“to make” va “to do” so’zlarini ingliz tilida olib borilgan tadqiqotlarga asosan o’zbek tilida ko’rib chiqilishi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

248 KB

Скачать

MUNDARIJA: KIRISH..................................................................................................................2 I BOB. So’z turkumlari haqida ma’lumot............................... ..........................7 1.1. So’z haqida umumiy ma’lumot.......................... ………………………….12 1.2. Ingliz tilida gap strukturasida fe’lning tutgan o’rni..................................14 II BOB. “to make” va’to do’ fe’lli birikmalarning ingliz tilida ishlatilishi.....22 2.1. “to make” fe’lli birikmalari va ularning o’zbek tilida berilishi ...............22 2.2. “to do” fe’lli birikmalari va ularning o’zbek tilida berilishi .................................................................................................................26 2.3. “to make”va “to do” fe’lli konstruktsiyalar va ularni sintaktik tahlili......................................................................................................................29 Xulosa....................................................................................................................45 Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar..........................................................................48 Foydalanilgan badiiy adabiyotlar........................................................................49 1

$KIRISH Mamlakatimiz mustaqilligining tarixan qisqa 21 – yilligi arafasida istiqlol yillarida qo‘lga kiritilgan o‘lkan bunyodkorlik ishlariga bir nazar tashlagan kishi mamlakatimizning qiyofasi butunlay o‘zgarib, jahon hamjamiyatidagi o‘rni va nufuzi yuksalib borayotganini his qilishi qiyin emas. Yurtboshimiz I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontsepsiyasi” nomli ma’ruzasida ta’kidlab o’tganidek, bunday o’lkan islohotlar natijasida “… O’zbekiston ham rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirdi, mamlakatda iqtisodiyotning barqaror o’sishi ta’minlandi, odamlarning turmush tarzi yaxshilandi, davlatimiz jahon hamjamiyatida munosib o’rin egalladi. Buning tasdig’i sifatida mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish jarayoni hech qachon ortga qaytmaydigan, qat’iy va izchil tus olgani, odamlarimizning siyosiy va fuqarolik faolligi oshayotgani, ongu tafakkuri yuksalib, yon-atrofda bo’layotgan barcha voqea-hodisalarga daxldorlik tuyg’usi, ertangi kunga ishonchi ortib borayotgani misolida ko’rish, anglash qiyin emas” 1 . Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida boshlangan tub islohotlar ta’lim sohasini ham chetlab o’tgani yo’q, jumladan O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risidagi»gi qonuni, Kadrlar tayyorlashning milliy dasturining asosiy vazifalari ham mamlakatimizda xorijiy tillarni mukammal biladigan yuqori malakali, sifatli kadrlar tayyorlashga qaratildi. Ayni kunlarda 2011 – 2016 yillarda Oliy o’quv yurtlarini rivojlantirish dasturi ishlab chiqilayotganining o‘zi ham oliy ta’lim sohasida qilinayotgan yangilanishlarning yana bir isbotidir. “Dasturdan ko’zlangan asosiy maqsad – oily ta’lim muassasalarining moddiy – texnik bazasini yanada mustahkamlash, ularni zamonaviy o’quv, laboratoriya va ilmiy uskunalar bilan jihozlash, pirovardida o’quv dasturlarini takomillashtirish, tobora kuchayib 1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontsepsiyasi \\ Xalq so’zi, 201 0 yil 13 noyabr. 2$ $borayotgan zamon talablariga javob beradigan kadrlarni tayyorlashda sifat jihatidan yangicha yondashuvlarni hayotga tatbiq etishdan iborat” 1 . Prezidentimiz I.A.Karimov 2011 yilda mamlakatimizda oliy o‘quv yurtlarini moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish yuzasidan amalga oshirilgan ishlar haqida 2011 yilning asosiy yakunlariga bag‘ishlangan Vazirlar mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi” nomli ma’ruzasida quyidagilarni ta’kidlab o‘tdi: “Hukumat qaroriga muvofiq, oily ta’lim muassasalarining moddiy – texnik bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo‘yicha 2011-2016 yillarda Oliy o’quv yurtlarini rivojlantirishga mo‘ljallangan dasturni amalga oshirish uchun 277 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. Mablag‘larni jamlash va dasturda belgilangan chora-tadbirlarning moliyalashtirilishini ta’minlash maqsadida o‘tgan yili maxsus jamg‘arma tashkil etildi va uning mablag‘lari hisobidan 2011 yilda bir yilga mo‘ljallangan 39 milliard so‘mdan ortiq tadbirlar moliyalashtirildi” 2 . O‘zbekistonning istiqlol yillarida ta’lim sohasida erishilgan natijalar, xususan, mamlakatimizda maktab ta’limining yetti tilda olib borilishi, 9+3 sxemasi noyob 12 yillik umumiy bepul ta’lim tizimining joriy etilishi, respublikamizning har bir oliy o‘quv yurtida optik - tolali aloqa liniyalari asosida qurilgan yagona ZiyoNet axborot-ta’lim tarmog‘iga ulangan axborot resurs markazlarining tashkil etilgani 2012 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzuidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilari tomonidan ham alohida e’tirof etildi 1 . 1 Karimov I.A. Barcha va reja dasturlarimiz Vatanimiz tarqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi. Prezident I.A.Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi \\ Ma’rifat, 2011 yil 22 – yanvar. 2 Karimov I.A. 2012 yil Vataniimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi \\ Xalq so’zi, 2012 yil 19 yanvar. 1 “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzuidagi konferensiya materiallari // Ma’rifat, 2012 yil 22 fevral. 3$

Davlatimiz, xususan Prezidentimizning ta’lim sohasiga, chet tillarni o‘qitish va o‘rganishga nisbatan alohida e’tibor qaratishi tilshunoslikning nazariy va amaliy sohalarida tilshunos olimlarimiz oldiga yanada mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi. Bunday vazifalarning dolzarbligi haqidа gapirib, yurtboshimiz I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi: “... zamonaviy fan taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi jahon miqyosida chiqqan tillarni, ayniqsa ilg‘or texnikaviy tafakkur ifodalanayotgan tillarni bilishni taqozo etadi. Biz ingliz, fransuz, nemis va ispan tillarini va boshqa tillarni o‘rganishni butun choralar bilan rag‘batlantirishimiz lozim” 2 . Hali mamlakatimiz mustaqillikka erishmasdanoq Davlatimiz rahbari I.A.Karimov yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning, umuman, ilm-fanning yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularda yuqori malakali ixtisos egalari bo‘lib yetishishga sharoit tug‘dirmay turib, respublikaning xalq xo‘jaligini, sanoat ishlab chiqarish sohalarini tubdan o‘zgartirib bo‘lmasligini ta’kidlab o‘tgan edi 3 . Insoniyat hayotida yuz berayotgan har qanday o‘zgarishlar, tilshunoslik fanining rivojlanishiga ham o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazmoqda. Xorijiy tillarni nazariy jihatdan o‘rganish barcha talabalarning bilim saviyasini oshiradi. Professor A.A.Abduazizov ta’kidlaganidek, “... til dalillarini ongli ravishda o‘zlashtirish, nazariy bilimlar ustida ongli ravishda ilmiy tadqiqotlar olib borish ham o‘z ona tilimizni, ham xorijiy tillarni amaliy o‘rganishga yordam beradi” 4 . Dunyoda rivojlanmaydigan narsaning o‘zi yo‘q, chet tillar ham bundan mustasno emas. Bir tomondan til ijtimoiy hodisa va tizim sifatida kundan-kunga o‘zgarib takomillashib borsa, ikkinchi tomondan bu hodisani o‘rganuvchi fan ham katta odimlar bilan ilgarilab ketmoqda. O‘zligimizni anglash, ichki Bituruv malakaviy ishining ob’yekti: Mazkur bituruv malakaviy ishining ob’yektini hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “to make” va “to do” so’zlarini o’rganish tashkil etadi. 2 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011 y. –B.90. 3 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011 y. –B.137. 4 Abduazizov A.A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. –T., “O‘zbekiston”, 1992, -B. 5-6. 4

Bituruv malakaviy ishining dolzarbligi va yangiligi : Bituruv malakaviy ishning dolzarbligi shundaki , avvalombor yuqorida keltirilgan “ to make ” va “ to do ” so ’ zlari fe ’ l sifatida zamonaviy ingliz tilida qollanilganda tilni o ’ rganuvchilar uchun ba ’ zi qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda , chunki ikkalasi ham qilmoq , bajarmoq semantikasini ifodalab keladi , shuningdek bu so ’ zlarning funksional jihatlari leksik va sintaktik konstruksiyalar ko ’ lamida o ’ rganilmagan . Bituruv malakaviy ishining fandagi yangiligini shundan iboratki, “to make” va “to do” so’zlarini ingliz tilida olib borilgan tadqiqotlarga asosan o’zbek tilida ko’rib chiqildi. Bituruv malakaviy ishning maqsadi: Ushbu malakaviy bituruv ishining maqsadi bu ikki so’zning gaplar strukturasida mazmunlarni strukturasini tadqiq etish, predlogli birikmalarning ot yoki olmosh ishtirogidagi component va sintaksim o’rnini aniqlashdan iborat. Bituruv malakiy ishning vazifalari: Bituruv malakaviy ishining sasosiy vazifalaridan biri bu ikkaka fe’llarning gaplar strukturasidagi o’rnini aniqlab berishdan va ma’nolaridagi farqlarni ko’rsatib berishdan iborat. Oldimizda qo’yilgan ushbu maqsadga erishishga quyidagi alohida vazifalarni echishni taqozo etadi. - ushbu fe’llarning qo’llanilishini ko’rib chiqish - to do and tomake fe’llarni qo’llashdagi qiyinchiliklar - to do and to make fe’llarning iboralar bilan kelishi va tajimasi - To do and to make fe’llarni tahlillar orqali ko’rib chiqish. Ishda ushbu vazifalarni echimini topishda harakat qilingan va bunga erishilgan. Bitiruv malakaviy ishining aktualligi: Bitiruv malakaviy ishimning aktualligi shundan iboratki, hozirda zamonaviy ingliz tilida so’zlarning turli konstruktsiyalar tarkibida ko’rinishi va ma’nolar anglatishini alohida o’rganib chiqilishini, ularni mavhum jihatlarini yoritish va yangidan – yangi hosil bo’lish ifodalirini tadqid etishni taqozo etadi. .Bundan tashqari to 5

make va to do fe’llarining qo’llanilishi tilni o’rganuvchilar uchun ba’zi qiyinchiliklar to’g’diradi, ishda bu chigalliklarni echib berilishi mavzuning naqadar aktualligini ko’rsatib turibdi Malakaviy bitiruv ishida ham ushbu maqsaddan kelib chiqib yondoshildi. Malakaviy bitiruv ishidagi yangilik esa “to make” va “to do” so’zlarini o’rganishga, ularni ifoda manbalarini aniqlashga bo’lgan bilimlarini oshirish, o’rganish va o’z xulosalarimizdan kelib chiqadi. Talaba nuqtai nazardan kelib chiqadigan bo’lsak, birinchi qadam bu-o’rganish va tadqid etish hisoblanadi. Bilimlarni oshirishni nazarda tutsak, yangilik shundan iboratki tadqiq etish va o’rganish deb hisoblasak to’g’riroq bo’ladi. Bituruv malakaviy ishining tuzilishi: Malakaviy bitiruv ishining tarkibi va ko’lamiga keladigan bo’lsak, ushbu ish so’z boshi kirish, ikki bo’limdan va xulosadan iborat bo’ladi. Malakaviy bituruv ishining so’ngida misollardan foydalangan adabiyotlar, nazariy adabiyotlar, so’zlarning miqdoriy hisobdagi tavsifi, shartli qisqartmalar berilgan. 6

I BOB. So’z turkumlari haqida ma’lumot . Har bir til m inglab til birliklariga, leksemalariga ega. Leksemani alohida yoki bir sinfga jamlab ma ’ lum bir , yoki umumiy xarakterlarini о‘rganish zarur. Sо‘zlar ning lug‘aviy manolar i , marf o logik belgilari, gapda о‘zaro farqlanuvchi turli guruxlarni tashkil qiladi. Sо‘zlarning lug‘aviy va gra m matik jihatdan farqlanishiga kо‘ra turli guruhlarga bо‘linishi sо‘z turkumlari deyiladi. Olimlar gra m matika sohasida sо‘z turkumlarini 2 ming yildan beri о‘rganib kelayotgan bо‘lsalarda, hali ham aniq belgilangan ariteriyalar xulosalarga kelgani y o` q. Sо‘z turkumlari quyidagicha ta ` riflanadi ; 1) Leksik gram m atik manosi. 2) Leksik gram m atik morfema . 3) Gram m atik kategoriyalari va ularning paradigmatini. 4) Uning boshqa sо‘zlar bilan bog‘lanishi . 5) Gapdagi vazifasi. Yuqoridagi prinsiplarga asoslanib ingliz tilida sо‘z turkumlari quyidagicha belgilangan : 1) Ot ( noun) 2) Sifat ( ad jective ) 3) Olmosh ( p r on oun ) 4) Son ( Numerals) 5) Fe ’ l ( verb) 6) Ravish ( adv erb ) 7) Holat kategoriyasi ( category of condition or ad links) 8) Modal sо ’ zlar (mod al words) 9) Predloglar ( preposition s ) 10) Bо ’ g ’ lovchilar (con j un ctions ) 11) Yuklama (pa r ticles) 7

12) His - hayajon sо ’ zlar ( interjections) 13) Arti kllar . (articles) 14) Undov sо ’ zlar . (exclamatory words) Kо‘p olimlar sо‘z turkumlari haqida ta ` ki d lab о‘tgan . jumladan rus olimi,tilshunos V. V. Vinogradov rus tilida ot, sifat, son, olmosh, ravish,fel va holat kategoriyasini asosiy sо‘z turkumlari 1 , 4 ta : 1) Yuklama 2) Bog’lovchi yuklamalar 3) Predlog 4) Bog’lovchilarni esa yordamchi sо‘z turkumlariga ajratib kо‘rsatgan. H . Sweet esa sо‘zlarni 2 guruhga ajratib о‘rganiladi degan fikrni olg’a suradi; 1) F ull words. 2) Empty words Sweet ning fikri cha – the , - is kabi sо‘zlar faqat formaga ega , ular gapda ma ’ no anglatmaydi. 1 Boshqa bir guruh olimlar esa funksional sо‘zlar haqida bahs yuritadilar. D. Braun, S. Braun va D. Beyli kabi olimlar yordamchi fellar, predloglar va arti kl larni funksional sо‘zlar deb ataydilar. V. Jigad l o, SH. Ivanova, L. Iofik kabi boshqa bir guruh olimlar predloglar, bog‘lovchilar, yuklamalar va artikllarni yordamchi sо‘z turkumlari sifatida mustaq i l (Notional) sо‘z turkumlaridan ajratadilar. 2 I.A. Krutikov ta ’ ki d lashicha sо‘zlarni guruhga ajratish ularning ma ’ nosiga bog‘liq Masalan ushbu ikki gapni kо‘rib о‘taylik. He grows roses . H e grows old. 1- gapdagi grows fe ’ li harakat ni anglatadi, “ о ’ stiradi ” - W hat does he do ?- H e grows roses. 2- gapdagi grows fe ’ lida harakat ma ’ nosi juda kuchsiz. - Grows gapda bog‘lovchi sо‘z bо‘lib , shaxsga nisbatan “ qar i moq ” manosini beryapti . 1 Е.А. Полтавцева ”Exercises in English Grammar on cards” Москва 1967. 8

Yordamchi sо‘zlar kamdan - kam holatda, yoki umuman gap bо‘la olmaydi. Ta ’ rifdan k o’ rinib turibdiki mustaqil sо‘z turkumlaridan farqlanganda, qiyoslanganda - predloglar, bog‘lovchilar, artikllar va yuklamalar yordamchi sо‘z turkumi sanaladi. Tab i iyki biz sanab о‘tgan 14 ta sо‘z turkumlari doimiy deb ayta olmaymiz. H. Sv ee t zamonaviy ingliz tilida ot, sifat, son, fel va yuklamalarni sо‘z turkumlari sifatida takitlagan bо‘lsa, O.Jespersen esa ot, sifat, fe ’ l,olmosh, va yuklamalarni sanab о‘tadi. 4 (O. J es person, Essentials of English Grammar, New York 1939.p 66-69) 4 Yuqoridagi olimlar fikrlarini kо‘rib chiqa r ekanmiz tilda nechta sо‘z turkumi borligidan qatiy nazar, gram m atika ularni bir nechta leksika va gram m atika sinflarga , mustaqil va yordamchi sо‘z turkumlariga ajratishda quyidagi 3 ta xususiyat asos bо‘ladi. 1)Tuzilishi (form ation ) 2)Vazifasi (function) 3)O’rni(place) Sо‘zlar ifodalaydigan lug‘aviy ma ’ no turkumlariga ajratishdagi mu hi m belgilardir. (O. J es person, Essentials of English Grammar, New York 1939.p 66-69) 4 Masalan : hous e (uy), yard (xovli) , table (stol) , stone (tosh) sо‘zlari borliqdagi predmetlarning nomi ekanligi bilan x ar a kterlanadi. Bir qator sо‘zlar ularning belgisini, rangini, shakl kо‘rinishini, hajm о‘lchovini ifodalaydi. White ( oq), blue (kо‘k), round (yumaloq). Shuningdek bir qator sо‘zlar predmetni ish-harakatini anglatsa; went - bordi, wrote (yozdi) ,a yrim sо‘zlar ish harakatning yoki belgining belgisini bildiradi. Fast (tez), slowly ( sekin), hard ( qiyin ). Sо‘z manolarida mavjud bо‘lgan bu xususiyatlar ularni turkumlarga ajratishdagi asosiy belgidir. Turkumlarga ajratishdagi ikkinchi va uchunchi xususiyat sо‘zning shu ma ’ no tomoni bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi.Shu turkumga asoslanganligini kо‘rsatadi. 9

Masalan : Ot sо‘z turkumi kо‘plik, kishilik, qо‘shimchalariga ega bо‘lganidek , boshqa so’z turkumlar i dan farqli ravishda ularda kichraytirish – erkalash shakllari ham bor.Shunga kо‘ra otlar kо‘plikda keladi, predmetning kimga qarashliligini bildiradi.Shuningdek maxsus ot yasovchi qо‘shimchalar ning mavjudligi ot so’z turkumini morfologik jihatdan tо‘la shakllanganligini kо‘rsatadi. Fe ’ l turkumiga morfolog ik kо‘rsatkichlari boshqacha - zamon, mayl, nisbat, shaxs - son kabi shakl l ar fe ’ lning о‘ziga xosligini ta ’ minlaydi. Fe ’ l tuslanadi,III-shaxsni ifodalaydi.Sо‘z turkumlari ajratilishdagi belgilardan b i ri sо‘zning gapdagi sintaktik vazifasi ga bog‘liq . Masalan :Ot sо‘z manosidan kelib chi q qan holda gapda asosan ega bо‘lib keladi , s ifat esa belgi ni ifodalaganligi uchun aniqlovchi bо‘lib keladi. Sо‘zlarning gapda qanday vazifa bajarish ma ’ nosi gra m matik shakl bilan bog ’liq. Masalan bosh kelishikdagi ot-ega vazifasini bajarsa qaratqich kelishigidagi otlar- tо‘ldiruvchi va hol vazifalarida keladi. Sintaktik jihatdan biror gap bо‘lagi vazifasida kel adigan muayan sо‘z qolgan emas. Deylik, sifat gapda aniqlovchi vazifasida kelar ekan, bu sifatlarning boshqa sintaktik vazifa bajarmasligini kо‘rsatmaydi. Sifatlar gapda tо‘ldiruvchi otla sh ganda esa ega vazifasida keladi. Kо‘rinadiki,sо‘z turkumlarining sintaktik mos holda asosan qaysi bо‘lak kelishi bilan belgilanadi. Sо‘z turkumlarini ajratishda shu 3 belgiga tayan il adi. Biroq bu belgi barcha sо‘zlarda bir xil emas.Masalan ot, fel sо‘z turkumlari uchun ham morfologik,ham sintaktik belgi yetakchi bо‘lsa,olmosh, son uchun bu belgilar о‘ta past darajada yoki sifat, ravishda sintaktik belgi kuchli emas. Sо‘zlarni turkumlab morfologik va sintaktik xususiyatlarni о‘rganar ekanmiz, ingliz tilida sо‘zlar yuqorida sanab о‘tilgan 3 belgiga kо‘ra quyidagi guruhlarga bо‘lishi mumkin. 1)Mustaqil sо‘zlar (Notional) 2)Yordamchi sо‘zlar (Auxiliary) 3)Oraliq sо‘zlar (semi-notional) 10

Lug‘aviy va gra m matik ma ’ noga ega bо‘lib, gapda biror gap bо‘lagi vazifasini bajaradigan sо‘zlar mustaqil sо‘zlar deyiladi. Mustaqil sо‘zlarda yuqorida sanab о‘tilgan har uchala hususiyat ham u yoki bu darajada mavjud. Masalan: ot va fe ’ lda barcha turdagi qо‘shimchalarni olib qо‘lla nili shi xolati mavjud bо‘lganidek, olmosh va sonda bu hususiyat yо‘q. Ular gapda ot, sifat, son о‘rnida qо‘llanadi. Mustaqil sо‘zlar quyidagilardir : Ot (Noun) , S ifat (Adjective) , S on (Numeral), O lmosh (Pronoun) , R avish (Adverb), Fel (Verb) . Lug‘aviy ma ’ noga ega bо‘lmagan sо‘z va gaplarni о‘zaro bog‘lash , ularga qо‘shimcha ma ’ no berish uchun ishlatilib, gapda biror gap bо‘lagi vazifasida qо‘llanilmaydigan sо‘zlar yordamchi sо‘zlar deyiladi. Yordamchi sо‘zlarga predloglar (preposition) , bog‘lovchilar (conjunction) , yuklamalar (particle) kiradi. Yordamchi sо‘zlar lug‘aviy mano anglatmaydi. Masalan : across (orqali) for ( uchun, ga), but (ammo) sо‘zlar i ni aytganda hech narsa tushunmaymiz. Biroq til tizimida bu sо‘zlarning ham о‘ziga mos о‘rni bor. Ular sо‘z va gaplarning о‘zaro munosabatlarini uyushtiradi, sо‘z va gaplarni о‘zaro bog‘laydi, sо‘zlarga ba ’ zan qо‘shimcha ma ’ no bо‘yog‘i beradi. Shunga kо‘ra yordamchi sо‘zlar h am til tuzimida о‘ziga hos xususiyatlari mavjud bо‘lgan sо‘zlardir. Uchinchi sо‘zlar guruhini oraliq turkum deb atalad i. B u sо‘zlardagi ayrim mustaqil, ayrim yordamchi sо‘zlarga xos hususiyatlari mavjudligi hisobga olinadi. Modal , undov va his- hayajon va taqlid sо‘zlar shu guruhga kiradi. Modal sо‘zlar sо‘zlovchining fikriga ega yoki fikrining borliqqa munosabatini ifodalaydi. Modal sо‘zlar lug‘aviy ma ’ no bildirmasa-da , gapda qо‘shiladigan turli ( modal , tasdiq, inkor, taxmin, gumon ) ma ’ nolarni ifodalaydi . Modal sо‘zlarning ma’no ifodalashi, gapda vazifa bajarashi gap bо‘lagi bо‘lmasa ham mustaqil sо‘zlarga yaqin lug‘aviy ma’no bildirmasligiga gap bо‘lagi bо‘lmasligi jihatidan yordamchi sо‘zlarga yaqin. 11

Undov sо‘zlar sо‘zlovchining his- tuyg‘usini ifoda eta oladi.Ular xitob, haydash-chaqiriqning atamasi bо‘lmasa ham ularning ifodasi bо‘la oladi. 1.1. So’z haqida umumiy ma’lumot Tilshunos olim I . V . Arnoldning takidlashicha har bir axborotni yoki voqea - hodisani tasvirlash uchun so ’ z alohida ahamiyatga egadir va u bir vaqtning o ’ zida ham asl yoki ko ’ chma ma ’ noda kelishi mumkin 2 B i r o q N . M . R a z e t k i n a s o ’ z n i n g x a l q o g ’ z a k i i j o d i d a n y o z m a a d a b i y o t g a k o ’ c h i s h i v a q o ’ l l a n i s h i n i t a d q i q q i l a r e k a n , b u b i r i n c h i d a n s o ’ z n i n g o g ’ z a k i n u t q d a q o ’ l l a n i l i s h i d a c h e g a r a v a q o n u n i y a t l a r g a n i s b a t a n e r k i n l i g i b o ’ l s a , i k k i n c h i d a n y o z m a m a t n l a r d a s o ’ z n i n g o ’ t a e x t i y o t k o r o n a n o z i k l i k b i l a n q o ’ l l a n i l i s h i u n i q a n c h a l a r b i r v a q t n i n g o ’ z i d a o d d i y v a q a n c h a l i k k u c h g a e g a e k a n l i g i n i t a ’ k i d l a g a n . 3 I l m i y - o m m a b o p m a t n l a r d a s o ’ z o r q a l i m a ’ l u m b i r n a r s a g a t a ’ r i f y o k i i z o x b e r i l a d i . M a s a l a n l e k s i k b i r l i k l a r a v t o r l a r t o m o n i d a n i z o x l a n m i s h n a r s a n i n g x u s u s i y a t i d a n k e l i b c h i q q a n h o l d a b u n d a y l e k s i k b i r l i k l a r n i n g i s h l a t i l i s h i o ’ q u v c h i n i k u n d a l i k t u r m u s h t a r z i g a y a q i n l a s h t i r a d i . I l m i y m a t n m u a l l i f i o l d i d a s h u n d a y k a t t a m a s ’ u l i y a t b o r k i u – k i t o b x o n n i u s h a m a t n g a s o ’ z i s h l a t i l g a n l i g i v a t u s h u n i l i s h i o g ’ z a k i n u t q d a g i u s h a s o ’ z n i n g m a ’ n o s i g a m o s k e l i s h i n i t a m i n l a s h d i r . S h u n i t a ’ k i d l a b o ’ t i s h i m i z k e r a k k i , o g ’ z a k i m a t n d a g i s o ’ z l a r f a q a t g i n a m a ’ l u m o t t a s h u v c h i g i n a b o ’ l i b q o l m a y u l a r o l d i d a h a m k a t t a m a s ’ u l i y a t b o r d i r . I . R . G a l p e r i n n i g t a ’ k i d l a s h i c h a s o ’ z l a s h u v d a s o ’ z l a r n i n g o t l i b i r i k m a l r i n i f e ’ l l i b i r i k m a l a r g a n i s b a t a n k o ’ p q o ’ l l a n i l i s h i i s h - h a r a k a t n i n g s o d i r b o ’ l i s h v a q t i n i k o ’ r s a t i b k e l a d i . 4 . Q u y i d a g i b i r i k m a l a r n i s o l i s h t i r i b k o ’ r a m i z : 2 1 Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. М.: Просвещение, 1990. - С. 263. 3 Лаптева О.А. Некоторые проблемы изучения современной русско-разговорной речи. М., 1976. – С. 41. 4 Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. М., 1958. – С. 158. 12

W h e n w e a r r i v e d } a t t h e t i m e o f o u r a r r i v a l W h e n w e a r r i v e I l m i y u s l u b d a i s h - h a r a k a t b a j a r i l i s h i h a q i d a g i m a ’ l u m o t p a s s i v g a q a r a t i l a d i , u n d a i s h - h a r a k a t b a j a r u v c h i g a e ’ t i b o r q a r a t i l m a y d i . I u s e t h e s a m e n o t a t i o n a s p r e v i o u s l y o ’ r n i g a : T h e n o t a t i o n i s t h e s a m e a s p r e v i o u s l y u s e d i s h l a t i l a d i . I l m i y s o ’ z l a s h u v d a g i s i n t a k s i s g a k e l a d i g a n b o ’ l s a k , u n d a t o b e s o ’ z l a r x u k m r o n l i g i n i k o ’ r i s h i m i z m u m k i n 5 S o ’ z l a r n i i n g o g ’ z a k i v a y o z m a m a t n l a r d a i s h l a t i l i s h i y u z a s i d a n s h u n i x u l o s a q i l i s h m u m k i n k i t i l s i s t e m a s i n i n g h a r i k k a l a q a t l a m i d a h a m s o ’ z l e k s i k v a g r a m m a t i k x u s u s i y a t i n i s a q l a y d i . I l m i y i z l a n s h i m i z n i n g a s o s i n i T O M A K E v a T O D O s o ’ z l a r i e k a n b i z b u s o ’ z l a r n i t i l s h u n o s l i k n i n g h a r i k k a l a q a t l a m i d a h a m k o ’ r i b c h i q a m i z . 5 Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. М., 1958. – С. 233. 13

1.2. Ingliz tilida gap strukturasida fe’lning tutgan o’rni Hozirgi zamon ingliz tilida fe’l yasashning qator turlari mavjud bo’lib, ulardan eng ko’p qo’llanadigan affiksasiya, kompozisiya va konversiya hisoblanadi. Affiksasiya usulida so’zlarga prefiks va suffiks qo’shilib yangi so’z yasaladi. Prefikslar so’zlarning old qismida qo’shilib hozirgi zamon ingliz tilida ko’proq o’zaklardan yangi fe’l yasashga hizmat qiladi. Masalan: anti-anticipate-kutmoq, umid qilmoq; Be-becloud-bulut qoplamoq; Co-coexist-bir paytda yashamoq; For-forbid-ta’qiqlamoq; Inter-interchain-birlashtirib bog’lamoq; Mis-misunderstand-noto’g’ri tushunmoq va h.kz. Suffikslar so’zlarning oxiriga qo’shilib boshqa so’z turkumlaridan fe’l yasaydi: -ate-translate-tarjima qilmoq; -en blacken-bulg’atmoq, qilmoq; Konversiya usulida fe’l yasashda esa biz boshqa so’z turkumlaridan hech qanday qo’shimcha qushmay turib yasashga aytiladi: Gleam (n)-xira chiroq; To gleam (v)-xira yorishmoq; Gloom-(n)-qorong’ulik; Yo gloom-qovog’ini solmoq; Felning sintaktik funsiyasiga ko’ra va gapdagi roli turlichadir. Ayrim fe’’lar asosiy ma’no anglatsa, ayrimlari asosiy ma’noning grammatik va leksik yordamchilar vazifasida keladi. Shunga muvofiq fe’llar 3 guruhga bo’linadi. 1. Notional or Lexical verbs; Mustaqil va leksik fe’llar. 14

2. Semi auxilary verbs; To’liqsiz fe’llar. 3. Auxilary verbs; Ko’makchi fe’llar. To’liqsiz fe’llar yoki bog’lovchi (Link verbs) yoki modal fe’l (Modal verbs) vazifasida keladi. She is a seller. “is” bog’lovchi fe’l. He must make it. She has to come soon. “must” “to have to” modal fe’llar. Ko’makchi fe’llar faqat turli grammatik kategoriyalarni ifodalalsh uchun ishlatiladi. Tilshunoslar o’z manbalarida sintaksemalar va gap bo’laklarining tradision gramatik tahlillarga aloqadorligini va sintaksem tahlil nazariyasi va gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasi bir-biri bilan uzviy bog’liq ekanligini ko’rsatish mumkin. Bu bog’lanish eng avvalo sintaksem tushunchalarni va gap bo’laklarining diskrektiv birikmalardan iboratligini gapdagi sintaktik aloqalari va ularning ajralmas ekanligiga bog’liq. Faqat diskrektiv birliklar qaysiki, gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasida hech qachon yetarlicha yechib borilmagan, hozirgacha bu sintaktik ajralmas birliklar va konstruksiyalar sintaktik aloqalarni yasalishlarini o’z ichiga oladi. Diskriptiv sintaksemalar aniq harakter kasb etib elementar xususiyati bilan ya’ni gap strukturasida ajralmas birikmadir. Sintaksemalarning sintaktik bo’linmasligini belgilangan modellarda o’z aksini topadi va elementar birikmalarning yunksion modellarining gap bo’laklarni o’rganishi bu yo’nalishlarda hech qanday cheklanishni, bir yoki bir necha sintaktik simantikaga ajralganligini ko’rsatadi. Gap bo’laklarining grammatik tahliliga lingvistlarning qoniqmasligi, gap strukturasida bosh va asosan ikkinchi darajali bo’laklar elementar borliqni sistemali tushunish munosabatini ochib berishga xizmat qiladi. 15

Aynan shuning uchun sintaktik analizni ko’rib chiqish kerak, ya’ni o’zining mazmunini formal hususiyatlariga ega chuqur gap strukturasining elementar borligini ajratishda tajriba metodidan foydalaniladi. Yuzaki va chuqur gap strukturalarini o’rganishga manbaa bo’lib hizmat qiladi. Ya’ni yuzaki analiz sintaktik tahlil chuqur analizda sintaksem tahlildan foydalaniladi. Sintaksem tahlil nazariyasi hamda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar gaplarning bog’liqligi, strukturasida diskriktev birliklarini sintaktik simantikasini boshqarish, ularning sintaktik, simantik ma’nolarini o’rganadi. Bu ikki nazariyaning mushtarakligi ya’ni ularning umumiy maqsadi til birliklarini sintaktik-semantik belgilarini aniqlashdir. Fonetikaning birligi fonema bo’lgani kabi sentaksisningm birligi sentaksemadir. Sintaksema-bu eng kichik ma’noli bo’linmaydigan birlik bo’lib, u o’zida ma’lum bir til birligining sintaktik-semantikasini mujassamlashtiradi 2 . Ingliuz tilidagi ayrim fe’llar har uchala funksiyada keladi. Bunday fe’llarga asosan ”to be”, ”to do”, ”to have” fe’llari kirib ular turli grammatik kategoriyalarning turlifunksyani bajarib kelishidagi paradigmatic formalari turlicha “to be” mustaqil fe’l vazifasida kelganda borliqni, mavjudlikni ifodalaydi. Masalan: My sister was at gorden two hours ago. Mening opam 2 soat oldin bog’da edi. “to be” fe’li bog’lovchi fe’l bo’lib kelganda asosan ega va kesimni grammatik aloqaga kiritadi. Masalan: My brother is making a report-mening akam hisob tayyorlayapti. “to be” quyidagi hollarda ko’makchi fe’l funksiyasini bajarib keladi. a) davomli aspektni yasaydi. John is standing. b) Passiv nisbatni yasashuchun ishlatiladi. I was made to get up early. (by my mother). Meni ertachi turishga majbur qilishdi. 16

Fe’l formalari tuslanish yoki tuslanmasligiga ikki katta guruhga bo’linadi. a) Finite forms of verb (Fe’lning aniq formasi). b) Non-finite forms of the verb (Fe’lning noaniq formasi) Fe’lning aniq formasi asosiy gramatik kategoriyalarni ifodalaydi. Ya’ni shaxs, son, zamon,mayl kategoriyalari aniq formadagi fe’laruchun harakterlidir. Bu formalar predikativ forma deb ham yuritiladi. Fe’lning noaniq formasi faqat ma’lum gramatik kategoriyalarni ifodalash bilan chegarangan bo’ladi. Masalan: Nisbat, perfekt, aspekt kabi kategoriyalar aniq formalar vositasida ifodalansada ular gapning egasi bilan bog’liq bo’lmaydi. Noaniq formalarga Infinotive, Gerund va partciple kiradi. Shu asosda formalarining asosiy 4 ta formasi ajratiladi. a) Infinitiv: to write, to make. b) O’tgan zamon shakli: wrote, made. c) Otgan zamon sifatdoshi (Pardiciple II): written, made. d) Sifatdoshning hozirgi zamon formasi (Sifatdosh I): writing, makeng. Noto’g’ri fe’llar ro’yxatiga o’z formulalarini turli o’zakli so’zlardan yasovchi sublitev fe’llarni shu jumladan ”to be” va ”to go” fe’llarini ham kiritish mumkin. Infinitive Present tense Past tense Participles to be Sin gular am, is Sing ular was Part I bein g Plur al are Plur al wer e Part II bee n to go Sin gular go goes Sing ular we nt Part I goin g Plur al go Plur al we nt Part II gon e Ingliz tilida fe’llarning o’tgan zamon formasi ikki usulda yasaladi: a) fe’l oxiriga-ed (d) suffiksi qo’shiladi. We made for esch other in the darch. (E.H.F 64) 17

Agar fe’l o’zida unli o’tgan zamonda o’zgarsa bunday fe’lar notog’ri fe’llar deyiladi. I made three glasses and then they left me. (E.H.F 63). Men uchta idish tayyorladim va so’ng ular meni tashlab ketishdi. O’tgan zamon formalari-ed suffiksi vositasida yasaladigan fe’llar to’g’ri yoki kuchsiz fe’llar, o’tgan zamon formalari o’zakdagi unlini o’zgartirish orqali (ya’ni ablaut yordamida) yaraladigan fe’llar noto’g’ri fe’llar deyiladi. To’g’ri fe’llar o’tgan zamon formasiham Sifatdosh II formasi ham-ed suffiksi, yordamida yasaladi. I’ve never even made it. (E.H.E 97). Men uni hech qachon bir xil qilolmayman. Bundan tashqari fe’llar ikki gruppaga bo’linadi: o’timli va o’timsiz fe’llar. Ingliz tilida ba’zi fe’llar o’zidan keyin vositasiz to’ldiruvchi talab qiladi, boshqacha aytganda, fe’ldagi ish-harakat bitorta shaxs yoki buyumga-ob’ektga o’tadi. Bunday fe’llar deb ataladi. He invited me to the concert. U meni konsertga taklif qildi. Here they leave a bridge on the main road. (E.H p 151) Shu yerda ular ko’prikni asosiy yo’lda tashlabketishadi. Quyidagi fe’llarni biz o’timli fe’llar guruhiga qo’sha olamiz: to cover-qoplamoq. to cross-kesib o’tmoq to depend-bog’liq bo’lmoq to bite-tishlamoq to criticize-tanqod qilmoq to see-ko’rmoq to kill-o’ldirmoq to make-qilmoq to catch-tutmoq va boshqalar. O’timli fe’llar o’zidan keyin grammatik ob’ekt talab qiladi. O’timsiz fe’llar gapning egasi bilan bog’liq bo’lib, ma’lum shartlarsiz grammatik ob’ekt talab qilmaydi. Masalan: 18

to grow-o’smoq to walk-yurmoq to live-yashamoq to play-o’ynamoq to smile-kulmoq to go-bormoq to arrive-kelmoq to burn-yonmoq My father arrived yesterday. Mening otam kecha yetib keldilar. Ingliz tilining o’ziga xos xususiyatlaridan ayrim fe’llarning ma’lum predloglar bilan qo’shilib, o’timliliy ma’nosini anglatishidir. Bunday fe’llarga ma’lum predloglar bilan doimiy bog’lanib, asosan yo’nalishni ko’zatuvchi fe’llargina kiradi. Masalan: to wait for-kutmoq to look at-qaramoq, boqmoq to depend on-bog’liq, qarambo’lmoq. to fly over-uchib o’tmoq to ask for-so’ramoq Fe’ldan anglashilgan ish-harakat ro’g’ridan-to’g’ri grammmatik ob’ektga o’tmasdan faqat Grammatik sub’ektning o’zigagina bog’likni ko’rsatuvchi fe’l o’timsiz, fe’l deyiladi. O’timsiz fe’llar anglatgan ma’nosiga kura quyidagi guruhlarga bo’linishi mumkin. a) holat yoki turg’unlikni ko’rsatuvchi fe’llar: to be-bo’lmoq, bor bo’lmoq to exist-mavjud bo’lmoq to live- yashamoq, kun kechirmoq. b) Harakatni bir yerdan ikkinchi yerga ko’chishni ko’rsatib keluvchi fe’llar: to start-jo’namoq 19

to go-bormoq to arrive-yetib kelmoq to march-yurmoq to jump-sakramoq c) Tashqi muhitga bo’lgan ta’sirni ifodalovchi fe’llar: to laugh-kulmoq to smile-iljaymoq to cry-yig’lamoq to sorrow-g’am tortmoq Hozirgi ingliz tilida o’timsiz fe’llarning o’timli fe’llarga o’tishi oson. Deyarli hamma o’timsiz fe’llar ot bilan birgaishlatilishi natijasida o’timlilashib, kauzativ ma’noga ega bo’ladi. Masalan: to march-yurmoq to march some one-birovni yurgizmoq to walk-piyoda yurmoq to walk a horse-otni yurgizmoq Ikki xil ma’noli fe’llar. O’timli va o’timsizligi teng huquqli bo’lgan fa’llar ikki xil ma’nol ife’llar deyiladi. Masalan: to move-siljimoq to move-siljitmoq to stop-to’xtamoq to stop-to’xtamoq to widen-kengaymoq to widen-kengaytirmoq to finish-tugamoq to finish-tugatmoq Bu fe’llarning o’timli va o’timsiz bo’lib kelishi sintaktik distribsiyaga 20

bog’liqdir. He moved. U siljidi. He moved the table. U stolni qimirlatdi. The sun is shining well. He shone the knife washing with special povder. Quyosh yaxshi qiziyapti. U maxsus parashok bilan yuvib pichoqni yaltiratvordi. The story ended. He ended his story. Hikoya tugadi. U o’z hikoyasini tugatdi. The weather began to change from morning. He changed his mind. Havo ertalabdanoq o’zgara boshladi. U o’z fikrini o’zgartirdi. He opened the door. The library opened at 10 o’clock. U eshikni ochdi. Kutubxona soat 10 da ochiladi. He stopped and bought some meat. U to’xtab ozgina go’sht sotib oldi. He stopped a taxi and went away. U taksini to’xtatdi-yu, unga o’tirib ketdi. Ingliz tilida fe’llarning ruyidagi kategoriyalari bor: Nisbat kategoriyasi: (The Category of Voice). Perfekt kategoriyasi: (The Category of Perfect). Zamon kategoriyasi: (The Category of tense). Aspect kategoriyasi: (The Category of Aspect). Shaxs kategoriyasi: (The Category of Person). Son kategoriyasi: (The Category of Number). Mayl kategoriyasi: (The Category of Mood). Gramatik ega va to’ldiruvchini ish-harakatning sub’ekti va fe’l ob’ekti bilan bo’lgan aloqasini fe’lorqali ifodalanishiga nisbat kategoriyasi deyiladi. Hozirgi ingliz tilida nisbat kategoriyasi aktiv va passiv nisbatlarning o’zaro oppozissiyasi vositasida ifodalanadi. I BOB. “to make”va’to do’ fe’lli birikmalarning ingliz tilida ishlatilishi 2.1 “to make” fe’lli birikmalari va ularning o’zbek tilida berilishi 21

Biz tadqiq qilayotgan to make va to do fe ’ llari so ’ z yasalish strukturasifa ko ’ ra sodda bo ’ lib , ingliz tilining qadimiy anglosakson qatlami keksikasiga oid . ( old English macean ). Shu bilan birga ular yasama fe’llar yasalishida ishtirok etadi- to make out, make up va x.k. Ma / nosiga ko ’ ra va gapdagi vazifasiga ko ’ ra fe ’ llar asosiy , ko ’ makchi ( analitik shakllarni yasashda ishtirok etadi ), fe ’ l - kesim , va modal fe ’ llarga bo ’ linadi . to make va to do fe ’ llari mustaqil ma ’ noga ega bo ’ igan va gapda oddiy kesim bo ’ lib keladigan asosiy fe ’ llarga kiradi , xuddi shu fe ’ llarko ’ makchi fe ’ l bo ’ lib ham keladi - to make fe ’ li bog ’ lovchi va kauzativ fe ’ l bo ’ li ishlatiladi , xuddi shunday to do fe ’ li ham ko ’ makchi fe ’ l va protsessual fe ’ l bo ’ lib keladi . Buni misollarda ko ’ rishimiz mumkin : 1. asosiy fe ’ l sifatida to make ikki valentli , ya ’ ni chap distribusiyada subyektiv elementni va o ’ ng distribusiyada obyekt elementni talab etadi . He said they wouldn’t make any serious mistake anymore. ( B . Ag .8 p ) 2. bog’lovchi fe’l: Carrie: Perhaps you are going to make too good a wife. ( T . A . P . p . 140) 3. kauzativ fe’l: Mabel Chiltern: Do you think you could possibly make your son behave a little better occasionally? (O. W., p. 259) To make fe’lining Grammatik xususiyatlarini aniqlab olgach,uning leksik xususiyatlariga e’tiborni qaratish lozim. 22

Ko’p ma’noli so’z ma’nosidagi diffuzioz holati keng ma’noli sfe’llar ning semantic strukrurasida ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi. Bu holat keng ma’noli fe’llar nutqda har safar har hil tushuncha ni amalgam oshiradi. Biz distributive metoddan foydalanib tadqiq qilinayotgan fe’llarnini sintaktik va leksik jihatdan tasvirlab, ko’p ma’nolik va keng ma’nolik jihatlarini ko’rib chiqamiz. Ushbu fe’llarning turli ma’nolari farqlanadi. To make fe’lining Longman Dictionary of contemporary English lug’atidan va KuninA.B. ning frazeologik lug’atidan ma’no guruhlarini ko’rib chiqamiz. Birinchi lug’atda to make fe’lining 55ta asosiy ma’nosi beriladi va so’ngra to make fe’lining birikmalarda va predloglar bilan kelishi berib o’tiladi. 1) to produce something 2) to do something 3) cause a state/situation 4) force somebody to do something 5) to make money 6) to be added together 7) to be suitable 8) to pretend 9) to calculate 10) to manage 11) to make way 12) to arrive 13) to be good/important 14) other meanings ikkinchi lug’atda esa to make fe’lli birikmalarning 19 ta frazeologik birikmasi berilgan: 1) as they make them - ehtiyodkorona 2) make a fool – o’zini ahmoq qilib ko’rsatmoq; 23

3) make a hash of something – chalg’itmoq ; 4) make a hog of oneself – to’yib ovqatlanmoq; 5) make an exhibition of oneself – o’zini ko’lgili holatda qoldirmoq; 6) make believe – ishonmoq; 7) make bold as to – jurat etmoq; 8) make do – ko’ngli to’lmoq ; 9) make fun of somebody – ahmoq qilmoq; 10) make good – tasdiqlamoq ; 11) make it hot for somebody – birov uchun sharoit yaratmoq; 12) make like –ich etini emoq; 13) make oneself cheap – g’ururini yuqotmoq; 14) make oneself scarce – qochib ketmoq; 15) make or break – yuqolmoq ; 16) make somebody sit up – jalb qilmoq; 17) make somebody stare – biror kishini jalb qilmoq; 18) make sure – ishonchi komil bo’lmoq; 19) on the make – kelejagi haqida o’ylaydigan; bu ruyhat keyingi bobda bizni qiziqtirayotga til materialida analiz uchun va bu frazalar qanchalik harakterli ekanligini aniqlashda yordam beradi . Make so ’ zi ingliz tilida fe ’ l sifatida ma ’ lum , lekin u ot ham bo ’ lib keladi va ikkita muhim ma ’ noni ifodalab keladi . Ulardan birinchisi “marka, belgi” so’zi bo;lib, savdo markalari, brendlarini anglatadi the name of a particular product or of the company that makes it: What make is your car? =Mashinangizning markasi qanaqa? It's one of the most popular makes of satellite phone on the market. = Bu bozordagi eng mashhur uyali telefon markalaridan biri Make ning ot urnidagi ikkinchi muxim xususiyati bu-attorlik manosidir. 24

Coloured substances that are put on your face to improve or change your appearance make amends –uzgartirish kiritmoq (shartnomalar va rasmiy kelishuv bitimlariga); "biror kishidan kechirim suramoq" make arrangements –kelishmoq,qoniqtirmoq make believe (to pretend) – …dek kursatmoq make a choice –tanlamoq make a comment – sharhlamoq make a decision – qaror qabul qilmoq make a difference – farqi bo’lmoq(masalan: It makes no difference. – Farqi yo’q). make an effort – harakat qilmoq make an enquiry – talab qilmoq, ma’lumot tuplamoq make an excuse – kechirim suramoq make a fool of yourself – o’zini jinnilikka solmoq make a fortune – boyimoq, omadi chopmoq make friends - dustlashmoq make a fuss – shovqin qilmoq make a journey –sayohat qilmoq make a mess –tartibsizlik qilmoq make a mistake –xato qilmoq make money – pul ishlab topmoq make a move –yurish qilmoq make a noise – shovqin qilmoq make a phone call – telefon qilmoq make a plan – reja tuzmoq make a point – fikrini aytmoq 2.2. “to do” fe’lli birikmalari va ularning o’zbek tilida berilishi 25

do fe’li ishlatilganda umumiy ish-harakat anglasiladi. Boshqacha aytganda, biron bir ish-harakatning aynan o’zini emas, uni tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu ma’noda fe’l something, anything, nothing, everything so’zlari bilan ishlatiladi Og’zaki nutqda do fe’li ma’lum yoki aniq ish haqida gap ketganda boshqa fe’llar o’rnifa ishlatilishi mumkin:  Can you do the shoes before the children go to school? (= clean the shoes)  Aren't you going to do your hair? It looks untidy. (= comb/brush your hair) Do fe’li shuningdek arrange ( flowers), cook or make (curry), cut (nails,hair), make (beds), tidy ( a cupboard, desk, a garden) so’zlari o’qniga ishlatiladi. Do biron faoliyatni aniq tasvirlamay uni umumlashtirish uchun ham ishlatiladi.  I think David has done something to the computer. I can't get it to work.  Did you do anything about the broken window this morning?  Gap ish yoki hordiq haqida ketganda do+ ot+ing bo’lib keladi. Odatda bunda ot oldidan quyidagi so’z yoki belgilar keladi; the, some, a bit of,a lot of  I normally do the ironing while I'm watching TV.  He's hoping to do a bit of skiing while he's visiting Bernard in Austria. Shuningdek do quyidagilar bilan ham ishlatiladi: cleaning, cooking, gardening, shopping, washing (up).  I'm going to paint. I'm going to do some painting.  I'm going to read some books, ( а не : I'm going to do some book reading.) Gap biron-bir narsani qurish yoki yasash haqida ketganda make fe’li ishlatiladi The firm I work for makes children's clothes.  I cut out the pieces, but she made the model all by herself. 26

do bir ish-harakatning aynan o’zini emas, uni tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu ma’noda fe’l something fe’li ishlatilganda umumiy ish-harakat anglasiladi. Boshqacha aytganda, biron, anything, nothing, everything so’zlari bilan ishlatiladi He does everything for his mother. U onasi uchun hamma narsa qiladi. She's doing nothing . U hech narsa qilmayapti masalan : I'm not doing anything today. men bugun hech narsa qilmayapman. Men bugun hech narsa bilan shug’ulanmayapman.) He does everything for his mother. U onasi uchun hamma narsa qiladi. She's doing nothing . U hech narsa qilmayapti. (= U hech narsa bilan shug’ullanmayapti.) Ingliz tilida do fe’li bilan ishlatiladigan iboralar mavjud bo’lib, quyida ularni keltiramiz: do badly – yomon uzlashtirish (biron narsada); плохо удаваться ( о чем - либо ); и т . д . do business – ish bilan shug’ulanmoq, biznes bilan shug;lanmoq do the dishes – idish yuvmoq do a favour – iltifot ko’rsatmoq do good – foyda keltirmoq; foydalanmoq do harm – zarar kurmoq; zaraz keltirmoq; do time (to go to prison) – jazo vaqtini utamoq (qamoqda) do well – yahshi o’zlashtirmoq (biron narsada); do your best –qulidan kelgan hamma ishni qilmoq do your hair – sochini taramoq 27

do a crossword – krosvord echmoq do the ironing – dazmol qilmoq do the laundry – kir yuvmoq do the washing – biron narsani yuvmoq do the washing up – yuvinmoq to do odatda har qanday ish, vasifa, faoliyat haqida so’z borganda ishlatiladi. do your work – ishini bajarmoq do home work – uy ishlarini bajarmoq (uyga vazifa) do house work – uy yumushlarini bajarmoq do your job – kasbini qilmoq (vazifasini, majburiyatlarini) do fe’li faoliyat va narsa buyumlarni tasvirlash uchun ishlatiladigan aniq otlar bilan ishlatiladi 28

2.3. “ to make ” va ” to do ” fe ’ lli konstruktsiyalar va ularni sintaktik tahlili Tilning leksik - semantik tizimini tasvirlash vazifasi birqator muamolarni ko ’ ndalang qo ’ yadi , ulardan biri keng ma ; noli so ’ zlar tizimi bo ’ lib , ularning ma ’ no spesifikasi boshqa leksik birliklar orasida muhim o ’ rin egallaydi . Tilshunoslarning ilmiy adabiyotlari va badiiy adabiyotlar analiz shuni ko ’ rsatadiki , to make va to do fe ’ llari turli otlar bilan va boshqa guruhdagi so ’ zlar bilan sintaktik aloqaga kirishadi va fe ’ l distribusiyasi sezilarli darajada uning semantikasiga ham Grammatik vazifasiga ham ta ’ sir etganini ko ’ statmoqda . Shunday qilib, to make va to do fe’llarining distributive analiziga to’xtab o’tamiz. To make va to do fe’llari og’zaki nutqda va matbuot- publisistika usulida kauzativ vazifada ko’p qo’llaniladi. Lingvistik adabiyotlarni kauzasiya masalasida tahlil qilganimizda, biz kauzasiya tushunchasiga ikki yondashuvni – tor va keng tushunishni kuzatdik. Birinchi yondashuv tadqiqoqchi KovalskiyL.G. ga tegishlidir. Muallif fe’l xarakteristikasidan kelib chiqib,obyektni referensial ma’nosiga e’tiborini qaratadi va kauzasiyaning ikki turini ta’kidlab o’tadi: belgi kauzasiyasi va maishiy kauzasiya, 1 ) H e m a d e h e r h a p p y 2 ) S h e m a d e h a t s Birinchi misolda o’zining kauzativ voqea-hodisani aniq ko’rsatishi va ish- harakat fe’lining konkretizasiya darajasini ko’rsatayotgan kauzativ situasiya berilgan. Ushbu misollardagi kauzasiyalanayotgan hodisani propozisiya qilib o’giramiz: She was / became happy. Ikkinchi misolda to make kreativ vosita funksiyasini bajarmoqda. She made hats. U shlyapa tikdi. Longman Dictionary of Contemporary English lug’atida to make fe’lining produce ma;nosi ham berilganbo’lib, ikkinchi misolxuddi shu ma’noda kelgan. 29

Shu nuqtai nazarlardan kelib chiqan holda , kauzasuya tushunchasiga yaqinroq yondashib, biz ularning quyidagi srtuktur-semantik tuzilishini aniqlaymiz: kauzasiya subyekti,to make fe’li kauzator rolida, obyekt va kauzasiyalashayotgan ish-harakat. Tahlillar natijasida quyidagi to make fe’li vositasida ifodalanadigan kauzasiya turlari aniqlandi: 1) Ish-harakat kauzasiyasi: РР : 1. Lord Goring: Well, I’ll make her stand by her husband. (O. Wilde, p.234) 2. Lady Plymdale: It always makes people think he beats her when they are alone. (O. Wilde, , p.45) 3. Cecil Ghaham: That woman can make one do anything ГПС : 1. We have a start, then toward understanding how to make corporate values work. (The F, p. 138) 2. The shops of Marks & Spencer are enough to make you despair for the future banks. ( Economist, , p. 31) 3.But the IIF warned against efforts by the International Monetary Fund to make private sector lenders share the burden of reviving economies in crisis by lending them more even if they were still in arrears on their private debts. (Th T, p. 4) Ilmiy usulda ushbu kauzasiya bu turi ko’ uchraydi va misollarga boy. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, muallifla bu vositalagar ilmiymatnlarda ko’p foydalaniladi. ilmiy matnlar tahlilida quyidagi misollar toplidi. НС : 1. An acquaintance with these larger works will not only make the student aware of what kind of information about words is available in them, but it 30

will leave him much better prepared to make efficient use of desk-size dictionary with which he has soma familiarity. (Readings in Modern English Lexicology, p. 193) 2. If we make the main clause represent, the event acting as a ‘stimulus’, we can express the reaction by the preposition ‘to’ followed by an abstract noun of emotion. (University Grammar of English, p. 153) Berilgan misollarda ish-harakat kauzasiyasi infinitive bilan ifodalangan. Bu yerda to make fe’li to induce somebody to do smth. Shunday qilib, to make fe’lining bu funksiyada moslashuvi quyidagi model bilan amalga oshiriladi:. N - / P r n - m a k e - N / P r n - V b a r e i n f i n i t i v e Kauzasiyaning to make fe’li bilan ifodalangan ikkinchi turini belgi kauzasiyasi ya’ni ta’sir obyekti bu yerda ish-harakatni bajarmaydi balki olingan ta;sir natijasida ma’lum psixofizik holat yuzaga keladi. Longman Dictionary of Contemporary English lug’atida fe’lning bu ma’nosini to put into a certain state deb tasvirlangan, ammo gapning semantic strukturasi va uning distributive tahlil model bu holatlarnianiq kauzasiya turisifatida tahlil qiladi 1. Mrs Erlinne: If you do, I’ll make my name so infamous, that it will mar every moment of her life. (Wilde, “An Ideal Husband”, p. 84) 2. Gerald: At least it makes the future better, better for you, mother. (O. Wilde, “A Woman of No Importance”, p. 157) 3. Lord Caversham: At present I make your mother’s life miserable on your account. (O. Wilde, “An Ideal Husband”, p. 236) 31

: 1. The team work that is such a unique part of our culture makes each of us stronger, smarter, more successful than we could be alone. (The Financial Times, January 28, 1999, p. 5) 2 . General Motors’ phenomenal success made the company complacent. (The Forbes, October 11, 1993, p. 26) 3. Their decisions can make your old applications incompatible with your fancy new machine. (The Fortune, June 10, 1996, p. 100) Ilmiy uslubda to make fe’lini belgi kauzasiya bilan ifodalangan misollar ish- harakat kauzasiyasi ifodalanganlaridan ko’p uchraydi. 1. Even the weakened locative meaning of the preceding types seems to have made the particle undesirable for verbal composition. (D. Crystal Investigating English Style, p. 57) 2. The interrelations make it convenient, however, to bring them together. (Readings in Modern English Lexicology, p 3 . T h e n o u n m o d i f i e d b y t h e – s g e n i t i v e m a y b e o m i t t e d i f t h e c o n t e x t m a k e s i t s i d e n t i t y c l e a r . ( U n i v e r s i t y G r a m m a r o f E n g l i s h , p . 9 5 ) S h u n d a y q i l i b t o m a k e f e ’ l i n i n g u s h b u h o l a t d a k a u z a t i v l i k v a z i f a s i q u y i d a g i m o d e l o r q a l i t a h l i l q i l i n a d i : N / P r n - m a k e - N / p r n - a d j T o m a k e f e ’ l i n i n g i k k i n c h i G r a m m a t i k v a z i f a s i b u – b o g ’ l o v c h i l i k . T o m a k e f e ’ l i n i n g b o g ’ l o v c h i l i k v a z i f a s i d a i s h l a t i l i s h i g a d o i r m i s o l l a r k e l t i r a m i z C a r r i e : P e r h a p s y o u a r e g o i n g t o m a k e t o o g o o d a w i f e . 32

( T . A . P . “ T h e A u t u m n G a r d e n ” , p . 1 4 0 ) « I t h i n k H a v e l ' s a w o n d e r f u l m a n … I h o p e h e m a k e s a w o n d e r f u l p r e s i d e n t , b u t I s t i l l t h i n k t h e b o o l i s s t i l l o u t » . ( W o r l d M o n i t o r , N o v e m b e r , 1 9 9 0 , p . 2 8 ) T o m a k e f e ’ l i n i n g b u m a ’ n o s i g a q u y i d a g i m o d e l x o s d i r : N / P r n - m a k e - N p r o f e s i o n a l , B u y e r d a o t s h a x s n i n g m a ’ l u m s i f a t l a r i n i , x u s u s i y a t l a r i n i , a s o s a n k a s b i y , p r o f e s s i o n a l x u s u s i y a t l a r i n i i f o d a l a g a n Sintaksem tahlil nazariyasi hamda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar gaplarning bog’liqligi, strukturasida diskriktev birliklarini sintaktik simantikasini boshqarish, ularning sintaktik, simantik ma’nolarini o’rganadi Endi esa biz “to make” fe’liing sintaktik analizini ko’rib o’tamiz. Masalan: 1 2 (4) 4 The hut wat made out of old planks (O.H.) Bu gapni tahlil qilmoqchi bo’lsak The hut-gapning egasi (NP 1 -Nuelear Predicating-yadroviy predikatsiya etiluvchi bo’lak), made-gapning kesimi (NP 2 - Nuclear Predicated-yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak), out of old planks-so’zlar esa tobe (D-Dependent) deb olamiz 1 2 3 4 |↔|→| | Np 1 Np 2 D 1 D 2 1 2 3 4 (5) 5 He is trying to make sense out of Gert. (P.A.P. 184) The hut was made out of old planks. (ox.) 33

He-gapning egasi NP 1 , trying-kesim NP 2 , to make sense out of gert-so’zlar esa tobe D dir. 1 2 3 4 5 |↔|←|→| Np 1 Np 2 D D 1 D 2 Gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklari nazariyasi bo’yicha biz gapning egasi, kesimi, holi, to’ldiruvchisi va aniqlovchisini aniqlar edik. Lekin komponent-sintaktik semantic analiz nazariyasi bo’yicha gapning egasi, kesimi va qolgan so’zlarning bir-biriga tobe ekanligini aniqlaymiz. Bunda biz yuniksion modeldan foydalanamiz. Bu model u yoki bu gap strukturasidagi sintaktik bog’lanishni anglatadigan model bo’lib, u gorizontal chiziladi. Yuniksion model asosan gap komponentlar orasidagi sintaktik bog’lanish tasvirlanadi. A.M.Muxin yuniksion 6 ta sintaktik bog’lanishda to’zadi. 1. Yadroviy predikativ ya’ni Np 1 va Np 2 bir-biri bilan yadroviy aloqaga kiradi. 2. Noyadroviy predikativ ya’ni bu aloqada predikatsiya etiluvchi bo’lak qatnashadi, yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak qatnashmaydi. 3. Subordinativ aloqa ya’ni tobe bog’langan komponentli sintaksemalar. 4. Apozitev aloqa. 5. Koordinativ aloqa ya’ni bu gapda ikkita ega komponent yoki ikkita kesim komponent bo’lishi mumkin. 6. Introduktiv aloqa ko’pincha kirish gapda qo’llaniladi. Masalan: 1 2 3 4 |↔| |→| Np 1 Np 2 D 1 D 2 34

Bu gapda “to make” fe’li “to have” fe’li bilan qo’shma kesimni tashkil etgan yadroviy predikatsiya etiluvchi bo’lak hisoblanadi. Bu yerda u prosessual sintaksemani anglatgan. It will make it bigger. (E.H.F.25) 1 2 3 4 |↔|←| | Np 1 Np 2 D 1 D 2 “It” so’zi Np 1 -ya’ni yadroviy predikatsiya etiluvchi bo’lak, “will make” gapning kesimi, yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak, “it”-“will make” so’ziga “bigger” so’zi ham “will make” so’ziga tobe bo’lib kelgan. The famous master made a toy. 1 2 3 |↔|←| Np 1 Np 2 D 1 Bu yerda subordinativ bog’liqlik mavjud bo’lib, “a toy” so’zi yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak “to made” so’ziga bog’langandir. Nothing has made me. (OX 363) 1 2 3 |↔|←| Np 1 Np 2 D 1 Yuqoridagi gapda esa inkor olmoshi “nothing” yadroviy predikatsiya etiluvchi bo’lak, gapning egasi, “has made” so’zlari gapning kesimi yadroviy predikatsiya etuvchi va “me” so’zi “has made” so’ziga tobe bo’lak, to’ldiruvchi vazifasida kelgan. Ingliz tilida gap strukturasida fe’l o’rni F.Bo’ronovning fikricha “Fe’l harakat yoki holatni ifodalovchi” so’z turkumidir. 35

Strukturasiga ko’ra fe’llar soda (simple verbs), yasama (Derirational verbs), qo’shma fe’llar (compound verbs) dan iboratdir 1 . V.L.Kaushanskalning fikriga ko’ra esa, fe’llar simple (read, live, hide, speak); derived (magrifi, capfivate); compound (daydream, browbeat); composite (sit down, go away, give up) kabi turlarga bo’linadi. Ingliz tili grammatikasida ham fe’l mustaqil so’z turkumi hisoblananib, fe’lsiz kamdan-kam hollarda gap yasaladi. Fe’llar quyidagi vazifalarda ishlatiladi. a) kesim vazifasida. Masalan: Behind him the preacher made a rumbling voice. (P.A.P. 260) 1 2 3 4 5 6 |→|→|↔|→| D 1 D 2 Np 1 Np 2 D 3 D 4 b) ega vazifasida Masalan: Making the report was your duty. (Ar.I) 1 2 3 4 ←||→ Np 1 D 1 D 2 Np 2 Hizirgi zamon ingliz tilida fe’l yasashning qator turlari mavjud bo’lib, ulardan eng ko’p qo’llanadigan affiksasiya, kompozisiya va konversiya hisoblanadi. 36

Affiksasiya usulida so’zlarga prefiks va suffiks qo’shilib yangi so’z yasaladi. Prefikslar so’zlarning old qismida qo’shilib hozirgi zamon ingliz tilida ko’proq o’zaklardan yangi fe’l yasashga hizmat qiladi. Masalan: anti-anticipate-kutmoq, umid qilmoq; Be-becloud-bulut qoplamoq; Co-coexist-bir paytda yashamoq; For-forbid-ta’qiqlamoq; Inter-interchain-birlashtirib bog’lamoq; Mis-misunderstand-noto’g’ri tushunmoq va h.kz. Suffikslar so’zlarning oxiriga qo’shilib boshqa so’z turkumlaridan fe’l yasaydi: -ate-translate-tarjima qilmoq; -en blacken-bulg’atmoq, qilmoq; Konversiya usulida fe’l yasashda esa biz boshqa so’z turkumlaridan hech qanday qo’shimcha qushmay turib yasashga aytiladi: Gleam (n)-xira chiroq; To gleam (v)-xira yorishmoq; Gloom-(n)-qorong’ulik; Yo gloom-qovog’ini solmoq; Felning sintaktik funsiyasiga ko’ra va gapdagi roli turlichadir. Ayrim fe’’lar asosiy ma’no anglatsa, ayrimlari asosiy ma’noning grammatik va leksik yordamchilar vazifasida keladi. Shunga muvofiq fe’llar 3 guruhga bo’linadi. 4. Notional or Lexical verbs; Mustaqil va leksik fe’llar. 5. Semi auxilary verbs; To’liqsiz fe’llar. 6. Auxilary verbs; Ko’makchi fe’llar. To’liqsiz fe’llar yoki bog’lovchi (Link verbs) yoki modal fe’l (Modal verbs) 37

vazifasida keladi. She is a seller. “is” bog’lovchi fe’l. He must make it. She has to come soon. “must” “to have to” modal fe’llar. Ko’makchi fe’llar faqat turli grammatik kategoriyalarni ifodalalsh uchun ishlatiladi. Gramatik ega va to’ldiruvchini ish-harakatning sub’ekti va fe’l ob’ekti bilan bo’lgan aloqasini fe’lorqali ifodalanishiga nisbat kategoriyasi deyiladi. Hozirgi ingliz tilida nisbat kategoriyasi aktiv va passiv nisbatlarning o’zaro oppozissiyasi vositasida ifodalanadi. Masalan: I made the glasses. (the toys) Bu gapda komponentlar 3 ta hisoblanadi. ”to make” fe’li bilan ”the toys”, ”glasses” ibora emas. 1 2 3 |↔|←| Np 1 Np 2 D Active yoki aniq nisbat maxsus markerga ya’ni grammatik ko’rsatkichga ega emas. Passive yoki majxul nisbat maxsus grammatik markerga ega bo’lib, u analitik forma to be+Ver modelidan iborat, ya’ni to be fe’liga sifatdosh II formasining qo’shilishidan tashkil topgan: to+Participle II. Ma’nosiga ko’ra aktiv nisbat ish-harakatning asosan ega tomonidan bajarilganligini, majxul nisbat esa, ish-harakat birov tomonidan bajariliganligini ifodalaydi. Masalan: -William Shakespeare wrote “Hamlet”. -“Hamlet” is Written by William Shakespeare. 38

Perfekt kategoriyasi ish-harakatning tugallanganligini yoki ma’lum muddatgacha yuzaga chiqqanligini ifodalovchi fe’l kategoriyasidir. Perfekt forma to have ko’makchi fe’lining tegishli formasiga mustaqil fe’lning sifatdosh II formasini qo’shish vositasida yasaladi. Masalan: … She had made a huge circle… (P.A.P. 218) 1 2 3 4 |↔| |→| Np 1 Np 2 D 1 D 2 …He had not made phusical love to her. (P.A.P. 294) Yuqoridagi gaplarda ko’rib o’tgan “to make” fe’lining qushma kesimning bir qismi sifatida kelganligini ko’ryapmiz. Perfekt kategoriyasida fe”llar perfekt bo’lmagan (non-perfect) va perfekt (perfect) formalarining o’zaro aplikatsiyasini yasaydi. In resent weaks, master. Tom had made the car. Shaxs kategoriyalarini affiksal morfema vositasida ifodalanganda uchinchi shaxs formalariga qarama-qarshi qo’shish vositasida ifodalanadi. Bu suffiks vositaida yasalgan fe’l formasi bir vaqtning o’zida ham uchinchi shaxsda ham birlikda ishlatiladi. Masalan: …he makes a small sniffing noise. (P.K.K. 358) …u pastgina shippillagan ovon chiqardi. He turns to me to make a peace… (P.K.K. 419) Birinchi gapda “to make” fe’li uchinchi shaxsdan kesim vazifasida ishtirok etgan, lekin ikkinchi gapda esa “to make” fe’li to’ldiruvchi vazifasida kelgan. Shall fe’li birinchi shaxs birlik va ko’plikda qo’llaniladi. Masalan: 39

I shall walk in my boots, making a noice… (P.K.K. 428) Men etigim bilan shovqin qilib yuraman. Will 2 chi va 3 chi shaxs birlikda va ko’plik formasida ishlatiladi. Masalan: He will make it till afternoon. (Ar.I k) U buni tush paytigacha tayyorlashi kerak. Son kategoriyasi fe’l formalari orqali eganing ko’plik yoki birlik ekanligini ko’rsatadi. Ingliz tilida fe’lning 3 xil formasi mavjuddir. Ular hozirgi zamon (Prezent Tense-maxsus ko’rsatgichga ega emas), o’tgan zamon (Past Tense to’g’ri fe’llarga -d, -ed suffiksini qo’shish yordamida, noto’g’ri fellar esa fe’l o’zagiga unlilarni o’zgartirish vositasida yasaladi) va kelasi zamon (Future Tense-shall yoki will ko’makchi fe’lining mustaqil fe’lga qo’shilishi orqali yasaladi) formalaridir. Fe’lning aspekti ya’ni aspekt kategoriyasi analitek usulda to be ko’makchi fe’lini asosiy fe’lning sifatdosh I formasiga qo’shishvositasida yasaladi. Bu davomli aspekt (continious aspect) bo’lib, u hech qanday grammatik markerga ega bo’lmagan noaniq aspekt formasiga (Common aspect) qarama-qarshi qo’yiladi. Noaniq va davomli aspektlar apozissiyasi infinitivga qo’yidagicha: To make-to be making To have made-to have been making To be made-to be bein made Masalan: It were made of rough shoeting. (E.H.F 225) ...They were made for each other. (O.X 362) Kim gravely making a hole. (P.K.K 333) Have you made your will. (OX. 362) Four plus two makes six. (OX. 362) 40

... Fe’ldan anglashilgan ma’noning voqelikka bo’lgan munosabatini ifodalovchi grammatik kategoriya mayl kategoriyasi deyiladi. Gapda fe’llarni roli turlichadir. Ayrim fe’llar asosiy ma’no anglatsa, ayrimlari asosiy ma’noning gramatik va leksik yordamchilari vazifasida keladi. Shungamuvofiq fe’llar 3 guruhga bo’linadi 1 . 1) Notional or Lixical verbs. (Mustaqil yoki leksik fe’llar) 2) Semi-auxilary verbs. (To’liqsiz fe’llar) 3) Auxilary verbs. (Ko’makchi fe’llar) “to make” fe’lini ham mustaqil, ham asosiy fe’l deb atash mumkin. Chunki u mustaqil ma’no va funksiyaga ega. Masalan: … father of the little community that made up his house. (P.A.P 52) Yuqoridagi gapda “to make” fe’li ibora bo’lib kelgan. I could make out the last mile… (E.H.F. 18) I was making fun of you until you got glad. (P.P.A. 145) Bu gapda “to make” fe’li qo’shma kesimning bir qismi yoki modal fe’l bilan birga kelgan. ... and he advised to make up a written report. (R.K.K. 449) I wass made to eat. (E.H.F. 168) … this doesn’t make anydeference… (E.H.F. 140) To’liqsiz fe’llar boglovchi feellar (Link verbs) yoki modal fe’l (Modal verbs) vazifasida keladi. … that could make you crazy. (E.H.F. 79) S can’t make you come if you refuse. (G.D. 963) Yuqorida gapning yuniksion modelini chiqaramiz. 1 2 3 4 5 6 41

|↔| ←|← | |↔| Np 1 Np 2 D 1 D 2 D 3 1Np 1 2Np 1 Yuqoridagi gapda 7 ta komponent bor bo’lib, bu gap ergashgan qo’shma gap hisoblanadi. Ergashgan qo’shma gapda 2 ta ega- Np 1 va 2 ta kesim Np 2 mavjud bo’lib, 3 ta unga tobe bo’lak bor. ”to make” fe’li esa qo’shma esimning bir qismi bo’lib kelgan. Ingliz tilida fe’lning shaxssiz va shaxsli formlari avjud. Fe’lning shaxssiz formalari uchta: infinitiv, sifatdosh va gerundey. Infinitiv shaxs, son, zamon, mylni ifodalamaydi. Shuning uchun ham u fe’lning shaxssiz shakllaridan hisoblanadi. 1 Ingliz tilida ”to” yuklamasi infinitivning belgisi hisoblanadi. Lekin infinitiv ”to” yuklamasisiz ham qo’llanishi mumkin. I’ll try to make people renderstand. (P.A.P. 67) 1 2 3 4 |↔| |→| Np 1 Np 2 D 1 D 2 Ingliz tilidagi “to” infinitive o’zbek tilidagi—moq, -i (sh) qo’shimchalari bilan yasaladigan harakat nomlari bilan ifoda etiladi. Infinitivning fe’lga va otga xos xususiyatlari bor. Infinitivning fe’lga xos xususiyatlari. 1) Infinitiv vositasiz to’ldiruvchi bilan keladi. I like to make a present. (Ar I k) Men sovg’a tayyorlashni yoqtiraman. 1 J.Bo’ronov “Ingliz tili grammatikasi”. Tosh . 1987. 42

Gapning yuzaki strukturasini tushunish deb gapning normal belgisi komponentlarini o’rganish tushunilsa, gapning ichki strukturasini o’rganish deb sentaksemaning formal belgilarini tushuniladi. Masalan: To make it is very diff’cult. (Ar. I k) Bu gapni component sentaktik analiz qilsak, “to make” Np 1 is difficult qo’shma kesim Np 2 “it” va “very” esa to be bo’lakdir. 1 2 3 4 ←||→ Np 1 D 1 D 2 Np 2 Yuqoridagi gapda “to make” fe’li morfologik jihatdan infinitive, sintaktik jihatdan esa ega ya’ni Np 1 vazifaida kelgan. Masalan: We made an oppanment for 5 o’clock. 1 2 3 4 5 |↔|←|→| Np 1 Np 2 D D 1 D 2 “to make” yuqoridagi gapda kesim ya’ni Np 2 vazifasida kelgan. Yuniksion modelga asosan gap komponentlari orasidagi sintaktik bog’lanish tasvirlanadi. A.M.Muxin yuniksion modelni 6 ta sintaktik bog’lanishda tuzadi 1 . 1. Yadroviy predikativ 2. Noyadroviy predikativ 3. Koordinativ 4. Subordinativ 5. Introduktiv 43

6. Appozitiv We all make mistakes on contral work. (P.A.P. 277) “We all make mistakes” gapning yadrosi. Yadroviy komponentlar orasidagi bog’lanish birinchidan yadroviy va ikkinchidan predikativ komponentlarga bo’linadi. Yadroviy komponentni ko’rib chiqsak u subordinativ bog’lanishga va bir tomonlama sintaktik bog’lanishga ega. Ta’kidlab o’tilgan sintaktik bog’lanish (yadroviy predikativ va subordinativ) quyidagi yuniksion model orqali tasvirlanadi. -bu belgi yadroviy predikativ bog’lanishni -bu belgi esa suberdinativ bog’lanishni ifodalaydi. Masalan: She began to make a report. ( Ar I ) 1 2 3 4 |↔| |→| Np 1 Np 2 D 1 D 2 Yuqoridagi gapda “ to make ” fe ’ li to ’ ldirvchi vazifasida kelib “ a report ” so ’ zida tobe bo ’ lib , subordinativ bog ’ lanish orqali NP 2 ga kelib bog ’ langan . Buyerda esa gapdagi simantika ya ’ ni ma ’ no o ’ zgargan . Muxinning komponent sintaktik nazariyasiga binoan, tushib qoldirish metodida gapning komponentini aniqlashda gapning simantika va formasinisaqlab qolish zarur. Yuqoridag gap bu holda kelasi zamon formasini yo’qotib, hozirgizamon formasiga o’tib kelgan va ma’nosi o’zgarib kelgan. ”Will” yordamchi fe’lini ham tushurib qoldira olamaymiz. I will make ... 44

$Xulosa. 1. Biz bitiruv malakaviy ishida ”to make” va ”to do” fe’llarini komponent va sintaktik analiz qilishga harakat qildik. ”to make” fe’li nafaqat NP 1 -komponenti, u yana NP 2 -komponenti, u yana NP 1 yoki D komponenti bo’lib kelishini aniqladik. Masalan: - I made him my helper. (OX. 363) - Fieta’s eye made a fractional. (P.A.P 249) - It made her feel splendid. (E.H.F. 108) 2. Bu gaplarda ”to make” fe’lining NP 2 komponent va prosessual sentaksemani ifodalashni k’rib turibmiz. ”to make” fe’li gapning NP 1 komponenti bo’lib kelishi mumkin. to makeit is very difficult. (ar. I.151) to make it, easy than to speak Spanish. ”to make” fe’lining eng ko’p chaydigan ma’nosi ”to make smb. To do smth”. 3. Bu iboralar ko’proq murakkab to’ldiruvchilik gaplarda uchraydi. Masalan: She listened carefully and made him repeat. (P.A.P 293) I think you are just making me self-conscious. (E.H.F 226) I have made them too. (R.K.P 476) It makes them hear better. (E.H.F 109) It makes you forget all the bag. (E.H.F 217) Biz ”tomake” fe’lini turli xil komponent va turli xil sentaksemalarda kelishini ko’rib o’tdik. 4. Xulosa qilib shuni aytish kerakki mazkur bitiruv malakaviy ishi yuzasidan olib borilgan ilmiy izlanishlarim. 45$

ILOVA I. Bitiruv malakaviy ishida ishlatilgan shrtli belgilar va simvollar. P.A.P-Peter Abrahoms. ”The Path of thunder”. N.E.N-Nicolas Evans. ”The house wisperer” USA 2000 E.H.F-Ernest Himingway. ”A Fare well to arms” Len. 1971 CBJ-Charlotte Brote. ”Jane Eyre” USA 1960. RKK-”Rudyard Kipling KIM” USA 1960. ACS-Agatha Christie ”Selected storius”. Ar-V.D.Arokin ”Prakticheskiy kurs angliskogo yazika.” Moskva 2000 NP 1 -Nuclear Predicating ega-yadroviy predikasiya etiluvchi. NP 2 -Nuclear Predicated kesim-predkasiya etuvchi. D-Dependent to be bo’lak. HD-uyushuq to be komponent. Sentaktik aloqalarning belgilari. - yadroviy predikasiya. - noyadroviy predikasiya - subordinativ ya’ni to be aloqa. - koordinativ aloqa - qarama-qarshi aloqa D n - otga tobe komponent D s - fe’lga tobe komponent D inf - infinitivga tobe komponent D adv - ravishga tobe komponent D pI - participle I tobe komponent D pII - participle II tobe komponent 46

ILOVA II. ”to make”va ”to do” fe’llari bilan ifodalangan birikmalarning gapdagi vazifasi. ”To make”va ”to do” fe’llarining gapdagi vazifasi Miqdori Foizi Ega 34 4 % Kesim 389 45.2 % Aniqlovchi 203 23.6 % To’ldiruvchi 199 23.1 % Hol 35 4.1 % Jami: 860 100 % 47

$FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR. 1. Karimov I.A. Barcha va reja dasturlarimiz Vatanimiz tarqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi. Prezident I.A.Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi \\ Ma’rifat, 2011 yil 22 – yanvar. 2. Karimov I.A. 2012 yil Vataniimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi \\ Xalq so’zi, 2012 yil 19 yanvar. 3. A.M.Muxin ”Sentaksemniy analiz i problema urovney yazika”. Len-1980. 4. V.D.Araken. ”Sravnitelnaya tipologiya angliskogo i russkogo yazikov”. 5. A.M.Muxin ”Lingvisticheskiy analiz”. Len-1976 y. 6. V.L.kaushanskaya. ”A grammar of English” 7. J.Bo’onov ”Ingliz tili gramatikasi” 8. Smirniskiy ”Morfologiya angliskogo yazika” Moskva-1959 y. 9. L.S.Barxudarov ”Ocherki po morfologiya sovremennogo angliskogo yazika”. Moskva-1975 y. 10. V.D.Aroken ”prakticheskiy kurs angliskogo yazika dlya IV kursa”. 11. T.M.Novitskaya. ”A proktical grammar of the English language”. Moskov- 1983 y. 12. Blok M.U. ”a course in theoritical English grammar”. Moskov-1983 y. 13. Belleva M.A. ”A grammar of the English language” Moskov-1983 y. 14. R.K.Muller. ”English-Russian dictionary”. Moskov-1997 y. 15. I.Bo’ronov ”English-Uzbek dictionary”. Toshkent-1891 y. 16. V.V.Reshetnikova. ”Russko-Uskvkskiy slovar”. Toshkent-1992 y. 17. The oxford Russian dictionary. Oxford-Bishkek 2003 y. 48$ FOYDALANILGAN BADIIY ADABIYOTLAR. 1. Peter Moss. ”Town life throught the ages”. 2. Agatha Christie. ”Selected stories”. 3. Peter Abrohom’s. ”The Path of thunder”. 4. Nicolas Evans. ”The house wispered”. 5. Ernest Himingway. ”A Fare will to arms”. 6. Charlotte Bronte. ”Jane Eyre”. 7. Rudyard Kipling Kim. 49

“to make” va “to do” so’zlarini ingliz tilida olib borilgan tadqiqotlarga asosan o’zbek tilida ko’rib chiqilishi

26.09.2019

0

248 KB

Похожие