Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar - Английский язык - Дипломные работы

Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

451 KB

MUNDARIJA So`z boshi Kirish 1. So`z turkumlari klassifikatsiyasi. 2. “s” qo`shimchali lingvistik birlik ishtirok etgan so`z turkumlari 3. Elementar sintaktik birliklar va lingvistik eksperimentlar haqida umumiy tushuncha. I Bob. “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik bog`lanishlari. 1.1 Yadroviy predikativ bog`lanish 1.2 Noyadroviy predikativ bog`lanish 1.3 Subordinativ (tobe) bog`lanish va tobe komponentlar 1.3.1 Fe`lga tobe komponent 1.3.2 Otga tobe komponent 1.4 Koordinativ (teng) bog`lanish hamda tobe uyushiq bo`lakli gap komponentlari 1.5 Appozitiv (bilvosita) bog`lanish I Bob bo`yicha xulosa II Bob. Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik – semantic xususiyatlari. 2.1 Substansial sintaksema va uning funksional variantlari 2.2 Agentiv sintaksema 2.2.1 Agentiv ko`plik sintaksema 2.2.2 Agentiv jamlovchi sintaksema 2.3 Obyekt sintaksema 2.4 Pozessiv sintaksema 2.4.1 Sof pozessiv sintaksema 2.4.2 Pozessiv agentiv sintaksema

2.5 Stativ sintaksema 2.6 Temporal sintaksema 2.6.1 Temporal pozessiv sintaksema 2.6.2 Temporal iterativ sintaksema 2.7 Lokativ sintaksema 2.8 Iterativ sintaksema 2.8.1 Iterativ obyekt sintaksema 2.8.2 Iterativ temporal sintaksema 2.9 O`lchov sintaksema 2.10 Protsessual sintaksema va uning funksional variantlari 2.11 Aktiv sintaksema 2.11.1 Aktiv kontinuativ (davomiy) sintaksema 2.11.2 Aktiv rezultativ (natijali) sintaksema 2.11.3 Aktiv iterativ sintaksema II bob bo`yicha xulosa Xulosa Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yxati Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va ularning qisqartmalari ro`yxati Foydalanilgan ensiklopedik lug`atlar ro`yxati Ilova I. “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik tahlili Ilova II. “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning son va sifat jihatidan ko`rsatkichlari Ilova III. Bitiruv malakaviy ishimizda qo`llanilgan qisqartmalar ro`yxati Sintaktik aloqalarning belgilari .

So`z boshi. Biz bitiruv malakaviy ishimiz haqida so`z yuritishdan oldin kelajagi buyuk mamlakatimizda yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch - totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan faxr va iftihorga to`lib, Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdik. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30- iyundagi “ O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o`n to`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish to`g`risida”gi PQ – 1358 – son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qo`lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko`lami, mazmun – mohiyati, istiqbol to`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr-qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub o`zgarishlar, ularning xusuaiyatlariga, ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlariga e`tibor qaratilgan. Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon tashash huquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqarolar huquqlari, erkinliklari va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo`yicha 400ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me`yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan

muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo`shilishda davom etib, ular bo`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimizda strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha o`zgarishlarni mazmun-mohiyati ham inson va uning qadr – qimmatini ko`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson mafaati - oily maqsad. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “ Bugun biz tarixiy davrda - xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qo`yib, tinch osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor, o`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa davr, bir o`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo`lganligi bugun hech kimga sir emas. O`zbekistonning mustaqilligi oson va o`z – o`zidan qo`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligida xalqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki ko`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyati asosida qo`lga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga ko`ra, Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy- iqtisodiy inqiroz bo`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma – bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o`zini to`la oqlamoqda.

Mustaqillik - xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millarlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bo`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularning ahamiyati vaqt o`tibgina yanada qadrli bo`lmoqda. Mustaqillik - demokratik islohotlar kafolati. Prezidentimiz asoslab berganidek, mamlakatni yangilanish va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillik erishish kafolat bo`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning o`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini to`g`ri tanlab olishda asos bo`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolutsion yo`l bilan bosqichma – bosqich o`tish O`zbekistonning strategic rivojlanishi uchun asos bo`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida border. 1992 yilda asosiy qonunimiz - O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi - bularning barchasi davlat qurilishining yo`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy o`z- o`zini boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi.

O`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma – shosharlikka yo`l qo`yilmadi. “ Demokratiya oroli” bo`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yo`l qo`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o`ziga obro` orttirmoqda. O`zbekiston yuksak ma`naviyatni qadrlayigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o`zgartirishning zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo`lib keldi. Yurtboshimiz: “ Ong va tafakkur o`zgarmasa, hayot o`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda o`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur qarashlar bilan qurib bo`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o`zgarishiga olib keladi. Mamlakatamizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta`kidladilar prezidentimiz. Ma`lumki, O`zbekiston 1991 yili o`z mustaqilligini qo`lga kiritganidan so`ng, umrini o`tab bo`lgan mustabid, ma`muriy – buyruqbozlik, rejali - taqsimot tizimidan voz kechib, “ o`zbek modeli” deb nom olgan o`z taraqqiyot yo`lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma`no- mazmuni - davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan o`zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi

vazifasini bajarishi, ya`ni islohotlar tashabbuskori bo`lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta`minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma – bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori o`sish sur`atlari, yurtimizda barpo etilgan bank- moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valyuta jamg`armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e`tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil tarqqiyotimiz mobaynida O`zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o`sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e`tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy – gumanitar sohada erishilgan marralar - aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo`naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar ko`paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar o`limi 2 barobardan ko`proq, bolalar o`limi 3 barobar kamaygani, odamlarning o`rtacha umr ko`rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning o`rtacha umr ko`rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta`kidlasak arziydi, deb o`ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yo`nalishlarda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb o`ylayman. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish. Ma`lumki, o`tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o`ta muhim bir maqsadga, ya`ni hokimiyatlar bo`linishi konstitutsiyaviy

prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o`rtasida manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta`minlash bo`yicha g`oyat dolzarb chora – tadbirlarni ko`rishga qaratilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga o`tkazish, O`zbekistonda mahalliy o`zini –o`zi boshqarishning noyob shakli bo`lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. 2007 yilda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o`zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy- huquqiy voqealardan biri bo`ldi. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-moddasida “ O`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlaydi”,- degan qoida belgilab qo`yilgan. Shundan kelib chiqqan holda, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasini quyidagi tahrirda bayon etishni taklif qilinadi: “ O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o`rinbosarlari, vazirlar, davlat qo`mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog`iston Respublikasi hukumatining boshlig`i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o`z lavozimi bo`yicha kiradi.

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O`zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo`ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig`iga binoan xalqaro munosabatlarda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko`radi, O`zbekiston Respublikasi qonunlarida, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko`p deputatlik o`rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o`rinlarini qo`lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a`zolari umumiy sonining yarmidan ko`pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan

hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a`zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma`ruzasida sud- huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va so`z erkinligini ta`minlash, saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari to`lig`incha o`z yechimini topdi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri - Vatanimiz mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz - dedilar mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshitayotgan keng ko`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq – ravshan belgilab olishni talab etadi. 1 Ayni paytda biz o`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to`g`ri ekanini va amalda o`zini to`la oqlaganini hayotning o`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo`yicha har tomonlama va chuqur o`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturiniizchil amalga oshirganimiz inqirozning jahon bozoridagi keskin o`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtisodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yo`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. 1 Prezidentimiz Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan.

Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmatalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora – tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror o`sish sur`atlariga erishish yo`lida hozircha biron – bir jiddiy siljish ko`zga tashlanayotgani yo`q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishimiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib o`tmoqchimanki deb, ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning o`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga ko`ra, bu dunyodagi eng yuqori ko`rsatkichlardan biri ekan, albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Keying o`n yilda, ya`ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb – hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilsih va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005 – 2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumta`lim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb – hunar kolleji va akademik litseylar barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb – hunar kolleji va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi o`rnatildi. Unib – o`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bo`yicha ishlar izchil davom ettirildi. Buning natijasida faqat

2010 yilning o`zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSh dollariga teng bo`lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. O`tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma`naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san`at maktablarining moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo`yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san`at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo`lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so`mdan ortiq capital mablag` yo`naltirildi. Birgina 2010 yilda budjet sohasi muassasalari xodimlari ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar 32 foizga , aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining o`sish syr`atlari 108,3 foiz, sanoatdagi o`sish – 109,3 foiz, qishloq xo`jaligida – 105,8 foiz hajmida bo`lishi ko`zda tutilmoqda. Infyatsiya darajasi – 7 -9 foiz atrofida bo`lishi nazarda tutilmoqda. O`quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O`zbekiston aloqa va axborotlashtirish agetligiga Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi, Xalq ta`limi vazirligi bilan hamkorlikda “ Elektron ta`lim” milliy tarmog`I barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oily o`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog`iga ulashni ta`minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilni “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” yili deb e`lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas`uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat

Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag`ni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o`tirishning, o`ylaymanki, zarurati bo`lmasa kerak deb ta`kidladilar prezidentimiz Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik to`siq va g`ovlarni bartaraf etish bo`yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. 4. Prezidentimiz Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida so`z yuritganlarida, biz uning qadimiyligi, dunyodagi eng ko`hna o`lkalar qatorida turishi, shu bilan birga, go`zal va betakror tabiati, umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qo`shgan beqiyos hissasi haqida, ulug` mutafakkir zotlar, olim-u fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan dedilar yurtboshimiz. Lekin bugun Samarqand vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e`tirof etgan holda, viloyatning yer osti va yer usti boyliklari, uning ulkan salohiyati, bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el- yurt manfaati yo`lida oqilona ishlatish xususida fikr yuritishimiz ayni muddao bo`ladi. Bunda, avvalombor, bu sohada qilayotgan ishlarimizga tanqidiy ko`z bilan qarash va xolisona baho berish asosiy vazifamiz bo`lishi kerak. O`z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan, boy berilgan imkoniyatlarni to`g`ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib, hammamiz yaxshi tushunamizki, boshlagan ishlarimizni davom ettirish, eng muhimi, har qaysimiz o`z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bo`ladi. “Bu haqda gapirar ekanmiz, bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim: Samarqand viloyati, shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bo`lmagan, doimo ilg`orlar

safidan munosib o`rin egallab kelgan, lo`nda qilib aytganda, hech kimdan kam bo`lmagan va kam bo`lmaydi”, dedilar prezidentimiz. Dunyoga mashhur, ko`pchilik bir ko`rishni orzu qiladigan, Samarqand ahlining eng sevimli maskani bo`lmish registon maydoni, Bibixonim, Shohi Zinda, Hazrati xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib, butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda. Imom Buxoriy majmuasida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bo`lib borayotgani ko`pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi , minglab ziyoratchilarning yuksak e`tibori va hurmatiga sazovor bo`lmoqda. Shu kunlarda 6 milliard 500 million so`m mablag` sarflanib, Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga yetkazilmoqda. Shular qatorida, salkam 4 milliard so`m mablag` o`zlashtirilib, Sarqand shahridagi Mirzo Ulug`bek rasadxonasi hududida yangi muzey binosi, keng maydon va so`lim xiyobon barpo etildi, buyuk bobomizning muazzam haykali o`rnatilib, bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yorqin ko`zgusiga aylandi. Bir so`z bilan aytganda, Samarqand vohasida keying yillarda qurilish va obodonlashtirish isharini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qriyb 200 milliard so`m capital mablag` yo`naltirildi. Bularning barchasi Samarqand shahri, viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada ko`rkam va obod bo`lishida, shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta`minlashda salmoqli qadam bo`lib, ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg`otmoqda.

Davlatimiz rahbari mamlakatimizda, jumladan, Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama tarqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilayotgani, ayni paytda bu borada yo`l qo`yilayotgan kamchiliklar, mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha to`xtalib o`tdilar. Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bo`yicha zamonaviy uy- joylar barpo etish uchun joriy yilning o`zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard so`mlik capital mablag` hisobidan 650 ta uy – joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi. Lekin, afsus bilan aytish kerkki, bunday yangi, odamlarning intilishini tortayotgan, qishloqlarimizni obod qilish, qishloq hayotini shahar darajasiga ko`tarishda istiqboli katta bo`lgan muhim masalga yetarlicha e`tibor berilmayapti. Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda cho`zib yuborishga yo`l qo`yilmoqda. Bugungi kunda aqlga sig`maydigan ba`zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish, xususan, vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bo`layotganini Bulung`ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin. Tabiiy gaz bilan ta`minlash haqida gapirganda, bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim. Jumladan, Samarqand, Urgut, Tayloq, Payariq, Kattaqo`rg`on tumanlarida bu nuqsonlar ko`zga tashlanmoqda. Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e`tirozini uyg`otmoqda. Bu kabi kamchiliklar ayniqsa, elektr energiyasi ta`minotidagi uzilishlar ayrim qishloq vrachlik punktlarida uchrashini hech chidab bo`lmaydigan hol deb baholash kerak. Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lgan, jumladan, O`zbekiston

Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan kadrlarga ishonch bildirish, ularning yo`lini ochib berish o`rniga mas`ul lavozimlarga bugungi kun talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba qo`llanib kelgan… Barkamol avlod - mamlakatimizning ishonchi, tayanchi, g`urur va iftixoridir. “ Har bir farzandda iste`dod bor, faqat uni uyg`ota bilish kerak”,- Prezidentimizning ushbu so`zlari istiqlol yillarida yoshlarga qaratilayotgan beqiyos e`tibor, e`zoz tufayli amalda o`z isbotini topmoqda. Buning natijasida minglab iqtidor egalari kashf qilinmoqda. Sportda, san`atda, ilm-u fanda, ishlab chiqarishu , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda o`zligini namoyon etayotgan yoshlarimizning shijoati haqida qancha gapirsak arziydi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimiz lingvistikaning murakkab muammolaridan biri bo`lgan leksik – semantik birikmalarning sintaktikasi va funksiyasining muammosiga bag`ishlangan. Hamda bu qo`llanma professor A.M. Muxinning ilmiy izlanishida har taraflama tekshirib o`rganilgan komponent va sintaksem tahlil nazariyasi asosida yozildi. Bu ishda “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning holatini aniqlash uchun turli xil eksperimentlardan keng ko`lamda foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik – semantik tomondan analiz qilish va ularning sintaktik o`rnini aniqlash, ularni qanday so`z turkumlari bilan bilan birikishini tekshirishdan iborat.

Ishning e`tiborli tarafi shundaki, avvalombor biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalar zamonaviy ingliz tilida keng qo`llanib kelinmoqda, shuningdek bunday so`zlar va birikmalarning o`ziga xos xususiyatlari bitiruv malakaviy ishimizning asosi bo`lib, bunda nazariy bilimlar jahon adabiyotidan olingan misollar orqali yaqqol ifodalab berilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shundaki, ushbu ishda biz “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik va sintaktik – semantik tahlilini o`rganish jarayonida uni boshqaruvda tutgan o`rni naqadar muhim ekaligini o`rgandik. Bitiruv malakaviy ishning obyekti “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarni tashkil etadi. Biz o`z izlanishimiz davomida tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalarni gapda bajargan vazifalarini o`rgandik va analiz qildik. Ko`rsatilgan misollarni tahlil qilish uchun biz bu ishda lingvistik analiz metodlari, ya`ni quyidagi metodlardan foydalandik: transfotmatsion metod va modellashtirish metodi, hamda shu bilan birga statistik hisob- kitob metodlari. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi shuki, biz o`z izlanishlarimiz natijasida tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ishtirok etgan so`zlar turli xil sintaksemalarni ifodalab kelishini aniqladik. Ishning ilmiy amaliy ahamiyati shundan iboratki, mazkur bitiruv malakaviy ishdagi manbalardan leksikologiya fanining ma`ruzalarida va grammatika darslarida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning mazmunini “s” qo`shimchasining qo`llanish ko`lami, qanday ma`nolarda ishlatilashi va “s” qo`shimchasini olgan so`zlar va birikmalar gapda qanday sintaktik, sintaktik – semantik xususiyatlarni ifodalab kelishishini tahlil qilish tashkil qiladi.

Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy qismi kirish va ikkita bobdan iborat. Kirish qismida so`z turkumlari haqida tilshunos olimlarning nazariyalari, tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ishtirok etgan so`z turkumlari va elementar sintaktik birikmalar va lingvistik eksperimentlar haqida ma`lumot beriladi. Birinchi bobda “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning gapdagi sintaktik aloqalari ko`rsatib beriladi. Bu qismda bizni qiziqtirgan so`zlar va birikmalarning yadroviy predikativ munosabati, tobe komponent holatida keladigan subordinativ aloqalar tahlili ko`rsatilgan. Shuningdek, koordinativ va appozitiv aloqalar va o`ziga xos sintaktik xususiyatlari yoritib beriladi. Ikkinchi bobda tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalar yadroviy yoki noyadroviy komponenti, hamda gaplarda tobe holatidagi sintaktik – semantik tahlili ko`rsatib beriladi. Ular turli xil sintaksemalarni ifodalab kelishi mumkin.

Kirish 1. So`z turkumlari klassifikatsiyasi. Har bir til minglab til birliklariga, leksemalarga ega. Leksemani alohida yoki bir sinfga jamlab ma`lum bir yoki umumiy harakterlarini o`rganish zarur. So`zlar lug`aviy ma`nolari, morfologik belgilari gapda o`zaro farqlanuvchi turli guruhlarni tashkil qiladi. So`zlarning lug`aviy va grammatik jihatdan farqlanishiga ko`ra turli guruhlarga bo`linishi so`z turkumlari deyiladi. Olimlar grammatika sohasida so`z turkumlarini ikki ming yildan beri o`rganib kelayotgan bo`lsalarda hali ham belgilangan xulosaga kelgani yo`q. Hozirgi kun grammatikalarida so`zlarni turkumlarga ajratishda asosan besh belgi: - so`zning leksik-grammatik ma`nosi; - so`zning grammatik shakli; - so`zning sintaktik vazifalari; - so`z yasovchi morflar; - so`zning distributsiyasidan foydalaniladi. Yuqoridagi prinsiplarga asoslanib, ingliz tilida so`z turkumlari quyidagicha belgilangan: 1. Ot (noun) 2. Sifat (adjective) 3. Olmosh (pronoun) 4. Son (numerals) 5. Fe`l (verb) 6. Ravish (adverb) 7. Holat kategoriyasi ( the statives) 8. Modal so`zlar (modal verbs) 9. Predloglar (prepositions) 10. Bog`lovchi (conjunction) 11. Yuklama (particles) 12. His – hayajon so`zlar (interjection) 13. Artikl (articles) 14. Undov so`zlar (response words).

Ko`p olimlar so`z turkumlari haqida ta`kidlab o`tgan. V . V. Vinogradov rus tilida ot, sifat, olmosh, son, fe`l, ravish va holat kategoriyasini asosiy so`z turkumlari va to`rtta: yuklama, bog`lovchi, predlog va undov so`zlarni yordamchi so`z turkumlariga ajratib ko`rsatgan. H. Svit esa so`zlarni ikki guruhga ajratib o`rganadi: 1. Full words 2. Empty words Svitning fikriga ko`ra the, is kabi so`zlar faqat formaga ega, ular gapda ma`no anglatmaydi 2 . Boshqa bir guruh olimlar esa funksional so`zlar haqida bahs yuritadilar. D. Braun, S. Braun, D. Beyli kabi olimlar yodamchi fe`llar, predloglar va artikllarni funksional so`zlar deb ataydilar. V. Jigaldo, I. Ivanova, I. Iofik kabi boshqa bir guruh olimlar predloglar, bog`lovchilar, yuklamalar va artikllarni yordamchi so`z turkumlari sifatida mustaqil (notional) so`z turkumlaridan ajratadilar. 3 I . A. Krutnikovning ta`kidlashicha, so`zlarni guruhlarga ajratish ularning ma`nosiga bog`liq 3 . Masalan, ushbu ikki gapni ko`raylik. -He grows roses va -He grows old. Birinchi gapdagi grows fe`li harakatni anglatadi “ o`stiradi”. - What does he do? - He grows roses. Ikkinchi gapdagi grows fe`lida harakat ma`nosi juda kuchsiz. grows fe`li bu gapda bog`lovchi so`z bo`lib, shaxsga nisbatan “ qarimoq” ma`nosini beradi. 2 1 A new English Gammar Logical historical Ox-d p58 3 2 V. Jigaldo and others p89 3 The stucutre of English London. 1961

Yordamchi so`zlar kamdan-kam yoki umuman gap bo`lagi bo`la olmaydi. Ta`rifdan ko`rinib turibdiki mustaqil so`z turkumlaridan farqlanganda, qiyoslanganda predloglar, bog`lovchilar, artikllar va yuklamalar yordamchi so`z turkumi sanaladi. Tabiiyki biz yuqorida sanab o`tgan o`n to`rtta so`z turkumlarini doimiy deb ayta olmaymiz. H. Svit zamonaviy ingliz tilida ot, sifat, son, fe`l va yuklamalarni so`z turkumlari sifatida ta`kidlagan bo`lsa, O. Jesperson esa ot, sifat, fe`l, olmosh va yuklamalarni sanab o`tadi 4 . Yuqoridagi olimlarimiz fikrlarini ko`rib chiqar ekanmiz tilda nechta so`z turkumi bo`lishidan qat`iy nazar, grammatika ularni bir nechta leksiko- grammatik sinflarga - mustaqil va yordamchi so`z turkumlariga ajratadi. So`zlarni turkumlarga ajratilishida quyidagi uchta xususiyat asos bo`ladi: 1. Ma`no (meaning ) 2. Tuzilish (form ) 3. Vazifa (function ) So`zlar ifodalaydigan lug`aviy ma`no turkumlarga ajratishdagi muhim belgidir. Masalan: house ( uy ), garden ( bog` ), chair ( stul ) so`zlari borliqdagi predmetlarni anglatadi. Ularning nomi ekanligi bilan xarakterlanadi. Bir qator so`zlar narsa- buyum, voqea – hodisaning belgisini, rangini, shaklini, hajm – o`lchovini ifodalaydi. Masalan : red ( qizil ), blue (ko`k), interesting ( qiziqarli), round ( yumaloq ), shuningdek bir qator so`zlar predmetning ish – harakatini anglatsa went ( bordi ), read ( o`qidi ), ayrim so`zlar ish – harakatning belgisini bildiradi fast ( tez ), slowly ( sekin ). 4 4 O. Jesperson “ Essenrials of English Grammar” New York 1939

So`z ma`nolarida mavjud bo`lgan bu xususiyatlar ularni turkumlarga ajratishdagi muhim belgidir. Turkumlarga ajratishdagi ikkinchi va uchinchi xususiyat so`zning shu ma`no tomoni bilan bog`liq ravishda yuzaga keladi. Bitiruv malakaviy ishim mavzusini o`rganish jarayonida darsliklar, adabiyotlar bilan tanishar ekanman, so`z turkumlari olimlar o`rtasida bahsga sabab mavzu bo`lib kelayotganligini kuzatdim. Masalan , akademik A. A. Shaxmatov so`z turkumlari grammatikaning sintaksis bo`limiga kiritishni ta`kidlaydi. 5 Shundan ko`rinadiki, so`z turkumlari sintaktik muammolari bilan morfologiya bo`limida o`rganiladi. So`z turkumlarini ajratishda morfologik belgi muhimdir. Bu xususiyat so`z turkumlariga maxsus qo`shimchalar tizimi mavjudligini, ularni asosan shu turkumga asoslanganligini ko`rsatadi. Masalan: ot so`z turkumi ko`plik , kishilik qo`shimchalariga ega bo`lganidek, boshqa turkumlardan farqli ravishda ularda kichraytirish – erkalash shakllari ham bor. Shunga ko`ra otlar ko`plikda keladi, predmetning kimga qarashliligini bildiradi. Fe`l so`z turkumida morfologik ko`rsatkichlar boshqacha: zamon, mayl, nisbat, shaxs – son kabi shakllar fe`lning o`ziga xosligini ta`minlaydi. So`z turkumlariga ajratishdagi belgilardan biri so`zning gapdagi sintaktik vazifasi bilan ham bog`liq. Masalan, ot o`z ma`nosidan kelib chiqqan holda gapda asosan ega bo`lib keladi. Sifat esa belgini ifodalab, gapda aniqlovchi bo`lib keladi. Sintaktik jihatdan biror gap bo`lagi vazifasida kelish muayyan so`z turkumi uchun qotib qolgan emas. Deylik sifat 5 1 A . A . Shaxmatov «Синтаксис русского языка» М. 1941

aniqlovchi vazifasida kelar ekan, bu sifatlarning boshqa sintaktik vazifa bajarmasligini ko`rsatmaydi. Sifatlar gapda to`ldiruvchi, otlashganda esa ega bo`lib ham keladi. Ko`rinadiki, so`z turkumlarining sintaktik mos holda asosan qaysi bo`lak kelishi bilan bog`lanadi. So`zlarni turkumlab, morfologik va sintaktik xususiyatlarini o`rganar ekanmiz, ingliz tilida so`zlar yuqorida sanab o`tilgan uch belgisiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: 1. Mustaqil so`zlar. 2. Yordamchi so`zlar. 3. Oraliq so`zlar. Lug`aviy va grammatik ma`noga ega bo`lib, gapda biror bir gap bo`lagi vazifasini bajaradigan so`zlar mustaqil so`zlardir. Mustaqil so`zlarda yuqorida sanab o`tilgan har uchala xususiyat ham u yoki bu darajada mavjud. Mustaqil so`zlar quyidagilardir: ot, sifat, son, olmosh, fe`l, ravish. Lug`aviy ma`noga ega bo`lmagan so`z va gaplarni o`zaro bog`lash, ularga qo`shimcha ma`no berish uchun ishlatilib, gapda biror gap bo`lagi vazifasida qo`llanilmaydigan so`zlar yordamchi so`zlar deiladi. Yordamchi so`zlarga predloglar, bog`lovchilar, yuklamalar kiradi. Masalan: under ( tagida ), for ( uchun ), but (ammo ) so`zlarini aytganda hech narsa tushunmaymiz. Biroq til tizimida bu so`zlarning ham o`ziga xos o`rni bor. Ular so`z va gaplarning o`zaro munosabatlarini uyushtiradi, so`z va gaplarni o`zaro bog`laydi. So`zlarga ba`zan qo`shimcha ma`no bo`yog`I beradi. Shunga ko`ra, yordamchi so`zlar ham til tizimida o`ziga xos xususiyatlari bor bo`lgan so`zlardir.

Uchinchi so`zlar guruhini oraliq turkum deb nomlashda bu so`zlardagi ayrim mustaqil, ayrim yordanchi so`zlarga xos xususiyatlari mavjudligi hisoblanadi. Modal so`zlar, undov va his – hayajon, taqlid so`zlar shu guruhga kiradi. Modal so`zlar so`zlovchining fukrlarga ega yoki fikrning borliqqa munosabatini ifodalaydi. Modal so`zlar lug`aviy ma`no bildirmasada, gapga qo`shiladigan turli modal ( tasdiq, inkor, taxmin, gumon) ma`nolarini ifodalaydi. Undov so`zlar so`zlovchining his – tuyg`usini ifoda etadi. Ular xitob, haydash, chaqirish atamasi bo`lmasa ham ularning ifodasi bo`la oladi. Masalan : Oh! ( ox!), Uhh! ( uh!), Wow! (vav!) undovlari zavqlanish, charchaganlik, ajablanish kabilarni ifodalaydi. Undovlarning bu xususiyatlari ularning mustaqil so`zlarga yaqinligini, lug`aviy ma`no ifodalamasligi gapda gap bo;lagi bo`la olmasligi yordamchi so`zlarga yaqinligini ko`rsatadi. Taqlid so`zlar tovushga, sharpaga bo`lgan shartli taqlidni anglatadi. Taqlid asosda kelishda tushuncha hosil bo`ladi. Ular gapda biror gap bo`lagi vazifasida keladi. Umuman taqlid so`zlar ayrim xususiyatlarga ko`ra, mustaqil ma`noga ega. Shuning uchun bu so`zlar gapda gap bo`lagi vazifasida ham, o`zi mustaqil gap shaklida ham keladi. Biroq bu so`zlarda ham mustaqil so`zlardagidek xususiyatlar to`la shakllanmagan holda yordamchilarga xos belgilar ham mavjud. Ana shu xususiyatlar hisobga olingan holda modal, undov va taqlid so`zlar oraliq turkum deb ataladi. Ingliz tilida so`z turkumlari haqida gap borar ekan, yuqoridagi fikrlarni jamlab, an`anaviy ingliz tili so`z turkumlari tartibini sanab o`tsak: 1. Noun

2. Adjective 3. Pronoun 4. Numerals 5. The stative 6. Verb 7. Adverb 8. Preposition 9. Conjunction 10. Particle 11. Modal words 12. Interjection Ushbu klassifikatsiya bizgacha yetib kelgan uch asosiy prinsip asosida o`rganiladi : 1. Meaning 2. Form 3. Function . 2. “ s” qo`shimchali lingvistik birliklar ishtirok etgan so`z turkumlari. Bitiruv malakaviy ishim hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “ s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik, sintaktik – semantik xususiyatlari muammosiga bag`ishlanar ekan, men bu haqda so`z yurutishdan oldin, ushbu lingvistik birlik ishtirok etadigan so`z turkumlari haqida ma`lumot bermoqchiman.

Ot (noun). Shaxs yoki buyumni ifodalovchi va who? Kim? What? Nima? So`rog`iga javob bo`luvchi so`zlar turkumi ot deyiladi: a man, an engineer, a house. Hozirgi zamon ingliz tilida otlarda ikkita grammatik kategoriya bor: son ( number ), va kelishik ( case ). Otlar birlik va ko`plikda ishlatiladi. Otlarning birlikdagi shakli bitta buyum yoki shaxsni ifodalaydi: a table - stol, a pen - ruchka . Otlarning ko`plikdagi shakli ikki yoki undan ortiq buyumlarni yoki shaxslarni ifodalaydi: tables - stollar, pens - ruchkalar. Ingliz tilida otlarning ko`pligi ularga -(e)s qo`shimchasini qo`shish bilan yasaladi. Bu qo`shimcha jarangsiz undoshdan keyin [ s] deb, jarangli undoshlar va unlilardan keyin [ z ] deb, -s, -ss, -x, -ch, -sh harflari bilan tugagan otlarga -es qo`shilib, [ iz] deb, -se, -ce, -ze,-ge bilan tugagan otlarga qo`shilgan -s qo`shimchasi [iz] deb talaffuz qilinadi. jarangsiz jarangli map - maps hand - hands belt - belts shoe - shoes class - classes , box - boxes , dish - dishes horse - horses , place - places , judge - judges . ba`zi otlarning ko`pligi qo`shimcha qo`shilmasdan, o`zagidan o`zgaradi : man (erkak) - men (erkaklar), mouse (sichqon) - mice (sichqonlar), goose (g`oz) - geese ( g`ozlar), ox (ho`kiz) - oxen (ho`kizlar).

O`zbek tilida otlarda ko`plik bitta -lar morfemasi bilan ifodalansa, bu morfema ingliz tilida bir nechta morf orqali namoyon bo`ladi. Odatda bir morfemaga kiruvchi morflar shu morfemaning variantlari yoki allomorflari deyiladi. Yuqoridagi misollardan kelib chiqib, ingliz tilida ko`plik morfemasi quyidagi uchta allomorf, (1) -s, (2) –en, (3) [u:] [i:] (graphically, oo and ee ) ga ega 6 . Shuningdek ingliz tilida yana shunday otlar borki ular faqat birlikda yoki faqat ko`plikda ishlatiladi. Masalan: sugar ( shakar), iron (temir), love (sevgi), friendship (do`stlik) otlari faqat birlikda, scissors (qaychi), trousers (shim), scales ( tarozi), spectacles (ko`zoynak) faqat ko`plikda ishlatiladi. Ba`zi bir otlar ya`ni news va oxiri -ics qo`shimchasi bilan tugagan fan nomlari va kasallik nomlari (measles, mumps ) ko`plik otga o`xshasada, lekin ular birlik ot sanaladi: Phonetics is a branch of linguistics. Agar biz ko`plikdagi waters ( e.g the waters of the Atlantic ) yoki snows (e.g. “ A daughter of the snows “, the title of a story by Jack London ) otlariga e`tibor qaratsak, biz ko`plik sondagi haqiqiy ma`nodan ancha uzoqlashganimizni ko`ramiz. Birinchidan, bu turdagi otlar bilan son ishlatilmaydi, ya`ni biz uchta suv yoki uchta qor deb ayta olmaymiz. Biz bu otlarni ko`plikda ishlatganimizda, biz mana shuncha suv deb suvni sanay olmaymiz. Unda water bilan waters, snow bilan snows o`rtasidagi ma`noda qanday farqlilik bor ? shu narsa aniqki har ikki holatda ham ko`plik shakl suvning juda yirik bir maydonini ( masalan, 6 B.Ilyish “The Structure of Modern English” p22

okean ) yoki qorga nisbatan, qor bilan qoplangan anchagina yerni ifodalashga xizmat qiladi ( masalan, Kanadadagi arktika rayonlari ). Shunigdek, the water of the Atlantic deganda uning fizik va kimyoviy xususiyatlarini nazarda tutish mumkin (e.g. the water of the Atlantic contains a considerable portion of salt ), zotan the waters of the Atlantic geografik fikrni nazarda tutadi: suvli hududni ifodalab, the water of the Atlantic ega bo`lmagan ma`lum bir stilistik ahamiyat kasb etadi(B. Ilyish p.22). Shunday qilib, biz birlik va ko`plik shaklda turli xil ma`nolar yuzaga kelishi mumkinligini ko`rib chiqdik. Yana shuni ta`kidlab o`tishimiz mumkinki, ko`plik shakl birlik forma umuman ega bo`lmagan butunlay yangi ma`no ifodalashi mumkin. Bunga misol qilib ko`plik shakldagi colours otini ko`rsatishimiz mumkin. Ya`ni ko`plikda bu ot bayroq ( flag, banner ) ma`nosini beradi 1 . Ingliz tilida otlarda faqat ikkita kelishik bor: a) Bosh kelishik (the Common case ) b) Qaratqich kelishigi ( the Possessive case ) . Bosh kelishikdagi otlarning hech qanday qo`shimchasi bo`lmaydi , predlog bilan kelmaganda ularning boshqa so`zlar bilan munosabati gapdagi o`rniga qarab belgilanadi. Ot kesimdan oldin kelsa, gapning egasi bo`ladi, predlogsiz ot kesimdan keyin kelsa gapda to`ldiruvchi bo`lib keladi: The student recognized the teacher. - Talaba o`qituvchini tanidi. The teacher showed the students a diagram. - O`qituvchi talabalarga diagramma ko`rsatdi.

Qaratqich kelishigi otga `s ( apostrofli s qo`shimchasi ) qo`shish bilan yasaladi. Bu qo`shimcha ko`plik qo`shimchasi s ga o`xshab [s], [z], [iz] deb talaffuz qilinadi. the girl`s hat qizning shlyapasi Jack`s friend Jekning do`sti the horse`s leg otning oyog`i Qaratqich kelishigi ko`plikdagi otlardan keyin faqat apostrof belgisini qo`yish bilan yasaladi: the boys` books bolalarning kitoblari the workers` tools ishchilarning asboblari Agar otning ko`plikdagi shakli -s qo`shimchasi qo`shmasdan, o`zak o`zgarishi bilan yasalgan bo`lsa, uning qaratqich kelishikdagi shakli `s qo`shimchasini qo`shish bilan yasaladi. the children`s toys bolalarning o`yinchoqlari the workmen`s tools ishchilarning asboblari Qo`shma so`zlarga qaratqich kelishigi qo`shimchasi oxirgi so`zga qo`shiladi: the commander – in –chief`s order - bosh qo`mondonning buyrug`i, my brother -in –law`s library -qayin og`amning kutubxonasi. Buyumning egasi ikki yoki undan ortiq kishi bo`lsa qaratqich kelishigi qo`shimchasi oxirgi otga qo`shiladi: Peter and Helen`s flat is large. Piter va Helenning kvartirasi katta. Qaratqich kelishigi qo`shimchasini olgan ot boshqa otdan oldin kelib, o`zidan keyin kelgan otning aniqlovchisi bo`ladi:

the student`s room talabaning xonasi the children`s mother bolalarning onasi Egalikni ifodalash uchun qaratqich kelishigidagi ot bilan bir qatorda “ of “ predlogi ham ishlatiladi: Breakfast is the first meal of the day. - Nonushta kunning birinchi ovqati. Ko`pincha ko`plikdagi otlar qaratqich kelishigida “of” predlogi bilan ishlatiladi: Where have you put the tools of the workers? - Ishchilarning asboblarini qayerga qo`ydingiz? Ikkita qaratqich kelishigi qo`shimchasi olgan ot kamdan- kam holatda oldinma- keyin keladi, ikkinchisi ko`pincha “ of “ predlogi bilan almashtiriladi: He is my sister`s husband`s father o`rnida He is the father of my sister`s husband deb ishlatiladi. Bitta yaxlit ma`noni bildirgan so`zlar kelganda, qo`shimcha oxirgi so`zga qo`shiladi: My elder brother Peter`s son is very ill. - Mening katta akam Piterning o`g`li juda og`ir kasal. Yuqoridagi vaziyatda “ of “ predlogini ishlatish afzal: The son of my elder brother Peter is very ill. House - uy, office – idora , shop - do`kon kabi so`zlar ko`pincha qaratqich kelishigi qo`shimchasi olgan otdan keyin tushib qoladi: I dined at my friend`s (= my friend`s house ) Men do`stimnikida ovqatlandim. She went to baker`s ( = the baker`s shop ). U novvoynikiga ketdi. Qaratqich kelishigi qo`shimchasi vaqt ma`nosini ifodalovchi, masofani ifodalovchi otlarga qo`shilib “ lik” ma`nosini beradi 1 :

He had a month`s holiday last summer. O`tgan yozda u bir oylik ta`tilga chiqdi. He lives at a kilometre`s distance from here. U bu yerdan bir kilometrlik masofada yashaydi. Shuningdek, ba`zi o`zgarmas (qotib qolgan ) iboralarda ham egalik qo`shimchasi ishlatiladi: for order`s sake tartib uchun for God`s sake xudo haqqi at a stone`s throw bir qadam Otlar gapda quyidagi vazifalarda keladi: a) Ega vazifasida: The train leaves at 6 o`clock. Poyezd 6da jo`naydi. b) Kesim tarkibida: He is a teacher. U o`qituvchi. c) To`ldiruvchi vazifasida: We`ve sent the buyers a letter. Biz xaridorlarga xat yubordik. d) Aniqlovchi vazifasida: This is manager`s room. Bu menejerning xonasi. e) Hol vazifasida: There is a hospital in the village. Qishloqda kasalxona bor.

Sifat ( The adjective ). Shaxs yoki buyumning belgisini bildirgan so`zlar sifat deyiladi: a young man - yosh kishi, an interesting book - qiziqarli kitob. Sifat faqat darajalar bo`yicha o`zgarishi mumkin: long - uzun, longer - uzunroq, longest - eng uzun. Sifatlar oddiy va yasama bo`ladi. a) Oddiy sifatlar qo`shimcha olmagan sifatlardir: big - katta, short – kalta, red - qizil. b) Yasama sifatlarga old yoki orqa qo`shimchasini yoki har ikkalasini olgan sifatlar kiradi: natur al - tabiiy, in correct - noto`g`ri, un natur al - notabiiy. Ikkita so`zdan yasalib bitta ma`noni bildiruvchi sifatlar qo`shma sifatlar deyiladi: dark - blue - to`q ko`k, snow – white - qordek oq. Sifat gapda aniqlovchi va ot-kesimning tarkibida keladi: The large box is on the table ( aniqlovchi ). Katta quti stol ustida. The box is large ( ot-kesimning tarkibiy qismi ). Quti katta. Biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik sifatlar otlashganda ularga qo`shilib, qo`shimcha ma`no kasb etadi. Ba`zi sifatlar ot ma`nosida ishlatilashi mumkin. Ular shaxslarning hammasini yoki guruhini ifodalab, ko`plik ma`nosida ishlatiladi, lekin ko`plik qo`shimchasi -s qo`shhilmaydi va aniq artikl bilan ishlatiladi: There are special schools for the blind in our country. Mamlakatimizda ko`rlar uchun maxsus maktablar bor.

Millatni ifodalovchi sifatlar, shu millatga mansub kishilarni ifodalab otga aylanadi: a)–an, -ian qo`shimchasi bilan tugagan sifatlar ( Russian, German ) otga aylanadi, hamda birlik va ko`plikda ishlatiladi. Ko`plikda -s qo`shimchasini oladi va millatni ifodalaganda -s qo`shimchasini oladi: a Russian rus two Russians ikkita rus a German nemis two Germans ikkita nemis the Russians - ruslar, the Germans – nemislar, the Norvegians – norveglar b) -se, -ss qo`shimchalari bilan tugagan sifatlar otga aylanadi va birlik va ko`plikda ishlatiladi, lekin ko`plikda -s qo`shimchasini olmaydi: a Chinese - xitoylik two Chinese - ikkita xitoylik the chinese - xitoyliklar a Japanese – yapon two Japanese – ikkita yapon the Japanese – yaponlar a Swiss - shved two Swiss - ikkita shved the Swiss - shvedlar c) -sh, - ch ( English, French ) qo`shimchalari bilan tugagan sifatlar otlashganda aniq artikl bilan ishlatiladi va butun millatni ifodalaydi: the French - fransuzlar the Dutch - gollandlar the English - inglizlar the Spanish - ispanlar Gap millat haqida ketmasdan, alohida shaxs yoki shaxslar haqida ketganda yuqoridagi sifatlarga man, woman, men, women qo`shiladi:

an Englishman –ingliz an Englishwoman – ingliz ayoli two Englishmen ikkita ingliz a Frenchman a Frenchwoman two Frenchmen a Dutchman a Dutchwoman two Dutchmen Son (the numeral ). Buyumning miqdori yoki tartibini bildirgan so`zlar sonlardir. Sonlar sanoq sonlar (Cardinal numerals ) va tartib sonlar ( Ordinal numerals )ga bo`linadi. Hundred, thousand, milion sonlari oldida two, three, four va boshqa sanoq sonlar kelganda ularga -s qo`shimchasi qo`shilmaydi: two hundred, tree thousand, four million. Hundred, thousand, million sonlari yuzlab, minglab, millionlab ma`nosida kelib, noaniq miqdorni bildirganda ularga -s qo`shimchasi qo`shiladi va bu holda bular otga aylanadi hamda “of” predlogi bilan ishlatiladi: Hundreds of students were present at the meeting. Majlisda yuzlab talabalar bor edi. Millions - men, women and children- were processed after they had been utterly brutalized…(SBCh 158) Ingliz pul birligi bo`lgan shilling (1/20 funt) qisqartirib s. harfi bilan ifodalanadi: 12s.(twelve shillings deb o`qiladi). Shilling (penslar bo`lmaganda )ifodalanadi: 12/-, 18/-. Shilinglar va penslardan iborat summalar quyidagicha ifodalanadi : 2s.6d. yoki 2/6 (two shillingiz and sixpence yoki two and six deb o`qiladi). Kasr sonlar (Fractional numerals ). Oddiy kasrlarda surat sanoq son bilan maxraj esa tartib son bilan

ifodalanadi: ⅓- a (one) third, ⅕ - a(one)fifth, ammo ½ a (one)half deb, ¼ -a (one) quarter deb o`qiladi. Surat birdan katta son bo`lganda, maxraj -s qo`shimchasini oladi: ⅔- two third s , ⅚ - five sixth s. Xronologik sanalarni ifodalovchi sanoq sonlar bilan kelib, aniq vaqtni ko`rsatmay, umumlashtirish ma`nosida ham -s qo`shimchasi ishlatiladi: In the 1930s, he`d served in China… ( Rl ). 1930 yillarda, u xitoyda xizmat qilgan… Olmosh (the pronoun). Ot va sifat o`rnida ishlatiladigan so`zlar olmosh deyiladi. Biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik olmosh bilan ham ishlatiladi. Masalan, egalik olmoshi 3-shaxs birlik shakldagi its (uning), egalik ot olmoshlari his, hers, its(uniki), ours(bizniki), yours(sizniki), theirs (ularniki), o`zlik olmoshining ko`plik formasida self + es , ourselves, yourselves, themselves. Others were quiet (GHM 327). a lot of olmoshi s (ko`plik )qo`shimchasini qabul qilgan lots of bilan bir xil ma`no kasb etadi: a lot of time - lots of time a lot of friends - lots of friends Ravish (the adverb). Ish-harakatning qanday,qayerda, qachon sodir bo`lganini bildiruvchi so`zlar ravish deyiladi. He works hard. U qattiq ishlaydi. She lives here. U shu yerda yashaydi. Ravish sifat yoki boshqa ravishlarning belgi va xossalarini ham ifodalashi mumkin:

He is a very good student. U juda yaxshi talaba. She translates the article quite well. U maqolani juda yaxshi tarjima qiladi. Gapda ravishlar hol bo`lib keladi. `s ba`zi payt ravishlari bilan birikib, gapda aniqlovchi bo`lib keladi: today`s newspaper bugungi gazeta yesterday`s conversation kechagi subat By this morning`s post I have received a pamphlet dealing with conditions in Germany (GHM 396). Fe`l (the verb). Shaxs yoki narsaning harakati yoki holatini ifodalovchi so`zlar fe`l deyiladi. Fe`lning shaxsi ma`lum (Finite forms), shaxsi noma`lum (Non – finite forms or Verbals) shakllari bor. 1.Fe`lning shaxsi ma`lum shakllari shaxs, son, mayl, zamon, nisbatni ifodalaydi. Ular gapda doimo yakka o`zi kesim bo`lib keladi: She lives in London. U Londonda yashaydi. He is working in the library. U kutubxonada ishlayapti. 2. Fe`lning shaxsi noma`lum shakliga - infinitive(the Infinitive) harakat nomi, gerund (the Gerund) va sifatdosh(the Participle) kiradi. Ularda shaxs, son, va mayl yo`q va ular gapda mustaqil ravishda kesim bo`lib kela olmaydi: I have come here to speak to you. Men bu yerga siz bilan gaplashgani keldim. The book lying on the table belongs to Mr.A.(aniqlovchi). Stol ustida yotgan kitob Mr. A.ga qarashli.

Ma`nosi va gapdagi vazifasiga ko`ra fe`llar quyidagi turlarga bo`linadi: 1.Asosiy fe`llar (Notional verbs) mustaqil ma`noga ega bo`lib, gapda yakka o`zi soda kesim bo`lib keladi: He speaks French. U fransuzcha gapiradi. They returned yesterday. Ular kecha qaytib kelishdi. 2. Yordamchi fe`llar (Auxilliary verbs) mustaqil ma`noga ega bo`lmasdan, fe`lning murakkab shakllarini yasashga yordam beradi. Ularga quyidagi fe`llar kiradi: to be, to do, to have, shall(should), will(would): She is working in the garden. U bog`da ishlayapti. I have read the book. Men kitobni o`qib chiqdim. I do not know it. Men buni bilmayman. 3. Bog`lovchi fe`llar (Link verbs) ot-kesim yasashda bog`lovchi bo`lib keladi. Eng ko`p ishlatiladigan bog`lovchi fe`l to be fe`lidir: He is an engineer. U muhandis. The box was heavy. Quti og`ir edi. 4. Modal fe`llar (Modal verbs) fe`lning asosiy shakli (infinitive) bilan birga keladi va asosiy fe`l ifodalagan ish-harakatning sodir bo`lish imkoniyatini , ehtimolligini, zaruratini, xohishni bildiradi. Ularga can, may, must, ougt to , need kiradi. Modal fe`llar fe`lning asosiy shakli bilan gapda qo`shma fe`l-kesim bo`lib keladi: He can read german. U nemischa o`qiy oladi. I must do it at once. Men buni zudlik bilan qilishim kerak.

To be yordamchi fe`lining hozirgi zamon 3- shaxs birlik formasi qisqartirilgan ko`rinishi `S qo`shimchasi bilan beriladi, shuningdek to have yordamchi fe`lining hozirgi zomon 3 - shaxs birlik formasi ushbu ko`rinishga ega. Bu xususiyatlar asosan og`zaki nutqqa xos. he is → he`s he has written → he`s writen she is → she`s she has not written → she`s not written it is → it`s she has got → she`s got She`s in the kitchen. U oshxonada. John`s gone out. Jon ko`chaga chiqib ketgan. Shuningdek, og`zaki nutqda ba`zi so`roq gaplarda “does” yordamchi fe`lini qisqartirib `s bilan beriladi. Ammo buni ko`pchilik tilshunoslar noto`g`ri deb hisoblashadi: How`s that look? 7 Oddiy hozirgi zamonning (the Simple Present Tense) 3- shaxs birlikdan tashqari barcha shakllari fe`lning asosiy shaklini (infinitivning to yuklamasi tushurib qoldirilgan shaklini) qo`yish bilan yasalsa, 3- shaxs birlikdagi fe`lning asosiy shakliga -(e)s qo`shimchasini qo`shish bilan yasaladi. to work — I(we, you, they) work, he works 3-shaxs birlikda ss, ch, sh,x harflar (sirg`aluvchi tovushlar) bilan tugagan fe`llarga -es qo`shimchasi qo`shiladi va [iz] deb o`qiladi: I pass - he passes I dress - he dresses I teach – he teaches 7 Macmillan English Dictionary 2007

Oldida undosh harfi bo`lgan -y harfi bilan tugagan fe`llarga 3- shaxs birlikda -es qo`shimchasi qo`shiladi va y harfi i ga aylanadi: I cry - he cries [kraiz] I carry - he carries Oldida unli harfi bo`lgan y harfi bilan tugagan fe`llarga 3-shaxs birlikda umumiy qoida asosida -s qo`shimchasi qo`shiladi: I play – he plays [pleiz] Hozirgi davom zamon (the Present Continuous Tense) to be fe`lining hozirgi zamondagi shakllaridan biri va asosiy fe`lning hozirgi zamon sifatdoshi (Present Participle) shaklini qo`yish bilan yasaladi. I am working He is working we are working Og`zaki nutqda 3-shaxs birlikda quyidagicha qisqartmalar uchraydi: He`s working – U ishlayapti. She`s not sleeping. – U uxlamayapti. To be going to V… birikmasi. Agar biror ish qilishga niyat (qasd) qilingan bo`lsa yoki shu ish-harakatning kelasi zamonda amalga oshishi aniq bo`lsa to be going to v… birikmasi ishlatiladi va bu birikm o`zbek tilida -moqchi bo`lmoq deb tarjima qilinadi. I am going to learn French next year. Men kelasi yili fransuz tilini o`rganmoqchiman. He is going to spend his summer vocation in Miraki. U yozgi ta`tilini Mirakida o`tkazmoqchi. Bu birikmani 3-shaxs birlikda quydagicha qisqartirish ishlatiladi: The sky is clearing up; the rain`s going to stop in a minute. Osmon yorishyapti; yomg`ir bir ozdan keyin to`xtaydi.

Hozirgi tugallangan zamon (the Present Perfect Tense) to have fe`lining hozirgi zamondagi shakllari have va has hamda asosiy fe`lning o`tgan zamon sifatdoshi (Past Participle) yordamida yasaladi. I have broken my pencil. Qalamini sindirib qo`ydim. Has the secretary come? Kotiba keldimi? Og`zaki nutqda odatda quyidagi qisqartmalar ishlatiladi: I`ve, he`s, she`s, it`s, we`ve, you`ve, they`ve, I haven`t, I`ve not, he hasn`t, he`s not… My father`s gone to Boston. Otam Bostonga ketgan. He`s not received any letters from Tom this week. U bu hafta Tomdan hech qanday xat olgani yo`q. Bundan tashqari biz yana boshqa zamonlarda og`zaki nutqda qisqartma shakllarida `s ni ishlatamiz. Bu qisqartma asosan darak va inkor gaplarda ishlatiladi. Shuningdek, `s - us to`diruvchi olmoshining “let” fe`li bilan birikib kelgandagi og`zaki va yozma nutqda ishlatilishi bo`lib, maslahat berganda ishlatiladi. Let`s give him a surprise. Keling unga kutilmagan sovg`a qilamiz. Let`s go to the park. Keling parkka boramiz. Yuqorida biz -s qo`shimchasini mustaqil so`z turkumlari bilan birikib kelishi va turli xil vazifalarni ifoda etishini ko`rdik. “s” qo`shichasi nafaqat mustaqil so`zlar bilan balki yordamchi so`z turkumlari bilan ham birikib kelishi mumkin. Bu holda yordamchi so`zlar otlashib, gapda ot qanday vazifalarda kelsa, ular ham shunday vazifalarda keladi. Masalan: − “ I do, but…” Men qilaman, ammo…

− “ There are no buts” 8 Ammogarchiliklar bo`lmasin. Bu gapda “but” bog`lovchisi otlashib, o`z vazifasidan yiroqlashgan. “no buts” birikmasi ko`pincha biror kishiga biror narsa qilishni atsangiz-u, ammo u ishni qilmaslik uchun har xil sabablarni ro`kach qilaverganda bu narsa yaxshi emasligini ta`kidlash uchun ishlatiladi. It`s a list of practical do`s and don`ts, faithfully observed (GHM 68). Bu gapda esa to do yordamchi fe`li o`z vazifasidan yiroqlashib, otlashgan va gapda aniqlovchi vazifasida kelyapti. Tom was greeted with silent bows and nods. Bu gapda “s” qo`shimchasi otlashgan fe`l bilan birikib kelyapti. O`quvchiga hali noma`lum bo`lgan shaxs yoki buyumning biror joyda yoki biror vaqtda mavjudligini ifodalash uchun “bor, mavjud” degan ma`noni beruvchi “there is / are” birikmasi ishlatiladi. Og`zaki nutqda bu birikma quyidagicha qisqartma shaklda ishlatiladi: there is → there`s there are → there`re There is a telephone in that room. U xonada telefon bor. There are many apple trees in the garden. Bog`da ko`p olma daraxtlari bor. There`s a lamp on the table. “s” qo`shimchasi shuningdek iboralarda ham ishlatilishi mumkin: “ ifs and but” iborasi biror bir narsa qilishga qarshi tortishib qolganda yoki qiyinchiliklarga sha`ma qilinganda ishlatiladi: 8 Macmillan English Dictionary 2007

Let`s have no ifs and buts, I`m determined to proceed with the plan. Butun bir oila a`zolariga xos bo`lgan narsa yoki ular haqida gap ketganda, o`sha oila nomiga “s” qo`shimchasini qo`shish bilan ifodalanadi: The Burmans were already racing past me across the mud (GHM 48). “s” (ko`plik qo`shimchasi) va `s (egalik qo`shimchasi) qisqartma so`zlar bilan ham ishlatiladi: exams, docs, cars, doc`s It is noteworthy that PDPU`s activists … are working on the formation of the start-up capital… (UTN 6). … None of the VIPs had yet arrived (REM 182). Yuqorida keltirib o`tilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, “s” qo`shimchasi turli xil so`z turkumlari bilan birikib (ot va ravishdan tashqari boshqa so`z turkumlari otlashganda), gapda turli xil ma`no ifoda etib, bir necha vazifalarda kelar ekan. Shundan ham ko`rinib turibdiki, “s” (`s) qo`shimchali so`zlar gapda turli xil sintaktik bog`lanishlarga ega bo`lib, har xil sintaktik- semantik xususiyatlarni ifodalaydi. 3. Elementar sintaktik birliklar va lingvistik eksperimentlar haqida umumiy tushuncha. Grammatika fanidan bizga ma`lumki, o`zbek tilidagi gaplarni biz bosh bo`laklar va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini davomi sifatida

A.A. Muxin komponent va sintaktik analiz nazariyasini yaratganligini ko`rishimiz mumkin. Bu nazariya bosh va ikkinchi darajali bo`laklarni aniqlab, qo`shimcha gapdagi so`zlarni bir-biriga bog`lashda kelganligini aniqlab beradi. Komponent va sintaktik tahlil nazariyasi gaplarni sintaktik bog`lanishni yunksion model yordamida aniqlanadi. Yunksion model gorizontal chiziladi. Yunksion model gapda qanday tobelik mavjud ekanligini aniqlab beradi. 1 (2) 2 3 M-n: They couldn`t play cards 1 2 3 NP 1 ∙NP 2 ∙D Bir nechta o`zga olimlar ishida sintaktik elementlarni o`rganish jarayonida munosib tatbiq etish hamda professor Muxin ishlab chiqqan nazariy sintaktik terminlar va tushunchalarida asosiy usul yuzaga keldi. 9 Asosiy shart sifatida olingan boshqa belgilar, sintaktik birlik aloqalari gap strukturalarida namoyon bo`ladi, hamda ularning negizi eng kichik gap strukturalarining elementiga ajraladi. Har bir gapning elementi aloqalarning o`ziga xos xarakterli belgilarga ega shu sababli gap tarkibiga 9 Принципиалъные основы этой теории изложены в монографиях. Мухин 1964; 1968 2 “ Sintaksema atamasini G . A . Zalatovaning ilmiy ishida foydalanilgan . U sintaksemani til birligining qurilishi deb tushunadi . Uning fikricha, sintaksemaning turli xil belgilari, ya’ni sintaktik kategoriya belgilaridir. U faqat bularni rus tilining sintaksemalarida ko’zdan kechiradi. 3 Ko’rsatilgan atamalarni Barxudarov 1973 « Категории поверхностной и глубенной структуры » Ch.Xakketamlarning ishlarida ko’rish mumkin

ulanadi. Elementar birliklar o`rtasida sintaktik aloqalarning turli darajalari bo`ladi. Masalan: yadroviy predikativ, subordinativ, koordinativ hamda appozitivli. Sintaktik analiz aloqalarining birligi asosiy nazariya sifatida bitiruv malakaviy ishimda qo`llanilgan. Gap strukturasida ikkita turli xil sintaktik birlik elementlariga bo`lingan. Ular so`z komponentlar hamda sintaksemalardir sintaksemalardir. 2 So`z komponentlari va sintaksemalari va sintaksemalar gap strukturasining ikkita ichki va tashqi qatlamlaridan tashkil topadi . Bu qatlamlar ya`ni gap gap strukturasining qatlamlari quyidagilardir : 1. Sintagmatik 2. Paradigmatik 3 Shuningdek , boshqa nazariy jihati qaysiki biz asos qilib olganamiz , ya`ni bu ikki turning munosabatlarini e`tiborga oladi va chegaralarini belgilab olish hisoblanadi. Differentsial sintaktik belgilarni oladi, qaysiki ular gap komponentiga ega bo`ladi va bitta yoki sunga o`xshash gap tarkibida sintaktik qarama-qarshilik holatida namoyon bo`ladi, ya`ni sintagmatik aspektda. Sintaktik- semantik tahlillar sintaksema tarkibini tashkil qilishi ikki yoki undan ortiq gapdagi holatga solishtirib ko`rish elementlari bo`yicha qarama-qarshiligida qo`yiladi. Har bir berilgan sintaksema til sistema variantlarida, ya`ni element yoki birlik paradigmatik ekvivalentli qatordan iborat bo`lgan boshqa-boshqa munosabatli ekvivalentida bo`ladi, aniqroq qilib aytganda paradigmatik planda bo`ladi. Sintaksem analizda uch asosiy yo`nalish bo`yicha ish olib boriladi:

1) Ifoda usuliga ko`ra ( Badanino, Petrova, Kravtsov,Rustamova va boshqalar); 2) Elementar birliklarning sintaktik mazmuni bo`yicha ( Doroshenkov, Jelali, Petram, Malenkov, Belinskiy); 3) Sintaktik pozitsiyasiga lo`ra( Voskresinskiy, Severyanova). Eksperimentlar deganda, tilning sintaktik bo`limida, balki boshqa bo`limlarida ham keng tarqalgan transformatsiyalar tushuniladi. Gapning komponent strukturasini o`rganish eksperiment metodlari gapning sintaksem strukturasini o`rganish eksperiment metodlaridan farq qiladi. Gapning komponent va sintaksem bog`lanishlarini aniqlashda, odatda gapda komponentlarni tushurib qoldirish eksperimentidan foydalaniladi. Sintaksemalarni o`rganishda boshqa xil eksperiment metodidan foydalaniladi, ya`ni biror bir paradigmatik qatorni tashkil etuvchi sintaksemani aniqlashda unga yaqin ma`noni boshqa sintksema bilan almashtirish eksperiment metodi qo`llaniladi. Ba`zi bir hollarda biz sintaktik-semantikani aniqlashda “so`z qo`shish”, “verballashtirish” (fe`lga aylantirish) , passivlashtirish va savol qo`yish eksperiment metodlaridan foydalanamiz. Har bir konkret hodisa uchun ishonchli trnsformatsiya usullarini topish muhim ahamiyatga ega. Shuni ta`kidlash kerakki, transformatsiya eksperiment sifatida o`zida transformatsiya qilinayotgan gapdagi fikrni man qilmaydi, aksincha biz analiz qilayotgan sintaksemaning mazmunida u yoki bu sintaktik- semantik bor-yo`qligini isbotlashda vosita bo`lib xizmat qiladi. Transformatsiya qilishda ikki shartga amal qilinadi. Birinchi shartga ko`ra, gapning grammatik qonun-qoidalari jihatidan gap to`g`ri bo`lishi kerak. Biz transformatsiyalarni zarur hollarda til egalariga tasdiqlatamiz. Ikkinchi shart esa, gapning komponent tahlilida transformatsiya qilinayotgan elementidan boshqa elementlarning sintaktik bog`lanishi o`zgarmay qolishi kerak.

Modellashtirish metodida esa, modellar belgilarni tizishdan tashkil topadi, avvalo gapning yunksion modeli (lotincha, junctio “birlashtirish”,”bog`lanish”) ni yaratish eksperiment natijalariga asoslanadi. Bundan tashqari o`rganilayotgan gap komponentlarining sintaktik belgilari yana bir modelda - komponent modelida ko`rsatiladi. Ushbu kirish qismida biz so`z turkumlari haqida ma`lumot keltirib, “s” qo`shimchasi qaysi so`z turkumlari bilan birikib kelishini ko`rib tahlil qilishimiz natijasida “s” qo`shimchasi asosan otlar bilan (ko`plik, egalik va boshqa ma`nolarda) va fe`l bilan (to be va to have yordamchi fe`llarining qisqartma shakli va hozirgi oddiy zamonda III shaxs birlikda kelgan fe`llarda) birikib kelishini ko`rib chiqdik. Ushbu lingvistik birligimiz shuningdek boshqa so`z turkumlari bilan ham birikib kelishi mumkinligini, ya`ni ular asosan otlashganda, ko`rib chiqdik. Shuningdek s va `s turli xil so`z turkumlari bilan birikib kelib, har xil ma`nolarni ifodalashini kuzatdik. s ko`plik qo`shimchasi nafaqat ko`plik formani ifodalab kelishini, shuningdek so`zlarning ma`nosini o`zgartirishi yoki ma`no kuchaytirish ma`nosida ham qo`llanishini ko`rdik. `s nafaqat otlarda egalik ma`nosini ifodalab kelishini, shu bilan birga payt ravishlari bilan birikib kelib bog`liqlik yoki aloqadorlik xususiyatlarini, let fe`li bilan birikib kelganda “us” to`ldiruvchi olmoshini ifodalab kelishini, biror kishining uyida bo`ladigan voqea – hodisa yoki ba`zi bir do`kon nomlari haqida gapirganimizda qisqartma shaklda ushbu ko`rinishda qo`llashimiz mumkinligini ko`rib tahlil qildik.

I Bob. “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik bog`lanishlari. Bitiruv malakaviy ishimizda hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar ifodalagan ifodalagan sintaksemalar xususiyatlarini ochib berish asosiy muammodir. Hozirgi kungacha elementar sintaktik birikmalarni o`rganishda asosiy e`tibor gap strukturasidagi tushunchaga qaratilgan edi. Ammo sintaktik aloqalarni e`tiborga olmasak birikmalarni aniqlay olmaymiz. Agar bu birikmalar spetifikasini e`tiborsiz qoldirsak, unda u yoki bu sintaktik aloqalarning qanday maqsadda ajratib ko`rsatilganligi tushunarsiz bo`ladi. Bulardan ko`rinib turibdiki, sintaksemalar aniq bir sintaktik holatda ko`rilib chiqilishi kerakki, sintaktik tahlilda bu juda muhim rol o`ynaydi. Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi oxirgi vaqtlardagi ko`p izlanishlarda elementar sintaktik birikmalarni bir tomondan ikkinchi darajali bo`laklar tushunchalari nazariyalarini yechib berish maqsad qilib qo`yilgandi. Keyingi 20-25 yil ichida komponent va sintaktik tahlil nazariyasi vujudga keldi va tilshunoslar tomonidan samarali izlanishlar olib borildi. Bu nazariya asoschilari professor A.M.Muxin, uning Dorominko, Petrova, Muxtarov, B.B.Belinskiy, R.Qiyomov, S.Egamberdiyev kabi izdoshlari bu sohada muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Komponent va sintaksem tahlil nazariyasi bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini aslo inkor etmaydi, aksincha u bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi o`zida aks ettira olmagan obyektiv voqeilikni o`zida mujassamlashtirishga harakat qiladi. Bundan kelib chiqadiki, u traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining

davomchisidir. Bu ikkala nazariyaning mushtarakligi, ya`ni ularning umumiy maqsadi til birliklarining sintaktik-semantikasini aniqlashdir. Tilshunoslar tildagi hodisalarni tahlil qilishda eksperimentlarga oldindan murojaat qilishgan. Gapning sintaktik bog`lanishlarini aniqlashda odatda gapning so`zlarini tushurib qoldirish eksperiment metodidan foydalaniladi. Ya`ni biror-bir paradigmatik qatorni taskil etuvchi sintaktik- semantikani aniqlashda unga ma`noli boshqa sintaksema bilan almashtirish tajriba metodi qo`llaniladi. O`z manbalarida sintaksemalar gap bo`laklarining traditsion grammatik analizlariga aloqadorligi va shuning uchun sintaktik analiz nazariyasi va traditsion Grammatik analizlar o`rtasida bog`lanishni uzviy ekanligini ko`rsatish mumkin, ya`ni muhimdir. A.M.Muxin differentsial belgilarning va shu holatlarning qarama-qarshi qo`yilishini sintaktik elementlarini o`rganib quyidagi xulosalarga keldi. Gap bo`laklarini traditsion tushungan holda ularni ikkiga bo`ladi: gap komponenti va sintaksema. Ikki tomonlama birliklarga elementar bo`lingan gap strukturasida nazariy asosda sintaktik tahlil konsepsiyasi olib borilgan, ya`ni bir holatda sintagmatik rejada. Birinchi holdagi birlik gap komponenti deyilgan. Ular turli-tuman sintaktik bog`lanishga qarama-qarshi sistemani ifodalaydi. Ikkinchi holdagi birlik esa sintaktik-semantik belgilarni xarakterlaydi. Elementar sintaktik birliklar ikkita strukturadan tashkil topadi. Yunksion model bu − u yoki bu gap strukturasidagi sintaktik bog`lanishni anglatadigan model bo`lib, u gorizontal chiziladi. Yunksion modelda asosan gap komponentlari orasidagi sintaktik bog`lanishlar tasvirlanadi. A.M.Muxin yunksion modelni oltita sintaktik bog`lanishda tuzadi: 1. Yadroviy predikativ

2. Noyadroviy predikativ 3. Subordinativ 4. Koordinativ 5. Appozitiv 6. Introduktiv Gapning eng muhim komponentlari ularni tushuntirish munosabati bilan ko`rsatiladi. I can`t get books from the library (GHM154). Ushbu misolimiz subordinativ aloqaga misol bo`la oladi. 1.1 Yadroviy predikativ bog`lanish. Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, sintaktik analiz odatda komponent analizli gap bo`ladi, qachonki sintaktik bog`lanishlar va differentsial belgili komponent gaplarni oydinlashtirganimizda oxirgi differentsialli sintaktik belgilarning namoyondalari xuddi yadroviy, tobe va boshqa bog`lanishlari yuzaga keladi, hamda gapning ichki sintaktik bog`lanish negizida qarama-qarshi qo`yish sistemasidan ko`rsatib beriladi. Eksperimentlar orasida turli xil gapni component va sintaksem tahlilda, gap strukturasida, gap strukturasining aynan shu sintaktik aloqasini ko`rsatadi. Shuning uchun gapni komponentlarga to`g`ri ajratganda sintaksem tahlil asosida olib borish to`g`ri bo`ladi. Struktural tipdagi gaplardan farqli o`laroq tilda ikki yadroviy yoki ikki a`zoli, o`ziga yadroviy tobe va yadroviy bog`langan komponentlar juda keng tarqalgan bo`lib, bunda predikativ aloqa qatnashmaydi. Bunday komponentlar, masalan, taniqli “ Amerika fojiasi” T.Drayzer asaridagi Dusk - of a

summer night 10 gapidagi birinchi component struktural o`zakni tashkil etadi, qolgan ikki komponent bir tomondan birinchi component bilan subordinativ aloqani tashkil etadi. Ishonch hosil qilish uchun eksperiment - navbatma-navbat tushirib qoldirish metodiga murojaat qilish zarur: Dusk − of a summer night → Dusk − of a … night → Dusk − … Quyidagi ikki gapning ikkinchi komponenti anologik bo`ladi: He opened the parlour door. Rachel – with her honest brown eyes (Christie). Birinchi komponent gapning struktural negizi bo`lib xizmat qiladi va qolgan to`rt komponent tobe komponentdir. Haqiqatdan, ko`rsatib o`tilgan tajribalardan biz ba`zi bir cheklanishlarga duch kelamiz. Agar ikkinchi va uchinchi tobe bo`lak tushurib aytilsa ( Rachel − with her honest brown eyes → Rachel − with her … brown eyes → Rachel − with her … … eyes), unda birinchi tobe komponent, qaysiki olmosh bilan ifodalangan, tushirib qoldirishga qarshi turadi. Bunday holatda boshqa eksperiment, o`rin almashtirish transformatsiyasi, ya`ni those honest brown eyes sintaktik a`zoli konstruksiyasi her komponenti va oxirgi sintaktik gap komponenti bir tomonlama yo`naltirilgan subordinativ aloqani ko`rsatadi. Ma`lumki, gapning keng tarqalgan turi xususan, strukturadan sintaktik aloqalar predikativ bog`lanish kelib chiqqan. Yadroviy predikativ bog`lanish gapning asosiy strukturasini namoyish qiladi. O`zak komponentlari bo`lib kelgan bo`lsa, ya`ni ega va kesim bo`lsa, ular gap tuza oladi, aniqrog`i shu kabi sintaktik birlik turi butun gap qurilish maqsadida yuz beradi 1 (NP 1 , NP 2 − yadroviy predikativ etiluvchi va yadroviy predikativ etuvchi komponentlar). 10 A . M . Muxin « Синтаксемный анализ и проблема уровней языка» Л. 1980 238-239с

Bizni bevosita ega va kesim tarkibida namoyon bo`lgan “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar tahlili, gapning tarkibiy qismidagi sintaktik aloqalar qiziqtiradi. Keyingi gaplarda shunga o`xshash so`zlar yadroviy predikativ bog`lanish negizida o`zining sintaktik xususiyatini oladi. Quyidagi misollarni ko`rib chiqamiz: 1. Girls can do that (TMJ 173) 2. … The eggs cooking made a harsh spattering noise (REM 112) 3. She gets hives from dogs (JBO 23) 4. Only he keeps his hands clean (REM 113) 5. It`s such a beautiful day ( GHM 24). Bu gaplarda ishtirok etayotgan so`zlarni qanday sintaktik bog`lanishda kelayotganini aniqlash uchun navbatma-navbat tushirib qoldirish metodi bilan ko`rib chiqamiz. 1. → * … can do that. 2. … … made a harsh spattering noise. 3. … gets hives from dogs. 4. … keeps his hands clean. 5. … is such a beautiful day. Yoki bu eksperimentni yana quyidagicha ko`rishimiz mumkin: 1. →Girls … that. 2. … the eggs cooking … a harsh spattering noise. 3. She … hives from dogs. 4. Only he … his hands clean. 5. It … such a beautiful … Eksperiment natijalari shuni ko`rsatadiki, gapning ega yoki kesimni alohida muhokama qilib bo`lmas ekan. Ular birgalikda bir-biri bilan mos keladi. Ega va kesim bog`lanishlari asosidagi munosabat bir-

biriga moslashadi. Bu degani yo ega, yo kesimning yo`qligi asosiy gap strukturasini buzadi. Aniqroq qilib aytganda, agar gap strukturasida ega ( NP 1 ) mavjud bo`lsa , u kesim (NP 2 ) ni talab qiladi. Aytib o`tilgan yunksion modeldagi ikkita qarama-qarshi yo`nalishli strelka yadroviy predikativ bog`lanishni bildiradi. Buni misollarda ko`rib chiqamiz: 1 (2) 2 3 Girls can do that. 1 2 3 NP 1 ∙ NP 2 ∙ D (2) 1 (2) (3) (3) 3 (5) 4 5 The day`s events did not turn on cracked crab (GHM 354). 1 2 3 4 5 1 (2) 2 3 4 1D ∙ NP 1 ∙ NP 2 ∙ 2D∙ 3D She`s walking her dog ( JBO 24). 1 2 3 4

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D 1 2 3 (5) 4 5 Sheila gets all the good things (JBO 32). 1 2 3 4 5 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D∙ 2D ∙3D 1 (2) 2 3 4 5 6 He`s wearing his best waist coat (GHM 40). 1 2 3 4 5 6 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙ 2D∙ 3D ∙ 4D 1 (2) 2 (3) 3

… He`s been to Llanstephan (GHM 40). 1 2 3 NP 1 ∙ NP 2 ∙ D Shuni ta`kidlash joizki “s” qo`shimchasi fe`llarda hozirgi oddiy zamon 3-shaxsni ifodalashda va to be va to have yordamchi fe`llari bilan yasaladigan hozirgi zamon shakllarining qisqartma ko`rinishidir(og`zaki nutqda). 1.2 Noyadroviy predikativ bog`lanish. Yadroviy predikativ bog`lanish deganda gap egasi va kesimi o`rtasidagi munosabat tushuniladi. Bunday munosabatda predikatsiyaga xos bo`lgan mayl, zamon va shaxs ma`nolari doimo mutloq ravishda to`g`ridan-to`g`ri ifodalanadi. Noyadroviy predikativ bog`lanishda ham ish bajaruvchi so`z va ish – harakatni anglatadigan so`z bo`ladi, lekin mayl. Zamon, shaxs ma`nolari bevosita, mutloq tarzda ifodalanmaydi: Kino heard the baby whimper (Steinbeck), I forced him to eat… (Maugham). 11 Bu gaplar noyadroviy predikativ bog`lanishga ega. Shuningdek ular yadroviy predikativ bog`lanishga ham misol bo`ladi, chunki ikki tomonlama yo`nalishli aloqaga , ya`ni yadroviy predikativ etiluvchi va yadroviy predikativ etuvchi komponentlarga ega. Bu gaplarda noyadroviy predikativ bog`langan komponentlar: the baby - whimper va him - to eat dir. Bu gaplarda noyadroviy predikativ bog`lanishlarning ikki tomonlamali yo`nalishning hozir bo`lishini tushurib qoldirish va o`rin almashtish transformatsiyasi orqali namoyon bo`ladi( bunda infinitive fe`lning asosiy shakliga aylanadi). 11 1 A . M . Muxin « Синтаксемный анализ и проблема уровней языка» Л. 1980 272-275 c .

Kino heard the baby whimper → … the baby whimper → the baby whimpered. I forced him to eat → … him to eat → he ate. Bu misollarda yadroviy predikativ bog`lanish va noyadroviy predikativ bog`lanish o`zaro subordinativ bog`lanish orqali bog`lanadi. Buni yunksion model orqali ko`rib chiqamiz. 1) Kino heard the baby whimper. 2) I forced him to eat. (1) 1 2 3 (6) 4 5 6 … The eggs cooking made a harsh spattering noise (REM 112). → … cooking made a harsh spattering noise. → the eggs … made a harsh spattering noise. → the eggs cooking … a harsh spattering noise. 1 2 3 4 5 6 NP 1 P 1 ∙ NDP 2 ∙ NP 2 ∙ 1D∙ 2D ∙ 3D Bu gapda the eggs - cooking o`zaro noyadroviy predikativ bog`lanishga ega. Noyadroviy predikativ bog`lanish gaplarda eksperiment o`tkazish bilan aniqlanadi.

1 (2) 2 (4) 3 4 5 I could hear the wood pigeons cooing …(MCG 119). → … The wood pigeons cooing → the wood pigeons were cooing. 1 2 3 4 5 NP 1 ∙ NP 2 ∙D∙ NDP 1 ∙ NDP 2 Hundreds of mosquito fish came darting through the water (GHM 26). → Hundreds darting → hundreds were darting. 1 2 3 4 5 6 Only he keeps his hands clean (REM 113). → … His hands clean → … his hands are clean. 1 2 3 4 5 6 NP 1 ∙ NP2 ∙ D ∙ NDP 1 ∙ NDP 2

1.3 Subordinativ bog`lanish va tobe komponentlar. Turli xil tillar bazasida ko`p sonli gap birikmalarini tekshirish ayniqsa, ingliz tili qismida asosan subordinativ aloqa asosida gaplarda kiritilgan predlogli birikma yoki ingliz tilidagi olmoshlar yoki otli birikmada ko`rsatiladi, qaysiki tarqalgan gaplar strukturalarini tushunchasi uchun katta ahamiyatga ega bo`ladi. Bir nechta “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning jami qismi aloqalar bilan fe`l oldida tobe component fazilatida bo`ladi. 1.3.1 Fe`lga tobe komponent. Komponent gaplarga tegishlisini tushirib qoldirish eksperimentiga tayanib, “s” qo`shimchasi bilan ot birikmasi strukturasiga ega bo`lgan quyidagi gaplarni tahlil qilamiz: 1. You can easily find the old beds (GHM 77) 2. He has very hairy legs (JBO 40) 3. It took many years ( RL 57) 4. On rainy day we see old movies (JBO 101) 5. She might wave her hands in the air (TMJ 15). Qiziqtirgan so`z yoki birikmani tushurib qoldirish eksperimentini o`tkazish usulida biz yadroviy komponentli gapni tushurib qoldirish eksperimentidagi tavofutida buzilmagan gapning Grammatik belgisini ko`rsatamiz. Misol uchun: 1. → You can easily find … 2. → He has … 3. → It took …

4. → On rainy day we see … 5. → She might wave … O`tkazilgan eksperiment shuni ko`rsatadiki, biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok so`z gapda tushirib qoldirilganda, u gapning grammatik strukturasini buzmaydi va gapning sintaktik- semantikasini va sintaktik bog`lanishini o`zgartirmaydi. Bundan kelib chiqadiki bu so`zlar alohida va tobe komponent bo`lib keladi ( faqat gapdagi informatsiya kamayishi kuzatiladi). Fe`l – kesim va so`z birikmasi o`rtasidagi subordinativ bog`lanish bir taraflama yo`nalishli bo`lishini eksperimentlar orqali ko`rsatib beriladi. Buni yordamchi yunksion va komponentli modellarni tuzish bilan ko`rsatib berish mumkin: 6. She`s doing exercises (JBO 76) 7. They can`t steal your under- garments (MCG 116) 8. I`m allergic to dogs ( JBO 30) 9. I can`t get books from the library (GHM 154) 1 (3) 2 3 4 5 10. He could hardly lift his arms (TMJ 179). 1 2 3 4 5 NP 1 ∙ 1D ∙NP 2 ∙2D ∙3D 1 (2) 2 3 4 11. She could check my facts (MDB 111). 1 2 3 4

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D 1 2 (3) 3 12. They control the banks … (GHM 89). 1 2 3 NP 1 ∙ NP 2 ∙ D 1 2 3 4 13. I closed my eyes … (JBO 15). 1 2 3 4 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D 1.3.2 Otga tobe komponent. Biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar otga tobe komponent ham bo`lib kelishi mumkin. Uni biz quyidagi gaplarda ko`rib chiqamiz: 1. The day`s events did not turn on cracked crab (GHM 354). 2. … I can feel the story`s resolution (MDB 70). 3. My cat in a doll`s dress (MDB 5).

4. My mother`s face slammed shut (MDB 22). Bu gaplarni tushurib qoldirish eksperimentidan foydalanib tahlil qilamiz: 1. → … events did not turn on cracked crab; 2. → … I can feel the … resolution; 3. → My cat in a … dress; 4. → … face slammed shut. Ushbu eksperiment natijasida biz gaplarning Grammatik qoidasiga ega bo`lamizki, asl gap bilan solishtirganda kamroq ma`lumotga ega bo`lishi mumkin. Bu esa biz tahlil qilayotgan so`zlar gapning asosiy komponenti emas, balki tobe component bo`lib keladi. Buni biz gapning yunsion va component modeli orqali ko`rishimiz mumkin: 1 2 3 4 (5) 5 1. My father`s parents lived in California (MDB 47). 1 2 3 4 5 1D ∙2D∙NP 1 ∙ NP 2 ∙3D 1 2 3 4 5 (6) 6 2. I threw one of Bobby`s models at Jane ( JBO 93). 1 2 3 4 5 6

NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D ∙ 3D ∙4D 1 (2) 2 (4) 3 4 3. It is a condition of the writer`s life (GHM 361). 1 2 3 4 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D (1) (1) 1 2 3 (4) 4 4. In the morning Jennifer`s friend is gone ( JBO 66). 1 2 3 4 1D ∙2D∙NP 1 ∙ NP 2 1.4 Koordinativ bog`lanish hamda tobe uyushiq bo`lakli gap komponentlari.

Koordinativ aloqa tobe uyushiq bo`lakli gaplarning bir nechta komponentlarini birlashtirish sistemasi hisoblanadi. Ya`ni “s” qo`shimchasini olgan fe`l yoki ot bilan kelgan koordinativli sintaktik aloqalar bilan ko`rsatib berish, shuning bilan ikkita yoki undan ortiq uyushiq bo`lakli gaplar komponentlarini bir xil turdagi sintaktik belgilar bilan bittaga qo`shib ko`rsatish mumkin, ammo uyushiq bo`lakli komponentlarni alohida ko`rsatib bo`lmaydi. Aniqroq qilib aytganimizda har bitta tobe uyushiq bo`lakli komponentlarni alohida egaga yoki fe`lga qo`shib bo`lmaydi. Biz quyidagi misolimizning chizmasida buni ko`rishimiz mumkin: 1 (2) 2 3 4 5 1. It`s a list of practical do`s and don`ts … (GHM 68). 1 2 3 4 5 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D ∙ 3D Bu misolimizda 4 -5 so`zlarimiz uyushiq bo`lak hisoblanadi. Koordinativ aloqa sintaktik belgilariga ko`ra bir turkumga kiradigan gapda , gapda, uyushib keladigan komponentlarni bog`laydi. Uyushiq bo`laklar gap tarkibida subordinativ yoki predikativ aloqa asosida kiritiladi. Shunga ko`ra gapning ega va kesim komponentlari ham uyushib kelishi mumkin. Biz ularning quyidagilarini ko`rib chiqamiz:

1 2 (3) 3 (5) 4 5 2. Holidays and funerals were special at St. Paul`s (SBCh 176). 1 2 3 4 5 Bu misolimizda gapning ega komponentlari uyushib kelgan, ya`ni holidays and funerals - gapning egalari, ya`ni 1NP 1 va 2 NP 1. 1 2 3 3. … Mistakes and stupidities occur … (GHM 283). 1 2 3 1NP 1 ∙ 2 NP 1 ∙NP 2 1 2 (1) 3 (3) 4. God gives and god takes away (RL 85). 1 2 3 NP 1 ∙ 1 NP 2 ∙2NP 2

Bu misolimizda gapning asosiy komponenti bo`lgan kesimi uyushib kelyapti. 5. He was on his hands and knees in a pool of blood(DHM 86). Shuningdek , gapning tobe komponentlari ham uyushib kelishi mumkin: 1. If you want it in dollars and cents ( REM 35). 2. Palm fronds provided baskets or shelters (RL 108). 3. He had his evenings and his nights at home …(BSJ 271) 1 (2) 2 3 4 5 4. You could fill a barrel with vipers and adders (MCG 226). 1 2 3 4 5 NP 1 ∙ NP 2 ∙ 1D ∙2D ∙ 3D 1.5 Appozitiv bog`lanish. Yuqorida biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalarning yadroviy, noyadroviy, subordinativ va koordinativ bog`lanishlarini ko`rib chiqdik. Shuningdek, ular

appozitiv 1 12 bog`lanishda ham sintaktik xususiyatlarga ega bo`ladi. Quyidagi misollarni ko`rib chiqamiz: 1. These four Presidents - like all Presidents - were persons trying to cope … (SBCh 207). 2. There, under the bananas, lay Keaw (SRF 365). 3. Millions - men, women and children - were processed … (SBCh 158). 4. She wanted to get away, anywhere under blue skies and sun (ARDH 206). 5. Excessive heat, in the 90s and higher, sends us outside (GHM 68). Bu misollarimizda S, under S, in S birikmalari appozitiv bog`lanishga ega. Agar biz tushurb qoldirish metodidan foydalanib eksperiment o`tkazsak, gapning grammatik qurilishi o`zgarmaydi, balki asl gap berayotgan xabarning ma`lumoti kamayishi mumkin (Admoni, 1958 III) Tushurib qoldirish metodini o`tkazish natijasida quyidagilarga ega bo`lamiz: 1 → These four Presidents … were persons trying to cope; 2 → There … lay Keaw ; 3 → Millions … were processed; 4 → She wanted to get away, anywhere …; 5 → Excessive heat … sends us outside. Appozitiv bog`lanishda gapning appozitiv komponenti yoki bo`lagi o`zining tayanch so`ziga bilvosita bog`lanadi. Quyida yuqorida keltirgan misollarimizning yunksion va component modelini keltiramiz: 12 1 Aytib o ’ tilgan sintaktik bog ’ lanishni A . M . Muxin tushuntirib o ’ tadi . Yana shuni ta ’ kidlab o ’ tish kerakki , bir necha lingvistik adabiyotlarda “ appozitiv munosabat ”, “ appozitiv aloqa ” tushunchasi gaplarning sintaktik aloqalarida aytib o ’ tilgan . A . A . Shaxmatov 1941, 279 b va Y . V . Krotivich .

YuM 1 1D∙2D∙NP 1 ∙3D∙ApD∙ NP 2 YuM 2 D∙ApD∙ NP 2 ∙NP 1 YuM 3 NP 1 ∙Ap1D∙2D∙3D∙NP 2 YuM 4 NP 1 ∙NP 2 ∙NDP 2 ∙ 1D∙2D∙ApD∙3D

YuM 5 1D∙NP 1 ∙ApD∙2D∙NP 2 ∙3D∙4D O`tkazilgan eksperiment va yunksion modeldan ma`lum bo`ldiki, appozitiv komponentni tushurib qoldirish gapning sintaktik bog`lanishiga ta`sir qilmaydi.

I Bob bo`yicha xulosa. Biz birinchi bobda “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik tahlilini ko`rib chiqdik, ya`ni biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalar gapda boshqa so`zlar bilan o`zaro qanday munosabatda bo`lishini analiz qildik. Bitiruv malakaviy ishimiz professor A.M.Muxinning ilmiy izlanishida har taraflama tekshirib o`rganilgan komponent va sintaksem tahlil nazariyasi yozildi va I bobda biz bu nazariyaga ko`ra yadroviy predikativ, noyadroviy predikativ, subordinativ, koordinativ hamda appozitiv kabi bog`lanishlarni ko`rib, tahlil qildik. Ushbu bobda shuningdek, “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning gapda yadroviy predikativ munosabatda kelishini, ya`ni gapning yo egasi yoki kesimi bo`lib kelishi, hamda subordinativ munosabatda kelib gapda tobe komponent bo`lib kelishini ko`rib chiqdik. Shu bilan birga subordinativ aloqada “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar turli xil so`zlarga tobe bo`lib kelishini masalan, fe`lga yoki otga, ko`rib chiqdik. Tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ishtirok etgan so`zlar va birikmalar gapda uyushib kelib, koordinativ aloqani ifodalab kelishi, yoki o`zining tayanch so`ziga bilvosita bog`lanib appozitiv bog`lanishda kelishini ko`rib, tahlil qildik. Jahon adabiyotlaridan to`plagan misollarimizni tahlil qilib chiqib, “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar ko`proq yadroviy va subordinativ munosabatda kelishini kuzatdik. Shuningdek tahlil qilayotgan so`zlar va birikmalarimiz gap stukturasida o`zining tayanch so`ziga nisbatan yonma- yon (kontaktno) yoki uzoq ( distant)da kelishi mumkinligini ko`rib chiqdik.

II Bob. Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlarning sintaktik- semantik xususiyatlari. Biz ushbu bobda tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`z va birkmalarning gapda bajaradigan vazifasini o`rganib chiqishga harakat qilamiz . Komponent va sintksem tahlil nazariyasi bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini aslo inkor etmaydi , aksincha u o`zida aks ettira olmagan voqelikni mujassamlashtiradi . Bundan kelib chiqadiki , traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining davomchisidir . U ikkala nazariyaning mushtarakligi , ya`ni ularning umumiy maqsadi til birliklarining sintaktik-semantikasini aniqlashdir . Morfologiyaning birligi -morfema , fonologiyaning birligi – fonema bo`lgani kabi komponent va sintaksem nazariyadan kelib chiqqan holda sintaksisning birligi -sintaksemadir . Sintaksema - bu eng kichik ma`noli , bo`linmaydigan birlik bo`lib , u o`zida ma`lum bir til birligining sintsktik - semantikasini mujassamlashtiradi. Tilda uch xil kategorial sintaksema mavjud : 1. Substansial sintaksema - bu sintaksema o`zida predmetik xususiyatini aks ettiradi . 2. Protsessuol sintaksema - bu sintaksema o`zida ish harakatni aks ettiradi . 3. Kvalifikativ sintaksema o`zida belgini aks ettiradi . Bizning ishimizning asosini substansiol (ot) sintksema tashkil etadi .

Shuningdek qolgan ikki sintaksema ham mavjud . Mazkur ishga asos bo`lgan tushuncha va terminlar nazariyasi prof. A.M. Muxin tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib , uning davomchilari tomonidan muvaffaqiyatli qo`llanilgan . A.M. Muxin tilshunoslik termenlarini ishlatishda barcha tillarga tushunarli bo`lishi uchun ularning lotin tilidagi nomlarini saqlab kelgan . Gap strukturasi o`zida sintaktik bog`lanishlar borligini mujasamlashtiradi . Gapning elementar birliklari o`rtasida turli sintaktik bog`lanishlar ya`ni yadroviy predikativ , noyadroviy predikativ bog`lanish , subordinativ (tobe) bog`lanish , koordinativ (teng) bog`lanish va appozitiv (bilvosita) bog`lanishlar bo`lishi mumkin. 13 Gapni komponentlarga ajratish va ularga xos bo`lgan sintaktik mazmunli beigilarni aniqlash gap strukturasining birinchi bosqichini o`rganishni tashkil etadi . Sintaksemalar mazmuniga quyidagi sintaktik – semantik belgilar kirishi mumkin . Masalan , substansial (otni ifodalaydigan), lokativ (o`rin-joyni ifodalaydigan) va boshqa obyektiv borliqni ifodalaydigan belgilar. Xuddi shunday gapning komponent va sintaksem analizi o`z ichiga gap strukturasida namoyon bo`ladigan ikki sintaktik birlikni o`zining formal va mazmunan belgisiga ega bo`lgan gapning komponent va sintaksem birliklarini oladi. Sintaksemalar u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko`ra biz sintaksemalarni, ularning variantlari bilan almashtirib aniqlashimiz mumkin. Analiz jarayonida quyidagi tajribalardan foydilaniladi: 1. Tushurib qoldirish transformatsiyasi 13 1 A . M . Muxin « Синтаксемный анализ и проблема уровней языка» Л. 1980

2. Almashtirish transformatsiyasi 3. O`rganiladigan gap va so`roq gap transformatsiyasi 4. Verballashtirish transformatsiyasi 2. Substansial sintaksema va uning funksional variantlari. Substansial sintaksema o`zida predmetlik xususiyatini aks ettiradi. Ushbu bo`limda ko`rib chiqiladigan qator sintaksemalar umumiy sintaktik- semantik substansiallik xususiyatiga ega. Bunda ko`rib chiqadigan misollarimizda tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ot, otlashgan sifat, olmosh, otlashgan son bilan birikib kelib turli sintaksemalarni ifodalab keladi. Quyida ularga alohida-alohida to`xtalib o`tamiz. 2.1 Agentiv sintaksema. Quyida ajratib ko`rsatilgan so`z va birikmalarni ushbu gaplarda ko`rib chiqamiz: 1. The boys came back with candy (GHM 13) 2. The newspaper headlines were bleak …(REM 101) 3. Customs differ ( GHM 109) 4. The winds of paradise are blowing (RL 150) 5. The day`s events did not turn on cracked crab (GHM 354) 6. His eyes were yellow (REM183) 7. … Their spirits dispersed among the real Chinese (GHM 15) 8. … Readers will want to ask … (MDB 72) 9. His words were not forgotten (REM 59) 10. Girls can do that (TMJ 173) Ushbu gaplardagi ajratib ko`rsatilgan so`zlar va birikmalar substansial agentiv sintaksemalarni ifodalaydi. Ushbu

xususiyatning mavjudligini isbotlash uchun who? va what? so`roq olmoshlari orqali savol qo`yish transformatsiyasini qo`llashimiz kerak bo`ladi. Ko`rib chiqamiz: 1. The boys came back with candy. → Who came back with candy? 2. The newspaper headlines were bleak. → What were bleak ? 3. Customs differ. → What differ? 4. The winds of paradise are blowing. → What are blowing? 5. The day`s events did not turn on cracked crab. → What did not turn on cracked crab? 6. His eyes were yellow. → What were yellow? 7. … Their spirits dispersed among the real Chinese. → What dispersed among the real Chinese? 8. … Readers will want to ask … → Who will want to ask? 9. His words were not forgotten. → what were not forgotten? 10. Girls can do that. → Who can do that? Ushbu sintaksema turli xil variantlarga ega. Ularni ko`rib chiqamiz: Ot bilan ifodalangan agentiv sintaksema. 1. My lips had stretched out in a tight smile ( DMH 2) 2. His neighbours moved close to him (GHM 41) 3. His hands are fine … (RL 125) 4. Girls are necessary too ( GHM 18) 5. Lucy`s bright blue eyes twinkled (PMB 8) Otlashgan sifat bilan ifodalangan agentiv sintaksema. 1. The Italians have been sitting in Philip III`s hot seat … (GHM 276)

2. Natural historians tell us … (GHM 332) 3. Blacks then become a means to this redemption … (SBCh 372) 4. And what whites lost in authority, blacks gained (SBCh 367) Otlashgan son bilan ifodalangan agentiv sintaksema. 1. Millions - men, women and children - were processed ...(SBCh 158) 2. Hundreds of mosquito fish came darting through the water (GHM 26) 3. … These millions were slaughtered for an idea … (SBCh 158) 4. There were several thousands of them in the town (GHM 43) Olmosh bilan ifodalangan agentiv sintaksema. 1. Ours says Egran (JBO 30) 2. Hers is much bigger (JBO 43) 3. Ours is an aural (GHM 437) 2.2.1 Agentiv ko`plik sintaksema. Yuqorida agentiv sintaksemaga keltirgan misollarimiz shuningdek, o`zlarida ko`plik sintaktik-semantik xususiytini ham namoyon qiladi. Quyidagi misollarimizda ajratib ko`rsatilgan so`zlarimiz ham agentiv ko`plik sintaksemaga misol bo`ladi. Ularni ko`rib chiqamiz: 1. The legs agitated themselves once more (SBCh 74) 2. Most writers scan their drafts first (GHM 361) 3. Things around here were going Ok until you arrived (MED 2007) 4. The lines of moral power, like plates in the earth, had shifted (SBCh 367 )

5. Customs differ. (GHM 109) 6. The authors then quessed that large dinosaurs lived … (SBCh 464) 2.2.2 Agentiv jamlovchi sintaksema. Quyidagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan so`zlarni ko`rib chiqamiz : 1. The Turks brouhgt two unpleasant novelties (RL 77) 2. The Italians have been sitting in Philip III`s hot seat …(GHM 276) 3. The islands are silent now … (GHM 557) 4. Most Arabs are Muslims (RL 15) 5. The Burmans were already racing past me across the mud (GHM 48) 6. The Athenians were the only free people in the world (GHM 622) 7. The Durans would pay them back … (DMT 33) 8. Blacks then become a means too this redemption … (SBCh 372) 9. And what whites lost in authority, blacks gained (SBCh 367) 2.3 Obyekt sintaksema. Obyektiv sintaksema obyektga qarata ko`rsatish xususiyatiga ega. Obyektlik belgisini sintaktik-semantik sifatida aniqlashning boisi shundaki, u avvalambor sintaktik bog`lanish markaziga olib chiqadi va eksperiment namunalari passivlashtirish transformatsiyasi va what? Whom? Prominal savollarining quyilishi bilan aniqlanadi. Ushbu misollarni ko`rib chiqamiz:

1. I could hear the dogs behind me (MCG 127) 2. She`s doing exercises (JBO 76) 3. She could check my facts (MDB 111) 4. Sheila gets all the good things (JBO 32) 5. Sam fetched plastic bags from the car (GHM 26) Yuqoridagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan so`zlar obyeklik sintaktik – semantic xususiyatiga ega ushbu xususiyatning mavjudligi passivlashtirish transformatsiyasi orqali isbotlanadi. Ko`rib chiqamiz: 1. I could hear the dogs behind me. → The dogs could be heard by me. 2. She`s doing exercises. → Exercises is being done by her. 3. She could check my facts. → My facts could be checked by her. 4. Sheila gets all the good things. → All the good things are got by Sheila. 5. Sam fetched plastic bags from the car. → Plastic bags were fetched from the car by Sam. Ma`lum bo`lishicha, obyekt sintaksema passiv konstruksiyalar orqali gapning egasi sifatida ma`lum bo`ladi. 1. I closed my eyes … (JBO 15) 2. He could barely see his legs (TMJ 177) 3. We only have four rooms ( JBO 5) 4. I can mouth the words for him (MCG 203) 5. This man was picking dates in a palm tree (RL 103) 6. You can easily find the old beds (GHM 77) 7. I can`t stand ravens (MCG 150) 8. She gets hives from dogs ( JBO 23) 9. Palm fronds provided baskets or shelters (RL 108)

10. I began to ask myself questions (MDB 69) Shuningdek, yuqoridagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan so`z va birikmalarning obyektlik belgilarini aniqlashda what? whom? So`roq olmoshlari bilan savol qo`yish transformatsiyasidan foydalaniladi: 1. → What did I close? 2. → What could he barely see? 3. → What do we have? 4. → What can I mouth for him? 5. → What was this man picking in a palm tree? 6. → What can you easily find? 7. → What can`t I stand? 8. → What does she get from dogs? 9. → What did Palm fronds provide? 10. → What did I begin to ask myself? 2.4 Pozessiv sintaksema. Quyidagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan elementlar substansial pozessiv sintaksemaga misol bo`la oladi. Ularni ko`rib chiqamiz: 1. It is a condition of the writer`s life (GHM 361) 2. … PDPU`s activists … are working (UTN 6) 3. I saw a navvy`s arm … (REM 104) 4. Most writers` early stories are not very successful (MDB 74) 5. I was referring to the assissan`s club (REM 113). Pozessivlik xususiyatining borligi egalik olmoshlari orqali berilgan so`zlarni almashtirish yoki whose? So`roq olmoshini qo`yib savolga aylantirish transformatsiyasi orqali isbotlanadi. Masalan:

1. It`s a condition of the writers` life. → It`s a condition of his life → Whose life condition is it? 2. … PDPU`s activists … are working. → … Its activists … are working → Whose activists are working? 3. I saw a navvy`s arm … . → I saw its arm … → Whose arm I saw? 4. Most writers` early stories are not very successful. → Their early stories are not very successful → Whose early stories are not very successful? 5. I was referring to the assassin`s club. →I was referring to his club → Whose club was I referring to? Tilshunos A. Choriyev pozessiv 14 sintaksemani o`zini bir nechta variantlarini ta`kidlab o`tadi, ya`ni sof pozessiv sintaksema (o`zb. Komilning oti « лошадъ Камила », ing. The rider`s horse « лошадъ наездника » va boshqalar), pozessiv mualliflik sintaksema (Navoiy bilan Xamzaning asarlari « произведения Навои и Хамзы », Kipling`s poems « поэмы Киплинга »), pozessiv agentiv (Bo`ronbekning baqirishi « крик Буранбека », Lola`s advise « совет Лолы ») va boshqalar. Pozessiv sintaksemaning quyidagi variantlarini ko`rib chiqamiz: 2.4.1 Sof pozessiv sintaksema. Quyidagi misollar sof pozessiv sintaksemaga misol bo`ladi. Ularni ko`rib chiqamiz: 1. I didn`t feel my friend`s plight … (MDB 67) 2. The day`s events did not turn on cracked crab (GHM 354) 3. Libby never uses my mother`s bathroom (JBO 26) 4. At Emile`s desk she unlocked a drawer with a key … (RLT 53) 14 1 A . M . Muxin « Синтаксемный анализ и проблема уровней языка» Л. 1980

5. … We went back to work on Bobby`s models (JBO 26) 6. … We`d stopped at the men`s “loo” (REM 18) 7. My father`s parents lived in California (MDB 47) 8. You must have Bobby`s room (JBO 21) 9. … She jumped off Libby`s lap ( JBO 11) 10. He slid onto the driver`s seat … (DMT 546) 2.4.2 Agentiv pozessiv sintaksema. Ushbu misollarni ko`rib chiqamiz: 1. … He heard girls` voices … ( GHM 13) 2. The student`s thinking illustrates an important point about the connection … (SBCh 337) 3. Do the women`s work (GHM 14) 4. … I echo Emile`s wishes in hoping that you have a pleasant evening … (RLT 41) 5. Libby`s singing makes her dancing look great (JBO 75) 6. Sam`s voice was sa soft as sphagnum (GHM 24) 7. Consider Loren Eiseley`s discussion of our earthly environment as a < cosmic prison> … (SBCh 383). Bu gaplarda ajratib ko`rsatilgan birikmalarni eksperiment, verballashtirish transformatsiya metodidan foydalanib tahlil qilamiz: 1. … He heard girls` voices … . → Girls voiced. 2. The student`s thinking illustrates an important point about the connection … → The student thought. 3. Do the women`s work. → Women worked. 4. … I echo Emile`s wishes in hoping that you have a pleasant evening … → Emile wished.

5. Libby`s singing makes her dancing look great . → Libby sang. 6. Sam`s voice was as soft as sphagnum. → Sam voiced. 7. Consider Loren Eiseley`s discussion of our earthly environment as a <cosmic prison> … . → Loren Eiseley discussed. Pozessiv muallif sintaksema. 1. Sartre`s first philosophical and fictional works published in the 1930s (GHM 517) 2. Dillards most recent books are an American Childhood , The writing life . .. (SBCh37). 3. Walker`s other fiction includs in love and troubl… (SBCh417). 4. Among Cousins` other well-known works are Talks with Nehru , Who speaks for man?, Present tense … (SBCh351). 2.5 Stativ sintaksema Misollardan ko`rib chiqib , biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar substansial stativ sintaksemani ya`ni holatni ham ifodalashi mumkin. Buni quyidagi misollarimizda ko`rib chiqamiz : 1. She` s stupid (JBO77). 2. It` s May (GHM63). 3. Mayble , he` s poisonous (JBO16). 4. He` s not dead (GHM24). 5. … It` s a war for heat and lights (REM41). 6. Oh , that` s sad (GHM26). Ajratib ko`rsatilgan so`zlar sintaktik-semantik stativlik xususiyatiga

Ega. Ushbu stativlik xususiyatlarni ifodalash uchun in a state of iborasini kiritish bilan isbotlanadi . 1. She`s stupid → She`s in a state of stupid. 2. It`s May → It`s In a state of May. 3. Mayble , he`s poisonous .→ Mayble he`s in a state of poisonous . 4 . He`s not dead → He`s not in a state of dead . 5. … It`s a war for heat and lights. → … It`s in a state of war for heat and lights. 6. Oh , that`s sad → Oh, that`s in state of sad. Misollardan ko`rinib turibdiki, tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz “ to be” yordamchi fe`lining qisqargan shaklida birikma holatida substansial stativ sintaksemani ifodalab kelyapti. Ot bilan ifodalangan stativ sintaksema. 1. It`s May (GHM 63) 2. That`s swell (JBO 34) 3. … It`s a war for heat and lights (REM 41) Olmosh bilan ifodalangan stativ sintaksema. 1. It`s nice and hot (JBO 95) 2. Oh, that`s sad (GHM 26) 3. Maybe, he`s poisonous (JBO 16) 4. He`s a model maniac ( JBO 21) 5. She`s stupid (JBO 77) Son bilan ifodalangan stativ sintaksema. 1. She`s four (JBO 24) 2. She`s only four years old ( JBO 36) Olmosh bilan ifodalangan stativ sintaksema.

1. And that`s that (JBO 28) 2. She`s one of ours (REM 44) 2.6 Temporal sintaksema. Quyidagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan elementlar substansial temporal sintaksemaga misol bo`la oladi. Ularni ko`rib chiqamiz: 1. In the 1930s , he`d served in China (REM 72) 2. … I had known since my days (REM 22) 3. In twenty seconds she was dead ( JBO 16) 4. … In the 1970s home cider presses (GHM 128) 5. We usually go to church on Sundays ( MED 2007) Barcha ajratib ko`rsatilgan birikmalar yagona sintaktik – semantik temporallik xususiyatiga ega. Ushbu xususiyatning mavjudligini ko`rib chiqiladigan birikmalarni then ravishi bilan almashtirish yoki when? so`roq olmoshini qo`yib savol gapga aylantirish transformatsiyasi orqali isbotlanadi. Masalan: 1. In the 1930s, he`d served in China. → Then he`d served in China. → When had he served in China? 2. … I had known since my days. → … I had known then. → When had I known? 3. In twenty seconds she was dead. → Then she was dead. → When was she dead? 4. … In the 1970s home cider presses … → … then home cider presses … → When does home cider press? 5. We usually go to church on Sundays. → We usually go to church then. → When do we usually go to church? Shuningdek, substansial temporal sintaksema o`zining bir necha variantlariga ega. Ularni ko`rib chiqamiz:

Temporal pozessiv sintaksema. 1. We counted 18 in one hour`s viewing (GHM 68) 2. … She had been born late in their parents` marriage … (RLT 2). Temporal iterativ sintaksema. 1. In those years I was working (GHM 312) 2. In the 1930s, he`d served in China (REM 72) 3. … In the 1970s home cider presses (GHM 128) 2.7 Lokativ sintaksema. Quyidagi gaplarni analiz qilamiz: 1. He would leave me in the stalls (REM 18) 2. At Emile`s desk she unlocked a drawer with a key … (RLT 53) 3. … The white NCOs marching in the ranks ( GHM 91) 4. You put the oysters in their shells (REM18) 5. … We`d stopped at the men`s <loo> ( REM 18) Yuqoridagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan birikmalar ko`plik va pozessivlik xususiyatlaridan tashqari, shuningdek substansial lokativlik xususiyatiga ham ega. Ushbu xususiyatni isbotlash uchun keltirilgan birikmalarni adverbial elementlar bo`lmish here va there bilan almashtirish transformatsiyasini amalga oshirish kerak. 1. He would leave me in the stalls. → He would leave me there.

2. At Emile`s desk she unlocked a drawer with a key … → There she unlocked a drawer with a key… 3. … The white NCOs marching in the ranks → … The white NCOs marching there . 4. You put the oysters in their shells → You put the oysters there. 5. … We`d stopped at the men`s <loo> → … We`d stopped there. Ushbu sintaksema yana bir qator variantlarga ega. Ularni ko`rib chiqamiz: variant to + S g + S I was referring to the assassin`s club (REM 113) variant in + S g + S You put the oysters in their shells (REM 18) … I had stayed in grandpa`s house (GHM 37) He would leave me in the stalls (REM 18) variant at + S g + S I eat at other people`s tables …(GHM 14) 1. … We`d stopped at the men`s <loo> ( REM 18) variant into + S g + S The other dinosaur stuck out its little pink tongue into the panelists` faces … (DHM 129) 2.8 Iterativ sintaksema. Yuqorida biz tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ishtirok etgan so`zlar birikma holatida bir qancha sintaksemalarni ifodalaganini ko`rib, analiz qildik. Shu bilan birga bunday birikmalar o`zida iterativlik

xususiyatini ham namoyon etadi . Bu sintaksema o`zida takroriylikni ifodalaydi. Quyida ushbu sintaksemaning bir qancha variantlarini ko`rib chiqamiz. 2.8.1 Iterativ obyekt sintaksema. Endi esa quyidagi birikmalarni ushbu gaplarda ko`rib chiqamiz: 1. He had his evenings and his nights at home … (BSJ 271) 2. I love quiet Sunday mornings (MED 2007) Yuqoridagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan birikmalar obyektlik sintaktik- semantik xususiyatiga ega. Ushbu xususiyatning mavjudligini passivlashtirish transformatsiyasi orqali isbotlanadi. Ko`rib chiqamiz: 1. He had his evenings and his nights at home … → His evenings and his nights were had at home by him. 2. I love quiet Sunday mornings → Quiet Sunday mornings are loved by me. Ma`lum bo`lishicha iterative obyekt sintaksema, boshqa barcha sintaksemalar singari passiv konstruksiyalar orqali gapning egasi sifatida namoyon bo`ladi. 2.8.2 Iterativ temporal sintaksema. Quyidagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan birikmalarni tahlil qilamiz: 1. We usually go to church on Sundays (MED2007) 2. I usually go for a walk on Saturdays (MED 2007) 3. We usually meet on Fridays (MED 2007) Keltirilgan gaplarda ajratib ko`rsatilgan birikmalarning sintaktik- semantik xususiyatini isbotlash uchun how long? so`roq olmoshi bilan savol qo`yish transformatsiyasini qo`llashimiz kerak bo`ladi. Ko`rib chiqamiz:

1. We usually go to church on Sundays → How long do we usually go to church? 2. I usually go for a walk on Saturdays → How long do I usually go for a walk? 3. We usually meet on Fridays → How long do we usually meet? Iterativ temporal sintaksemaning leksik bazasini asosan vaqt birliklarini, kun nomlari, oylar va hakozolarni ifodalaydigan otlar bilan izohlanadi. 2.9 O`lchov sintaksema. “s” qo`shimchasi vaqtni ifodalaydigan so`zlar bilan birikib kelib, substansial o`lchov sintaksemani ifodalab keladi. Bu sintaksema leksik bazasiga ko`ra quyidagilarni ifodalashi mumkin: a) Yoshni, masalan: 1. She is only four years old (JBO 36). 2. … The maintenance of 100.000 children from two years old … (SBCh 435). 3. I was seven years old (MDB 7). b) Vaqt birligini: 4. Winter lasts six months here (GHM 63). 5. Years ago Cord and Biff had send two nights in this place ( REM 109). 6. … Crime went all about compus within hours … (REM 13). 7. Columbus will discover the new world 20 seconds before the end (SBCh 398). c) Masofa, uzunlik, og`irlik va boshqa birliklar: 8. The truck will go past 100.000 miles soon (SBCh 425). 9. He studied the muzzle of the pistol twelve inches from the turtle (GHM 25). 10. It was really forty miles (JBO 110). 11. … Their total weight was … about eighty to ninety tons (GHM 573). d) Pul o`lchov birliklari : 12. If you want it in dollars and cents ( REM 35). 13. … Cannot be computed at less than 10s. a-

piece per annum … (SBCh 435). 14. … A Child just born will weigh 12 pounds … ( SBCh 434). Biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`z yoshni ifodalab kelgan o`lchov sintaksema, ot-kesim tarkibida kelyapti, yadroviy predikativ aloqani ifodalaydi. (N + S pl + S). Bundan tashqari o`lchov sintaksemani ifodalab kelgan tahlil qilayotgan lingvistik birligimiz ishtirok etgan so`z va birikmalar subordinativ( tobe) bog`lanishda ham kelishi mukin. Masalan: 15. I`ve spent hours riding to sheep camp … (GHM 66) . 16. She did not worry what could happen in three weeks ( TMJ 105). 2.10 Protsessual sintaksema va uning funksional variantlari. Protsessual sintaksema o`zida ish- harakatni aks ettiradi. Biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik fe`lning hozirgi zamon III shaxs birlikdagi formasini ifodalashga xizmat qiladi. Bunda -(e)s hozirgi oddiy zamon va `s to be va to have fe`llarining qisqartma shakllarida namoyon bo`ladi. Ularni ko`rib chiqamiz: 1. … It makes some people sneeze ( JBO 103) 2. He wants you ( GHM 2) 3. Philip picks up the envelope and walks over to the bar (DMH 99) 4. She`s baying at the moon (JBO 19) 5. Nobody`s going to spoil your party ( JBO 86) 6. Their silence stays with me now (GHM 329) 2.11.1 Aktiv sintaksema. Quyidagi gaplarni ko`rib chiqamiz:

1. It sounds nice (JBO 7) 2. It falls very quiet in the desert (RL 30) 3. It makes for a hell of a day (GHM 52) 4. He wants to see the same faces … (GHM 323) 5. He invites me to lunch (REM 141) 6. She loves it (JBO 13) Ushbu gaplarda ajra ko`rsatilgan so`zlar sintaktik – semantik aktivlik xususiyatiga ega. Ushbu xususiyat harakatni ifodalaydi. 2.11.1 Aktiv kontinuativ sintaksema . Ushbu sintaksema ish- harakatni davom etayotganligini, sodir bo`layotganligini ifodalaydi. Ushbu gaplarni tahlil qilamiz: 1. Tachito` s coming back home … (REM 137) 2. She`s walking her dog (JBO 24) 3. He `s wearing his best waist coat (GHM 40) 4. Is it something that `s going around ? (DMT292) 5. It` s getting dark (JBO 70) 6. She `s baying at the moon (JBO 19) 7. When Louse explains the signals she`s reacting to … (SBCh 65) 8. She `s making exescuses (JBO 76) 9. … She`s putting words into his mouth (SBCh 256) Berilgan gaplarda ajratib ko`rsatilgan so`zlar davomiy ish- harakatni ifodalaydi. 2.11.2 Aktiv rezultativ sintaksema. Quyida ajratib ko`rsatilgan so`zlar aktiv rezultativ sintaksemaga misol bo`ladi. Ularni ko`rib chiqamiz:

1. He`s a swordsman who `s killed fifty (GHM 17) 2. She`s finished her work ( wdc ) 3. She`s promised to tell Bobby Egran … (JBO 113) 4. It`s done all the time (DMT 479) 5. She`s chained up ( JBO 11) 2.11.3 Aktiv iterativ sintaksema. Bu sintaksema sintaktik - semantik iterativlik xususiyatiga ega. Ushbu misollarni ko`rib chiqamiz: 1. Libby never uses my mother`s bathroom (JBO 98) 2. Winter lasts six months here ( GHM 63) 3. He always invites me to lunch (REM 141) 4. It all comes back (GHM 358) 5. God gives and god takes away (RJ 85) 6. … She never dips into inkpot (GHM 323) 7. It falls very quiet in the desert (RL 30) II bob bo`yicha xulosa. Biz ushbu bobda “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaksem analizini, ya`ni gap strukturasidagi sintaktik – semantik xususiyatlarini o`rganib chiqdik. Izlanishlarimiz natijasida tadqiq qilayotgan lingvistik birliklarimiz gap strukturasida turli xil sintaksemalarni hosil qilishda tegishli o`ringa ega, ya`ni soda sintaktik birliklar ekanligini kuzatdik. Ishimizning asosini substansial sintaksema tashkil qilishini, shu bilan birga uning funksional variantlarini ko`rib, o`rganib chiqdik. Ya`ni tahlil qilayotgan lingvistik birliklarimiz substansial agentiv, obyekt, pozessiv, stativ, temporal, lokativ hamda iterative sintaksemalarni ifodalab kelar ekan, ularning har biri o`zining variantlariga ega ekanligini ko`rib tahlil qildik. Shu bilan birga ushbu birliklar protsessual sintaksemani ham ifodalab kelishini ko`rib chiqdik. Substansial sintaksema o`zida predmetlik

xususiyatini aks ettirsa, protsessual sintaksema ish – harakatni ifodalab keladi. Bitiruv malakaviy ish uchun to`plangan misollarimizni tahlil qilish natijasida biz o`rganayotgan lingvistik birliklarimiz turli xil sintaksemalrni ifodalashi bilan bir qatorda ular o`zlarining bir qator variantlarini ham hosil qilishini ko`rib chiqdik. Masalan, pozessiv sintaksemaning o`zi sof pozessiv va pozessiv agentiv variantlariga ekanligini aytib o`tishimiz mumkin. Gapning komponent va sintaksem analizi o`z ichiga gap strukturasida namoyon bo`ladigan ikki sintaktik birlikni o`zining formal va mazmunan belgisiga ega bo`lgan gapning komponent va sintaksem birliklarini oladi. Sintaksemalar u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko`ra biz sintaksemalarni ularning variantlari bilan aniqlashtirib aniqlashimiz mumkin. Biz ham “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaksemalarini aniqlashda turli xil lingvistik eksperimentlardan foydalandik. Umumiy xulosa Biz hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning ishlatilishi va ularning sintaktik va sintaktik – semantik xususiyatlarini ko`rib chiqdik, hamda ushbu xususiyatlarini o`rganish natijasida quyidagi xulosalarga keldik. 1. s qo`shimchasi otlarda ko`plik ma`nosini, fe`llarda zamon kategoriyasini va yordamchi fe`l vazifasini (to be va to have fe`llarining III shaxs birlikdagi qisqargan shakli bunda u apostrof bilan birgalikda ishlatiladi), shuningdek `s otlarda egalik ma`nosini va payt ravishlari bilan birikib kelganda aloqadorlik va bog`liqlik ma`nolarini, let fe`li bilan kelganda us to`ldiruvchi olmoshining qisqartma ko`rinishi, birovning uyi haqida (We all went back to Alan`s for lunch ) va ma`lum bir do`konlar

haqida (He gets most of their meat at the butcher`s ) gapirganimizda ishlatiladi. 2. Shu bilan birga s qo`shimchasi otlarga qo`shilib, ularning ma`nosini o`zgartirishi, yoki ma`no kuchaytirish vazifasini bajarishi mumkin. 3. s qo`shimchasi o`zi yakka holda gapda biror bir sintaktik vazifa bajarmaydi, u ot, otlashgan sifat, son, shuningdek olmosh va ravish va otlashgan yordamchi so`z turkumlari va boshqalar bilan birikib kelishi mumkin. Gap tarkibida ikki xil oddiy sintaktik birliklar bo`ladi, ularing belgilari goh sintagmatik rejada (bitta gap chegarasida taqqoslangan holda) namoyon bo`ladi. Birinchi tur birliklar gap bo`laklari deb nomlanadi, ular gaplarning ikki sintaktik aloqalari negizida taqqoslash tizimida aniqlangan, differentsial sintaktik belgi beruvchilardir. Ikkinchi tur birligi esa - sintaksemalardir ularga differentsial sintaktik – semantik belgilar xosdir. Gap strukturasida biz tahlil qilayotgan lingvistik birlik ishtirok etgan so`zlar va birikmalar turli sil sintaktik bog`lanishlarni ifodalab kelishi mumkin. Ya`ni bunday so`zlar va birikmalar yadroviy predikativ aloqaga kirishishi mumkin, aniqrog`i gapning yo egasi yoki kesimi bo`lib kelishi mumkin. Boshqa bir sintaktik aloqa bu ergashgan aloqa yoki subordinativ aloqani ifodalashi mumkin. Ular predikativ aloqadan farqli o`laroq, bir tomonlama yo`nalishi bilan farq qiladi. Bundan tashqari biz tahlil qilayotgan lingvistik birliklar shuningdek gapda uyushib kelib koordinativ bog`lanishni ifodalashi, yoki o`zining tayanch so`ziga bilvosita bog`lanib appozitiv bog`lanishda kelishi mumkin. . Jahon adabiyotlaridan to`plagan misollarimizni tahlil qilib chiqib, “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar ko`proq yadroviy va subordinativ munosabatda kelishini kuzatdik. Shuningdek tahlil qilayotgan so`zlar va birikmalarimiz gap stukturasida

o`zining tayanch so`ziga nisbatan yonma- yon (kontaktno) yoki uzoq ( distant)da kelishi mumkinligini ko`rib chiqdik. Bitiruv malakaviy ishimizning ikkinchi qismini gapning sintaksem analizini tashkil qiladi. Sintaksemalar gapning u yoki bu bo`lagi sintaktik aloqalarni hisobga olgan holda belgilanadi, ular gapning u yoki bu bo`lagi differentsial sintaktik – semantik belgilar oppozitsiya tizimi va paradigmatik qarama – qarshilikdir. “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar turli xil sintaksemalarni hosil qilishda tegishli o`ringa egadir, ya`ni sodda sintaktik birliklardir. Biz tahlil qilib chiqqan birliklar umumiy sintaktik – semantik substansiallik, shuningdek protsessuallik xususiyatiga ega. Substansial sintaksema o`zida predmetlik xususiyatini aks ettirsa, protsessual sintaksema esa ish – harakatni aks ettiradi. Sintaksemalar u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko`ra biz sintaksemalarni, ularning variantlari bilan almashtirib aniqlashimiz mumkin. Analiz jarayonida quyidagi tajribalardan foydalanildi: 1. Tushurib qoldirish transformatsiyasi 2. Almashtirish transformatsiyasi 3. O`rganiladigan gap va so`roq gap transformatsiyasi 4. Verballashtirish transformatsiyasi Izlanishimiz davomida biz quyidagi sintaktik – semantik birliklarni aniqladik: 1. Substansial sintaksema 2. Substansial agentiv sintaksema 3. Substansial obyekt sintaksema 4. Substansial pozessiv sintaksema 5. Substansial stativ sintaksema 6. Substansial temporal sintaksema

7. Substansial lokativ sintaksema 8. Substansial iterativ sintaksema 9. Substansial o`lchov sintaksema 10. Protsessual sintaksema 11. Protsessual aktiv sintaksema 12. Protsessual aktiv kontinuativ sintaksema 13. Protsessual aktiv rezultativ sintaksema 14. Protsessual aktiv iterativ sintaksema Har bir qator sintaksemalari yana biror bir qo`shimcha sintaktik – semantik xususiyatga ega. Masalan, agentiv sintaksemalar qatoriga agentiv ko`plik, agentiv jamlovchi, pozessiv sintaksemalar qatoriga sof pozessiv sintaksema, pozessiv agentiv sintaksemalar va boshqalar kiradi. Analiz davomida shu narsa ma`lum bo`ldiki, har bir sintaksemaning alohida formal distributiv xsusiyatlari ham mavjud. Masalan, iterativ aktiv sintaksemalar bilan moslashishi mumkin. Izlanishlarimiz shuni ko`rsatadiki, “s” qo`shimchali so`zlar va birikmalar gap strukturasida o`ziga xos o`ringa ega ekan.

Ilova I “s” qo`shimchali so` zlar va birikmalarning sintaktik tahlili. # Sintaksemalar Misollar Variantlari 1. Agentiv ko`plik sintaksema II bob § 2.2.1 1. The day`s events did not turn on cracked crab (GHM 354) 2. Girls can do that (TMJ 173) S +”s” 2. Agentiv jamlovchi II bob §2.2.2 1.The Turks brought two unpleasant novelties (RL 77); 2. The Durans would pay… (DMT33) N +”s” 3. Obyekt II bob §2.3 1. I could hear the dogs behind me (MCG 127); 2. She could check my facts (MDB 111) 4. Sof pozessiv II bob§ 2.4.1 1. At Emile`s desk she unlocked a drawer … ( RLT 53); 2. You must have Bobby`s room (JBO 21) 5. Pozessiv agentiv II bob §2.4.2 1. … He heard girls` voices… (GHM 13); 2. … I echo Emile`s wishes in hoping that you have … (RLT 41) 6. Stativ II bob §2.5 1. She`s stupid ( JBO 77); 2. Maybe, he`s poisonous (JBO 16) `s + S `s +N

7. Pozessiv temporal II bob § 2.6.1 1. We counted 18 in one hour`s viewing (GHM 68) 2. … She had been born late in their parents` marriage (RLT 2) In + S + `s 8. Iterativ temporal II bob § 2.6.2 1. … In the 1970s home cider presses (GHM 128); 2. In those years I was working (GHM 312) In + N + s 9. Lokativ II bob § 2.7 1. … We`d stopped at the men`s “ loo” (REM 18); 2. You put the oysters in their shells ( REM 18) At + S g + S In + S g +S pl To + S g + S 10. Iterativ obyekt II bob § 2.8.1 1. He had his evenings and his nights at home … (BSJ 271) 2. I love quiet Sunday mornings (MED 2007) 11. Iterativ temporal II bob § 2.8.2 1. We usually go to church on Sundays (MED2007) 2. I usually go for a walk on Saturdays (MED 2007) On + S + s 12. O`lchov II bob § 2.9 1. It was really forty miles (JBO 110); 2. … Their total weight was … about eighty to ninety tons (GHM 573).

13. Aktiv sintaksema II bob § 2.11 1. It sounds nice (JBO 7) 2. It falls very quiet in the desert (RL 30) 14. Aktiv kontinuativ II bob § 2.11.1 1. Tachito` s coming back home … (REM 137) 2. She`s walking her dog (JBO 24) 3. He `s wearing his best waist coat (GHM 40) 15. Aktiv rezultativ II bob § 2.11.2 1. He`s a swordsman who `s killed fifty (GHM 17) 2. She`s finished her work ( wdc ) 3. She`s promised to tell Bobby Egran … (JBO 113) 16. Aktiv iterativ II bob § 2.11.3 1. Libby never uses my mother`s bathroom (JBO 98) 2. Winter lasts six months here ( GHM 63) 3. He always invites me to lunch (REM 141) Ilova II

“s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning son va sifat jihatdan ko`rsatkichlari. № Sintaksemalar Misollar soni Foizi % 1. Agentiv 250 16.6 2. Obyekt 200 13.3 3. Pozessiv 200 13.3 4. Stativ 100 6.6 5. Temporal 150 10 6. Lokativ 150 10 7. Iterative 100 6.6 8. O`lchov 100 6.6 9. Aktiv 250 16.6 Jami 1500 100 % Ilova III Bitiruv malakaviy ishimizda qo`llanilgan qisqartmalar ro`yxati. N - son S - ot Ap - appozitiv bog`lanish

D n - otga tobe component D s - fe`lga tobe component D - tobe component NP 1 - nuclear predicated ( ega – yadroviy predikativ etiluvchi) NP 2 - nuclear predicating ( kesim - yadroviy predikativ etuvchi) Sintaktik aloqalar belgilari - yadroviy predikativ bog`lanish - noyadroviy predikativ bog`lanish ( ) - subordinativ bog`lanish - koordinativ bog`lanish ◄ - appozitiv bog`lanish - introduktiv bog`lanish Sintaksemalarni ifodalovchi belgilar Sb - substansial Act - aktiv Lc - lokativ Ag - agentiv Tm - temporal Pl - ko`plik St - stativ Ps - pozessiv Ms - o`lchov Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yxati.

1. I.A. Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo`ljallangan eng muhim ustuvor yo`nalishlarga bag`ishlangan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. 2. I .A. Karimovning Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida so`zlagan nutqi. 3. A . M . Muxin « Синтаксемный анализ и проблема уровней языка» Ленинград Отд. 1980. 4. A . M . Muxin « Лингвистичиский анализ. Теоретические и методологические проблемы» Ленинград Отд. 1976ю 5. B. Ilyish “ The structure of modern English” Leningrade 1971. 6. M.T. Irisqulov “ Tilshunoslikka kirish” Toshkent 2009. 7. M. Irisqulov, A. Kuldashev “ Theoretical grammar of the English language” Tashkent 2008. 8. K . N . Kachalova , E . E . Izrailovich Практическая грамматика английского языка” Туркестан 2009. 9. A . I . Smirnitskiy « Морфология английского языка» М. 1957ю 10. L . S . Barxudarov , D . A . Shteling « Грамматика английского языка» M . 1973. 11. Blokh M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. M.: Vishaya Shkola, 1983. 12. Buranov J., Yusupov U., Iriskulov M., Sadiqov А . The Grammatical Structures of English, Uzbek and Russian. Part I. T.: O`qituvchi, 1986. 13.Close R.A. A Reference Grammar for Students of English. M. 1979.

14. Gordon E.M., Krilova I.P. A Grammar of Present–day English. M.: Higher School Publishing House. M ., 1974. 15. В.В.Виноградов Русский язык “ Грамматическое учение о слове ” 2е изд. – М. Высшая школа, 1972г . 16 . Р. Киямов “ Лингвистический анализ предложных сочетаний в современном английском языка” Карши 2009 17. S . Egamberdiyev «Синтаксические и синтаксико – семантические характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке» Karshi 2007. 18. M. G`afforov, R. Qosimova “ Ingliz tili grammatikasi” T. 2008. 19. R. Qiyomov, G. Qiyomova “ Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik – semantik tahlili” Toshkent 2007. 20. J. Bo`ronov “Ingliz tili grammatikasi” Toshkent 2006. 21. Yusupov O`.Q. “Ingliz tili grammatikasidan universal qo`llanma” Toshkent 2011y. 22. Ch. Fries “American English grammar” New York 1940 23. Ch. Fries “The Structure of English” New York 1952 Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va ularning qisqartmalari ro`yxati. 1. GHM – Gilbert H. Muller “ The Mc Graw Hill Reader” USA 1991. 670p. 2. MDB – Marion Dane Bauer “ A writer`s story” New York 1995 134p

3. JBO – Judy Blume “Otherwise known as Sheila the Great” USA 1986 118p. 4. MCG – Michael Clynes “ The gallows murder” New York 1996 118p 5. RL – Robert Lacey “ The kingdom Arabia and the house of Sa`ud” New York 1983 630p. 6. RLT – Rosalind Laker “Tree of gold” New York 7. DMH – Dambudzo Marechera “ The house of hunger” New York 8. DMT – Doris Mortman “ True colors” New York 1994 550p 9. SBCh – Santi Buscemi, Charlotte Smith “ 7,5 Readings plus” USA 1996 494p. 10. REM - Richard Elman “ The Meny Cypher” New York 1982 216p 11. PMB - Patricia Moyes “ Black girl white girl” New York 1989 217p. 12. STG – Stephen King “ The Green Mile” USA 1999 536p. 13. BSJ – Foydalanilgan ensiklopedik lug`atlar ro`yxati. 1. “ English - Russian dictionary” compilled by V.K. Muller, S.K. Boyonees by Kiev Kannon 1998. 2. Oxford, adbundend students dictionary. 3. English dictionary edited by Macmillan 2007. 4. The Oxford Russian dictionary edited by Paul Folla. 5. Мюллер В.К. Англо-русский словарь. Изд. 22-е. – М.: Русский язык. 1989. 6. Апресян Ю.Д. и др. Англо-русский синонимический словарь. – М.: Русский язык, 1979. 7. English Vocabulary in Use. Michael McCarthy., Felicity O`Dell. Cambridge University Press, – Cambridge, 1994. 8. Electronic Oxford Dictionary. 2005. ( Electron Version) 9. Longman Dictionary of Contemporary English. – London.: Longman, 1992,

10. Oxford Dictionary of American English. – Oxford.: Oxford University Press, 2005, 11. Hornby A.S., Wehmeier S. Oxford Anvanced Learner`s Dictionary. – Oxford.: Oxford University Press, 2000, 12. Roget`s Pocket Thesaurus. – New York.; 1977. 13.The Oxford Russian Dictionary. Bishkek 2008.

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “without” predlogli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash

Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi

“s” qo`shimchali so`zlar va birikmalarning sintaktik – semantik tomondan analiz qilish

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi