Gerundning hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida tutgan o`rnini aniqlashdan - Английский язык - Дипломные работы

Gerundning hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida tutgan o`rnini aniqlashdan

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

603.5 KB

Mundarija Kirish………………………………………………………………………1-6 I Bob: Fe`l va uning shaxssiz shakllari ( Nonfinite forms ) haqida umumiy ma`lumot…………………………………………………………..9-11 1.1 Gerund va uning gapdagi vazifalari haqida……………………….12-14 1.2 Oddiy va majhul nisbatdagi gerund…………………………………15-18 1.3 Gerundning oddiy va tugallangan zamonda ishlatilishi…………….19-20 1.4 Gerundning predlog bilan kelishi…………………………………….21-39 I –bob yuzasidan xulosa……………………………………………………40-41 Asosiy qism: II Bob: Ingliz tilida gerundning sintaktik tahlili………………………..42-46 2.1Yadroviy predikativ bog`lanish…………………………………………47-50 2.2 Noyadroviy predikativ bog`lanish………………………………………51-52 2.3 Subordinativ bog`lanishda gerund tobe bo`lgan komponentlar…….53-59 2.4 Koordinativ bog`lanish………………………………………………...60-62 2.5 Ingliz tilida gerundning sintaktik - semantik tahlili………………...63-64 2.5.1 Temporal sintaksema…………………………………………………..64-66 2.5.2 Kauzal sintaksema…………………………………………………….67-69 2.5.3 Aktiv sintaksema……………………………………………………..70-71 2.5.4 Stativ sintaksema……………………………………………………...72 II-bob yuzasidan xulosa……………………………………………………..73-74 Umumiy xulosa va takliflar. ………………………………………………..75-77 Ilova 1. Gerundning sintaktik tahlili……………………………………..78 Ilova 2. Gerundning son va sifat jihatdan tahlili……………………….79 Ilova 3. Shartli belgilar va qisqartmalar…………………………………..80 Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar. ……………………………………………81 Foydalanilgan badiiy adabiyotlar……………………………………………82 Foydalangan lug`atlar ………………………………………………………...83

Kirish. Ma`lumki , ma`naviyatni shakllantirishga bevosita ta`sir ko`rsatadigan eng muhim hayotiy omillardan biri – bu ta`lim - tarbiya tizimi bilan chambar– chas bog`liqdir. Bizning ota – bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilmu - ma`rifat, ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Albatta, ta`lim – tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya`ni xalq ma`naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta`lim – tarbiya tizimini va shu asosda ongni o`zgartirmasdan turib, ma`naviyatni rivojlantirib bo`lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki rasmiy yondashuvlarga, puxta o`ylanmagan ishlarga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi. Maktab, ta`lim – tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo`lishi asosiy qonunimizda belgilab qo`yilgan. Shu bilan birga bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo`llab - quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir. Shuni unutmasligimiz kerakki , kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Buning uchun har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta`lim – tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. 1 Bu esa ta`lim-tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi. ________________________________ 1.I.A. Karimov “Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch” Toshkent 2008, 61.

Ta`limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla Avloniyning “ Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat , yo saodat – yo falokat masalasidir” degan chuqur ma`noli so`zlarni eslayman. Buyuk ma`rifatparvar bobomizning bu so`zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko`ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim va tarbiya, ilm – fan, kasb – hunar o`rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. 1 Davlat rahbarining donishmandligi - mamlakat taraqqiyotini, xalqning tinchligini o`ziga bosh maqsad qilib olib, uni sobitqadamlik bilan amalga oshirishda ko`zga tashlanadi. 2 O`zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimovning va Respublika hukumatining o`sib kelayotgan avlodga e`tibori, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish sohasidagi siyosati aynan shunday mohiyatga egadir. Islom Karimovning keyingi o`n yil davomidagi faoliyatiga nazar tashlansa, asarlari, ma`ruzalari ko`zdan kechirilsa, bir haqiqat yaqqol namoyon bo`ladi: barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirish – bu , yurtboshimizning yuragidan chuqur o`rin olgan, doimo diqqat markazida turgan yuksak orzu – intilishlari va umid - ishonchiga aylangan maqsaddir. Shu munosabat bilan Prezidentimiz mustaqillik yillarining ilk _________________________________ 1.I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” Toshkent 2008, 63 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” Toshkent 2000, 246

davridayoq “… davlat, jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladigan kadrlar tayyorlash milliy dasturini …” ishlab chiqish to`g`risida aniq topshiriq berdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish bilan bog`liq jarayon uzoq yillar mobaynida bu sohada talay muammolar yig`ilib qolganini ko`rsatdi. Men bunga ushbu dastur loyhasi ustida 8 oy mobaynida ishlash jarayonida shaxsan amin bo`ldim. Shuning uchun ham bu og`ir, mas`uliyatli, ammo hal qilishni aslo paysalga solib bo`lmaydigan ishni qadam – baqadam izchillik bilan bajarishga bel bog`ladik. Milliy dasturdan ko`zlangan maqsad va vazifaning to`la amalga oshishi birlamchi navbatda mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy muhitning yanada yaxshilanishiga olib keladi,jamiyatda yangi shaxs – komil insonlar vujudga keladi. Ular zamon talablariga javob beradigan vatanparvar, chuqur tafakkurga ega,o`z diyorining buyukligini ta`minlashga qodir insonlar bo`lib yetishadilar. Ikkinchidan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining tatbiqi kishining jamiyatda o`z o`rnini topish jarayonini tezlashtiradi. Zero, har bir inson o`smirlik,ya`ni voyaga yetish arafasidayoq jamiyatda o`z o`rnini topa olishi va belgilay bilishi lozim. Uchinchidan, Milliy dasturning amalga oshirilishi jamiyatda mustaqil fikrlaydigan shaxsning shakllanishiga olib keladi. Bunday shaxslarning ko`payishi jamiyatda ongli hayot kechirish tizimini vujudga keltiradi. To`rtinchidan, O`zbekiston xalqi o`z oldiga huquqiy demokratik jamiyat qurish maqsadini qo`ygan. Bu yo`lda birinchi, lekin juda muhim qadamlar qo`yilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining hayotga tadbiq etilishi xalqaro hamjamiyatda o`z o`rnimizni mustahkamlashga olib keladi. Negaki, dunyoning bugungi rivoji shunday bir mavqedaki , hal qiluvchi omil harbiy qudratda emas, balki intellektual salohiyatda, fikrda, aqlda, ilg`or texnologiyalardadir. Prezident Islom Karimov tomonidan lutf

etilgan: “Kuch – bilim va tafakkurda” degan hikmat bugun va ertangi kun uchun aytilgandir. Xulosa qilib aytganda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi da belgilangan vazifalarning amalga oshirilishi barkamol shaxsni - insonni va shu tariqa ingli jamiyatning shakllanishiga, ya`ni yangicha ongga, tafakkurga ega bo`lgan shaxslarning ko`payishiga olib keladi. Bu to`g`rida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti “Tafakkur” jurnali bosh muharririga bergan intervyusida aytganidan teranroq bayon etish qiyin: “ … Ishonchim komil: agar bu islohatni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada biz hayotimizda ijobiy ma`nodagi “portlash effekti” ga, ya`ni uning samarasiga erishamiz. Bu nima degani?” “Biz joriy etilayotgan mazkur ta`lim modeli orqali … yoshlarni muayyan bir ixtisosga ega qilib, hayotga yo`llanma beramiz. Dunyoga umid bilan qadam quyib kelayotgan navnihol inson hayotdan munosib o`rnini topsa, turmushidan, taqdiridan, vatanidan rozi bo`lib yashaydi. Umr bo`yi bunyodkorlik faoliyati bilan mashg`ul bo`ladi. Bu g`oyat muhim ijtimoiy – siyosiy ahamiyatga ega bo`lgan masaladir”. “Ta`limning yangi modeli jamiyatimizning potensial kuchlarini ro`yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Har qaysi insonda muayyan darajada intelektual salohiyat mavjud. Agar shu ichki quvvatning to`liq yuzaga chiqishi uchun zarur shart yaratilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo`ladi va har qaysi inson Olloh talo ato etgan noyob qobiliyat va iste`dodini avvalo o`zi uchun oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi, baxt – saodatli, manfaati uchun to`liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning sur`at va samarasini hatto tasavvur qilish ham

oson emas. Oldimizda turgan buyuk maqsadlarga erishishda jamiyatimizning har bir a`zosi qo`shadigan hissa shu hisobdan bo`lishi muqarrar”. Xulosa qilib aytganda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshishi fuqoroning eng asosiy Konstitutsiyaviy huquqlaridan biri- bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, o`rgangan kasbi bo`yicha chiqariladi. Ta`lim – tarbiya tizimi dagi islohotda boshlangan dastlabki yilda men jahon tajribasi va hayotda o`zini ko`p bor oqlagan haqiqatdan kelib chiqib agar bu maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma`nodagi “portlash effekti” ga ya`ni, yangi ta`lim modelining kuchli samarsiga erishamiz, degan fikrni bildirgan edim. Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart – sharoitlarga ega bo`lgan akademik litsey va kasb – hunar kollejlari, oily o`quv yurtlarida tahsil olayotgan zamonaviy kasb – hunar va ilm – ma`rifat sirlarini o`rganayotgan, hozirdanoq ikki – uch tilda bemalol gaplashadigan ming - minglab o`quvchilar,katta hayotga kirib kelayotgan, o`z iste`dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu - intilishimiz bugunning o`zida o`z hosilini berayotganining guvohi bo`lmoqdamiz. Eng muhimi shundaki, “portlash effekti”ning haqiqiy mohiyati va ahamiyati vaqt o`tishi bilan, biz tarbiya qilayotgan sog`lom va barkamol avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish jarayonida maktab ta`limi, oily o`quv yurtlari, ayniqsa, umumta`lim maktablarining moddiy – texnik bazasini mustahkamlashga e`tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibdagi eng muhim va jiddiy masalaga aylandi.

Xususan, Kadrlar tayyorlash milliy modelida oily ta`limning asosiy maqsadi bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga qodir, raqobatbardosh yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashdan iboratdir. Milliy dastur qabul qilingandan keyin o`tgan qisqa vaqt davomida mamlakatda birinchi bakalavrlarning chiqishi ta`minlandi. Ilk bor magistraturaga qabul e`lon qilindi. Shunday qilib, milliy dasturda belgilanganidek, oily ta`lim turi ikki bosqichli tizimga o`tdi. Oliy ta`lim yo`nalishlari va ixtisosliklari klassifikatori, bakalavrlari va magistrlarga qo`yiladigan malaka talablari, bakalavriatning 251 ta yo`nalishi bo`yicha yangi o`quv rejalari va dasturlari ishlab chiqilib joriy etildi. Ulardan ta`lim va kasb dasturlarining izchilligini ta`minlash qat`iy hisobga olingan. Muxtasar qilib aytganda, oxirgi yilda ta`lim – tarbiya sohasida amalga oshirgan ko`lami va mohiyatiga ko`ra ulkan ishlarimiz biz ko`zlagan ezgu niyatlarimizga erishish, hech kimdan kam bo`lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma`naviy yuksalishi yo`lida mustahkam zamin yaratdi, desak, hech qanday xato bo`lmaydi. ________________________________ 1.I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch”. Toshkent 2008, 64 b 2. I.A.Karimov “Barkamol avlod-taraqqiyotimiz poydevori” 3. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” Toshkent 2000, 247- 48

Bitiruv - malakaviy ishning dolzarbligi shundan iboratki, ushbu ishda gerundning ingliz tilida tutgan o`rni va ularni ingliz tili grammatikasida qay holatda qo`llanilishi, gapdagi o`rni haqida bo`lib, bunda bir qator ingliz, rus, o`zbek va boshqa millat olimlari o`z izlanishlarida gerundning turli tahlillarini o`rganish jarayonida ularni muhim ekanligini e`tirof etishgan. Ushbu ishda ko`rsatilgan masalalarni ishda lingvistik analiz metodlari – eksperiment metodi, leksik va semantik , transformatsiya va modellashtirish metodi hamda shu bilan birga statistik xisob - kitob metodlaridan foydalanib gerundni tahlil etishga harakat qildim. Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida “Gerund” ning o`rni va qo`llanilishi bitiruv - malakaviy ilmiy ishimning asosidir. Bitiruv - malakaviy ishning maqsadi, gerundning hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida tutgan o`rnini aniqlashdan iboratdir. Bitiruv – malakaviy ishning maqsadini 4 qismga bo`lib o`rganamiz. 1.Xozirgi zamon ingliz tilida gerundni amaliyotda to`g`ri tadqiq etish. 2. Ushbu mavzuni misollar orqali, yengil uslub bo`yicha tushuntirish. 3. Gerundni boshqaruvda tutgan o`rnini aniqlash. 4. Gerundning gapdagi sintaktik – semantik ma`nosini aniqlash va to`g`ri tarjima qilish. Biz gerundni amliyotda va og`zaki nutqda to`g`ri tarjima qilish va to`g`ri qo`llay bilishimiz kerak. Bitiruv - malakaviy ishning obyekti ni gerund tashkil etadi. Ushbu ishda gerundning gapdagi vazifalari va funksiyalarini o`rgandim va tahlil qildim. Tahlil qilish jarayonida jahon adabiyotidan olingan misollar orqali yaqqol ifodalab beraman. Bitiruv - malakaviy ishning ilmiy - amaliy ahamiyati, ushbu malakaviy ishdagi manbalardan o`quv qo`llanmalari tuzishda, leksikologiya fanining ma`ruza va amaliy mashg`ulotlarda , stilistika va tarjima nazariyasi fanlarida, mutaxasislik bo`yicha maxsus yo`naltirilgan

o`rta kasb – hunar kollejlari uchun ma`ruzalar tuzishda foydalanish mumkin. Ushbu manbalardan o`quv qo`llanmalari tuzishda foydalanishimiz mumkin. Bitiruv - malakaviy ishning amaliyotda qo`llanilishi quyidagilardan iborat: 1.kurs ishlarida, mustaqil ishlarda va bitiruv – malakaviy ishlarda foydalanish mumkin; 2. nazariy grammatika va leksikologiya fani ma`ruzalarida foydalanish mumkin; 3. talabalarni og`zaki va yozma nutqlarini oshirish uchun foydalanish mumkin. Bitiruv – malakaviy ishim II bobdan iborat : I – bobda dastlab fe`l va uning shaxssiz shakllari haqida ma`lumot berilgan. Fe`l haqidagi ma`lumotdan so`ng gerund va uning gapdagi vazifalari haqida, oddiy va majhul nisbatdagi gerund, gerundning oddiy va tugallangan zamonda ishlatilishi, uning o`zbek tilida berilishi haqida batafsil yoritilgan. II – bob gerundning sintaktik tahliliga bag`ishlangan. Bu bobni o`qish davomida gerundning gapdagi vazifasini aniqlashga yordam beradi. Bu bobda gerund ishtirok etgan yadroviy predikativ bog`lanishni, noyadroviy predikativ bog`lanishni, subordinativ va koordinativ bog`lanishlar bilan tanishish mumkin. Shuningdek, ushbu bobda biz gerundning sintaktik – semantik tahlilini ko`zatishimiz va bir qancha misollar bilan ularni osonroq tushunib olishimiz mumkin. Gerundning temporal sintaksemada, kauzal sintaksemada, aktiv va stativ sintaksemali gaplarda ifodalanishini tahlil qilib chiqamiz. Bu tahlillarimiz jahon adabiyotidagi bir qancha asarlardan keltirilgan misollar yordamida o`rganamiz.

Mavzu: Hozirgi zamon ingliz tilida gerundning sintaktik , sintaktik – semantik tahlili va uning o`zbek tilida berilishi. 1.1 Fe`l va uning shaxssiz shakllari haqida umumiy ma`lumot. Fe`l - shaxs yoki narsaning harakati yoki holatini ifodalovchi so`zlar fe`llardir. Fe`l ish harakatni ifodalovchi so`z turkumi bo`lib , u shaxs - son, aspekt, nisbat va mayl kabi kategoriyalarga ega. Fe`lning shaxsi ma`lum ( finite forms ) va shaxsi noma`lum ( non-finite forms ) shakllari mavjud. 1 Fe`lning shaxsi ma`lum shakllari shaxs, son , mayl, zamon, nisbatni ifodalaydi. Ular gapda doimo yakka o`zi kesim bo`lib keladi: For example: He lives in Uzbekistan. She is working in the garden. My mother was here in the evening. They were invited to the birthday party. Buyruq maylidagi fe`llar ham fe`lning shaxsi ma`lum shakliga kiradi, chunki u gapda tushurib qoldirilayotgan ega “you” kesimidir: For example: Close the door please? (P.A.P 21) 2 Fe`lning shaxsi no`malum shakliga – infinitiv ( The infinitive) harakat nomi, gerund ( the gerund ) va sifatdosh (the Parti с iple ) kiradi. Ularda shaxs - son va mayl yo`q va ular gapda mustaqil ravishda kesim bo`lib kela olmaydi. 3 For example: 1. I have come here to see you. Men bu yerga sizni ko`rgani keldim. 2. We discussed different methods of teaching foreign languages. Biz xorijiy tillarni o`qitishning turli uslublarini muhokama qildik. __________________________________________ 1. . « » .1994 .Буронов Ж Инглиз тили грамматикаси Т 2. Peter Abrahams “Paths of thunder” . 3. . . . « Качалова К Н Практическая грамматика английского язь I » .1998. ка Бишкек

Fe`lning shaxsi noma`lum shakllarining 2 ta xususiyati bor: Otlik va fe`llik . Sifatdoshda fe`llik va sifatlik xususiyatlari mavjud. Ingliz tilida fe`lning 3 ta asosiy shakli bor, infinitiv ( the Infinitive), oddiy o`tgan zamondagi shakli ( the Past Simple ) va o`tgan zamon sifatdoshi ( the Past Participle ) shakli. Ular barcha zamon shakllarini yasashda ishlatiladi. Fe`llar oddiy o`tgan zamon va o`tgan zamon sifatdoshi shakllarining yasalishiga qarab to`g`ri va noto`g`ri fe`llarga bo`linadi. 1 Ma`nosiga va gapdagi vazifasiga qarab fe`llar quyidagi turlarga bo`linadi. 2 1.Asosiy fe`llar. ( Notional verbs ) 2. Yordamchi fe`llar (Auxiliary verbs) 3. Bog`lovchi fe`llar. ( Link verbs) 4. Modal fe`llar (Modal verbs). Infinitiv – fe`lning shaxsi noma`lum shakli bo`lib, harakat nomini bildiradi: shaxsini ham, sonini ham ko`rsatmaydi. Infinitivning ko`rsatgichi tarjima qilinmaydigan va urg`u olmaydigan “to” yuklamasidir. Infinitiv otning ko`pgina xususiyatlarini saqlab qolgan va otga o`xshab gapda quyidagi vazifalarda keladi. 1.Ega bo`lib keladi: To skate is pleasant. (M.R.A 96 ) 3 2. Ot - kesim tarkibida keladi: Your duty is to inform me about it immediately. (P.A.P. 40) 3. Fe`l - kesim tarkibida keladi: She began to translate it . (M.L.A. 116) 4.To`ldiruvchi bo`lib keladi: I asked him to translate it. ( N . E . H . 71) 4 ____________________________________ 1. . . « Каушанская В Л Грамматика английского язъ I ». 1967. ка Ленинград 2. . « » . 2006 ,18 М Гаффоров Инглиз тили грамматикаси Т 3. Middle L`Ingle “A wind in the door” 4. Max Hennessy “The bright blue sky” Bahtam Books. New York. Toronto. 1994 , 250 p

5. Aniqlovchi bo`lib keladi: He desire to help me . ( M.H.T.B. 124) 1 6. Hol bo`lib keladi: I went to the station to see off a friend . ( R.A.Y. 16) Infinitiv fe`llik xususiyatiga ega va u quyidagilarda ko`rinadi: 1.Infinitiv o`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchi olishi mumkin. I told him to post the letter. ( M.L.A. 52) . 2. Infinitiv ravish bilan aniqlanishi mumkin. I asked him to speak slowly . (N.E.E 86) . 3. Infinitivda zamon va nisbat shakllari mavjud. 2 Sifatdosh fe`lning ham fe`llik, ham sifatlik yoki ravishlik xususiyatiga ega shaklidir. Sifatlik xususiyatiga ko`ra sifatdosh gapda aniqlovchi bo`lib keladi. A broken cup lay on the table. Sifatdosh ravishlik xususiyatiga ko`ra, gapda hol bo`lib keladi. He sat at the table thinking . Fe`llik xususiyatiga ega bo`lgan sifatdosh o`zidan keyin to`ldiruvchi olishi mumkin. Signing the letter the manager asked the secretary to send it off at once. Fe`llik xususiyatiga ega bo`lgan sifatdosh ravish bilan aniqlanishi mumkin. Packing his things quickly , he hurried to the station. Sifatdoshning fe`llik xususiyatiga egaligi tufayli zamon va nisbat shakllariga ham egadir. a)O`timli fe`llarning ikkita oddiy nisbat va uchta majhul nisbat shakli bor; b) O`timsiz fe`llarning uchta oddiy nisbatdagi shakli bor. __________________________________________________ 1.Max Hennessy “The bright blue sky” Bahtam Books. New York . Toronto. 1994 .250 p

1.2. Gerund va infinitivda fe`llik va otlik xususiyatlari mavjud . Gerund ham fe`lning shaxssiz shakllaridan biridir. U fe`l negiziga - ing qo`shish orqali yasaladi va sifatdosh I ga o`xshaydi. Gerund fe`lning fe`llik va otlik xususiyatiga ega bo`lgan shaklidir. Gerundda infinitivga qaraganda otlik xususiyati ko`proq. O`zbek tilida gerundga harakat nomi to`g`ri keladi. Gerund – ish - harakat yoki jarayonning nomini ifodalaydi. Gerund ingliz tilida fe`l negiziga - ing qo`shimchasini qo`shish orqali yasalib, u ot singari o`zidan oldin egalik olmoshi yoki qaratqich kelishigidagi ot orqali ifodalangan aniqlovchiga ega bo`lishi mumkin. I know of your working much . ( S.B.T. 107) 1 Men sizni ko`p ishlashingizni bilaman. Gerundda infinitivga qaraganda otlik xususiyati ko`proq. Gerund fe`lning fe`llik va otlik xususiyatiga ega bo`lgan shakli. Gerund otlik xususiyatiga ega bo`lganligi uchun gapda otga o`xshab quyidagi vazifalarni bajarib keladi. 2 1.Ega bo`lib keladi: Reading is her favourite occupation . ( P.A.P. 84) O`qish uning sevimli mashg`uloti. 1 2 3 4 NP 1 ∙1D∙2D∙NP 2 Sintaktik tahlil: 1 ega , 2 aniqlovchi, 3 aniqlovchi, 4 ot – kesim. Morfologik tahlil: ega – gerund , aniqlovchi – egalik olmoshi, aniqlovchi – sifat , ot- kesim ot vazifasida kelgan. __________________________________________ 1.Sandra Brown “The Switch” . USA , 2000 2. M. G`afforov “Ingliz tili grammatikasi” T. 2006, 18 p

2. Ot – kesim tarkibida keladi: Her greatest pleasure is reading. O`qish uning sevimli mashg`uloti 1 2 3 4 1D∙2D∙NP 1 ∙NP 2 Sintaktik tahlil : 1 – aniqlovchi, 2- aniqlovchi, 3 – ega , 4 – ot – kesim. Morfologik tahlil: aniqlovchi - egalik olmoshi, aniqlovchi – orttirma darajadagi sifat ega – ot , ot – kesim- gerund vazifasida kelgan. 3. Vositasiz to`ldiruvchi bo`lib keladi: I am fond of reading. Men o`qishga qiziqaman. 1 2 3 NP 1 ∙NP 2 ∙1D Sintaktik tahlil: 1 – ega, 2 – kesim, 3 – vositasiz to`ldiruvchi. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l, vositasiz to`ldiruvchi – gerund. 4. Fe`l - kesim tarkibida keladi: I finished reading this article. Men bu maqolani o`qishni tugatdim. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D

Aniqlovchi vazifasida kelganda gerund odatda “ of” yoki “ for” predlogi bilan qo`llanadi. 6. Hol bo`lib keladi. (Predlogli hol) After reading the letter I put it into the drawer . Men xatni o`qiganimdan keyin uni g`aladonga solib quydim. 1D ∙ 2D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 3D ∙ 4D Sintaktik tahlil : 1 – hol, 2- to`ldiruvchi , 3 – ega , 4- kesim, 5- vositasiz to`ldiruvchi, 6 – o`rin holi. Morfologik tahlil : hol – predlogli gerund, to`ldiruvchi – ot, ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l , vositasiz to`ldiruvchi – 3 shaxs egalik olmoshi, hol – ot vazifasida kelgan 7. Gerund qo`shma – ot tarkibida keladi: Writing table - yozuv stoli Reading room - o`quv zali. 8. Gerund ravish bilan aniqlanadi: He likes reading aloud . U baland o`qishni yaxshi ko`radi. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D Sintaktik tahlil: 1-ega,2-kesim,3-vositasiz to`ldiruvchi,4-hol. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l , vositasiz to`ldiruvchi gerund (harakat nomi), hol – ravish vazifasida.

3 -komponent bilan 2 – component subordinativ bog`langan. Gerund otga o`xshab o`zidan oldin predlog olishi mumkin, egalik olmoshi yoki qartqich kelishigidagi ot bilan kelishi mumkin. We insisted on their chartering a vessel at once. Biz ulardan zudlik bilan kema yollashlarini talab qildik. 1 2 3 4 5 6 NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D∙4D Sintaktik tahlil: 1- ega, 2- kesim , 3- aniqlovchi, 4- kesim, 5- vositasiz to`ldiruvchi, 6- hol (payt holi ) . Morfologik tahlil: ega - kishilik olmoshi, kesim – fe`l , aniqlovchi – egalik olmoshi, kesim – gerund , vositasiz to`ldiruvchi – ot , hol – payt ravishi vazifasida keladi. 2 – komponent bilan 4 - komponent o`zaro subordinativ bog`langanini ko`rishimiz mumkin. Gerundning vazifalari quyidagilardan iborat: 1.Gerund ko`pincha predloglar bilan kelib, gapda vositali to`ldiruvchi, aniqlovchi va ot – kesim tarkibida keladi. Predloglar faqat ot oldida ishlatilganligi sababli, har qanday predlogdan keyin fe`l otga yaqin bo`lgan shakl – gerundga aylanadi. 2. Gerund predlogsiz ega, vositasiz to`ldiruvchi fe`l - kesim va ot – kesim tarkibida kelishi mumkin. 1.3. Oddiy va majhul nisbatdagi gerund. Gerund zamon va nisbat shakllariga ega bo`ladi. Active Passive Simple reading being read Perfect having read having been read Oddiy nisbatdagi gerund (Active Gerund)

Majhul nisbatdagi gerund (Passive Gerund ) 1.Gerund ma`lum shaxs va buyumga qarashli bo`lmagan ish - harakatni ifodalashi mumkin. For example: Swimming is a good exercise . Suzish – yaxshi mashq. Lekin gerund ifodalagan ish - harakat ma`lum shaxs yoki buyumga qarashli bo`ladi: For example: Tom left without finishing his dinner ( finishing Tomga - ya`ni egaga qarashli ). Tom ovqatni yeb bo`lmasdan chiqib ketdi. -Thank you for coming (coming to`ldiruvchi “You” ga qarashli ). Kelganingiz uchun rahmat. 2. Gerund ifodalagan ish harakat qarashli bo`lgan shaxs yoki buyum tomonidan bajarilsa , Active gerund ishlatiladi : For example: He likes inviting his friends to his house. U do`stlarini uyiga taklif qilishni yoqtiradi. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D∙4D∙5D Sintaktik tahlil: 1 – ega, 2- kesim, 3- fe`l - kesim, 4- aniqlovchi, 5- vositasiz to`ldiruvchi, 6- aniqlovchi, 7 – hol. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l , fe`l – kesim gerund, aniqlovchi - egalik olmoshi, hol – o`rin ravishi vazifasida. 3 va 7 komponentlar bilan 2 – komponent bilan subordinativ bog`langan. 3. Gerund ifodalayotgan ish – harakat unga qarashli bo`lgan shaxs yoki narsa – buyumga qarashli bo`lmasdan, boshqa shaxs yoki buyum tomonidan sodir etilayotgan bo`lsa Passive gerund ishlatiladi. 1 For example: He likes being invited by his friends. ( R.A.Y. 19 ) 2

U do`stlari uni taklif qilishlarini yoqtiradi. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D Sintaktik tahlil: 1- ega, 2 – kesim, 3- ot – kesim, 4- aniqlovchi, 5- to`ldiruvchi. Morfologik tahlil: ega – 3 shaxs kishilik olmoshi, kesim – fe`l , ot – kesim majhul nisbatdagi gerund, aniqlovchi – egalik olmoshi, to`ldiruvchi – ot vazifasida keladi. 3 va 5 komponentlar bilan 2 komponent subordinativ bog`langan. 4. Ba`zan to need, to want to require “kerak” ma`nosida kelgan fe`llardan keyin va worth “arziydigan” sifatidan keyin Active gerund Passive gerund ma`nosida ishlatiladi. 1 For example: This dress wants washing (being washed emas) 2 . These bags require drying (being dried emas ). My shoes need repairing (being repaired emas). 3 Mening tuflim ta`mirlatishga muhtoj. NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1 D ___________________________________________ 1. . « Коушанская В Л Грамматика английского язъ I » ка 1967.181 Ленинград 2. Roland Argo “Year of the monkey” Bethavy House Publishers. Mennesota. 1986, 383 p .

3 – komponent bilan 2 – komponent subordinativ bog`langan. Sintaktik tahlil: 1 - ega , 2 – kesim, 3- ot – kesim. Morfologik tahlil: ega – ot , kesim – fe`l, ot – kesim – geund vazifasida kelgan. Simple va Perfect gerund Quyidagi hollarda simple gerund ishlatiladi: a)gapning kesimidagi ish - harakat bilan bir paytda sodir bo`lgan ish - harakatni ifodalash uchun: For example: I am surprised at hearing this . Bu menga g`alati eshitiladi. I was quite disappointed at not finding him there. Men uni u yerdan topa olmaganim uchun xafsalam pir bo`ldi. b) kelasi zamonga taaluqli bo`lgan ish - harakatni ifodalash uchun: For example: We intent shipping the goods in May. Biz mollarni may oyida yuklashni niyat qilganmiz. We think of going there in the summer . Biz u yerga yozda borishni o`ylayapmiz. c) Vaqtdan qat`iy nazar : For example: Swimming is a good exercise . Suzish - yaxshi mashq. Loading heavy weights requires great skill. Og`ir yuklarni yuklash katta mahorat talab qiladi. Gapning kesimidagi ish – harakatdan oldin sodir bo`lgan ish - harakatni ifodalash uchun Perfect gerund ishlatiladi: _____________________________________________ 1. . . . . « Качалова К Н Израилович Е Е Практическая » , 1998. грамматика английского языка Бишкек 116. 2. Iris Johansen “The Search” . Bahtam Books. New York 2000 . 381 p . Toronto 3. Peter Abrahams “The Path of Thunder” 18 p .

For example: I don`t remember having seen him before. Men uni ilgari ko`rganimni eslolmayman. He mentioned having read it in the paper. U buni gazetada o`qiganini eslatdi. On ( upon) , after predloglaridan keyin gerund ifodalaydigan ish - harakati gapning kesimidagi ish – harakatdan oldin sodir bo`lgan bo`lsa ham Simple gerund ishlatiladi: For example: On receiving the answer of the firm we handed all the documents to our legal adviser . Ferma javobimni olganda biz barcha hujjatlarni yuristimizga berdik. After concluding the contract , the representative of the firm left London. Shartnoma tuzilgach ferma vakili Londonni tark etdi. Gerunddagi ish – harakat kesimdagi ish – harakatdan oldin sodir bo`lganligini ta`kidlash zarurati bo`lmaganda Perfect gerund emas Simple gerund ishlatiladi. 1.4. Gerundning oddiy va tugallangan zamonda ishlatilishi. 1. Quyidagi hollarda Simple gerund ishlatiladi: a)Gapning kesimidagi ish - harakat bilan bir paytda sodir bo`lgan ish –harakatni ifodalash uchun: I am surprised at hearing this. Bu menga g`alati eshitildi. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D Sintaktik tahlil: 1 – ega , 2 – kesim, 3 – ot – kesim, 4- ot. Morfologik tahlil: ega –kishilik olmoshi, kesim- fe`l, ot-kesim-gerund, ot- ko`rsatish olmoshi vazifasida keladi. 3 komponent bilan 2 komponent subordinativ bog`langan.

b) kelasi zamonga taaluqli bo`lgan ish-harakatni ifodalash uchun. 1 We intend shipping the goods in May. Bu tovarlarni may oyida yuklashni niyat qilganmiz. NP 2 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D Sintaktik tahlil:1-ega, 2-kesim, 3-ot-kesim, 4-to`ldiruvchi, 5-hol. Morfologik tahlil: ega-kishilik olmoshi, kesim- fe`l, ot-kesim –gerund, to`ldiruvchi-ot, hol- payt ravishi vazifasida keladi. 2. Gap kesimidagi ish-harakatdan oldin sodir bo`lgan ish-harakatni ifodalash uchun Perfect gerund ishlatiladi. 2 For example: He mentioned having read it in the paper . U buni gazetada o`qiganini eslatdi. NP 1 ∙NP 2 ∙ 1D∙2D 3. Gerunddagi ish-harakat kesim ish – harakatdan oldin sodir bo`lganda uni ta`kidlash zarurati bo`lmaganda Perfect gerund emas Simple ishlatiladi. For example: I thank you for coming ( for having come emas). Kelganingiz uchun rahmat . NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D _____________________________________________ 1. Матюшкина Т . М . «A course of English» Second year. Moscow 1983, 81.

2. . . « » 2 – . Илыш Б А В современным ангилийского языке изд М .1943,34 Sintaktik tahlil: 1 – ega, 2 – kesim, 3- vositali to`ldiruvchi, 4- fe`l - kesim. Morfologik tahlil : ega – kishilik olmosh, fe`l – kesim, vositali to`ldiruvchi – kishilik olmoshi, fe`l – kesim Simple gerund vazifasida kelgan. 3 – component bilan 2 – component subordinativ bog`langan. 1.5. Gerundning predlog bilan kelishi. 1. Gerund ko`pincha predloglar bilan kelib, gapda vositali to`ldiruvchi, aniqlovchi va ot – kesim tarkibida keladi. Predloglar faqat ot oldida ishlatilganligi sababli, har qanday predlogdan so`ng fe`l otga yaqin bo`lgan shakl - gerundga aylanadi. 1 2. Gerund predlogsiz ega, vositasiz to`ldiruvchi, fe`l – kesim va ot – kesim tarkibida kelishi mumkin. 2 Predlogni talab qiluvchi ko`pgina fe`llardan, sifatlardan va sifatdoshlardan, otlardan keyin gerund ishlatiladi va predlogli vositali to`ldiruvchi bo`lib keladi: For example: I am fond of reading. 3 Men o`qishga qiziqaman. NP 1 ∙NP 2 ∙D Sintaktik tahlil: 1- ega , 2 – kesim, 3- vositali to`ldiruvchi. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l, vositali to`ldiruvchi – gerund vazifasida keladi. Gerundning predloglardan keyin kelishi. Predlog talab qiluvchi ko`pgina fe`llardan, sifatlardan, sifatdoshlardan va otlardan keyin gerund ishlatiladi va predlogli vositali to`ldiruvchi bo`lib keladi.

When do you think of going there? -Siz u yerga qachon bormoqchisiz? _______________________________________________ 1. . . « » 1998 , 240 Качалова К Н Практическая грамматиа английского языка Бишкек 2. . « » . 1974 . Буронов Ж Хошимов Инглиз тили грамматикаси Т 181. 3. Raul Falla “The Oxford Inglish –Russian dictionary” Beshkek 2003, 116. Verb + Preposition + Gerund Accuse of - … da ayblamoq apprope of - … ni qo`llab – quvvatlamoq be better off - yaxshisi confess to - bo`yniga olmoq, tan olmoq consist in - …dan iborat bo`lmoq count on - ga ishonmoq depend on - … iga tobe (bog`liq) bo`lmoq disapprove of - … ni ma`qullamaslik be engaged in - bilan shug`ullanmoq get used to - … ga ko`nikmoq give up - … ni tashlamoq ( yomon odatni) hear of - … ni eshitmoq insist on - talab qilmoq be interested in - … ga qiziqmoq keep on - davom ettirmoq look forward to -… ni umiq qilmoq object to - … ga e`tiroz bildirmoq persist in - sabot ko`rsatmoq prevent in - oldini olmoq, xalaqit bermoq put off - orqaga surmoq rely on - … ga ishonmoq result in - hosil bo`lmoq spend in - bilan o`tkazmoq succeed in - … ga muvaffaq bo`lmoq suspect of - …da gumon qilmoq think about - … ni o`ylamoq

think of worry about - … dan tashvishlanmoq. Quyidagi mislollarni ko`rib chiqamiz. 1.You would be better off leaving now instead of tomorrow. Siz yaxshisi ertaning o`rniga hozir jo`nasangiz bo`lardi. 2. Fred confessed to stealing the jewels . Fred taqinchoqlarni o`g`irlaganini tan oldi. 3. John gave up smoking because of his doctor`s advise . Jon doktorning maslahati bilan chekishni tashladi. 4. Mary insisted on taking the bus instead of the plane . Mery samolyot o`rniga avtobusda ketishni yoqlab turib oldi. 5. We are interested in buying your goods . 1 Biz sizning mollaringizni sotib olishga qiziqamiz. 6. We are not looking forward to going back. Biz qaytib ketishni umid qilganimiz yo`q (qaytib ketmoqchi emasmiz). “to be used to” work To be used to + Gerund ( sodir bo`lishi mumkin). Would + infinitive (jarayonda ) ( bo`lgan bo`lishi mumkin). Infinitive va Gerund o`zaro bir - birining o`rnida ishlatilishi mumkin. 2 For example : I saw him to cross the street. I saw him crossing the street. He stopped to read the adds. He stopped reading the adds. ___________________________________________

1.J. Buronov “Ingliz tili grammatikasi” T. 1974 , 236 2. . . , . . « К Н Качалова Е Е Израилевич Практическая » 2005 , 274 грамматика английского языка Бишкек Adjective ( Participle) + Preposition + Gerund Accustomed to - … ga o`rgangan afraid - …dan qo`rqmoq capable of -… ga qobil disappointed at - … dan xafsalasi pir fond of - … ni sevmoq intent on - …da sabotli interested in - … ga qiziqqan proud of - … dan g`ururlanmoq responsible for - … ga ma`suliyatli successful in - …da omadli surprised at - … dan hayratlanmoq tired of - … dan charchagan For example: 1.We are accustomed to sleeping late on weekends. Biz demolish kunlari ( haftaning oxirida) kech turishga o`rganganmiz. 2. Mitch is afraid of getting married now. Mich hozir uylanishdan qo`rqadi. 3.Jean is not capable of understanding the predicament. Jen qiyinchilikni tushunishga qodir emas. 4. Alvaro is intent on finishing school next year. Alvaro kelasi yili maktabni tugatishga maqsad qiladi. 5. We are interested in seeing this film . Biz bu filmni ko`rishga qiziqamiz. 6. Craig is fond of dancing.

Grek raqsga tushishni sevadi. NP 1 ∙NP 2∙ 1D Sintaktik tahlil: 1-ega , 2- kesim, 3- vositali to`ldiruvchi. Morfologik tahlil: ega –atoqli ot, kesim - fe`l, vositasiz to`ldiruvchi – gerund. 3 – component bilan 2 – component subordinativ bog`langan. Yuqoridagi ba`zi sifat va sifatdoshlardan keyin gerund ham, infinitiv ham ishlatilishi mumkin. For example: I am proud of being a citizen of Uzbekistan. = I am proud to be a citizen of Uzbekistan. Men O`zbekiston fuqarosi bo`lishdan faxrlanaman. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D Sintaktik tahlil: 1- ega, 2 – kesim, 3-to`ldiruvchi, 4- ega, 5 – aniqlovchi. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l, to`ldiruvchi – gerund, ega – ot, aniqlovchi-atoqli ot vazifasida kelgan. 3komponent bilan 2 komponent subordinativ bog`langan. For example: The charters have the right of loading (= the right to load) the steamer at night time. Yollovchilar tungi payt paroxodga mol yuklash huquqiga egadirlar. I have no intention of doing it ( = to do it ). Men buni qilmoqchi emasman.

NP 1 ∙NP 2 ∙D 3. Gerund gapda hol bo`lib keladi. a)on (upon ) keyin, - ga, after – keyin, before – dan oldin, in - da- ichida, predloglari bilan payt holi bo`lib keladi. For example: After saying this he left the room . Buni aytgandan so`ng u xonani tark etdi. Noun + Preposition + Gerund Art of - … da mahorat astonishment at - … dan hayratga tushish apology for - … uchun uzur choice of - tanlangan narsa disappointment at - hafsalasi pir bo`lish method for (of) - uchun uslub necessity of - … da zarurat objection to - … ga e`tiroz opportunity of - …ga qulay imkoniyat plan for - uchun reja pleasure of - …dan rohatlanish excuse for - … dan bahona experience in - … da tajriba fear of - … dan qurquv habit of - … da ko`nikma hope of - … dan umid idea of - fikr , g`oya importance of - muhimlik intention of - …ga qasd qilish interest in - …ga qiziqish. means of - … ning vositasi possibility of - … ga imkoniyat

preparation for - uchun tayyorgarlik problem of - … ning muammosi process of - … ning jarayoni reason for - uchun sabab right of - huquqi skill in - …da mahorat surprise at - …dan ajablanish way of - … ning yo`li (vositasi) For examples: 1.George has no excuse for dropping out of school. Jorjning maktabni tashlashiga bahona yo`q. 2. Connie has developed a method for evaluating this problem. Konni bu masalani raqamlar bilan ifodalas usulini takomillashtirdi. 3. There is a possibility of acquiring this property at a good price. Bu ushbu mulkni yaxshi narxda qo`lga kiritishning imkoniyatidir. 4. There is no reason for leaving this early . Bu erta tark etishga sabab emas. IZOH: Gerund fe`l yoki sifatdan yasalgan otni aniqlab kelganda, otdan keyin u yasalgan fe`l yoki sifatdan keyin keladigan predlog keladi.Vositasiz to`ldiruvchi talab qiladigan fe`ldan yasalgan otdan keyin esa of predlogi ishlatiladi: For example: Have you any objections to signing this document? Bu hujjatni imzolashga e`tirozingiz bormi? To object fe`li to predlogini talab qilgani uchun objection oti ham o`zidan keyin to predlogini talab qiladi: For example: He expressed his surprise at meeting her there. 1 U uni u yerda ko`rib ajablandi.

____________________________________________ 1.Nicholas Evans “The Horse whisperes” Canada 1996. 451. NP 1 ∙NP 2∙ 1D∙2D∙3D∙4D∙5D. Sintaktik tahlil: 1 – ega, 2- kesim, 3,6 – aniqlovchi, 4 – ega , 5 – hol (o`rin holi ) bo`lib keladi. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi , kesim – fe`l, aniqlovchi - egalik olmoshi, ega – ot, hol – o`rin – joy ravishi vazifasida kelgan. 4 – komponent bilan 2 – komponent subordinativ bog`langan. Surprise otidan keyin at predlogi ishlatiladi, chunki surprised sifatidan keyin at predlogi keladi. Fear otidan keyin of predlogi ishlatiladi, chunki fear fe`li o`zidan keyin vositasiz to`ldiruvchi talab qiladi. Gerund orqasidan for predlogini oluvchi ko`pgina otlarning orqasidan o`sha otga aniqlovchi bo`lb keladi va o`sha buyumning nima maqsadda ishlatilishini bildiradi: For example: 1.A thermometer is an instrument for measuring temperature. Bu termometr - haroratni o`lchaydigan asbob. 2. This is an airplane for transporting goods. Bu yuk tashuvchi samolyot. Vaqtni ifodalovchi gerundli iboralar, sifatdoshli iboralarga teng bo`ladi. (before predlogi bilan kelgan iboralardan tashqari). On coming home … = coming home After saying this … = having said this In retreating … = while retreating

a)for - uchun, through – tufayli, owing to – sababli , tufayli predloglari bilan sabab holi bo`lib keladi: For example: 1.Excuse me for being so late . Shunchalik kechikkanim uchun kechirasiz. 2. He caught cold through getting his feet wet. Oyog`i nam tortgani uchun u shamolladi. b) by – bilan, vositasida predlogi bilan ravish holi bo`lib keladi. For example: 1.We were able to discharche the boat in 24 hours by using a powerful crane. Biz kuchli kranlarni ishlatib kemaning yukini 24 soat ichida tushurishga muvofiq bo`ldik. 2. He improved his article by changing the end. U maqolani oxirini o`zgartirib, ancha yaxshiladi. 1 2 3 4 5 6 NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D Sintaktik tahlil: 1 – ega, 2 – kesim, 3- aniqlovchi, 4 – vositasiz to`ldiruvchi, 5 – hol, 6 – vositasiz to`ldiruvchi bo`lib kelgan. Morfologik tahlil: ega – kishilik olmoshi, kesim – fe`l, aniqlovchi egalik olmoshi, vositasiz to`ldiruvchi – ot, hol – ravish, vositasiz to`ldiruvchi - gerund vazifasida kelgan. c) besides - dan tashqari; instead of - ning o`rniga; without - siz , - masdan; apart from - dan tashqari kabi predloglar bilan to`siqsiz ergash gapda ishlatiladi. For example: He left the room without waiting for a reply. 1 U javobni kutmasdan xonani tark etdi.

_______________________________________________ 1.Murphy R.”English Grammar in Use” Cambridge Press 1985. 1994 . NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D 3 va 4 komponentlar bilan 2 komponent o`zaro subordinativ bog`langan. d) for the purpose of,with the object of,with a view to -maqsadda,uchun guruh predloglari bilan maqsadni ifodalaydi. 1 For example: A Polish delegation arrived in the capital with the object of conducting trade negotiations. 1D∙NP 1 ∙NP 2 ∙2D∙3D∙4D∙5D Maqsadni ifodalab kelishi uchun guruh predloglari bilan kelgan gerund ko`pincha rasmiy nutqda uchraydi. Odatda maqsadni ifodalash uchun infinitiv ishlatiladi. For example: I have come here to discuss the matter. Men bu yerga masalani muhokama qilgani keldim. e) without – siz, -masdan, in case of, in the went of - holda, subject to – shartda kabi predloglar bilan shartni ifodalaydi. For example: You will never speak good English without learning grammar. 2 Siz grammatikani o`rganmasdan hech qachon ingliz tilida yaxshi gapira olmaysiz. _________________________________________________

1. . « » . 1974 , 48 Буронов Ж Инглиз тили грамматикаси Т йил б 2. Murphy R. “English Grammar in Use” Cambridge University Press. 1994. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D∙4D 3,4 va 5 komonentlar bilan 2 komponent o`zaro subordinativ bog`langan. Yuqoridagi predloglar bilan ( without dan tashqari) gerund ko`pincha tijorat va yuridik hujjatlarda uchraydi. Against – qarshi, for- uchun, tarafdor, shuningdek, to be on the point (of) , to be far from iboralariga aloqador predloglar bilan gerund ot- kesim tarkibida keladi. For example: The director is for extending the time of shipment . Direktor yuklash muddatini uzaytirish tarafdori. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D The captain is against loading the goods on the deck. Kapitan mollarni palubaga yuklashga qarshi. When I came to the office , the manager was on the point of leaving. Men ofisga kelganimda menejer ketmoqchi bo`lib turgan ekan. The negotiations are still far from being ended. Muzokaralar hali ham tugallanishdan yiroq. Gerundning predlogsiz ishlatilishi. 1.Predlogsiz gerund ko`pincha fe`l – kesim tarkibida keladi. For example: 1.The manager has finished dictating a letter to the secretary.

Menejer kotibaga xatni aytib turishni tugatdi. 2. We have put off chartering a boad until the director returns from England. Biz kema yollashni direktor Angliyadan qaytib kelmaguncha kechiktirdik. 3. I can`t help telling you about it. Men sizga bu haqdan aytmasdan turolmayman. 4. I enjoy listening to music . Men musiqa tinglab rohatlanaman. Gerund bilan birikib fe`l – kesim bo`lib keladigan ba`zi fe`llar: To finish – tamomlamoq to stop, to give up, to leave off - tuxtatmoq, tashlamoq, tugatmoq to keep, to keep on, to go on - davom ettirmoq to put off, to postpone, to delay- kechiktirmoq, orqaga surmoq to avoid – qochmoq to need to require to want - kerak bo`lmoq to enjoy - rohatlanmoq, yoqtirmoq I can`t help – … masdan qila olmayman Gerund worth arzirli va busy band sifatlari bilan ham fe`l-kesim bo`lib keladi: For example: These goods are worth buying. Bu mollarni sotib olsa arziydi. When I entered the room,he was busy translating an article. Men xonaga kirganimda , u maqola tarjima qilish bilan band edi. Izoh: need, to want, to require fe`llaridan keyin va worth sifatidan keyin Passive Gerund o`rnida Active Gerund ishlatiladi. 2. Quyidagi fe`llardan keyin gerund, ham infinitiv ham ishlatilishi mumkin. to begin, to start – boshlamoq to continue – davom ettirmoq to like - yoqtirmoq to dislike – yoqtirmaslik

to prefer – afzal ko`rmoq to hate – nafratlanmoq, yoqtirmaslik to intend - qasd qilmoq I can (can`t) afford – qila olmayman For examples: 1. I like bathing ( =to bath ) in a river better than in the sea. Men dengizda chumilishdan ko`ra daryoda cho`milishni yaxshi ko`raman. 2. We began talking (=to talk) about the position of the rubber market. Biz rezina bozoridagi ahvol haqida suhbatlasha boshladik. 3. It continued raining ( = to rain). Yomg`ir yog`ishda davom etdi. 4. We don`t intend placing ( = to place) orders for such machines. Biz bunday mashinalarga buyirtma bermoqchi emasmiz. 3. To mention - eslatmoq, to remember - eslamoq, to mind – e`tiroz bildirmoq fe`llari bilan gerund vositasiz to`ldiruvchi bo`lib keladi: For examples: 1. I don`t mind walking. Men piyoda yurishimizga e`tiroz bildirmayman. 2. I remember having seen him before . Men uni ilgari ko`rganimni eslayman. 3. He mentioned having read it in the paper. U buni gazetada o`qiganini eslatdi. NP 1∙ NP 2∙ 1D∙2D∙3D Quyidagi fe`llardan keyin gerund ishlatiladi: admit - bo`yniga olmoq advise - maslahat bermoq anticipate - bashorat qilmoq appreciate - baholamoq

avoid - qochmoq complete - tugatmoq consider - hisobga olmoq delay - kechiktirmoq miss - sog`inmoq postpone - kechiktirmoq practice - mashq qilmoq quit - tark etmoq recall - eslamoq recollect - eslamoq recommend - tavsiya qilmoq regret - afsuslanmoq stop - to`xtatmoq suggest - taklif qilmoq deny - inkor etmoq discuss - muhokama qilmoq dislike - xush ko`rmaslik enjoy - zavqlanmoq finish - tugatmoq forget - unutmoq can`t help - …masdan turolmaslik keep - saqlamoq,davom ettirmoq mention - eslatmoq mind - e`tiroz bildirmoq remember - eslamoq report - xabar qilmoq resent - achchiqlanmoq resist - qarshilik qilmoq resume - davom ettirmoq risk - tavakkal qilmoq

tolerate - chidamoq understand - tushunmoq For examples: 1. He admitted stealing the money. U pulning o`g`irlanganini tan oldi. 2. I anticipate having a good time on vacation. Men ta`tilda vaqtni yaxshi o`tkazishimga umid qilaman. 3. He avoided answering my question. U mening savolimga javob berishdan o`zini olib qochdi. 4. I finally completed writing my term paper. Men nihoyat choraklik ma`ruzamni yozib tugatdim. 5. She recommended seeing the show. U tomoshani ko`rishni tavsiya qildi. 6. I regret telling him my secret. Men unga sirimni aytganimdan afsuslanaman. 7. She suggested going to a movie. U kinoga borishni taklif qildi. 8. I don`t understand his leaving school. Men uning maktabni tashlashini tushunmayman. 9. She risks losing all of her money. U tavakkal qilib hamma pullarini yo`qotishi mumkin. 10. She advised waiting until tomorrow. U ertagacha kutishni maslahat berdi. NP 1∙ NP 2∙ 1D∙2D 4.Gerund ega vazifasida keladi. Reading is her favourite occupation. (P.A.P84) O`qish uning sevimli mashg`uloti.

Ega bo`lib kelgan gerund kesimdan keyin ham kelihi mumkin. Ushbu holda kesimdan oldin tarjima qilinmaydigan it olmoshi keladi. Gerundning bunday ishlatilishi odatda quyidagi iboralardan keyin uchraydi. It is of no use It is useless … foydasiz It is no good It is worth while - … arziydi. It is no use talking about it . Bu haqida gapirishning foydasi yo`q. It is not worth while going there. U yerga borishning foydasi yo`q. Is it any good doing it? Buni qilishga arziydimi? Gerund bilan bir qatorda ega vazifasida invinitiv ham kelishi mumkin. For examples: Skating is pleasant. = To skate is pleasant. It`s no use talking about it. = It is no use to talk about it. It isn`t worth while going there. = It isn`t worth while to go there . Gerund ot – kesim tarkibida keladi: For example: Her greatest pleasure was travelling. Uning eng yoqtirgan narsasi sayohat qilish edi. 1D∙2D∙NP 1∙ NP 2 Ot-kesim tarkibida gerund bilan bir qatorda infinitiv ham ishlatilishi mumkin. Her greatest pleasure was to travel. Oldidan ot yoki olmosh kelgan gerund. Gerund ifodalagan ish – harakat gapning egasiga yoki to`ldiruvchiga qarashli bo`lishi mumkin.

For example: 1. They began speaking ( speaking ifodalagan ish- harakati they ya`ni egaga tegishli). Ular gaplasha boshladilar. 2. I am obliged to you for helping me ( helping ifodalagan ish - harakati you ya`ni to`ldiruvchiga tegishli) . Yordam berganingiz uchun men sizdan minnatdorman. Gerund ifodalagan ish – harakt ega yoki to`ldiruvchi bo`lmagan shaxs yoki buyumga ham tegishli bo`lishi mumkin. Bu holda o`sha shaxs yoki buyum qaratqich kelishidagi ot yoki egalik olmoshi bilan ifodalanadi. For examples: 1. The agent informed the firm of the buyer`s having insured the cargo. Agent fermaga haridor mollarni sug`urta qilganligini xabar qildi. 2. We insisted on their delivering the goods immediately. Biz ulardan mollarni zudlik bilan yetkazib berishlarini talab qildik. Agar gerund qarashli bo`lgan ot jonsiz bo`lsa, u ot bosh kelishikda ishlatiladi, chunki jonsiz otlar qaratqich kelishigida ishlatilmaydi. For examples: 1. He objected to the ships leaving the port in such stormy weather. U kemalarning bunday bo`ronli havoda portni tark etishiga e`tiroz bildirdi. 2. We insisted on the contract being signed immediately . Biz shartnomaning zudlik bilan imzolanishini talab qildik. (P.A.P 87) NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D Bosh kelishikdagi jonsiz otlar o`rnida birlikda “its” , ko`plikda “ their” egalik olmoshlari ishlatiladi. For examples: We insisted on its ( the contract ) being signed immediately .

He objected to their ( the ships) leaving the port in such stormy weather. Hozirgi zamon ingliz tilida jonli otlar ham ko`pincha qaratqich kelishigida emas, bosh kelishikda, egalik olmoshlari ( my, his, your va h.k.) o`rnida , kishilik olmoshlarining obyekt kelishikdagi shakli (me, him, you h.k.) ishlatiladi. For examples: 1. We objected to the buyer ( the buyer`s o`rnida ) paying only part of the invoice amount. Biz haridorning yuk haqini faqat bir qismini to`lashiga e`tiroz bildirdik. 2. Excuse me ( my o`rnida ) interrupting you . Gapingizni bo`lganim uchun kechirasiz. Gerund va uning oldidan kelgan ot yoki olmosh bir – biri bilan ma`no jihatidan bog`langan bo`lib, murakkab gap bo`lagini - qo`shma gap , qo`shma to`ldiruvchi, qo`shma aniqlovchi yoki qo`shma hol bo`lib keladi. Gerundli iboralar ma`no jihatidan ergash gaplarga tengdir. For examples: 1. The student`s knowing French well helped him considerably in learning English . ( qo`shma gap ). = That the student knew French well helped him considerably in learning English . Talabaning fransuz tilini yaxshi bilgani ingliz tilini o`rganishda ancha yordam berdi. 2. There was no hope of our getting the tickets. (qo`shma aniqlovchi). = There was no hope that we should get the tickets. Belit olishimizga umid yo`q edi. 3. He insisted on my returning soon. (qo`shma to`ldiruvchi). = He insisted that I should return soon. U meni tezda qaytishimni talab qildi.

4. On the lecturer`s appearing in the hall, there was loud applause. (qo`shma hol). = When the lecturer appeared in the hall there was loud applause. Zalga ma`ruzachi kirib kelganda gulduros qarsaklar yangradi. Gerundli iboralardagi ot yoki olmosh irgash gapda ega, gerund esa kesim bo`lib keladi. VERBAL NOUNS (Fe`ldan yasalgan otlar). 1. – ing qo`shimchasi bilan fe`llardan otlar yasash mumkin. Fe`ldan yasalgan otlar gerunddan farq qilib artikl bilan ishlatiladi va ko`plik shakliga ega bo`lishi va sifat bilan aniqlanishi mumkin. He took part in the sittings the committee. U qo`mita yig`ilishlarida ishtirok etdi. 2. Fe`ldan yasalgan otlar gerunddan farq qilib, zamon va nisbatga ega emas, ulardan keyin vositasiz to`ldiruvchi kelmaydi. They startd the boading of the ship. Ular kemani yuklashga kirishdilar. 3. Fe`llardan boshqa yo`llar bilan ham otlar yasash mumkin. to manufacture - ishlab chiqarmoq – manufacture to produce – ishlab chiqarmoq – production to ship - yuklamoq – shipment – yuklash to deliver – yetkazib bermoq – delivery arrive – yetib kelmoq – arrival to sell – sotmoq – sale - sotuv Yuqoridagi otlar mavjud bo`lganda odatda – ing qo`shimchasi bilan otlar ishlatilmaydi. For example: The production (the producing emas ) of the cotton in India has greatly increased. Hindistonda paxta yetishtirish ancha ko`paydi.

NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D∙3D II- BOB: HOZIRGI ZAMON INGLIZ TILIDA GERUNDNING SINTAKTIK TAHLILI. Biz yuqorida hozirgi zamon ingliz tilida gerundning tutgan o`rni, uning gapdagi vazifalari va u haqidagi umumiy ma`lumotlarni ko`rib chiqdik. Bu bo`limda esa biz gerundning gap komponentlari sifatida namoyon bo`lishini, uning morfologik, sintaktik tahlilini va bu gaplarning sintaktik tarkibini o`rganib, ko`rib chiqamiz. Komponentlarning sintaktik tarkibi ularning gapni tashkil etishdagi vazifasiga ko`ra aniqlanadi. Keyingi 20 – 25 yil ichida komponent va sintaktik tahlil nazariyasi vujudga keldi va ko`plab tilshunos olimlar tomonidan samarali izlanishlar olib borildi. Bu nazariya asoschisi professer A.M. Muhin bo`lib , Doroshenko, Kravtsov, Petrova, Muxtorov, R.Qiyomov , B. Belenskaya, S.Egamberdiyev kabi izdoshlari bu sohada muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Komponent va sintaktik tahlil nazariyasi ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini also inkor etmaydi, aksincha, u bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini o`zida aks ettira olmagan obyektiv voqeilikni o`zida mujassamlashtirishga harakat qiladi. Bundan uning traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining davomchisi ekanligi kelib chiqadi. Bu ikkala nazariyaning mushtarakligi ya`ni ularning umumiy maqsadi - til birliklarining sintaktik – semantikasini aniqlashdir.

Morfologiyaning birligi morfema, fonetikaning birligi fonema bo`lgani kabi sintaksem nazariyasidan kelib chiqqan holda sintaksisning birligi sintaksemadir. Sintaksema - bu eng kichik ma`noli bo`linmaydigan birlik bo`lib, u o`zida ma`lum bir til birligining sintaktik - semantikasini o`zida mujassamlashtiradi. Gapning komponent va sintaksem tahlili o`z ichiga gap strukturasida namoyon bo`ladigan ikki bo`lakni o`zining formula va mazmun belgisiga ega bo`lgan gapning sintaksemalarini o`z ichiga oladi. Tilshunoslar tildagi hodisalarni tahlil qilishda tajribalarga oldindan murojaat qilishgan. Gapning sintaktik bog`lanishlarini aniqlashda, odatda gapda so`zlarni tushirib qoldirish tajriba metodidan foydalaniladi. Ya`ni biron bir paradegmatik qatorini tashkil etuvchi sintaktik – semantikasini aniqlashda unga ma`noli boshqa sintaksema bilan almashtirish tajriba metodi qo`llaniladi. O`z manbalarida sintaksemalar gap bo`laklarining traditsion grammatik analizlarga aloqadorligi va shuning uchun sintaksem analiz nazariyasi va traditsion grammatik analizlar o`rtasidagi bog`lanishni uzviy ekanligini ko`rsatish muhimdir. Bu bog`lanish eng avvalo sintaksema tushunchalari va gap bo`laklarining diskritiv birkmalaridan iboratligi gapdagi sintaktik aloqalari va ularning ajralmas ekanliklariga bog`liq. Faqat diskritiv birliklar qaysiki, gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklar tushunchalarida hech qachon yetarlicha yechib berilmagan, hozirgacha bu sintaktik ajralmas birliklar va konstruksiyalar sintaktik aloqalarni yasalishini o`z ichiga oladi. Diskritiv sintaksemalar aniq xarakter kasb etib, elementarlik ular qatoriga kiradi, ya`ni gap strukturasidagi ajralmas birikmalardir. Sintaksemalarning sintaktik bo`linmasligi belgili modellarida o`z aksini topadi va elementar birliklarning yuneksion modellarining yuzaki va chuqur gap strukturalarini o`rganishda manba bo`lib xizmat qiladi.

Traditsion grammatikada a`zolari haqidagi fan elementar sintaktik birliklar tushunchalarining qatnashmasligini ko`rib o`tkazganimizdek, gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari sintaktik konstruksiyalarning ajralishini belgilaydi. Sintaksem analiz nazariyasi hamda bosh va ikkinchi darajali bo`laklarning gapdagi bog`liqligi, strukturasidagi diskritiv birliklarini sintaktik-semantikasini boshqarish, ularning sintaktik-semantik ma`nolarini o`rganadi. Gap bo`laklarini o`rganish bu yo`nalishlarda hech qanday cheklanishni, bir yoki bir nechta sintaktik-semantikaga ajralganligini o`rganadi. Sintaksem analizda nafaqat sistemali sintaksema munosabatlarini va ularni lingvistik tahlil metodlari variantlari imkoniyatlarini ko`rib chiqishni emas, balki modellashtirish metodini ham o`z ichiga oladi. Sintaksem tahlil o`z ichiga sistemali ixtirolarni amaliyotda ishlatishni keng ko`lamda til o`rgatishda asosan sezilarli ahamiyat kasb etadi.shu munosabat bilan sintaksem tahlil grammatik tahlil bilan chambarchas bog`liq ya`ni gap bo`laklarini grammatik tahlil qilinganda sistemali va sintaktik munosabatlar va sintaksem tahlilni qarab chiqish kerak bo`ladi. Agar til o`rgatish yoki o`rganish amaliyotida sintaksem tahlil grammatik tahlil bilan o`zaro bog`liq bo`lsa, tilning asosiy xususiyatlarini o`rganishda sistemali sintaksis munosabatlari muhim ahamiyat kasb etsa, leksikografiyada lingvistik tahlil muhimdir. Sintaksem tahlil negizida deffirensial xususiyatli sintaksemalar va ularning variantlari asosan sintaktik – semantik ma`noga ega bo`lgan, formal distributive belgilar, leksik tafakkurni o`rganishga alohida e`tibor qaratishni taqozo etadi. Bu leksik faktor asosan to`ldiruvchili va to`g`ri to`ldiruvchili sintaksemalarni, gap birikmalarini aniqlangani ko`riladi. M.A.Belyayeva o`zining « Грамматика английского языка » nomli kitobida quyidagi fikrlarni yozadi:

_____________________________________________ A . M . « » 1980, 296Мухин Синтаксемый анализ “Hozirgi zamon ingliz tilida gerundning boshqa so`zlar bilan munosabatini ko`rsatadigan manba bu predloglardir”. 1 Komponent tahlil. A.Muhin deffirensial belgilarning va shu holatlarning qarama - qarshi quyilishini sintaktik elementlarini o`rganib quyidagi xulosalarga keldi. Gap bo`laklarini traditsion tushungan holda ularni 2 ga bo`ldi: 1. Gap komponenti 2. Sintaksema Ikki tomonlama sintaktik birliklarga elementar bo`lingan gap strukturasida nazariy asosda sintaktik tahlil konsepsiyasi olib borilgan, ya`ni bir holatda sentagmatik rejada, ikkinchisi esa paradegmatik rejada. Birinchi holdagi birlik gap komponenti deyilgan. Ular turli – tuman sintaktik belgilarni ya`ni ichki sintaktik bog`lanishga qarama – qarshi sistemani xarakterlaydi. Ikkinchi holdagi birlik esa sintaktik, semantik belgilarni harakterlaydi. Elementar sintaktik birliklar ham ikki strukturadan tashkil topadi. Bularni yuzaki va ichki gap strukturasi deyish mumkin. Gapning yuzaki strukturasini tushunish deb, gapning normal belgili komponentlarini o`rganish tushinilsa, gapning ichki strukturasini o`rganish deb, sintaksemaning formal belgilarini o`rganish tushiniladi. Gapdagi sintaktik bog`lanishlarni o`rganishdan oldin biz gapdagi sabab holatlarini tushunishimiz kerak. L.S.Xornbi ta`kidlaganidek, sabab holi gaplarda ko`rsatilishi mumkin: I`m not going out tonight I`m tired. Bu gaplarda sabab tobe bo`lakda ifodalangan sabab holli gaplarda ko`pincha sabab bog`lovchilar yordamida ifodalanadi. Bular: _______________________________________________

1.M.A.Yanshina, N.M.Vasilevskaya “English Grammar” 1980, 307 as, since, because, considering that, seing that. Yadro va strukturual negizdan tashkil topgan gapning keng tarqalgan sintaktik bog`lanishini ajratib ko`rsatish qiyin emas. Bunday yadroga kirgan komponentlar o`zida gap hosil qiladi. Ikkita yadroviy komponent orasidagi sintaktik bog`lanish birinchidan, yadroviy va ikkinchidan, predikativ komponentlarga bo`linadi. Uchinchidan, noyadroviy komponentni ko`rib chiqsak u subordinativ bog`lanishga yoki bir tomonlama sintaktik bog`lanishga ega. Ta`kidlab o`tilgan sintaktik bog`lanishlar ( yadroviy predikativ va subordinativ bog`lanishlar) quyidagi yuneksion model orqali tasvirlanadi. Bu model gap strukturasidagi elementar birliklarni o`rganishda shtrixlar orqali beriladi. - belgi yadroviy predikativ bog`lanish - belgi subordinativ bog`lanishni ifodalaydi YUNEKSION MODEL – bu u yoki bu gap strukturasidagi sintaktik bog`lanishni anglatadigan model bo`lib , u gorizantal chiziladi. Yuneksion modelda asosan gap komponentlari orasidagi sintaktik bog`lanish tasvirlanadi. A.M.Muhin yuneksion modelni 6 sintaktik bog`lanishda tuzadi. 1.Yadroviy predikativ bog`lanish 2. Noyadroviy predikativ bog`lanish 3. Subordinativ bog`lanish 4. Appolzitiv bog`lanish 5. Kordinativ bog`lanish 6. Introduktiv bog`lanish ______________________________________________

1. . . « » М А Беляева Грамматика английского яхыка Москва 1984,192 Nazariy grammatika fanidan bizga ma ` lumki , tilshunos olim A . M . Muhin sintaktik analizni ikki bosqichga bo ` ladi . Bu komponent va sintaktik analiz nazariyasi bo ` lib , ushbu nazariya bosh va ikkinchi darajali bo ` laklarni , ko ` pincha gapdagi so ` zlarni bir - biriga qanday bog ` lanishda kelganligini aniqlab beradi . Ushbu konsepsiyaga suyangan holda gapning tarkibidagi elementar sintaktik birlikka ega deb aytamiz. Ma`noli (differensial) xislatlar sintagmatik rejada va paradegmatik rejada mavjud. 1 Birinchi turdagi birikmalar gapning komponentlari deb ataladi. Ular ma`noli sintaktik xislatlarni bildiradi va buni taqqoslashda ham gapdagi sintaktik xislatlarni bildiradi. 2 Ikkinchi gapdagi birliklar-sintaksemalar ma`noli sintaktik-semantik xislatlar bilan alohida ajralib turadi. YADROVIY PREDIKATIV BOG`LANISH Biz bu qismda appozitiv aloqani ya`ni gap strukturasinig u yoki bu appozitsion komponentga bo`linishini ko`rib chiqamiz. Bu sintaktik aloqa va ikki valentli appozitsion komponentli gaplar, shuningdek, ikki valentli sintaksemalar bu asoslidir. Gap komponentlariga ajratish prinsiplariga tabiiyki, biz tajribalarga murojaat etamiz. Bu eksperimentlar yordamida u yoki bu yadroviy yoki noyadroviy gap komponentlari yordamida ko`rsatiladi. Tajribalar orasida farqli gapni komponent va sintaksem tahlilda, gap strukturasida, gap strukturasining aynan shu sintaktik aloqasini ko`rsatadi. Shuning uchun gapni komponentlarga to`g`ri ajratganda sintaksem tahlil asosida olib borish to`g`ri bo`ladi. Struktural tipdagi gaplardan farqli o`laroq tilda ikki yadroviy yoki ikki a`zoli, o`ziga yadroviy tobe va yadroviy bog`langan komponentlar juda keng tarqalgan bo`lib, bunda predikativ aloqa qatnashmaydi. Ko`plab olimlarning olib borgan ilmiy tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki,gapning yadrosini komponentlar ega va kesim (NP 1 – yadroviy

predikatsiya etiluvchi ) , (NP 2 – yadroviy predikatsiya etuvchi ) lar tashkil etadi va ular ikkalasi boshqa bo`laklarsiz grammatik jihatdan Grammatik qonun- qoidalarga javob beruvchi gap strukturasini tashkil etadi. Ular orasidagi bog`lanish yadroviy predikatsiyaga asoslanadi. Bizga ma`lumki, ingliz tili gap strukturasida esa yo egani yoki kesimning tushirib qoldirilishi gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Biz dastlabki ingliz tili gap strukturasida gapning yadroviy elementi egani tushirib qoldirib, tajriba metodi orqali gapning elementar sintaktik elementlari o`rtasidagi sintaktik bog`lanishlarni aniqlaymiz. ( ega- NP 1, kesim- NP 2 , tobe bo`lak- D). Agar biz yuneksion modellarga murojaat qilsak, kesimga komponentlar tobe bo`lib kelganidek, egaga ham biror bir component tobe bo`lib kelishini ko`rishimiz mumkin. Endi gap strukturasida gap kpmponentlarini navbatma-navbat tushirib qoldirish tajriba metodi orqali gapning elementar sintaktik elementlari o`rtasidagi sintaktik bog`lanishlarni aniqlaymiz. For example: The students of our Institute learn foreign languages. … of our Institute learn foreign languages. The students of our Institute … foreign languages. Demak,yuqoridagi tajriba natijalari gap strukturasida yo egani yoki kesimni tushirib qoldirish gap strukturasining buzilishiga olib kelishi mumkin ekanligini ko`rsatdi. Ega va kesim gapning yadrosini tashkil etadi va ular asosida sintaktik bog`lanish yadroviy predikatsiyani tashkil etadi. Predikativ bog`lanishda asosan ega va kesim bir-birini taqozo etadi. _________________________________________

1. . « » 2- . Илыш Б А В современным английского языке изд .1943,349 М 2. . « Мухин А М Функционалъный анализ синтактических » 1964,292 элементов Наука Ленинград Endi biz gap strukturasida ega va kesimdan tashqari ikkinchi darajali bo ` laklarni tushirib qoldiramiz . bunda biz gapning strukturasi o ` zgarishi mumkin emasligini ko ` rib chiqamiz . For example: They stopped under the tree. They stopped … … . They were coming from the north. They were coming … … . Tajriba natijalari shuni ko`rsatadiki,gapda boshqa birikmalarni tushirib qoldirish gap strukturasiga putur yetkazmasligini ko`rsatdi.Gap strukturasi o`zining grammatik jihatdan to`g`riligini saqlab qoldi. Ma`lumki, eng ko`p qo`llaniladigan sintaktik aloqa bu bosh gapdan tashkil topgan yadroviy predikativ bog`lanishdir. Bunda asosiy komponentlar ega va kesim hisoblanadi. Quyidagi yadroviy predikativ bog`lanishga mos keladigan gaplarni keltiramiz: 1.I can`t help telling about it. (M.L.W 83) 2.Swimming is a good exercise. (B.D.A 77) 3.Reading is her favourite occupation. (M.L.W 90) 4.Her greatest pleasure was travelling. (P.A.P 208) 5.You couldn`t help admiring her slem figure. (B.D.A 63) 6.Loading heavy weights requires great skill. (K.H.K 261) 7.It`s not worth taking a taxi. (R.M 120) 8.Her feelings were a mixture of joy… (M.I.W 130) 9.He can`t help laughing. (M.M.I 81) 10.Looking at that tables made me hungry. (M.I.W 41)

Yuqoridagi gaplar yadroviy predikativ bog`lanishga misol bo`ladi. Buni tasdiqlash uchun tushirib qoldirish eksperimentiga diqqatni qaratamiz. * - bu tushirib qoldirish belgisi hisoblanadi. Yana bir sintaktik aloqada bu holat bo`ysunishi yoki subordinativ aloqaning predikativ aloqadan farqi shuki, u yo`naltirilgan , ushbu aloqadan yaderlanmagan tobe component hosil bo`ladi. Misollar yordamida gap tarkibidagi aloqalarni ko`rib chiqamiz. For example: He likes reading. (M.I.W 41) NP 1 ∙NP 2 ∙D Bu gap 3 komponentni o`zida mujassam etgan. Ular o`z o`rnida gapning asosiy qismini hosil qiladi. Shuning uchun sintaktik tahlil jarayonida ehtiyotkorlik bilan yondashish shart deb ta`kidlaydi barcha olimlar. 1 Yuqoridagi bog`lanish to`g`ri yuneksion model bo`lib uning qanday shaklga ega ekanligini ko`rdik. Bu yuneksion model gaplarning tarkibida o`xshash aloqa borligini ko`rsatadi, o`z o`rnida gapning strukturasini aniqlashga yordam beradi. Biz gaplarni sintaktik tahlil qilganimizda bir nechta sintaktik bog`lanishlarni uchratdik. Ular yadroviy predikativ, noyadroviy predikativ, subordinativ, koordinativ va boshqalar. Gerund ham gapda shunday sintaktik bog`lanishlarni ifodalab keladi. 1. * I … you about it ; 2. Her greatest pleasure … travelling; 3. … is a good exercise. 4. … is her favourite occupation. 5. … were interfered with by my effort. 6. You … her slim figure. 7. … heavy weights requires great skill. 8. It … a taxi.

9. Her … were a mixture of joy … 10. … at that tables made me hungry. 11. He … laughing . 12. … was never Kate`s point. 13. Her … is not perfect . 14. … is a superb thing in this respect. Bu eksperiment natijasida gap qurilishida buzilish sodir bo`ladi. Endi bunda ega bilan munosabatda bo`lgan gap birikmalari va fe`lning aloqasini alohida ko`rib chiqish mumkin emasligini ko`rsatadi. - bu belgi yadroviy predikativ bog`lanishni ifodalovchi elementdir. Bu yuqorida tahlil qilingan gaplardan ba`zilarini yuneksion model orqali yadroviy predikativ bog`lanishini ko`ib chiqamiz: I can`t help telling you about it. NP 1∙ NP 2 ∙1D∙2D NOYADROVIY PREDIKATIV BOG`LANISH Bu sintaktik bog`lanish gaplarda ega va kesimning bog`lanishiga o`xshash bo`lib, faqat o`xshaydiyu, lekin bunda ikki tomonlama bog`lanish uchun ishlatiladi. Ega kesimsiz bog`lanish tobelovchi va tobelanuvchini o`z ichiga oladi. Biz endi gerundning boshqa sintaktik aloqalarining kelishini ko`rib chiqamiz.Bunday bog`lanishlarga noyadroviy predikativ bog`lanishni, subordinativ va koordinativ bog`lanishlarni misol qilib keltirish mumkin. Quyidagi gaplarda gerundning noyadroviy predikativ bog`lanishda kelishini ko`rish mumkin. 1. I saw him crossing the street. (M.B.H 123) 2. Her mother made her girls cleaning. (M.B.H 62)

3. Meg Murry could feel him thinking grumply. (M.I.W 146) 4. The teacher made students writing creative work. (M.B.H 76) _____________________________________ 1. . , . . « Каушанская В А Ковнер Р Л Грамматика английского » 1967,206 языка Ленинград 5. Looking at that tables made me hungry. (M.I.W 56) 6. I meet them sitting at the branch. (M.I.W 76) 7. Father made me learning English very much. (T.H.M 96) 8. His daughter met his friend standing at the window. (M.I.W 77) Biz endi yuqoridagi misollarning yuneksion modellarini ko`rib chiqamiz. Birinchi gapning yuneksion modeli quyidagicha: NP 1∙ NP 2∙ 1D∙2D∙3D Ikkinchi gapning yuneksion modeli to`rtinchi gapning yuneksion modeliga o`xshash: NP 1∙ NP 2∙ 1D∙2D∙3D Beshinchi gapning yuneksion modeli quyidagicha: NP 1∙ NP 2 ∙1D∙2D∙3D Sakkizinchi gapning yuneksion modeli ikkinchi gapning yuneksion modeli bilan o`xshash:

1D∙NP 1 ∙NP 2 ∙2D Birinchi, uchinchi, to`rtinchi, oltinchi, yettinchi gaplarning yuneksion modeli bir-biriga juda o`xshash: SUBORDINATIV ( tobe ) BOG`LANISH Yana bir sintaktik aloqa bu ergashgan aloqa yoki subordinativ aloqadir. Ular predikativ aloqadan farqli o`laroq, bir tomonlama yo`nalishi bilan farq qiladi. Uning markazida ya`ni asosida markaziy bo`lmagan tobe bo`lqk ajraladi. Ushbu sintaktik aloqalari bo`lgan quyidagi gaplarni misol qilib keltirish mumkin. For example: I am surprised at hearing… ( M.B.H 46 ) NP 1∙ NP 2 ∙D Quyidagi gaplar ham shu modelga to`g`ri keladi: 1.He left the room without waiting. (M.L.W 75 ) 2. This is another way of saying. (M.L.W 77 ) 3. John gave up smoking. ( M.L.W 42 ) 4. He mentioned having read. ( M.L.W 86 ) 5. I am go in for swimming. (M.H.T.B 83) 6. I am proud of being. (M.E.G 1340 7. We are interested in seeing. (P.A.P 45)

8. I was accused of telling. (R.M 120) 9. He was arrested for shoplifting. (Oxf.574) 10. Clare turned at hearing. (M.B.H 56) After phoning Ann I went out. ( M.I.W 42) D∙2D∙NP 1 ∙NP 2 Ushbu modelga to`g`ri keluvchi quyidagi misollarni keltiramiz: 1.Before having dinner you must wash… ( M.B.H 48) 2. After walking I stopped… (M.B.H 26) 3. Before leaving for London I called on my brother. (K.H.K 163) 4. Before signing the contract we must finalize… ( B.D.A 68) 5. After reading the letter I put it … (M.I.W 41) 6. After saying thist he left . (K.H.K 259) 7. After passing Bothel they had… (M.B.H 44) 8. After leading her umbrella she intered… (M.B.H 76) 9. Without stopping to think she put… (M.I.W 63) 10. Without waiting his answer he turned … a(M.B.H 43) Biz yuqorida ko`rib o`tgan gaplarning har biri to`rt yoki uch birlikni (bo`lakni ) o`z ichiga oladi. Ikkita markaziy ( markaziy boshqaruvchi va markaziy boshqaruvli) , ular gapning tizimli asosini tashkil etadi va markaziy boshqaruvchi bo`lak bilan bog`lanadi, tobe bo`lakdan iborat bo`ladi. Yana boshqa turdagi subordinativ bog`langan gaplar va ularning yuneksion modelini ko`rib chiqamiz. 1.They insisted on me staying with them . (R.M 120 ) 2. … he isn`t capable of letting me… (M.B.H 67) 3. We were warned against buying it. (R.M 122) 4. I remember having read the letter . (K.H.K 261) 5. I remember reading it . (K.H.K 259)

6. We think of compiling a dictionary. ( M.U.C 80) 7. Tom left without finishing dinner . (R.M 118) 8. I remember having been helped them . (M.B.H 62) 9. Do you mind me opening… (M.I.W 116) Ushbu gaplarning yuneksion modeli quyidagicha: NP 1 ∙NP 2 ∙D∙2D Her mother entered without noticing … (B.D.A 16) 1D∙NP 1 ∙NP 2 ∙2D Quyidagi gaplar shu modelga to`g`ri keladi: 1.This book is worth reading . (K.H.K 280) 2. His friend doesn`t approve of gambling . (R.M 120) 3. Our teacher insisted on me staying with … (R.M 143) 4. Your brother doesn`t stop struggling. (M.L.W 62) 5. Their students began speaking . (K.H.K 266) 6. My shoes need repearing . (K.H.K 260) 7. Your sister remembered having been shown… (K.H.K 261) 8. My father gave up smoking . (M.L.W 46) 9. I don`t mind your smoking. (H.A.B 256)

NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D 1.Isaac mopped up John`s spillings … (M.L.W 88) 2. … she could see his hands shaking… (M.L.W 89) 3. Sam continued his jumping … (B.D.A 67) 4. She felt Blajiny prodding her … (M.L.W 81) 5. There is no use your packing up… (M.L.W 116) 6. I rely on your coming … (P.A.P 46) 7. I don`t like Sobir`s laughing so much. (B.D.A 112) 8. Dr. Louise looked at him with her sharply probing gaze (M.L.W 30) 9. I realized with mixed feeling … (M.L.W 72) 10. … they suspected of being a spy. (M.L.W 78) 11. Her unceasing nagging irritaled Robert. (M.L.W 58) 12. … suddenly his breathing started to improve . (M.L.W 59) 13. All thinking men are Atheists. (M.L.W 81) 14. Father`s friend gave up smoking . (B.D.A 46) SUBORDINATIV BOG`LANISHDA GERUND TO BE BO`LGAN KOMPONENTLAR. Biz yuqorida tobe bog`lanish yoki subordinativ bog`lanishni ko`rib chiqdik va bizda bu bog`lanish ( aloqa) yuzasidan ma`lum tushuncha paydo bo`ldi. Saubordinativ bog`lanishda markaziy bo`lmagan tobe bo`lak ajraladi. Gerund ham albatta gaplarda markaziy bo`lmagan tobe bo`lak bo`lib keladi. Masalan gerund subordinativ bog`lanishda otga yoki kesimga tobe bo`lak bo`lib keladi. Otga tobe bo`lak bo`lib kelgan bir nechta misollarni ko`rib chiqamiz. 1.After phoning I went out . (M.L.W 42) 2. Before having you must wash. (M.B.H 76) 3. The school leaving age has been raised to . (R.M 40) 4. The clothing phrase was his usual way of expressing consent. (M.B.H 124)

5. Without stopping I put it. (M.L.W 71) 6. Her unceasing nagging irritated Robert. (P.A.P 19) 7. The pupils attending it had been poorly fed… (M.U.G 83) 8. … suddenly his breathing started to improve … (M.B.H 56) 9. All thinking men are atheists . (P.A.P 47) 10. … that paying compliments is a habit . (P.A.P 12) Yuqoridagi misollarning yuneksion modelini ko`rib chiqamiz. 1. 1D ∙ NP 1 ∙ NP 2 2. 1D ∙ 2D ∙ NP 1 ∙ NP 2 3. 1D ∙ NP 1 ∙ 2D ∙ NP 2 ∙ 3D ∙ 4D ∙ 5D 4. Birinchi yuneksion modelga ikkinchi va beshinchi gaplarimizning modellari ham to`g`ri keladi.

1D ∙ 2D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 3D 5. 1D ∙ 2D ∙ NP 1 ∙ 3D ∙ NP 2 6. 1D∙2D∙NP 1 ∙NP 2 ∙3D 7. 1D ∙ 2D ∙NP 1 ∙ NP 2 Gerund subordinativ bog`lanishda kesimga tobe bo`lak bo`lib kelgan misollarni ko`ramiz. 1.They began speaking. (K.H.K 266) 2. I can`t help telling you about it. (K.H.K 264) 3. I don`t mind walking. (K.H.K 264) 4. My father gave up smoking. (M.L.W 46) 5. … his mind locked on keeping. (M.L.W71) 6. I wonder at Jolyon`s allowing this engagement. (P.A.P 89) 7. … you wash a cut – glass in boiling water. (B.A.D 86) 8. aren`t you ashamed of discussing my affairs… (P.A.P 122) 9. He pointed without looking… (P.A.P 11)

10. I shall start lobbying now. (S.G.CH 58) Ushbu misollarni yuneksion modellarini ko`rib chiqamiz. Birinchi,uchinchi va to`qqizinchi gaplarning yuneksion modeli o`xshash. Bu yuneksion modelga ko`pgina misollarni keltirish mumkin. NP 1 ∙NP 2 ∙D 2. To`rtinchi va beshinchi gaplarning yuneksion modeli bir xil. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D 3. Ikkinchi va o`ninchi gaplarning yuneksion modeli o`xshash. NP 1 ∙NP 2 ∙1D∙2D 4. Oltinchi gapning yuneksion modeli esa quyidagicha: NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D ∙ 4D

5. yettinchi va sakkizinchi gaplarning yuneksion modeli bir xil. NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D KOORDINATIV BOG`LANISH. Koordinativ ( teng ) aloqa ya`ni bog`lanish sintaktik belgilanishiga ko`ra bir turkumga kiradigan gapda uyushib keladigan komponentlarni bog`laydi. Uyushiq bo`laklar gap tarkibiga subordinativ yoki predikativ aloqa asosida kiritiladi. Shunga ko`ra gapning ega komponentlari ham uyushib kelishi mumkin. Gerund gapda bir nechta sintaktik aloqalar bilan bir qatorda koordinativ bog`lanishni ham ifodalab keladi. Bu tobe bog`lanish bo`lib, bunday bog`lanishda gaplar tarkibida bir xil bo`laklar uyushib keladi va ular “ and “ - “ va “ , “ or “ – “ yoki “, yoki vergul bilan ajratilishi mumkin. Gaplardagi bir xil bo`laklarning bir-biri bilan o`zaro uyushib bog`lanishi “ koordinativ bog`lanish “ deyiladi. Gaplarda sintaktik bog`lanishning bunday ko`rinishini bir yoki bir nechta narsa- buyumlarning takrorlanib ishlatilishida ko`rish mumkin. Yuqorida aytilgan gaplarni quyidagi misollar yordamida isbotlab chiqamiz. For examples: She had seen him meeting and spending… ( M.B.H 62 ) ∙

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D 2. … her timing and planning aren`t perfect. (M.B.H 28 ) 1D ∙ NP 1 ∙ 2NP 1 ∙ NP 2 3. The work was heavy and back breaking… (P.A.P 113 ) NP 1∙ NP 2 ∙2NP 2 4. You stopped talking and stamping your feet… (M.B.H 63 ) NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D ∙ 4D 5. … the whole neighbourhood came laughing and shouting… (M.B.H 114) 1D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 2D ∙ 3D

6. They walked without speaking, without touching… (M.B.H 76 ) NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D Tushurib qoldirish eksperimentidan foydalanib,yuqoridagi gaplardagi uyushiq bo`laklardan birini tushurib qoldirsak, gapning grammatik qurilishida va ma`nosida hech qanday xato bo`lmaydi. Lekin sintaktik jihatdan gapda koordinativ bog`lanish emas faqat subordinativ bog`lanish sodir bo`ladi. Yuqoridagi gaplarda tushurib qoldirish eksperimentini qo`llab ko`ramiz: 1. She had seen meeting… ; 2. … her planning are not perfect; 3. You stopped talking … your feet; 4. … the whole neighbourhood came laughing…; 5. They walked without speaking … . Eksperiment natijasidan ko`rinib turibdiki, bu gaplarda koordinativ bog`lanish emas, subordinativ bog`lanish mavjud. Ularning yuneksion modelini ko`rib chiqamiz. 1. NP 1 NP∙ 2 1D 2D ∙ ∙ 2.

NP 1 NP∙ 2 1D 2D 3D ∙ ∙ ∙ 3. 1D NP ∙ 1 NP ∙ 2 2D ∙ 4. NP 1 NP ∙ 2 1D ∙ INGLIZ TILIDA GERUNDNING SINTAKTIK - SEMANTIK TAHLILI. Bu mavzuni biz yana komponent va sintaktik tahlilga murojaat qilsak maqsadga muvofiq bo`lardi. A.M.Muhin barcha tillarda tushunarli bo`lishi uchun tilshinoslikdagi ilmiy terminlarni lotin tilidagi nomlardan foydalangan. A.M.Muhin sintaksisning birligi – sintaksema deb hisoblaydi. Sintaksema- bu eng kichik ma`noli bo`linmaydigan birlik bo`lib, u o`zida ma`lum bir xil birlikning sintaktik - semantikasini mujassamlashtiradi. 1 Sintaksema atamasi yaqindan boshlab fanga kiritildi. Sintaksema bu oddiy sintaktik birlik, u sintaktik va semantic belgilardan iborat bo`lib, bir xil sintaksemalar yoki har xil sintaktik elementlarini bildiradigan, sintaksemalarning formal belgilari ,ularning ifodalanishi vositalari bilan hamda distributiv xususiyatlari bilan bog`langan. A.M.Muhin sintaksemalarga oddiy paradegmatik qator bo`lgan oddiy sintaktik birlik invariant yoki variantlar tizimi sifatida ta`rif beradi. Ichki va tashqi strukturani o`rganishda bir-biriga o`xshash sintaksemaning aloqadoshligi ham bilinib qolishi mumkin. Differensial

sintaktik- semantik birliklar oppozitsiyada yoki qarama-qaeshilikda yaqqol namoyon bo`ladi. Bitta xislat umumiydir, bpshqalarini esa umumiy deb aytolmaysiz.shuning uchun kategorial va nokategorial sintaktik- semantik belgilarga bo`linadi. Kategorial belgilar substansial, protsessual va kvalifikativ belgilardir. Nokategorial belgilar agentivlik, obyektivlik, lokativlik, temporallik, faollik va boshqalar. U yoki bu belgilarning yig`indisi sintaksemalarning sintaktik – semantik ma`nosini tashkil etadi, ular sintaktik aloqalarni hisobga olgan holda paradegmatik tizimida hosil bo`ladi. Sentaksemalarni ular o`rtasidagi sintaktik aloqalarga tayanmagan holda aniqlash mumkin emas. Gapda gerund qaratqich kelishigidagi ot, egalik kelishidagi olmosh bilan bir birlikni tashkil etib keladi va bu birlik sintaksemalar variantlarida ifodalanadi. Gerund bilan ifodalangan lokativ, temporal, kauzal va boshqa sintaksemalar shundan iboratki, obyektiv sintaksemalar faqat subordinativ aloqalar asosida emas, balki markaziy predikativ aloqa asosida yasaladi. 1 Biz gapni sintaktik tahlil qilganda faqat yuzaki ya`ni sath bo`ylab tahlil qilamiz. Sintaktik – semantik tahlilda esa chuqur tahlil amalga oshiriladi. Ya`ni bunda biz gapni avval sintaktik tahlil qilamiz, sintaktik – semantik tahlil bo`yicha qaysi sintaksemaga oidligini aniqlaymiz. Gerundni sinatktik – semantik tahlil qilganimizda, uni ma`nosiga ko`ra ma`lum sentaksemaga kiritamiz. Quyida gerundning ba`zi sentaksemalarni ifodalanishini misollar orqali ko`ramiz. TEMPORAL SINTAKSEMA Gerund sintaktik - semantik temporallik xususiyatiga ham ega . Buni aniqlash uchun almashtirish transformatsiyasi va suroq gap transformatsiyasidan foydalanish mumkin. Ya`ni bunda gapdagi vaqtni

ifodalovchi predloglar before, after, in va while kabi bog`lovchi olmoshlar _______________________________ 1. A . M . « » Мухин Функционалъный анализ синтактических элементов Ленинград 1964, 292 bilan keladi va boshqa funksional variantlar bilan almashtirish yoki when so`roq olmoshi orqali aniqlash mumkin. Fikrimizni dalili sifatida ushbu misollarni keltiramiz: 1.After reading the letter I put it into the drawer. (M.L.W 41) When did you put the letter into the drawer? While reading the letter I put it into the drawer; 2.Before signing the contract we must finolize some points. (B.D.A 68) when do we must finolize some points? Then we must finolize some points. 3.After saying this he left the room . (M.L.W 78) when do you leave the room ? While saying this he left the room. … then he left the room. 4. While playing , she felt a wind - up toy. (B.D.A 89) When did she feel a wind- up toy? After playing , she felt a wind-up toy. In playing, she felt a wind-up toy. 5. After leaving her umbrella in the hall she entered the room. (M.B.H 76) When did she enter the room? While leaving her umbrella in the hall she entered the room. In leaving her umbrella in the hall she entered the room. Quyida yuqoridagi misollarni yuneksion modellarini ko`rib o`tamiz. 1. 1 D 2 ∙ D ∙ NP 1 ∙ NP 2 3 ∙ D 4 ∙ D ______________________________

1. . . « А М Мухин Функциональный анализ синтактический » .1964, 292 элементов Л 2. 1 D 2 ∙ D ∙ NP 1 ∙ NP 2 3 ∙ D 4 ∙ D 3. 1 D 2 ∙ D ∙ NP 1 ∙ NP 2 3 ∙ D 4. 1D NP ∙ 1 NP ∙ 2 2D 3D ∙ ∙ Yuqoridagi yuneksion modellarga mos keladigan misollarni keltirib o`tamiz. 1.He paused before approaching to listen again. (M.B.H 36) 2. Without waiting her answer he turned… (M.B.H 43) 3. Before having dinner you must wash your hands. (C.A.N 311)

4. He left the room without waiting for a reply. 5. did you find any difficulty in solving this problem? (K.H.K 162) 6. After walking another mile I stopped for a rest. (M.B.H 26) 7. After phoning Ann I went out. (M.B.H 65) 8. Before leaving for London I called on my brother. (K.H.K 163) 9.After passing Bothel, they had the road. ( M.B.H 44) 10. He made a decision after considering this step carefully. (H.A.B 257) 11. What did you do after leaving school? (R.M 118) 12. I hope to see you before my leaving the town. (C.A.N 311) 13. After saying this he left the room. (K.H.K 259) 14. Before signing the contract we must do a lot of works on this work. (B.D.A 68) 15. After leaving her umbrella in the hall she entered the room. (M.B.H 76) 16. On receving the answer of the firm we handed all documents… KAUZAL SINTAKSEMA. Kauzal (sabab ) sintaksema - harakatning sababini ko`rsata oladigan sintaksemadir. Gapda gerund kauzal sintaksemaning ifodalanishini aniqlash uchun so`roq gap transformatsiyasi yoki almashtirish transformatsiyasidan foydalanish mumkin. Gerund bir necha predloglar: The purpose of, with the object of, with a view to ( maqsadida) guruh predloglari bilan birikib , sabab sintaksemani ifoydalaydi. Buni aniqlash maqsadida “why” so`roq olmoshini berishimiz yoki “for” predlogini “because of” bilan almashtirish mumkin. Quyidagi misollarni ko`rib chiqamiz. 1. I wear glasses for reading. (M.I.W 46) why do you wear glasses ? I wear glasses because of reading.

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D 2. You must translate it for understanding. (M.B.H 86) Tushunish uchun uni tarjima qilish kerak. Why must you translate it? You must translate it because of understanding. NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D 3. We are obliged to you for sending us the latest market reports. (R.M 108) Eng so`nggi bozor axborotlarini yuborganingiz uchun biz sizdan minnatdormiz Why are you obliged to you ? We are obliget to you because of sending us the latest market reports. NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D ∙ 4D ∙ 5D ∙ 6D 4. Film is useful for describing process… (M.L.W 78) Why is film useful ? Film is useful because of describing process…

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D 5. He caught cold through getting his feet wet. (P.A.P 112) Oyog`I nam tortgani uchun u shamolladi. Why did you (he) catch cold ? He caught cold through getting his feet wet. NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D ∙ 4D Yuqoridagi yuneksion modellarga mos keladigan misollarni keltirib o`tamiz: 1.Through moving this I took this book. 2. I thank you for coming. (P.A.P 117) 3. He apologized for leaving the door open. (P.A.P 91) 4. Excuse me for being so late. (M.L.W 201) 5. He improved his article by changing the end … (T.W.B 20) 6. Thank you for bringing the message. ( M.I.W 91) 7. I am surprised at hearing. (K.H.K 261) 8. They got into the house by breaking a kitchen window. (R.M 120) 9. He was arrested for shoplifting. (Oxf.574) 10. George thanked me for helping him. (M.L.W 46) 11. He improved his article by changing the end… (K.H.K 259) 12. I was accused of telling lies. (R.M 120) 13. There is no reason for leaving this early. (M.L.W 134)

14. I learn a lot by reading. (M.L.W 112) 15. Pardon me for saying so. (M.L.W 66) 16. you ought to pay for seeing your old friends… (M.L.W 134) 17. he apologized for keeping me waiting. (R.M 121) 18. George thanked me for helping him. (R.M 121) 19. Excuse me for interrupting you. (P.A.P 76) 20. I denied myself for having denied life. (P.A.P 52) 21. I took my umbrella for going out. (M.L.W 126) AKTIV SINTAKSEMA. Gerund shuningdek, sintaktik-semantik aktivlik xususiyatiga ega. Ushbu xususiyat harakatni ifodalaydi. Uni isbotlash uchun gap tarkibidagi gerundni “in” predlogli birikma bilan almashtirish transformatsiyasini amalga oshiramiz. Quyidagi misollarni keltiramiz: 1.Every day my little brother got in fighting at school… (T.W.B 20) Every day my little brother got in a fight at school… 2. He is engaged in a writing this book. (H.A.B 256) He is engaged in a write this book. Quyidagi misollarni yuneksion modellarini ko`rib chiqami: 1.After reading the letter I put it into the drawer. M.L.W 41) 1D 2D NP∙ ∙ 1 NP ∙ 2 3D ∙

2. Our aim is learning to speak English fluently. (R.M 81) 1D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 2D ∙ 3D ∙ 4D 3. Skating is pleasant (K.H.K 265) 4. Reading is useful. (R.M 116) Bu misollarning yuneksion modeli bir-biriga o`xshash. NP 1 ∙ NP 2 5. His hobby is collecting stamps. (M.L.W 176) 6. My sister remembered reading it. (B.A.A 49) 1D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 2D 7. I enjoy listening to good music. (M.B.H 19)

8. He finished reading the John`s book. (K.H.K 259) 9. I suggest discussing the term of payment. (K.H.K 68) 10. They completed compiling the educational textbook. (M.U.G81) Bu misollarning ham yuneksion modeli bir-biriga o`xshash. Np 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D ∙ 3D 11. We obliged to their shipping the goods. (F.E.K 167) 12. I don`t mind walking. (K.H.K 264) STATIV SINTAKSEMA. Gapda ishtirok etgan gerund stativ sintaksemani ham ifodalab keladi. Ushbu stativ sintaksema holatni ifodalaydi. Quyidagi gaplarni analiz qilamiz: 1.After reading the letter I put it into the drawer. M.L.W 41) 2. You are tired of doing this work. (H.A.B 256) 3. He mentioned having read it in the newspaper. (K.H.K 261) 4. It has stopped raining. (H.A.B51) 5.It looks like raining. (P.A.P 46) 6. He couldn`t help him smiling . (M.L.W 92) 7. … he is fond talking about other people`s affairs. (P.A.P 129) 8.Aren`t you ashamed of discussing my affairs… (P.A.P122) 9. I can`t help telling you about it. (M.L.W 49) 10. … you wash a cut-glass in boiling water. (B.D.A 86) 11. Waiting was a very strain. (P.A.P 47) 12. This dress wants washing. (P.A.P 63) 13. My father gave up smoking. (M.L.W 46)

14. … suddenly his breathing started to improve. (M.L.W 58) 15. Her unceasing nagging irritated Robert. (M.L.W 18) I – bob yuzasidan xulosa. Bitiruv - malakaviy ishni yoritishda ko`plab olimlarning, jumladan, Koushanskaya V.L, K.N.Kachalova, A.M.Muhin, B.Ilyish va ya`na bir qator o`zbek olimlarining fikriga tayanib, hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida gerundning tutgan o`rni, uning gapda qay holatda qo`llanilishi, uning o`zbek tilida berilishi va gerundning sintaktik, sintaktik- semantik tahlili borasida olib borgan izlanishlaridan foydalandim. Bunga ko`ra, olib borilgan izlanishlar shuni ko`rsatdiki , hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida gerundning tutgan o`rni nihoyatda ahamiyatlidir. Bitiruv - malakaviy ishimning I-bobiga eng avvalo, fe`lning shaxssiz shakllari (Nonfinite forms ) haqida umumiy ma`lumotlarni kiritdim . Bizga ma`lumki, ingliz tili grammatikasida fe`lning ikkita: 1. Shaxsi ma`lum (finite forms) va Shaxsi noma`lum (nonfinite forms) shakllari mavjud. Fe`lning shaxsi noma`lum shakliga - infinitiv (The Infinitive), gerund (The Gerund) va sifatdosh ( The Participle) kiradi. Ularda shaxs, son va mayl yo`q, ular gapda mustaqil ravishda kesim bo`lib kela olmaydi. I-bobning ikkinchi bo`limida gerund va uning gapdagi vazifalari haqida to`xtalib o`tdim. Undan so`ng esa gerundning oddiy va majhul nisbatdagi formasi, uning oddiy va tugallangan zamonda ishlatilishi, gerundning predlog bilan kelishi va uning o`zbek tilida berilishi haqida umumiy ma`lumotlarni kiritdim. Gerund - ish harakatning yoki jarayonning nomini ifodalaydi. U fe`l negiziga -ing qo`shish orqali yasaladi va sifatdosh I ga o`xshaydi. Gerund fe`lning ham fe`llik, ham otlik xususiyatiga ega bo`lgan shaklidir. Gerundda infinitivga qaraganda otlik xususiyati ko`proq. O`zbek tilida esa gerundga harakat nomi to`g`ri keladi va u fe`l negiziga - sh, (-ish ) qo`shimchasini qo`shish orqali yasaladi. Oddiy nisbatdagi gerund va majhul nisbatdagi gerund mavjud bo`lib gerund ifodalagan ish harakat u orqali bo`lgan shaxs yoki narsa tomonidan bajarilsa, oddiy nisbatdagi gerund (Active Gerund) ishlatiladi. Agar gerund

ifodalayotgan ish – harakat u qarashli bo`lgan gerund shaxs yoki narsa ustida sodir bo`lsa, majhul nisbatdagi gerund (Passive Gerund) ishlatiladi. Gerund otlik xususiyatiga ega bo`lganligi uchun gapda otga o`xshab quyidagi vazifalarda keladi: Ega vazifasida, ot –kesim tarkibida, fe`l – kesim, aniqlovchi, hol, vositasiz to`ldiruvchi va predlogli vositali to`ldiruvchi bo`lib kelishi mumkin. Yuqorida biz ushbu qoida yuzasidan bir qancha misollarni ko`rib chiqdik. Bitiruv - malakaviy ishning 1.3 bo`limida oddiy va tugallangan (Simple va Perfect Gerund) zamonda gerundning ishlatilishi haqida yoritilgan, Unda gapning kesimidagi ish –harakat bilan bir paytda sodir bo`lgan ish - harakatni ifodalash uchun kelasi zamonga taaluqli bo`lgan ish – harakatni ifodalash uchun ishlatilishi haqida so`z boradi. I – bob yuzasidan keltirilgan ushbu manbalar mashhur tilshunos olimlarning izlanishlari va zamonaviy ingliz tili grammatikasi asosida bitiruv- malakaviy ishga kiritildi.

ILOVA I GERUNDNING SINTAKTIK TAHLILI N Sintaksema Misollar Variant 1. Temporal After reading it I put it into the drawer. ( P.A.P 84) Having read it 2. Kauzal I wear glasses for reading he improved his article by changing the end. (M.L.A 42) through 3. Aktiv We are interested in buying your goods. (M.B.H 72) My friend gave up smoking. (M.I.W 131) 4. Stativ He mentioned having read it in the paper. (K.H.K 261) I can`t help telling you about it. (R.M 86)

II-bob yuzasidan xulosa. Bitiruv - malakaviy ishning ikkinchi bobi gerundning sintaktik , sintaktik – semantik tahliliga bag`ishlangan. Biz yuqorida hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida gerundning tutgan o`rni, uning gapdagi vazifalari va u haqidagi umumiy ma`lumotlarni ko`rib chiqdik. Turli millat olimlarining fikriga tayanib ularning ilmiy izlanishlari natijasidan va xulosalaridan kelib chiqqan holda ma`lumotlarni birinchi bobda ko`rib chiqdik. Bu bo`limda esa biz gerundning gap komponentlari sifatida namoyon bo`lishini, uning morfologik, sintaktik tahlilini va bu gaplarning tarkibini o`rganib, ko`rib chiqamiz. Komponentlarning sintaktik tarkibi ularning gapni tashkil etishidagi vazifasiga ko`ra aniqlanadi. Keyingi 20 – 25 yil ichida komponent va sintaktik tahlil nazariyasi vujudga keldi va ko`plab tilshunos olimlar tomonidan samarali izlanishlar olib borildi. Bu nazariya asoschisi professer A.M. Muhin bo`lib , Doroshenko, Kravtsov, Petrova, Muxtorov, R.Qiyomov , B. Belenskaya, S.Egamberdiyev kabi izdoshlari bu sohada muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Komponent va sintaktik tahlil nazariyasi ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini also inkor etmaydi, aksincha, u bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini o`zida aks ettira olmagan obyektiv voqeilikni o`zida mujassamlashtirishga harakat qiladi. Bundan uning traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining davomchisi ekanligi kelib chiqadi. Bu ikkla nazariyaning mushtarakligi, ularning umumiy maqsadi til birliklarining sintaktik – semantikasini aniqlashtir. Bitiruv-malakaviy ishning ikkinchi bobida biz xuddi shu masalalar yuzasidan misollarning tahlili bilan tanishib chiqdik. Bunda eng avvalo, gaplarni komponentlarga ajratib, so`ngra ularning sintaktik – semantik ma`nolarini aniqlab oldik. Gap bo`lakalarini o`rganish bu yo`nalishlarda hech qanday cheklanishni, bir yoki bir nechta sintaktik – semantikaga ajiralganligini o`rganadi.

Gapning yuzaki strukturasini tushunish deb , gapning normal belgili komponentlarini o`rganish tushinilsa, gapning ichki strukturasini o`rganish deb, sintaksemaning formal belgilarini o`rganish tushiniladi. Yana ushbu bobda gerundning sintaktik - semantik ma`nosini va ishda ko`rsatilgan masalalarni lingvistik analiz metodlari – eksperiment metodi, leksik va semantik, transformatsiya va modellashtirish metodi hamda shu bilan birga statistik xisob - kitob metodlaridan foydalanib gerundni tahlil etishga harakat qildim.

ILOVA II GERUNDNING SON VA SIFAT JIHATDAN KO`RSATKICHLARI SINTAKSEMA MIQDOR FOIZ % 1. TEMPORAL 115 12.5 2. KAUZAL 130 14.5 3. AKTIV 285 31 4. STATIV JAMI: 390 42 920 100 % ILOVA III SHARTLI QISQARTMALAR.

Lc - Locative - lokativ Tm - Temporal - temporal Cs - Causal - kauzal Q-ve - Qualificative - sifat Q-an - Quantative Obj. - objective - obyekt Pre. - Predicate - ega Sb. - Substantive - predmet S. - Subordinate - tobe bo`lak NP 1 - yadroviy predikatsiya etiluvchi NP 2 - yadroviy predikatsiya etuvchi D - tobe bo`lak H - uyushiq bo`lak ILMIY BELGILAR - Yadroviy predikativ bog`lanish - Noyadroviy predikativ bog`lanish - Tobelik belgisi - Yarim tobelik belgisi - Gapdagi uyushiq bo`laklar belgisi FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR 1.I.A.Karimov “ Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch “ Toshkent 2008 yil

2. I.A.Karimov “ O`zbekiston XXI asrga intilmoqda “ Toshkent 2000 yil 3. I.A.Karimov “ O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida” Toshkent 1999 yil 4. I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va mamlakatimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. Toshkent 2010 yil 5. I.A.Karimov “ Barkamol avlod orzusi” Sharq nashryoti,Toshkent 1998 Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yhati.

1. I. A. Karimov: ”Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma`naviyat 2008 y. 2. I. A. Karimov: “Mamlakatimiz moderinizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo qilish ustivor maqsadimizdir”. Xalq so`zi ro`znomasi 2010-yil 28 yanvar. 3. I. A. Karimov: Asosiy vazifamiz taraqqiyot va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. O`zbekiston ovozi ro`znomasi 2010 yil 28 yanvar. 4. Aksenenko B. H. Exercises in English preposition. Leningrad 1962. 5. Barxudarov L. S. O. новерносном и глубинном синтаксисе - И . Я . Ш 1974 №1. 6. Беменская Г. П. Парадигматилеский ряд субстанциалных локативных синтаксим и их вариантов в современном английском языке. Диканд филол наук - л . 1980-178 с . 7. Bissel prepositions in French ang English New York 1947. 8. Бурлакова В. В. К вопросу о лексическом значений предлогов. Исследования на английском филологим Ленинград 1977 186с. 9. Весметский В. В. Пир и нципы предачи предлогов в словарях Москва 1959. 10. Виноградов В. В. Русский язык Москва 1972. 11. Willis H. Modern descriptive English grammar. San Fransisco 1972. 12. Гаман Н. П. Сентатик предиц Паузы КДМ. 1977. 13. Gordon E. M. A grammar of present day English Moscow 1974 117p. 14. Досегова О. В. Семпотика ненлавной речи. Москва, 1978. 15. Звегинцев В. А. Язык и лингвистическое теория Издательство М. Т. У. 1973. 16. Илиш Б. А. В современным английский языке 2-изд. М . 1943. 349 с .

17. Ilish B. A. The structure of modern English Leningrad 1971. 18. Каушанская В. А. Ковнер. Р. Л. Грамматика английского языка. Л. 1967, 206с. 19. Качалова К. Н. Израилевич Е. Е. «Практическая грамматика английского языка» М. 1996. 20. Kruisinga E. A. Handbook of present day English. English Accidence and Syntax. Groningen 1931. 21. Мухин А. М. Функционалыный анализ синтактических элементов-М-Л. Наука Ленинград отд-ние 1964-292с. 22. Мухин А. М. Теоретические провлемы современных индоевронейских языков Л. 1975. 23. Мухин А. М. Лингвистический анализ Л. Наука Ленинград отделение 1976. 232с. 24. Никитин В. Н. Обстоятельство как второстепенных член предложения в русском языке и противопоставление дополнению. В - кн . Рязань 1961. 141 с . 25. Nesfield J. C. English grammar. Past and present in three parts. London , Macmillan and Co ; Limited .-1945. 26. Пешковский А. М. Русский синтаксис в науком освелетей. Москва 1938- 216с. 27. Рейман Е. А. Английское предлоги Ленинград. Наука 1981. 168с. 28. Смирницкий. Синтактик английского языке. Москва 1957-91с. 29. Уёмов А. И. Велпе. Свойстве отношение. Москва 1963. 48с. 30. Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. Л. 1941. 553с. 31. Щерба Л. В. О второстепенных имнах предложения. В-кн: Т. Л. 1958.

32. Эгамбердиев С. «Синтаксические и синтаксико-семантические характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке.» Карши. Издательство «Насаф» 2007 141с. 33. Qiyomov R . E . Qiyomova G . “ Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik - semantik tahlili .” Toshkent. Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007, 132 bet. 34. Qiyomov R. E. Ingliz tili predloglarining ishlatilishiga doir. Qarshi 1990, 72 bet. 35. Hoshimiv O`. Bo`ronov J. “Ingliz tili grammatikasining normative kursi” T. O`qituvchi, 1989. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar ro`yhati. 1. JKJ-Jerome K Jerome. Three man in a boat. Moscow-1959-227p. 2. MBH-Melvyn Bragg. The Hired man. Moscow Progress Publishers. 1979-225p. 3. MLV-Madeliene. L Engle a wind in the door. A Yearling Book. New York. 1973, 215p. 4. PAP-Peter Abrahams. The Path of Thunder. Moscow 1971, 335p. 5. THM-Tony Hillerman. The My sterious west. Harper Collims Publishers-450p. 6. THB-The Holy Bible. New International Version. (R) Copyright (C) 1973, 1978, 1984, 879p. 7. TWB-Tom Wolfe. The Bonfire of the vanities. New York. Toronto. London. Sydney. Auckland-1990. 690p. 8. WBE-World Book Encyclopedia. A printed in the United states of America- 1994. 542p. 9. Washington Inving Tales Progress. Publishers. Moscow. 1982. 314p.

Foydalanilgan lug`atlar ro`yhati. 1. APC -Англо-русский словарь. Аракин В. Д. Москва 1954. 2. БАРС-«Большой англо-русский словарь» 1 том. Москва 1988. 1071 стр. 3. Див-Англо-русский словарь. Дубровин , Москва 1991. 4. Ox-Hornby “Oxford students dictionary” M. 1994. 5. Mac-Macmillan “English Dictionary” Macmillan Publishers limited 2007.

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida”both, neither, either” so`zlarini ishlatilishi mavzusidagi

Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi

Og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar