ancha qulay : voqelikni qayta yaratish esa tarjimondan keng tasavvurga ega bo`lishni hamda tekst interpretatsiyasi ustida ijodiy mehnat qilishni talb etadi. Voqelikni qayta yaratish metodikasini ishlab chiqish tarjima estetikasining ilk shartlaridan biridir . Gap tarjimonning personajlar , ular o`rtasidagi konflikt sabablari, voqea sodir bo`ladigan muhit va hokazolar haqida umuman konkret tasavvurga ega bo`lishi xususidagina emas, balki tarjimonning ancha keng xabardorligi masalasida boryapti: tasvirlanayotgan voqealar ortida nima turibdi, chinakam xarakterlar , haqiqiy motirovka nimadan iborat? Xullas, vaqti-soati kelguncha kitobxondan pinhon saqlangan va uni asta-sekin voqif qilinishi , ko`zda tutilgan narsalar haqida gap boradi. Masala shundaki, konfliktning borishi va yechimidan xabardor bo`lgani , xarakterlarni ravshan tasavvur etgani holda , tarjimon muallifning bular barchasini kitobxonga darhol aytib qo`ya qolmasligini , vaqti kelgunga qadar muallifning personajga yoki personajlar o`rtasidagi aloqalarga o`z munosabatini pinhon tutganini unutib qo`ygani holda , adibning umumiy niyatini anglab yetmay, bularning barchasini kitobxonga barvaqt aytib qo`yishi mumkin. Tarjimon o`zining voqealardan voqif ekanligidan foydalanib , hali yozuvchi aytmay turgan narsani oshkor etib , og`zidan gullaydi-qo`yadi. Yana shunday ham bo`ladiki, tarjimon uslubiy vositalarning o`zi bilanoq asarning semantic (ma`noviy) aloqalarini keragidan oldin ochib qo`yadi. Tarjimon voqelikni asarda ko`rsatilgani darajasida bilsagina badiiy chin , haqqoniy tarjima yarata oladi. Irji Leviy qiziq bir tezisni ilgari suradi. Uning fikricha , asl nusxa bilan tarjima tilining materiali bir-biridan jiddiy farq qilganligi tufayli ular

o`rtasida fikrni ifodalash tarzida semantic o`xshashlik bo`lmaydi , binobarin , lisoniy aniq tarjimaning bo`lishi mumkin emas, asarni faqat interpretatsiya qilish mumkin. Ko`pincha shunday bo`ladiki, tarjimonning tili nusxa tili singari keng va rang –barang ifodalashga imkon bermaydi , bunday haolda tarjimon faqat ma`noning bir qismini ifodalashda eta oladigan birmuncha tor semantic birlikni tanlaydi. Buning uchun ham u tekst ortida turgan voqelikni bilishi lozim . Asl nusxa muallifidan voqelikni to`g`ri interpretatsiya qilish talab etilsa , tarjimondan - asl nusxani to`g`ri interpretatsiya qilish talb qilinadi. Bunda quyidagi 3 nuqtaga e`tiborni qaratish lozim: a) asarning ob`yektiv ma`nosini aniqlash; b) tarjimonning interpretatsiyaviy mavqei; c) shu mavqedan turib asarning ob`yektiv mohiyatini interpretatsiya qilish - asarni tarjima qilish konsepsiyasi va nimalarni o`zgartirish zaruratini aniqlash. Demak , tarjima hamma vaqt muayyan darajada interpretatsiyadir. Tarjima interpretatsiyasi to`g`ri bo`lishi uchun uning ibtido nuqtasiga asarning bosh xususiyatlarini asos qilib olmoq kerak, uning ob`yektiv qimmatini saqlash esa tarjimonning maqsadi bo`lishi lozim. Basharti , tarjimon, kitobxon singari, yengil sentimentallik va ta`sirchanlikka berilmasdan ish ko`rsagina, uning asarni idrok etishi xolis ahamiyat kasb etadi. Kitobxonlar o`rtasida shunday bir hol keng tarqalgan: o`quvchiga asarning personaji ko`pincha tanish kishini , unda tasvirlangan muayyan manzara yoki epizod - turmushda o`zi boshidan kechirgan yoki o`z ko`zi bilan ko`rgan voqeani eslatadi. Asar kitobxon uchun unga ob`yektiv ravishda sirayam bog`lanmagan hayot bilan aloqaga kirishadi. Kitobxon asarga o`zining problematikasini moslab yopishtiradi. Bunday ta`sirchanlik , kitobxonda sodir bo`ladigan bunday sub`yektivizm tarjimachilik ishi uchun xatarlidir , chunki bu asarning ob`yektiv mazmuni bilan zid kelishi mumkin.

Shu sababdan tarjimon matnga o`z yurtiga xos so`zlar yoki ularga ishora qiluvchi bo`lak parchalarni hadeganda kiritavermasligi lozim. Bundan tashqari, asl nusxani siyqalashtirishning eng sezilarli usuli - bu uslubiy nomunosiblikni paydo qilish, asarga unda mavjud bo`lmagan , lekin tarjimon sevadigan estetik sifatlarni bag`ishlashdir. Tarjimonning burchi matnga o`zining sub`yektiv munosabati va aloqadorligini minimumga keltirish , tajima qilinayotgan asarning mohiyatiga maksimum yaqinlashishdan iborat. Tasvirga mos bo`yoqlarni tanlay olmagan rassom o`z tasavvuridagi manzarani qog`ozga tushira olmaydi; yaratmoqchi bo`lgan obrazning ichki ruhiy dunyosini tushunib yetmagan aktyor „o`z“ rolini tuzuk talqin eta olmaydi , voqealar yoki hissiyotlar mazmuniga mos ohang topa bilmagan shoir yoxud bastakor ko`ngildagiday san`at asari bunyod qila olmaydi. Tarjimon ham bamisoli shunday. She`rda juda maroqli qofiyalar , yorqin misralar topilgan - lekin yaxlit so`z san`ati asari yaratilmagan bo`lishi mumkin. Biron voqeaband musiqada tinglovchining esida uzoq saqlanib qoladigan bir ta`sirchan lavha ilg`ab olingan , lekin muntazam , tugal, yetuk musiqiy asar tarkib topmagan bo`lishi mumkin. Tarjima ham bamisoli shunday. 1.3. Adabiy aloqa va badiiy tarjima. Badiiy tarjimada estetik did Ma`lumki, badiiy adabiyot har bir xalqning ma`naviy dunyosi, hayoti , urf-odatlari, an`analari bilan , uning madaniyatidagi jamiki yaxshi , ilg`or narsalar bilan tanishish imkoniyatini beradi. Umuminsoniy maqsadini ko`zlab qalam tebratgan har qanday yozuvchi va shoirning asari faqat bir xalqning mulki bo`lib qolmay, balki butun insoniyatning ham boyligidir. Binobarin , barcha xalqlar bir-birining

ma`naviy boyligi , ya`ni adabiyot va madaniyati bilan uzviy aloqa o`rnatgan taqdirdagina o`zlarining adabiyoti va madaniyatini keltira oladilar. Alohida olingan har bir milliy adabiyot mavqeidan turib qaralsa , tarjima ko`proq rang-baranglik , xilma-xillikka qulaylik tug`diruvchi omil sifatida namoyon bo`ladi. Lekin , ikkinchi tomondan , tarjima bir qancha yetakchi nasriy, she`riy yoki dramaturgiyaviy uslublarning butun jahon bo`ylab tarqalishiga ko`maklashadi va shunga ko`ra, jahon adabiyoti mavqeidan turib qaraganda , birlashtiruvchi omil sifatida anmoyon bo`ladi. Shunday qilib , tarjima jahon adabiyoti taraqqiyoti tomon yo`naltiruvchi kuchdir. Biroq shu bilan birga , original adabiyot taraqqiyoti bu jarayonga qarshilik ko`rsatadi: hozircha biz milliy adabiyotlarning qo`shilishidan ko`ra ularning parchalanishini shohidi bo`lamiz. Tarjima tarbiyaviy , ma`rifiy va donishiy (bilish) ahamiyatiga ega . Original adabiyot orqali , asosan , o`z xalqimizning o`tmish , hozirgi va kelajak hayoti , tarixiy turmush sharoitlarini o`rgansak , badiiy tarjima asarlari orqali boshqa xalqlarning hayoti, ularning orzu-intilishlari, iqtisodiy turmushu sharoitlarining badiiy in`ikosi bilan tanishamiz. Har ikkalasi: original adabiyot ham , tarjima adabiyoti ham bab-baravar ahamiyatga ega , ular izma-iz , qo`ltiqma-qo`ltiq baravar rivojlanadi, birini ikkinchisidan ustun qo`yish mumkin emas. Agar badiiy tarjima asarlarining nashrlari - kitoblarga ilova qilingan turli-tuman suratlar, rangli rasmlarga e`tibor qilinsa, ularda mahalliy rassomlarning didi va tasavvuri bilan yaratilgan tasvirlar uchraydi. Slovak tilida nashr qilingan o`zbek xalq dostoni „Alpomish“ kitobiga Ivan Vishlopen ishlagan rangdor suratlar hayratomuz , go`zal fantaziyaga boy. Lekin afsonaviy obrazlar tasvirida qandaydir o`zgachalik ko`zga tashlanib turadi. Sharq ijodiy xayoloti olamining yevropacha uslubda tasvirlanishi juda qiziq. Aslida, bu tabiiy hol. Agarda jahon xalqlari tillariga ko`plab tarjima

qilingan „Ming bir kecha“, „Kalila va Dimna“ kitoblariga ishlangan son- sanoqsiz rasmlar, Hofiz g`azallari , Umar Xayyom ruboiylariga ilova qilingan miniatyuralar va boshqa suratlar kolleksiyasini to`plab, ularning badiiy - tasviriy ko`rgazmasini tashkil etishning iloji topilganda edi, arablar , hindlar , forslarning moddiy ham ma`naviy hayotini nemis, ingliz, fransuz , ispan , italyan va boshqa xalqlar san`atkorlari qanday atsavvur qilganliklari bilan tanishish juda maroqli bo`lardi. … Veymar shahrida Gyotening bir byusti borki, uni shoirning o`zini hech qachon ko`rmagan fransuz haykaltaroshi Iogann Faltter yasagan va mazkur byust tasvirini u Gyotega xat bilan qo`shib yuborib, uning siymosini xuddi shunday tasavvur etishini aytgan , deb hikoya qilgandi A.K.Tolstoy. Byust ham chakki emas va originalga ancha o`xshar ekan … A.K.Tolstoy davom etib yozadi: bu mening tarjima borasidagi nazariyamga daxldordir , zero , men asl nusxadan olinadigan taassurotni tarjima qilish lozim deb tushunaman… Binobarin, ba`zi tarjimalar fikrni shoirning o`ziga qaraganda ham yaxshiroq ifodalashi mumkin. Umuman, haykaltaroshlik , tasviriy san`at bilan badiiy tarjima o`rtasida yaqinlik bor. Ayni bir originalning rasmini chizganda har bir rassomning uslubi o`z izini qoldirgani singari , tarjimon ham asl nusxani qanchalik aniqlik bilan o`rganmasin , o`girmasin , uning tarjimasida o`z individual uslubining izlari qoladi. Har bir xalqning o`z estetik didi borligi ma`lum. Chunonchi , bir xalqningnazarida go`zallik timsoli sifatida qabul qiligan narsa boshqa xalq nazarida qo`pol , xunuk, noo`xshov ko`rinishi mumkin. Har bir xalqning she`riyatida uning estetik didi yorqin aks etadi. Daf`atan qaraganda , qardoshlik tarafidan yaqin yoki mushtarak adabiy an`ana yaratgan xalqlarning tillarida did bilan bog`liq muammo tug`ilmaydiganga o`xshab ko`rinadi. Aslida esa bunday emas.

Tadqiqotchi B. Do`stqorayev Hamza Hakimzoda Niyoziyning „Boy ila xizmatchi“ dramasi tarjimoni Muhiddin Aminzoda haqida ma`lumot beradi. 8 Tarjimon gohi o`rinlarda o`zbek tilida go`zallik ma`nosini beruvchi so`zlarning tojik tilida shu ma`noni anglatmasligini hisobga olib , ijodiy erkinliklarga yo`l qo`yadi . Masalan , boyning Jamila haqida aytgan „Hisobsiz kokil , qo`ng`ir sochlariga nima deysan“ gapidagi „qo`g`ir“ so`zi aynan tarjima qilinsa , tojik o`quvchisining nazdida go`zallik … xunuklashib qolishi turgan gap. Shu sababli Jamilaning sochiga taalluqli sifat-miqdor bilan almashgan (qo`ng`ir soch - „uzun soch“ deb berilgan). Umuman olganda , did xalqlarda qotib qolgan tushuncha emas, balki tarixan o`zgaruvchan kategoriyalar jumlasiga kiradi . Badiiy asarda aks etgan bir xalqning hamda muallifning go`zallik haqidagi tasavvurini nuqul boshqa xalq, o`zga til, bo`lak ijodkor - tarjimonning didiga moslashtiraverish ham maqsadga muvofiq emas. Tarjimaga aloqador boshqa tushunchalarda ko`rilgani singari, bu yerda ham me`yorni bilish juda muhim. Bundan tashqari , mazkur masala tarjima an`anasi bilan ham bog`liqdir . Chunonchi, muayyan bir asarning ilk tarjimasida boshqa xalqning didini aks ettirgan biron tushunchani o`z tasavvurimizga moslashtirgan bo`lsak, o`sha kitobning keyingi tarjimalarida asl nusxa variantiga ko`chish ham mumkin. Til taraqqiyotida ikki mayl ko`zga tashlanadi: bu tashqi va ichki omillardir. Dunyoda tashqaridan so`z qabul qilmaydigan , faqat o`z ichki resurslari hisobiga rivojlanadigan „sof“ til bo`lmagani singari , nuqul bo`lak tillarning lug`atlaridan tashkil topgan qurama , antiqa „konglomerat til“ ham yo`q. Tarjimada til taraqqiyotining ana shu tashqi va ichki omillarining me`yori va qonuniyatini bilish juda muhim. Kundalik so`zlashuv vaqtida gap orasida sof o`zbekcha so`zlardan tashqari dunyodagi qanchadan-qancha tillardan kirgan so`zlarni ishlatayotganimizni xayolimizga ham keltirmaymiz. Agarda o`zbek tilida hozir 8 8. G’ .Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish”,T. 1978y ,118-bet

ishlatilib turgan, endilikda uning o`ziniki bo`lib ketgan , ammo kelib chiqishi jihatidan boshqa tillarga mansub so`zlar asosida… „jug`rofiy – lingvistik xarita“ tuzilsa , juda qiziq manzara hosil bo`lar edi! Bunday taqdirda o`zbek tilining lug`atida jahondagi qaysi va qancha tillarning so`zlari „qatnashayotganini“ , shu tariqa tilimizning internatsional aloqalarini yana ham konkretroq tasavvur qilar edik. Tarjimonning ijodkorligi til sohasi bilan chegaralangan . U yangi ifoda vositalari yaratish (neologizmlar) bilangina emas, balki xorijiy iboralarni o`z muhitida assimilyatsiya qilish (ekzotizmlar) bilan ham milliy adabiyotini yangi lisoniy vositalar bilan boyitadi. Xorijiy vositalarni idrok etish va ona tilida muqobil yangiliklar yaratish faqat leksemalar bilangina chegaralanmaydi , balki uslubiy kategoriyalarni ham qamraydi (oq she`r, sonet , tersina; rus she`riyati uchun: g`azal, ruboiy, tuyuq va hokazo). Jorj Munenning ma`lumotlariga ko`ra , tarjimalar hamda xorijiy hayot tarzi bilan tanishtiruvchi maxsus adabiyotlar orqali ona tiliga chet so`zlarning qay miqdorda kirib kelishi quyidagicha aniqlangan: K. Levi –Strossning „Xafaqon tropiklar“ kitobidagi 190 000 so`zdan 300 tasi xorijiy so`z , ularning ham bir qismi fransuzlarga oldindan ma`lum bo`lganidan tekst ichida maxsusu tushuntirishga ehtiyoj tug`ilmagan. Uriyel Vaynrayxning „Languages in contact“ kitobidagi 60 000 so`z tarjimasida 27 ta xorijiy so`z saqlangan, xolos. Shunday qilib , odatda , bu taxlit maxsus tekstlarni o`girganda ularda tarjimon ona tilini boyitadigan taxminan 0,5 % begona so`z uchraydi. Tarjimonning ijodkorligi lisoniy-uslubiy (lingvostilistik) o`zgarishlar bilan chegaralanganidan, u loaqal shu tomondan bo`lsa-da o`z mustaqilligi va ijodiy qobiliyatini namoyish etish maqsadida epchillik ko`rsatadi, keraksiz joyda neologizmlar kashf etadi, eski so`zlarni asossiz ravishda o`zgartira boshlaydi . Natijada o`quvchining e`tiborini qozonish maqsadida tekstni „mukammallashtirish“ga urinadi va bu bilan avtorning muddaosidan

tashqariga chiqib ketganini o`zi ham bilmay qoladi. Til bilan o`ynashayotgan tarjimon ham kitobxonga yoqaman deb bachkana qiliqlar qiladi. Holbuki, tarjimonning asarda ishtiroki qanchalik sezilmasa, shuncha yaxshi. Albatta, milliy adabiyotning pinhoniy ifoda vositalari ro`yobga chiqarishiga imkon beradigan uslubiy unsurlarni tarjimaga olib o`tish uchun lisoniy ijodkorlikka yo`l ochish kerak. Vatan adabiyotida taraqqiy etmagan yoki boshqa yo`nalishdan ketgan janrlarni tarjima qilganda , o`z she`riyatimizni boyitishning juda qulay imkoniyati tug`iladi. Har bir davrda istagan ikki milliy adabiyotning taraqqiyotida bunday tafovutlarni ko`plab topish mumkin. 1.4. Ingliz tilidagi frazeologik birikmalar haqida umumiy tushuncha So`zlar birikmasi birdan ziyod so`zdan tashkil topsa ham, yagona umumiy tushunchani ifodalay oladigan ulkan ikki tomonlama leksik birliklardir. So`z birikmalarining leksik ma`nolari bu ularning tarkibiy qismlarining umumiy leksik ma`nolaridir. So`z birikmalarining ma`nosi struktur qolipga va birikmani tashkil etuvchi qismlarning ma`nosiga asoslanadi. Ammo bu barcha ma`nolar uchun yagona xulosa emas. So`z birikmalarida keladigan polisemantik so`zlarning faqat bitta ma`nosi qo`llanadi. Bunday so`z birikmalaridagi tarkibiy qismlarning ma`nolari o`zaro bog`liq va ajralmas bo`ladi („blind man“ – a human being unable to see, “blind type” – the copy isn`t readable). So`z birikmalari nafaqat leksik ma`noga balki, ularni tashkil etuvchi so`zlarning joylashish tartibi orqali bayon qilingan ma`noga ham egadirlar. So`z birikmalarining qurilishi uni tashkil etuvchi a`zolarining hozirgi kundagi

leksik ma`nolariga bog`liq bo`lmagan ma`lum semantic tarkibiy qismning tashuvchisi hisoblanadi. Biz shunga o`xshash birikmalarning qurilish ma`nosi bilan uni tashkil etuvchilarining leksik ma`nosini farqlashimiz lozim. Bundan tashqari so`z birikmalarining ma`nolari ba`zi g`ayrilisoniy omillarga – mahalliy so`zlovchilarning odatiy vaziyatlarda ishlatishlariga bog`liq bo`lishi haqida tez-tez bahslar bo`lib o`tadi. So`zlar leksik birliklar , frazalar yoki so`z birikmalari yasash uchun bir- biriga qo`shib tuziladi . Leksikologiya so`zlar , so`z yasaydigan morfemalar va so`z birikmalari bilan aloqadorligini esga olishimiz lozim. So`z birikmalari qurilish va semantic bog`lanishlari bilan farqlanadi. Ba`zi so`z birikmalari , masalan, at least, point of view , by means , to take place va h.k . funksional va semantic jihatdan ajralmasdek ko`rinadi. Ular odatda, klishelar , so`z ekvivalentlari yoki frazeologik birikmalar sifatida tasvirlanadi va leksikologiyaning frazeologiya bolimida o`rganiladi. To take lessons , kind to people, a week ago kabi boshqa so`z birikmalarining qismlari kengroq semantika va sturtural mustaqillikka ega. So`z birikmalarining bu turi mustaqil so`z birikmalari deyilib sintaksisda o`rganiladi. Farzeologiya haqida gapirishdan oldin, tarkibidagi so`zlarning struktur va semantic aloqalari darajasidan qat`I nazar turli so`z birikmalarining xususiyatlarini ko`rib chiqsak. So`z birikmalarini hosil qilishda 2 ta omil muhim rol o`ynaydi: - so`zlarning leksik valentligi - so`zlarning grammatik valentligi Leksik valentlik

So`zlar ma`lum bir kontekstda , masalan, boshqa so`zlar bilan birikma hosil qilib qo`llaniladi . Masalan, otli so`roqlar vital, pressing, urgent, delicate kabi sifatlar bilan birikib keladi. So`zning turli birikmalarda kela olish xususiyati leksik valentlik deyiladi. So`zlarning leksik valentlik doirasi ingliz tilidagi so`zlarning ichki tuzilishi bilan chegaralangan . Shunga ko`ra , to raise va to lift sinonimlar , ammo birinchi so`zgina otli so`roqlar bilan kela oladi. To take , to catch, to seize , to grasp sinonimlar , ammo ular turli xildagi birikmalarni hosil qiladi: To take - exams , measures, precautions; To grasp - the truth , the meaning . So`zlar odatda nutqda klishelar hosil qiladi . Turli tillarda o`zaro aloqada bo`lgan so`zlarning leksik valentligi bir xil emas, chunki bu tillarning so`z boyligining ichki qurilishiga bog`liq. Ingliz tilida flower ham , rus tilidagi цветок ham bir xil so`zlar bilan birikib kela oladi, masalan, garden flowers, hot-house flowers (ruscha - садовые цветы , оранжерейные цветы ), ammo ingliz tilidagi flower so`zi room so`zi bilan birika olmaydi , rus tilida esa biz комнатные цветы deymiz (ingliz tilida pot-flowers). Bundan tashqari so`zlar grammatik kontekstda qo`llaniladi. So`z birikmalari yasash uchun foydalanadigan so`z birikmasining namunasi yoki qolipi kuchik grammatik kontekst deyiladi. Masalan, heavy sifati ot bilan kelishi mumkin (A+N) - heavy food, heavy storm , heavy box , heavy eater. Ammo biz heavy cheese yoki heavy to lift , to carry deya olmaymiz. So`zning maxsus grammatik ( yoki kamdan – kam sintaktik) strukturalar ko`rinishida paydo bo`la olishi grammatik valentlikdir.

So`zning grammatik valentligi turlicha bo`lishi mumkin. Grammatik valentlik so`z tegishli bo`lgan so`z turkumlari doirasi bilan chegaralangan bo`ladi. Masalan, ingliz tilidagi hech bir sifatdan keyin shaxsi ma`lum fe`l kela olmaydi. Yana, grammatik valentlik tilning ichki tuzilishi bilan chegaralangan bo`ladi. Masalan, to suggest va to propose sinonimlardir. Har ikkalasidan keyin ot kela oladi, ammo faqat to propose fe`lidan so`ng fe`lning infinitive shakli kela oladi - to propose to do smth. Clever va intelligent ham bir xil grammatik valentlikka ega , ammo faqat clever so`zi A+prep+N shaklli so`z birikmasi hosil qiladi, masalan , clever at math. Tuzilish jihatidan so`z birikmalari turli yo`llar bilan ta`riflanadi .So`z birikmalari tartibi va tarkibiy qismlarining joylashishiga ko`ra tavsiflanishi mumkin. Masalan, to read a book so`z birikmasi fe`lli birikma (hokim so`z fe`l), to look at smb. Esa fe`lli-predlogli guruhga mansub. Barcha so`z birikmalarini bo`linish mezoniga ko`ra 2 ta katta sinfga ajratish mumkin: hokim so`zga ko`ra va sintaktik qolipga ko`ra. Hokim so`zga ko`ra so`z birikmalari: Otli birikmalar – red flower Sifatli birikma - kind to people Fe`lli birikma - to speak well. Hokim so`z birinchi o`rinda turishi shart emas. Sintaktik qolipiga ko`ra so`z birikmalari predikativli va predikativsiz birikmalarga bo`linadi. He went , Bob walks kabi sintaktik tuzilishi gapga yaqin bo`lgan birikmalar predikativli birikmalar hisoblanadi, qolganlari esa predikativsizdir.

Predikativsiz so`z birikmalari qismlari o`rtasida sintaktik aloqaning turlariga ko`ra teng va tobe bog`lanishga bo`linadi. Misol, a red flower , a man of freedom kabi birikmalar tobe predikativsiz birikmalardir . day and night, do and die lar esa teng bog`lanishli predikativsiz birikmalardir . So`z birikmasining leksik ma`nosi tarkibiy qismlarining umumiy leksik ma`nosi deb ta`riflanadi. Ammo shunga qaramay , umumiy leksik ma`no har doim ham so`z birikmasi tarkibidagi barcha so`zlarning ma`nolari yig`indisidan iborat bo`lmaydi. Qoidaga ko`ra, birikmadagi so`zlarning ma`nolari o`zaro bog`langan va so`z birikmasining ma`nosi o`z –o`zidan tarkibiy qismlarning leksik ma`nosidan ustun turadi. O`zaro tobelik polisemantik so`zlardan yasalgan so`z birikmalarida yaqqol ko`rinadi. Masalan, the blind man , the blind type birikmalaridagi blind ning turli ma`nolari mavjud - unable to see va vague ( noaniq) . Bundan ko`rishimiz mumkinki, so`z birikmalarida polisemantik so`zlarning faqat bitta ma`nosi keladi. Motivatsiya (asos) Motivatsiya atamasi bir tomondan , so`zlarning struktur qoliplari va fonemik va morfemik tuzilishini anglatish maqsadida qo`llanilsa, boshqa tomondan uning ma`nosini anglatadi. Motivatsiyaning 3 asosiy turi mavjud: 1. fonetik 2. morfologik 3. semantic 1.Fonetik motivatsiya so`zni hosil qiladigan tovushlar o`rtasida ma`lum o`xshashlik bo`lganda qo`llanadi. Masalan, buzz, cuckoo, giggle. So`zlarning tovushlari tabiatdagi tovushlarga , yoki o`ziga xos tovush chiqaradigan narsalarning ovoziga taqlid bo`ladi. Motivatsiyaning bu turi har bir tilning fonologik tizimida o`rganiladi.

2.Morfologik motivatsiya - ma`no va morfologik tuzilish o`rtasidagi aloqadir. Morfologik motivatsiyaning asosiy alomati bu morfemalar o`rtasidagi aloqalardir. Bir morfemali so`z motivatsiyaga ega bo`lmaydi. Ex – morfemasi insonlar haqida gapirganimizda sobiq, oldingi ma`nolarini beradi ( ex-wife, ex-president ). Re- qayta degan ma`noni beradi - rebuild, reunite. Boshqa tillardan kirgan so`zlarda motivatsiya yo`qolib boradi ( expect, export, recover ). Morfologik motivatsiya asosan yangi, shu asrda paydo bo`lgan va qo`llanilgan so`zlarda aniq-ravshan ko`rinadi. Eski so`zlarda motivatsiya- etimologik ko`rinishda namoyon bo`ladi. So`zning struktur qolipi ham juda muhim: finger ring va ring-finger . Birikkan so`zlardagi leksik ma`no bir xilligiga qaramay , ma`nolar o`ratasidagi farq qismlarning joylashishi bilan izohlanadi. Morfologik motivatsiyaning bir qancha istisno holatlari ham mavjud: smoker - chekuvchi odam emas , balki poyezddagi yo`lovchilar chekishi mumkin bo`lgan xona. Motivatsiya darajalari turlicha bo`lishi mumkin: endless to`liq motivatsiyalashgan; cranberry qisman motivatsiyalashgan , cran - morfemasining leksik ma`nosi yo`q. 3.Semantik motivatsiya bir so`zning ayni bir sinxron tizim ichidagi o`z va ko`chma ma`nolarining paydo bo`lishi. Mouth - inson yuz a`zosi , va ayni vaqtda biror boshlanishni ifodalaydi: the mouth if river. Ermine kichik bir hayvonning nomigina emas, balki yung turi hamdir. O`z ma`nolarida mouth va ermine so`zlari motivatsiyaga ega emas. Qo`shma so`zlarda morfologik motivatsiya butun bir so`z ma`nosi uning tarkibiy qismlari to`g`ridan-to`g`ri ma`nosi bilan asoslanadi , semantic motivatsiya esa birikma a`zolarining ko`chma ma`noda qo`llanishiga asoslanadi. Masalan, headache - bosh og`rig`I (morfologik), jahlni chiqaradigan narsa (semantik).

Qachonki so`z ma`nosi va formasi o`rtasidagi bog`lanish mos kelsa , bunday so`z motivatsiyaga ega bo`lmaydi (tilning hozirgi rivojlanish bosqichida) . Motivatsiyasiz bo`lib ko`ringan so`z , hozirda o`zining asosini yo`qotgan bo`lishi mumkin. Earn - earnian – to harvest (yig`moq , yig`ib olmoq), ammo hozir bu so`z asosga ega emas. Yuqorida aytilganidek semantic motivatsiya birikma a`zolarining ko`chma ma`noda qo`llanilishida namoyon bo`ladi. Watchdog – a dog kept for watching property, (morfologik asosli); - awatchful human guardian (semantic asosli). Har bir tilning so`z boyligi doimiy rivojlanishda bo`ladi. Bugungi kundagi motivatsiyasiz so`zlar , asoslarini yo`qotgan bo`lishlari mumkin. Asoslarni ba`zi kishilar payqab, ba`zilar payqamay qolishsa , shu so`zning asosi yo`qolib borayotgan bo`ladi. Semantik jihatdan so`z birikmalari asosli va asosga ega bo`lmaganlarga bo`linishadi. Adosga ega bo`lmagan so`z birikmalari odatda frazeologik birikmalar yoki idiomalar deyiladi. Agar birikmaning umumiy leksik ma`nosi uning qismlarining ma`nosi bilan asoslansa, bunday so`z birikmalari leksik asosga ega deb ta`riflanadi. Shunga ko`ra “take lessons” asosga ega , “take place” esa leksik asosga ega emas . Agar birikma qolipining namunasining ma`nosi birikma a`zolarining tartibi va joylashishidan kelib chiqsa , bunday so`z birikmalari struktur jihatdan asosga ega deyiladi. “Red flower” asosga ega ,chunki namuna qolipining ma`nosi sifat – ot , birkmaning tartibi va joylashishidan kelib chiqqan. Vaholanki shunga o`xshash qolipga ega bo`lgan “red tape” (official bureocratia methods) sifat - ot sifatida izohlana olmaydi.

Bir xil tuyuladigan so`z birikmalari ba`zida o`zlarining semantic izohlariga ko`ra asosga ega bo`ladi yoki ega bo`lmaydi. Shunga ko`ra , “apple sauce” olmadan qilingan sous ma`nosida kelsa asosga ega hisoblanadi, ammo “safsata, bekor gap” ma`nosida kelsa umuman asosga ega bo`lmaydi. So`z birikmalari ham xuddi so`zlardek asos jihatdan analiz qilinadi. Barcha erkin birkmalar to`liq asosga ega bo`lishadi. Asosga ega bo`lmagan so`z birikmalari odatda frazeologik birliklar yoki idiomalar deyiladi. Ingliz tili frazeologiyasini o`rganishning boshlanganiga uncha ko`p bo`lgani yo`q. Ingliz va Amerika tilshunoslari qoidaga ko`ra kelib chiqishi, uslubi , qo`llanishi va yana boshqa xususiyatlari bilan qiziqtirgan turli so`zlarni , so`z birikmalari va gaplarni yig`ish bilan band. Bu birliklarning barchasi odatda “idiomalar” deyiladi, ammo bu idiomalarni lingvistik birliklarning alohida sinfi yoki so`z birikmalarining maxsus sinfi deb ta`riflash o`rinli emas. Terminlardagi farqlar (set-phrases, idioms va wor-equivalents) erkin so`z birikmalari va frazeologik birliklarni farqlashda asosiy alomatlarni aks ettiradi. Frazeologik birikmalarni boshqa so`z birikmalaridan farqlaydigan asosiy xususiyatlar va to`liq frazeologik birlik termini bilan ataladigan so`z birikmalarining tabiati ustida turli fikrlar mavjud. Odatiy terminlar “set- phrases, idioms, word-equivalents” ba`zan tilshunoslar tomonidan turlicha talqin etiladi. “Set- phrase ” (klishe) orqali farqning asosiy alomati sifatida leksik tarkibiy qismning turg`unligi va so`z birikmalarining grammarik tuzilishini ko`rishimiz mumkin. Bir so`zga teng iboralar (word - equivalents) - bunday so`z birikmalar nafaqat funksional jihatdan ajralmas bo`ladi, bundan tashqari nutqda bir so`z vazifasida kela oladi.

Idioma termini umumiy jihatdan lingvistik birliklarning muhim xususiyati iboraviylik va asosning kamligi ekanligini ko`rsatadi. Uriel Vaynrayx idiomani “ma`nosi uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlardan kelib chiqmaydigan murakkab so`z birikmasi” deya ta`riflaydi. U idiomani frazeologik birliklarning bir ko`rinishi degan haqiqatga yaqin taxminni ilgari surdi. Rey Jekkendof va Charlz Filmo idiomaning to`liqroq va xolisroq quyidagi izohini taklif etishdi: 9 “… idiomatik ibora yoki konstruksiya bu tildagi barcha so`zlardan xabardor bo`lish mobaynida so`zlovchi bilmay qolgan narsalardir.” Cheyf yana idiomaning til birliklari paradigmasida anomaliya sifatidagi 4 alomatini sanab beradi: adabiy bo`lmaganlik, transformatsion nuqsonlik, grammatik qoidalar asosida bo`maganlik Taniqli rus tilshunosi A.Shaxmatovning “Sintaksis” asarida bu sohada bir qator katta ishlar bajarilgan. Bu asar keyinchalik akademik V.V.Vinogradov tomonidan davom ettirilgan. Ingliz tili frazeologiyasi sohasidagi ulkan ishlar professor Kunin, I. Arnold va boshqalar tomonidan qilingan. Frazeologik birliklar odatda asosga ega bo`lmagan , nutqda erkin hosil qilib bo`lmaydigan balki tayyor birlik sifatida ishlatiladigan so`z birikmalari deb e`tirof etiladi. Frazeologik birliklarning asosiy xossalaridan biri leksik tarkibiy qismlarning va grammatik tuzilishning turg`unligidir. Muloqot jarayonidan kelib chiqib o`zgaradigan erkin so`z birkmalaridan farqli frazeologik birikmalar tarkibiy so`zlari o`zgarmas yaxlit frazeologik birikma sifatida ishlatiladi. Masalan, “in a red flower” (mustaqil so`z birikmasi) dagi sifat boshqa rangni anglatuvchi sifat bo`lib kelishi mumkin, bunda birikmadagi ma`no (ma`lum bir rangli gul) saqlanib qoladi. “red tape ” frazelogik birligida bu kabi o`rin almashtirishni sifatning o`zgarishi birikma ma`nosining to`liq o`zgarishiga sabab bo`lgani uchun qo`llab bo`lmaydi : bu holatda uning ma`nosi ma`lum bir rangli tasma ( tape of certain colour) bo`lib qoladi. 9 http//www.free-encyclopedia/idioms.com

Bundan bilinadiki, frazeologik birlik “red tape” semantic asosga ega emas, ya`ni uning ma`nosini tarkibiy qismning ma`nolariga qarab xulosa qilib bo`lmaydi va uning tayyor til birligi ekanligi uni leksik va grammatik jihatdan o`zgartirishga hojat qoldirmaydi. Frazeologik birliklarning grammatik strukturasi ham ma`lum darajada turg`un bo`ladi: Red tape - frazeologik birlik Red tapes - erkin so`z birikmasi Frazeologik birliklarni iboraviylik darajasiga ko`ra 3 ta katta guruhga bo`lish mumkin. Bu tasnif birinchi bo`lib akademik V.V.Vinogradov tomonidan taklif etilgan. Bular: - Frazeologik qo`shilmalar (aralashmalar) - Frazeologik birliklar - Frazeologik birikmalar, yoki odatiy birikmalar Frazeologik qo`shilmalar to`liq asosga ega bo`lmaydilar. Birikma tarkibiy qismlarining ma`nosi , hech bo`lmaganda ho`zirgi kundagi birikmaning butun ma`nosi bilan hech qanday bog`liqlikka ega bo`lmaydi. Odatda ma`nosi butun frazeologik birliklarning metaforik ma`nosidan tushunarli bo`lgan , qisman asosga ega bo`lmagan so`z birikmalari frazeologik birliklardir. Frazeologik birliklar odatda leksik komponentlari va grammatik tuzilishining nisbatan yuqori darajadagi turg`unligi bilan belgilanadi. Frazeologik birliklarning monimlari mavjud bo`lib, ular o`z ma`nosida ishlatiladigan erkin so`z birikmalaridir:  To skate on thin ice - to skate on thin ice ( to risk);  To wash one`s hands off dirt - To wash one`s hands off ( to withdraw from participance);

 To play the first role in the theatre - to play the first role (to dominate). Frazeologik birikmalar qisman asosga ega bo`lishadi, ammo ular ushbu so`z birikmalariga xos bo`lgan maxsus leksik valentlikka ega bo`lgan so`zlardan hosil bo`ladi. Frazeologik birikmalarda tarkibiy qismlarning xilma- xilligi ma`lum doirada chegaralangan. Ular tarkibiy qismining biri o`z , boshqasi ko`chma ma`noda kelgani holda , butun birikmaning mazmuni tarkibiy qismlarning ma`nosidan ustun turishi kabi xususiyatlari bilan frazeologik birliklardan farq qiladi. Ko`chma ma`no birikmaning faqat bir qismda bo`lishi kamdan-kam seziladi.  Ta pay a visit, tribute, attention, repect;  To break a promise , arule, news, silence;  To meet demands , requirement , necessity;  To set free, to set a liberty;  To make money, journey;  Ta fall ill. Frazeologik birikmalarning katta qismi V+N (to`ldiruvchi) qolipi asosida bo`ladi. Frazeologik birliklar so`zlarga ekvivalent bo`lib kelishiga ko`ra maxsus so`z birikmalari sifatida farqlanishadi; ular aniq bir so`z turkumidagi so`zlarga teng bo`lishadi. Tarkibiy qismlarining qaysi so`z turkumiga oidligidan qat`i nazar frazeologik birliklar to`lig`icha faqat bir so`z turkumiga tegishli bo`ladi. “long day” erkin so`z birikmasi bilan “in the long run” frazeologik birligini taqqoslaganimizda , erkin birikmadagi “day” ot va “long ” sifat so`z turkumiga mansub bo`lib , ular alohida olinganda ham ushbu ma`nolarida qoladilar. So`z birikmasi ikki mustaqil birlikdan tashkil topgan deb qaraladi (A+N) . “in the long run” frazeologik birligi esa

butunligicha bir so`z turkumiga oid bo`ladi. Bu birikma grmmatik jihatdan “finally, firstly ” kabi yakka ravishlarga teng bo`ladi. Shunday qilib, so`z birikmalari so`z turkumlari tizimiga kiradi. Frazeologik birliklar erkin so`z birikmalaridan yasaladi. Ammo vaqt o`tishi bilan, frazeologik birliklarni tashkil qiluvchi ba`zi so`zlar tilda tushib qolishi mumkin; birlik tuzilgan sharoit unutiladi, asos yo`qolib bu so`z birikmalari frazeologik aralashmalarga aylanadi. Tilning so`z boyligi nafaqat so`zlar , balki frazeologik birikmalar yordamida boyib boradi. Frazeologik birliklar nutq jarayonida yaratib bo`lmaydigan , balki tilda tayyor birlik sifatida bo`ladigan so`z birikmalaridir.Ular maxsus lug`atlarda yig`iladi. So`zlarga o`xshab iboralar ham bitta mazmunni berib, gapning bir bo`lagi bo`lib keladi. Amerikalik va Britaniyalik leksograflar bunday birliklarni “idiomalar” deb atashadi. Biz L. Smitning “So`zlar va Idiomalar”, V. Kollinsning “Ingliz idiomalari kitobi” kabilarni uchratishimiz mumkin. Bu lug`atlarda o`ziga xos semantikaga ega bo`lib, so`z birikmalari va gaplar bilan yonma-yon turadigan so`zlarni topa olamiz. Ularda iboralar qoidaga ko`ra turli guruhlarga bo`lib joylashtiriladi. Yasalish yo`llariga , ma`nosida asosning darajasiga , tuzilishiga va so`z turkumiga oidligiga qarab iboralar turli sinflarga tasniflanadi. A.V.Kunin iboralarni yasalish yo`llariga ko`ra tasniflaydi. U asosiy va ikkinchi darajali yo`llarni ko`rsatib o`tadi. A.I. Smirnitskiy iboralarni tuzilishiga ko`ra quyidagi turlarga bo`ladi: 10 a) sifat-ot birikmali: a month of Sundays, grey matter, a millstone round one`s neck va boshqalar. Bu turdagi birliklar otga teng bo`lib, to`li yoki qisman iboraviylik xususiyatiga ega bo`ladi. Qisman iboraviy birliklar (frazizmlar) da ba`zan birinchi komponent iboraviy bo`ladi, masalan, high road, qolgan holatlarda ikkinchi komponent , first night. Ko`p hollarda esa 10 А.И.Смирницкий. «Лексикология английского языка.Бибилиотека филолога.»М,1956,стр.208

har ikkala component ham iboraviylik xususiyatiga ega bo`ladi, masalan, red tape, blind alley, bed of nail, shot in the arm va b.q. b) fe`l-ot birikmali iboralar, masalan, to read between the lines, to speak BBC, to sweep under the carpet va h.k. Bu kabi birikmlarning grammatik markazi fe`l, semantic markazi esa ot bo`ladi, masalan, to fallin love. Ba`zi birliklarda grammatik ham semantic markaz ham fe`l bilan ifodalanadi, masalan, not to know the ropes. Bu birliklar to`liq iboraviylik xususiyatiga ega bo`ladi: to burn one`s boats, to vote with one`s feet, to take to the cleaner`s va h.k. to have a glance , to have a smoke kabi so`z birikmalari ushbu turga juda yaqin turadi. Ammo bular iboraviylikka ega emas va grammatikada maxsus sintaktik kombinatsiya vazifasida keladi. c) frazeologik takrorlashlarga, now or never , part and parcel, country and western va boshqalar kiradi. Bunday birliklar antonimlar asosida quriladi, ups and downs, back and forth ; ko`pincha esa alliteratsiya asosida ,masalan, cakes and ale, as busy as bee. Takrorlashlarning tarkibiy qismlari bog`lovchilar yordamida birikadi. Ular sifat va ravishdoshlarning ekvivalentlari bo`lib, grammatik markazga ega emaslar. Ular ham to`liq yoki qisman iboraviylikka ega bo`lishlari mumkin. Shunga o`xshash qo`shma so`zli frazeologik birliklar ikkidan ko`p o`zakka ega bo`lishadi , masalan, to take a back seat, a peg to hang a thing on, lock, stock and barrel, to be a shadow of one`s own self, at one`s own sweet will. Frazeologik birliklar so`z turkumlariga ham bo`linishi mumkin. Bunday tasnif usuli I.V.Arnold tomonidan taklif etilgan 11 . Quyida ularning guruhlari: a) Narsa, shaxs , tiriklikni anglatuvchi ot iboralar, masalan, bullet train, latchkey child, redbrick university, Green Berets. 11 И.В.Арнольд. «Лексикология современного анлийского языка». М.1959,стр.96

b) Harakat, holat, his-tuyg`uni anglatuvchi fe`l iboralar, masalan, to break the log-jam , to get on somebody`s coattails, to be on the beam, to nose out, to make headlines; c) Belgi-xususiyatini anglatuvchi sifat iboralar, loose as goose, dull as lead; d) Ravish iboralar, masalan, with a bump, in the soup, like a dream, likea dog with two tails; e) Predlog iboralar, in the course of, on the stroke of; f) Undov so`z iboralar, “Catch me!”, “Well , I never!” va b.q. I.V.Arnoldning tasnifidan bundan tashqari, “The sky is limit”, “What makes hom ticket” , “I am easy” kabi gap ekvivalentlari, maqollar, hikmatli so`zlar va sitatalar o`rin olgan. Maqollar odatda majoziy bo`lsa, masalan, “ Too many cooks spoil the broth” kabi, hikmatli so`zlar majozga ega emas, masalan, “Where is a will there is a way”. I bob bo`yicha xulosalar

Tarjima tushunchasining ma`nosi juda keng. Bir tildan ikkinchi tilga badiiy adabiyot: she`r, dramatic va nasriy asarlar, fanning turli-tuman sohalariga doir ilmiy va ilmiy-ommbop kitoblar, diplomatiya hujjatlari , rasmiy qog`ozlar, siyosiy arboblarning maqolalari va notiqlarning nutqlari, gazeta materiallari, boshqa-boshqa tillarda so`zlashuvchi, tilmochning xizmatiga muhtoj bo`lgan kishilarning suhbatlari tarjima qilinadi, kinofilmlar o`giriladi. Xorijiy tillarni o`rganayotgan kishiular uchun tarjima qila olish qobiliyati muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun talabalarga matnni tarjima qilish jarayonida, ushbu matndagi fikrlarni yozuvchi dunyoqarashidan kelib chiqib tarjima qilishni o`rgatish maqsadga muvofiq bo`lar edi.Frazeologik birliklarga kelsak, vaqt o`tishi bilan har bir tilning lug`at boyligida ham o`zgarishlar vujudga keladi. Shunday ekan, ingliz tili frazeologiyasida ham bir qancha o`zgarishlar bo`lib o`tgan. Misol uchun, Shekspir davriga xos bo`lgan ba`zi bir frazeologik birliklar bugunga kelib butunlay qo`llanishdan chiqqan, yoki o`z ma`nosini o`zgartirgan bo`lishi mumkin.

II. BOB. “TO MAKE” VA “TO DO” FE`LLARI BILAN KELADIGAN FRAZEOLOGIK BIRIKMALAR VA ULARNI TARJIMA QILISH YO`LLARI 2.1.Frazeologik birliklarni tarjima qilish yo`llari Frazeologik birliklarni tarjima qilishda quyidagi usullardan foydalaniladi. Frazeologik birliklar yordamida tarjima . Frazeologik ekvivalentlar ikki xil bo`lishi mumkin: monoekvivalentlar va tanlangan frazeologik ekvivalentlar . Monoekvivalent - yagona mos keladigan frazeologik ekvivalentdir. Ular 2 turga ajraladi: to`liq va qisman frazeologik ekvivalent. To`liq frazeologik ekvivalentlar, deb ingliz tilidagi birliklarga ma`nosi, leksik tarkibi, obrazliligi , uslubiy yo`nalganligi va Grammatik tuzilishi jihatidan to`liq mos keladigan iboralarga aytiladi.Masalan, as cold as ice- muzdek sovuq, play with fire - olov bilan o`ynashmoq, no smoke without fire –Olovsiz tutun bo`lmas. Qisman frazeologik ekvivalentlar ma`nodagi to`liqsizlikni anglatmaydi, faqatgina bir xil mazmun va bir xil uslubiy yo`nalganlikni berish uchun leksik, grammatik, leksiko-grammatik tomondan xilma-xillikka ega bo`ladi. Shuning uchun qisman frazeologik ekvivalentlar to`liq frazeologik ekvivalentlarga teng bo`ladi. Qisman frazeologik ekvivalentlar 3 guruhga bo`lish mumkin: a) Ingliz tilidagi frazeologik birliklarga ma`nosi, uslubiy yo`nalganligi, obrazliligi bilan yaqin (Grammatik struktura mos kelishi ham kelmasligi ham mumkin) biroq leksik tarkibi bilan farqlanuvchi ekvivalentlar . Quyidagilar misol bo`lishi mumkin: kill the goose that lays the golden

eggs – tilla tuxum qo`yadigan tovuqni o`ldirmoq, light as a feather - pardek yengil, a wolf in sheep`s clothing - qo`y terisini yopingan bo`ri. Bu guruhga kiruvchi ba`zi tarjimalar antonimik tarjima usuli , salbiy ma`noni ta`kid konstruksiyasi yordamida berish yo`li bilan tarjima qilinadi. Ijobiy mazmun inkor konstruksiyasi bilan ham berilishi mumkin: don`t count your chickens before they are hatched - Jo`jani kuzda sanaydilar. b) Ingliz frazeologik birliklariga ma`nosi, obrazliligi , stilistik yo`nalganlik jihatdan to`g`ri kelib, ot bilan ifodalangan so`zning soni va so`zlar tartibi bilan farqlanadigan frazeologik ekvivalentlar. Sonda farqlanish: Play into somebody`s hands - birovning qo`liga o`ynamoq (o`yinchoq bo`lmoq) , there`s no rose without thorn - atirgul tikanlarsiz bo`lmaydi. So`z tartibida farqlanish: strike while the iron is hot - temirni qizig`ida bos, if you run after two hares, you wil catch neither - ikki quyonni orqasidan chopsang, hech birini tutolmaysan. c) Ingliz tilidagi frazeologik birliklar bilan ma`no va uslubiy jihatdan yo`nalganlik jihatdan o`xshash bo`lib, obrazliligi bilan farqlanadigan frazeologik ekvivalentlar. Ingliz tilidagi ko`pchilik obrazli iboralar qisman tarjimaning ushbu usuli orqali tarjima qilinadi. Misol sifatida quyidagilar kelishi mumkin: birds of feather flock together – ko`r-ko`rni qorong`uda topadi. Bu guruhga kiruvchi ko`plab maqollar antonimik ekvivalentlar yordamida tarjima qilinadi: Tanlab qilinadigan frazeologik ekvivalentlar. Ko`pincha ingliz tilidagi frazeologik birliklarning turli ekvivalentlari mavjud bo`lib, tarjimon kontekst

uchun mosini tanlab olishi mumkin: birds of feather - zuvalasi bir , may aunt! - Buni qaraya! Rost so`zim! Ingliz adabiy tilida frazelogik birliklarni individual uslubiy yangilash keng tarqalgan. Bunday hollarda boshqa frazeologik ekvivalentlarga ham o`zgartirish kiritishga to`g`ri keladi. Masalan, poke one`s nose into smb.`s affairs iborasi “birovning ishiga burun suqmoq” tarzida tarjima qilinadi. Dikkens o`zining “Hard Times” (Book III, Chapter V) asarida bu iboraga “officious” sifatini kiritadi: How dare you go and poke your officious nose into my family affairs? Bu ko`rinishdagi obrazlilikni oshirish o`zbek tilidagi frazeologik ekvivalentni yangilab, iboraga “ uzun” so`zini kiritish bilan sodir bo`ladi: “Mening oilaviy ishimga burningizni suqishga qanday haddingiz sig`di.” c) O`zgaruvchan va turg`un-o`zgaruvchan so`z birkmalari yordamida tarjima qilish Tasviriy tarjima . Tasviriy tarjima - bu iboraning mazmunini o`zgaruvchan so`z birikmalari yordamida berish. Tarjimaning bu usuli terminologik iboralarni tarjima qilishda qulay. Masalan: cross the floor of the house- parlamentar bir partiyadan ikkinchisiga o`tish, accept the Chiltern Hundreds - parlament a`zosi huquqidan voz kechmoq. Tasviriy tarjima izoh bilan to`ldirilishi mumkin. High jimks shot., qadimiy fant o`yini (odatda qur`a tashlash yo`li bilan aniqlangan bir kishi sheriklarini ko`nglini ko`tarish yo`li bilan fant to`laydi. ) Kalkirovka . Kalkirovka qilish yoki so`zma-so`z tarjima qilish quyidagi hollarda qo`llaniladi.

A. Tarjimaning boshqa usullari bilan o`girib bo`lmaydigan ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilganda, masalan : a fair face may hide a foul heart (maqol) - chiroyli tashqi ko`rinish ortida xunuk qalb yotishi mumkin. The old lady of Threadneedle Street - Trednedlning qari xonimi (shu nomli ko`chada joylashgan Angliya banklarida biri). B.Kalkirovka usuli, agar o`zbek tilida berilgan iboraning mazmuniga mos frazeologizm mavjud bo`lib , ammo uni qo`llash ingliz tili iborasini o`zbekchalashtirishga, uning o`z rangdorligini yo`qotishga sabab bo`lganda qo`llaniladi. Lug`atlarda bunday hollarda “yolg`on ekvivalent ” yoniga taqqoslang yoki сравните (tq,cp) belgisi qo`yiladi. Masalan, agues come on horseback but go away on foot (maqol) - Baxtsizlik bizga otda kelib, piyoda ketadi (tq, dardning kelishi oson, ketishi qiyin). Chet tillardagi frazeologizmlarning kalkilarini biz o`zgaruvchan so`z birikmalariga emas balki o`zgaruvchan- turg`un birikmalarga kiritamiz, chunki frazeologik birliklardan ular faqat nutqda tez-tez yoki doimiy qo`llanmasligi bilan farq qiladi. Ular mualliflik frazeologizmlari bilan o`xshash bo`ladi. O`zgaruvchan so`z birikmalaridan ular yaxlitligi, struktur - semantic modellashmaganligi, leksik tarkibining birmuncha turg`unlugu bilan farqlanadi. Bunday birikmalar umumxalq so`zlashuv mulkiga aylanganlarida oson frazeologik birliklarga o`tishi mumkin . Ishtaha ovqatlanayotganda keladi (fransuzchadan, l`appetit vient an mangeant) , igna ustida yurganday (fansuzchadan, etre sur des epines) va boshqalar. Og`zaki ekvivalentlar yordamida tarjima qilish. Ba`zida frazeologik birliklarni bir so`z bilan tarjima qilish tarjimaning yagona usuli bo`lib qoladi: the body politic - davlat , bunch of fives- musht , knife and fork - taom. Murakkab tarjima

1) Ko`pgina hollarda murakkab tarjima qo`llanganda, qavs ichida uni izohlovchi tasviriy ifoda bilan beriladi. Masalan, a good horse cannot be of a bad colour (maqol) - yaxshi otning tusi yomon bo`lmaydi (ya`ni, fazilatlar kichik kamchiliklarning ortida qolib ketmaydi ) . Ba`zida lug`atlarda , milliy bo`yoqqa ega bo`lgan frazeologizmlarni tarjima qilishda ayni va tasviriy tarjimalaridan tashqari , taqqoslash uchun agar bor bo`lsa milliy bo`yoqqa ega bo`lmagan “yolg`on ekvivalenti” bilan , masalan, carry coals to Newcastle - Nyukaslga ko`mir olib bormoq (ya`ni, shundoq ham o`sha yerda yetarli bo`lgan narsani eltish ) ;tq , rus tilida, Tulaga samovar bilan bormoq (Nyukasl - Angliya ko`mir sanoatining markazi) . Murakkab tarjimaning boshqa bir turi bu ham so`zlar , ham iboralar yordamida qilingan tarjimadir . Masalan: keep (yoki know) one`s distance - o`z o`rnini bilmoq, uzoqroq tomonda turmoq, uzoqlashmoq , begonalashmoq va h.k. 2) Frazeologik lug`atlarning katta qismini obertonal tarjimalar egallaydi. Obertonal tarjima - bu o`ziga xos okkazional (tasodifiy, kamyob) ekvivalentlar bo`lib , faqatgina berilgan kontekstdagi frazeologik birikmalarning tarjimalari uchun ishlatiladi. Shuning uchun obertonal tarjima sitatalarni tarjima qilishda beriladi. Berilgan ekvivalentning okkazionalligi (noyob, tasodifiyligi) kontekstning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Shunga ko`ra , the apple of one`s eye odatda “ko`z qorachig`i” deb tarjima qilinadi, ammo Dikkensning “The Old Curiosity Shop ” asaridan berilgan sitatada bu ibora kinoyali murojaat sifatida keladi va lug`atda “ko`zimning nuri ” degan tarjima bilan beriladi. As dead as a door nail - hayotdan nishon yo`q, jonsiz, “tamom bo`lgan” dwb tarjima wilinadi , ammo bundan tashqari Dikkensning “ A Christmas Carol” asaridan olingan sitatada bu ibora “eshik mixidek jonsiz ” deb berilgan. Lug`at muallifi o`z tarjimasini ibora berilgan kontekstdagi so`z o`yini bilan izohlaydi.

2.2.Hozirgi zamon ingliz tilida to make va to do fe`llarining farqlanishi. Ona tillari boshqa til bo`lgan ingliz tilini o`rganuvchilar “make” va “do”ni qo`llashda bir qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Nega? Chunki, masalan, ispan tilidagi “hacer” fe`li bu ikki fe`lning ma`nosini yakka o`zi bera oladi. Shu tufayli ingliz tilini o`rganuvchi boshqa millat vakillari ular o`rtasidagi farqni aniq bilib olishlari kerak. Odatda “make”, yasamoq, biror narsa sodir bo`lishiga sabab bo`lmoq yoki boror natijaga olib kelib kelmoq ma`nolariga ega bo`ladi. Masalan, make a cake , make a noise, make a trouble yoki make friends. Kengroq ko`rib chiqadigan bo`lsak, biz “make” fe`lini qurish , yasash ma`nolarini berish uchun ishlatamiz. Make a dress Make food Make a cup of tea/ coffee “make” tez-tez har qanday turdagi taom tayyorlash ma`nosida qo`llanadi. Make a meal – breakfast / lunch / dinner Yana “make” kauzativlik xususiyatiga ega bo`lib, biror kimsa yoki narsani biror ish bajarishga undash , sabab bo`lish ma`nolarida keladi: “make somebody listen”, “make him stop”, “make the book stay open”. Biror kishi yoki narsaning ma`lum bir holatda bo`lishga sabab bo`lish ma`nosida: make him late, made him happy. Bu turdagi harakatlar odatda biz qo`l tegiza oladigan narsalarni yaratadi. “make” bilan keladigan bir nechta turg`un birikmalar: Make amends Make arrangements

Make believe-(to pretend) Make a choice Make a comment Make a decision Make a difference Make an effort Make a phone call Make a promise Make a speech Make a visit Make your bed (to prepare the bed for sleeping in) Make a noise Make a mistake va h.k. DO. Bir tomondan “do” odatda mazmunidan natijasi haqida aytib o`tilmaydigan, nisbatan oson bajariladigan harakatlarni anglatadi. Masalan, do aerobics or exercise, do work or job, do well or do bad, do better or do worse. Biz “do”ni biror harakat, vazifa yoki faoliyat bajarilayotganda qo`llaymiz. Do a crossword Do the ironing Do the laundry Do the washing Do the washing up “do” har qanday turdagi ishni anglatish uchun qo`llanadi. Do your work Do homework Do housework

Do your job. Bu turdagi harakatlar odatda narsa yaratmaydilar. “Do” umumiy fikrni berish uchun Biz “do”ni narsalar haqida umumiy holda gapirganimizda ishlatamiz. Boshqacha aytganda, harakatning aniq qanday harakat ekanligini aytmay tasvirlashda qo`llaymiz. Bunday tuzilishdagi gaplar odatda “something, nothing, anything, everything” kabi so`zlar yordamida yasaladi. I`m not doing anything today. He does everything for his mother. She`s doing nothing. “Do” bilan keladigan muhim iboralar Do badly Do business Do the dishes Do a favour Do good Do harm Do time- (to go to prison) Do well Do your hair Do your best Do your nails Do your worst. Bulardan tashqari “do” yordamchi fe`l vazifasida kelib, barcha fe`llar, shu jumladan “make” fe`li qatnashgan gaplarning inkor va so`roq shakllarida qatnashadi: “What did you do?” “I made a cake”. Kontekst ichida “do” va “make” fe`llari bir gapga turli ma`no berishda qo`llaniladi. Buni namoyon etadigan eng yaxshi misol bu “homework” so`zi bilan keladigan gaplardir. “Teachers make homework” ammo “Learners do homework”.

Bu ikki fe`l bir qancha idioma va tasviriy ifodalarning tarkibiy qismi bo`lib ham keladi. Ba`zan bunday hollarda ular o`rtasidagi farqni anglash qiyinroq bo`lib qoladi, ammo berilgan izohlar gumonlarga chek qo`yadi.

2.3 . “To do” fe`lli frazeologik birikmalar va ularning tarjimalari” (It is) better to do well than to say well (maqol) - Yaxshi ish, yaxshi gapdan afzal (taq., gap bilma, ish bil). Do a bolt (sl., bunk yoki guy)- qochib qolmoq, qochib qutulmoq, “quyon bo`lmoq”. Misol: We are going to try do a bolt, after this job. ( A.S. “ T.G.M”)- Bu ishdan so`ng qochib qolishga harakat qilmoqchimiz. Do & die - qahramonlik ko`rsatmoq, jonini fido qilmoq. Misol: You should do and die to win this championship.(R.L. “T.U.S.B.”)- Bu chempionatni yutishing uchun qahramonlik ko`rsatishing lozim. do as I do – Marhamat davraga qo`shiling ! (do`stlarni ichkilikka taklif qilganda). Misol: Fred come and do as I do. Some drinks will helpful to you. – Fred kel, davramizga qo`shil, ozroq ichkilik senga yordam beradi. (R.L. “T.U.S.B.”) Do as you would be done by - O`zingga ravo ko`rmagan narsani , boshqaga ham istama (Pichoqni avval o`zingga ur , og`rimasa birovga).Maqol. Do brown sl. (amer., sl., do up brown ) -1) oxiriga yetkazmoq 2) aldamoq, “talab ketmoq” Do for oneself - mustaqil bo`lmoq, birovning yordamisiz uddalamoq Done to the wide ( yoki to the world)- omadsizlikka uchramoq, bor- budini yutqizgan, tamom bo`lgan odam. Done with you ! - Kelishdik! Qo`l tashla! Do one good - 1) xursand qilmoq, huzur bag`ishlamoq, huzur. Misol: It does me good to see you in the air and light.-Sizni ochiq havoda, oftob nurlari ostida ko`rish meni quvontirdi. 1) Foyda keltirmoq, foydali bo`lmoq Do one`s best ( do one`s level best, do one`s possible, do one`s utmost; do one`s damnedest) - qo`lidan kelgan barcha ishni bajarmoq, butun kuchini berib harakat qilmoq = jonini Jabborga bermoq.

Misol: And I`m going to do my damnedest to get you out of this. - Jin ursin , sizni bu holatdan olib chiqish uchun qo`limdan kelgan barcha ishni qilaman. Do somebody`s bidding (yoki will) - kimningdir xohishini bajarmoq, kimgadir quloq solmoq, kimningdir buyruqlarini bajarmoq. Misol : She was always gentle with children. The wildest would her bidding - she had a tender way with them , indeed she had! - U bolalarga qanday munosabatda bo`lishini juda yaxshi biladi! Hatto eng quloqsiz shumtakalar ham Nelliga quloq solishadi. U ularga juda mehribon. Do something like a bird - jonu dili bilan qilmoq.Misol: Linda always does everything like a bird. That`s why I like her character. –Linda doim har bir ishni jonu dili bilan bajaradi. Shuning uchun uning xarakterini yoqtiraman. (S.SH. “M.O.T.G”) Do the business ( yoki the job) for somebody - xarob qilmoq, kimnidir joniga qasd qilmoq Do well -1) yordam bermoq, qo`llab – quvvatlamoq, kimgadir adolatli munosabatda bo`lmoq, birovning oldidagi burchini bajarmoq. 2) gullab- yashnamoq, ilg`orlab ketmoq, o`zini ko`rsata olmoq. 3) tuzalmoq, o`zini yaxshi his qilmoq. Misol: British youth has done well at the World Youth Festival at Bucharest. - Buxarestda bo`lib o`tgan festivalda angliyalik yoshlar o`zlarini yaxshi ko`rasata olishdi. He has had a very hard time of it, ever since he began to recover; but as you see, he is now doing well. - U tuzala boshlaganda beri, juda ko`p narsalarni boshidan o`tkazishga to`g`ri keldi. Ammo , hozir, ko`rib turganingizdek u o`zini yaxshi his qilmoqda. Easy does it ! - sekin yursang , uzoqqa boras an.

Have done! - Bas ! Yetar ! Have to do with - … bilan ishi bo`lmoq, … bilan aloqada bo`lmoq. How do you do ? - Salom; Ahvollaringgiz yaxshimi? Misol: The Count: How do you do, Mr. Vaugham ? Vaugham: Quite well, thanks. Graf: Ahvollaringiz yaxshimi, janob Vom? Vom: Rahmat, juda yaxshi. If we can`t as we would, we must do as we can - Agar xohlaganingdek ish tutolmasang, qila oladigan ishni bajarish lozim. (Maqol) It isn`t done - Bu to`gri emas, bunday qilish yaramaydi. That`s done it - Bu sabr kosani to`ldirdi. Misol: It was last point. That`s done it. – Bu oxirgisi edi, u sabr kosani to`ldirdi. (S.SH. “M.O.T.G”) well done! - Barakalla! Yashavor! What can I do for you? - Sizga qanday yordamim tegishi mumkin? What`s done can`t be undone - O`tgan ishga salavot; O`tgan o`tib ketdi, qaytarib bo`lmaydi. What we do willingly is easy - Xohlab qilingan ish oson bitadi. That won`t do. - Bu yetarli emas; bu yaramaydi. Fair do`s. - Teng ikkiga bo`lamiz. Do a double take - ko`rgan narsasiga ishonch hosil qilish uchun qayta qaramoq; ko`zlariga ishonmay, qayta qaramoq. Misol: When the boy led a goat into the park, everyone did a double take. - Bolakay park ichiga echkini boshlab kelganda, hamma ishonqiramay qayta-qayta qarab qo`ydi. (Th.D. “A. B.A.M” Do a land office business - qisqa vaqt ichida biznesda katta muvaffaqiyatga ega bo`lmoq. Misol: The ice-cream shop always does a land office business

on a hot day.- Muzqaymoq savdosi issiq kunda katta muvaffaqiyatga erishadi. (J.G. “T.M.O.P”) do a number on someone or something - kimgadir yoki nimagadir zarar yetkazmoq, jazo bermoq. Misol: The teacher did a number on the whole class. That test was terrible.- O`qituvchi butun sinfga jazo berdi. Test juda qo`rqinchli edi. do a snow job on someone - kimnidir aldamoq, chalkashtirmoq. Misol: Tom did a snow job on the teacher when he said that he was sick yesterday.- Tom kecha kasal edinm deganda o`qituvchini aldagan edi. do away with someone or something - kimnidir o`ldirmoq. Misol: The crooks did away with the witness. - Jinoyatchilar guvohlarni o`ldirishdi. do justice to something - 1) biror narsani yaxshi bajarmoq; biror nimani aniq va to`g`ri tasvirlamoq 2) ishtaha bilan tanavvul qilmoq do one`s duty - o`z vazifasini bajarmoq. Misol: Please, don`t thank me. I`m just doing my duty.- Menga tashakkur aytmang. Men shunchaki o`z vazifamni bajardim. do something the hard way - biror narsani noto`g`ri yo`l bilan bajarmoq. do something up brown - boror narsani obi-tobiga keltirib pishirmoq do the dishes - idish tovoqlarni yuvmoq. Do the trick - joyiga tushirmoq, qilinishi kerak bo`lgan ishni qilmoq - Misol: Push it just a little more to the left, that does the trick. - Uni ozroq chapga buring, joyiga tushadi. Don`t let someone or something get you down . - Birovga sizni yerga urishga yo`l qo`ymang.

Don`t look a gift horse in the mouth - Sovg`ani arzon- qimmati bo`lmaydi (Sovg`a qilingan otning tishini ko`rmaydilar). Misol: John complained that the television set he got for his birthday was black and white. He was told “Don`t look a gift horse in the mouth”. - Jon tugi`gan kuniga sovg`a qilingan televizor oq-qora rangligidan shikoyat qilganda, unga sovg`aning yaxshi-yomoni bo`lmaydi deb aytishdi. done to a T & done to a turn - obi-tobida pishirmoq . Misol: Yummy! This meat is done to T.- Mazali! Bu go`sht juda obi-tobida pishirilibdi.

2.4.“To make” fe`lli frazeologik birikmalar va ularning tarjimalari Made for each other – bir-biri uchun yaratilgan, bir-biriga juda mos. Misol: Mr. and Mrs. Smith were not exactly made for each other. - Janob Smit va xonim bir-birlariga mos emas edilar. Make a beeline for someone or something – Kim yoki nimaningdir tomoniga to`g`ri bormoq Make a break for something or somewhere - … ga , tomonga tez chopmoq yoki harakatlanmoq. Misol: Before we could stop her, she made a break for the door and got away.- Biz uni to`xtatmasimizdan u ehik tomonga qochib chiqib ketdi. Make a bundle and make a pile - Ko`p pulga ega bo`lmoq, yaxshigina daromad qilmoq, osmondan tushgan boylik. Misol: John really made a bundle on that deal. - John o`sha ishdan yaxshigina daromad qildi. Make a clean breast of something - biror narsani tan olmoq, iqror bo`lmoq, ko`nglini bo`shatmoq . Misol: You`ll feel better if you make a clean breast of it. Now tell us what happened. – Ko`nglingizni bo`shatsangiz yengil tortasiz. Endi bizga nima bo`lganini aytib bering. Make a come back – qaytish (oldingi yulduzlik shohsupasiga qaytmoq, muxlislari ko`nglini qayta egallamoq). Misol: After ten years in retirement, the singer made a comeback. - O`n yildan so`ng qo`shiqchi yana muxlislari ko`nglini egalladi. Make a day doing something - butun kunini biror ishga sarflamoq. Misol: They made a day of cleaning the attic. - Ular butun kunini chordoqni tozalashga sarflashdi. Make a fuss over someone or something - biror narsadan havotirlanmoq, tashvishlanmoq

Make a go of it - uddasidan chiqmoq Make a great show - katta tamosha ko`rsatmoq Make a killing - ulkan omadga erishmoq Make a living – yashashga yetarli pul to`plamoq Make a name for oneself - mashhurlikka erishmoq. Misol: Sally wants to work hard and make a name for herself. – Selli qattiq ishlab mashhurlikka erishmoqchi. Make a mountain out of a molehill - Pashshadan fil yasamoq. Misol: Come on, don`t make a mountain out of a molehill. It`s not that important. – Pashshadan fe`l yasashni bas qiling. Bu muhim emas. Make a note of something - biror narsani yozib qo`ymoq. Misol: Please make a note of this address.- Iltimos bu manzilni yozib qo`ying. Make a nuisance of oneself - bezor qilmoq, hiqqildog`iga kelmoq . Misol: I`m sorry to make a nuisance of myself, but I need an answer to my questions.- Bezor qilib yuborganim uchun uzr so`rayman, ammo savolimga javob olmasam bo`lmaydi. Make a practice of something - biror narsani odat tarziga aylantirmoq Make a impression on someone - kimdadir taassurot qoldirmoq Make arrangements for someone or smth. - rejalashtirmoq Make chin music - g`iybatlashmoq Make eyes at someone - ko`zini suzmoq Make for somewhere - biror yerga qochib ketmoq yoki sayrga chiqmoq As they make them - o`ta, juda , o`lgudek

Misol:… he`s as straight and honest as they make them 12 – U o`lgudek haqgo`y va adolatparvar. Make a wry face (or mouth) - yuzini (og`zini) burishtirmoq Make a hash (hay, a mess, a muddle) of smth . - chalkashtirib yubormoq, buzib qo`ymoq, almashtirib yubormoq, “rasvo qilmoq” Make haste (or speed) - shoshmoq Make a splash (oe stir) – shov-shuv ko`tarmoq, ommaning diqqatini tortmoq Make or break (make or mar ) - yo bor bo`ladi, yo yo`q bo`ladi Make a fool of oneself (an ass, amer., make a show) – o`zini kulgili holatga tushirmoq Make a fool of somebody - ustidan kulmoq, hazillashmoq Make believe - ishintirmoq, umidlanmoq, xayolga berilmoq, o`zini kimnidir o`rnida ko`rmoq “Inside me ”, she said, “I`ve been making believe I was a little girl again, I`ve been acting the part” 13 – Ich-ichimdan o`zimni shu bo`limni yana o`ynayotgan yosh qizaloq ekanligimga ishontirdim. Make both (or two) ends meet (amer.make buckle and tongue meet) - uchini-uchiga yetkazmoq, zo`rg`a kun ko`rmoq Make somebody sit up - kimnidir o`g`ir ishni bajarishga o`tqazmoq , hayratda qoldirmoq, lol qoldirmoq Make the dust (feathers yoki fur) fly – tirnoq ichidan kir qidirmoq, to`polonni boshlamoq 12 Th. Dreiser , A book about myself, ch LXVII, pg.55 13 A.Saxton, The great Midland, act I,pg 18

What make you here? – Siz bu yerda nima qilayapsiz? Nega keldingiz? (XVI-XVII asrlarda ko`p tarqalgan ibora) Make oneself agreeable to somebody - birovga yoqishga harakat qilmoq, ko`nglini olmoq Make oneself cheap – o`z-o`zini hurmat qilmaslik Make oneself scarce – ko`zdan yo`qolmoq, uzoqroqqa ketmoq Make bold (or free) – 1)haddi sig`moq 2) (with somebody) o`ziga ortiqcha erkinlik bermoq 3) (with something) biror narsaga erkin munosabatda bo`lmoq Make oneself solid with somebody - qo`llab-quvvatlashga erishmoq, o`zaro yakdil bo`la olmoq Make sure – 1) erishmoq, harakat qilmoq, yo`lini topmoq 2) ishonch hosil qilmoq, tekshirmoq (make certain of), aniqlashtirmoq, ishonchi komil bo`lmoq

II bob bo`yicha xulosalar Frazeologik birliklarni tarjima qilish deganda, nafaqat ularni so`zma- so`z tarjima qilish, balki o`zbek tilida ingliz tilidagi frazeologik birlikka muqobuil bo`lgan iborani topish tushuniladi. Bitiruv malakaviy ishimga ma`lumot to`plash mobaynida bir qancha qiziqarli faktlarga duch keldim. To make va to do fe`lli frazeologik birliklarni tarjima qilishda muqobil ekvivalentlar ham ba`zi bir ma`no qirralari bilan farqlanar ekan. Bundan tashqari ingliz tilida aynan bizning tilimizga xos bo`lgan iboralar ham anchani tashkil etadi. Bundan ko`rinadiki, xalqlar o`rtasida o`zaro munosabatlar ularning til boyligiga ham bevosita ta`sir ko`rsatadi. Ona tillari boshqa til bo`lgan ingliz tilini o`rganuvchilar “make” va “do”ni qo`llashda bir qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu tufayli ingliz tilini o`rganuvchi boshqa millat vakillari ular o`rtasidagi farqni aniq bilib olishlari kerak. Bu ikki fe`l bir qancha idioma va tasviriy ifodalarning tarkibiy qismi bo`lib ham keladi. Ba`zan bunday hollarda ular o`rtasidagi farqni anglash qiyinroq bo`lib qoladi, ammo berilgan izohlar gumonlarga chek qo`yadi.

Xulosa Tarjima har doim turli xalqlar o`rtasida ko`prik vazifasini o`tab kelgan. Jamiyatning qaysi sohsini olmaylik, xoh u ijtimoiy bo`lsin, xoh ma`naviy yoki siyosiy soha , tarjima va tarjimonlik hozirgi kunning dalzarb masalalaridan biridir. Tarjima tushunchasining ma`nosi juda keng. Bir tildan ikkinchi tilga badiiy adabiyot: she`r, dramatic va nasriy asarlar, fanning turli-tuman sohalariga doir ilmiy va ilmiy-ommbop kitoblar, diplomatiya hujjatlari , rasmiy qog`ozlar, siyosiy arboblarning maqolalari va notiqlarning nutqlari, gazeta materiallari, boshqa-boshqa tillarda so`zlashuvchi, tilmochning xizmatiga muhtoj bo`lgan kishilarning suhbatlari tarjima qilinadi, kinofilmlar o`giriladi. Xorijiy tillarni o`rganayotgan kishiular uchun tarjima qila olish qobiliyati muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun talabalarga matnni tarjima qilish jarayonida, ushbu matndagi fikrlarni yozuvchi dunyoqarashidan kelib chiqib tarjima qilishni o`rgatish maqsadga muvofiq bo`lar edi.Frazeologik birliklarga kelsak, vaqt o`tishi bilan har bir tilning lug`at boyligida ham o`zgarishlar vujudga keladi. Shunday ekan, ingliz tili frazeologiyasida ham bir qancha o`zgarishlar bo`lib o`tgan. Misol uchun, Shekspir davriga xos bo`lgan ba`zi bir frazeologik birliklar bugunga kelib butunlay qo`llanishdan chiqqan, yoki o`z ma`nosini o`zgartirgan bo`lishi mumkin. Frazeologik birliklarni tarjima qilish deganda, nafaqat ularni so`zma- so`z tarjima qilish, balki o`zbek tilida ingliz tilidagi frazeologik birlikka muqobil bo`lgan iborani topish tushuniladi. Bitiruv malakaviy ishimga ma`lumot to`plash mobaynida bir qancha qiziqarli faktlarga duch keldim. Masalan, frazeologik birliklarni tarjima qilishda muqobil ekvivalentlar ham ba`zi bir ma`no qirralari bilan farqlanar ekan. Bundan tashqari ingliz tilida aynan bizning tilimizga xos bo`lgan iboralar ham anchani tashkil etadi.

Bundan ko`rinadiki, xalqlar o`rtasuda o`zaro munosabatlar ularning til boyligiga ham bevosita ta`sir ko`rsatadi. “to make” va “to do” fe`llari bilan keladigan iboralarni tarjimalarini o`rganish jarayonida shuni guvohi bo`ldimki o`zbek tilida ularning muqobillari bilan bir qatorda , ba`zi bir jihatlari bilan farq qiladigan ekvivalentlari ham mavjud ekan. Bundan tashqari, iboralar tillarda turli ma`nolarda ham keladilar. rsatadi. Ona tillari boshqa til bo`lgan ingliz tilini o`rganuvchilar “make” va “do”ni qo`llashda bir qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu tufayli ingliz tilini o`rganuvchi boshqa millat vakillari ular o`rtasidagi farqni aniq bilib olishlari kerak. Bu ikki fe`l bir qancha idioma va tasviriy ifodalarning tarkibiy qismi bo`lib ham keladi. Ba`zan bunday hollarda ular o`rtasidagi farqni anglash qiyinroq bo`lib qoladi, ammo berilgan izohlar gumonlarga chek qo`yadi. Xulosa o`rnida aytish mumkinki, chet tillarni o`rganmoqchi bo`lgan har bir kishi, nafaqat so`zlarni balki, iboralarni ham o`rrgansa, shu mamlakat xalqining dunyoqarashi, fikrlari bilan yaqindan tanishishi mukin. Ularning tarjimalari bilan yaqindan tanishish esa, so`zlashuv jarayonida iboralarni to`g`ri qo`llay olish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Ilmiy adabiyotlar: 1. I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”. T.2008 y 61-64 betlar 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” ,T.2000y, 246-bet 3. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T. 1998 y , 56-bet 4. Ғ. Саломов “ Таржима назариясига кириш ”, T .1978 y 10-56 betlar 5. И.В.Арнольд. «Лексикология современного анлийского языка». М.1959,стр.96 6. А.И.Смирницкий. «Лексикология английского языка.Библиотека филолога.»М,1956,стр.208 7. Ж. Шарипов “ Бадиий таржималар ва моҳир таржимонлар ”, T .1985 8. К.Н.Качалова, Е.Е. Израилевич “Практическая грамматика английского яз ыка ” ,Б.2005. 9. Andre Lefevre “Translation. History. Culture.” Aust.1998. Badiiy adabiyotlar : 1.Th.Dreiser “A book about Myself” M.1970 , ch LXVII, pg155 2.A.Saxton, “ The great Midland”, act I,pg 18 3.F.Hardy “Power without Glory” , M. 1972, pg 85 4. J.Galsworthy “The Man of Property”, St. 1978, pg 59 5. S. Sheldon “Master of the Game”. N.Y. 1983 6.R.Luciano “The Umpire Strikes Back”. USA ,1982 Lug ` atlar : 1.А.В.Кунин «Англо-русский фразеологический словарь» ,М.1967

2. A . Irisqulov , Sh . Bo ` tayev “ Inglizcha - o ` zbekcha , o ` zbekcha - inglizcha lug ` at ”, T .2008 y 3. Colin Howlett “Oxford Russian Dictionary” Bishkek, 2008 4. Richard A.Spears “American idioms”, M.1991 5. Macmillan English Dictionary , M.2005 6. K.M.Karamatova, H.S.Karamatov “Proverbs. Maqollar . Пословицы”. T.2000 y Internet saytlar: 1.http://www.free-encyclopedia/idioms.com 2.http://www.google.ru 3.http://www.ziyonet.uz 4.http://www.EzineArticles.com 5.http://www.englishgrammar.com

Похожие

“to make” va “to do” so’zlarini ingliz tilida olib borilgan tadqiqotlarga asosan o’zbek tilida ko’rib chiqilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida To be to va to have to fe`lli birikmalarining lingvistik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida yo`nalish semantikasiga bog`liq bo`lgan allativ predlogining tahlili.

Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi