Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш - Юриспруденция - Дипломные работы

Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114.630859375 KB

Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш МУНДАРИЖА Кириш………………………………………………………... 3 I боб. Тадбиркорлик субъектлари нинг фаолиятини ҳимоя қилишнинг умумий тавсифи............................. …………… 9 1. 1 Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг тушунчаси ва аҳамияти 9 1.2 Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ қонун ҳужжатлари тизими 13 II боб. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг предмети............................................................. ........................ 31 2. 1 Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг предмети ва асосий йўналишлари........................................................... 31 2. 2 Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлашда прокуратура органлари назорат фаолиятининг замонавий вазифалари................................................................................ 47 III боб. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш истиқболлари 66 3. 1 Хорижий давлатларда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши нинг ўзига хослиги .................. 66 3. 2 Тадбиркорлик соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назорати самарадорлигини ошириш....... 74 3.3 Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш ............................................. 77 Хулоса ...................................................................................... 78 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ................................ 83

КИРИШ Диссертация мавзусининг долзарблиги . Шу ни алоҳида таъкидлаш лозимки, тадбиркорлик фаолияти – иқтисодий тараққиёт асоси. Дарҳақиқат тадбиркорлик фаолияти ҳар қандай давлат, бозор иқтисодиёти ривожланишининг муҳим омили ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов қайд этганидек , к ичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш борасидаги ислоҳотлар натижасида ялпи ички маҳсулотимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши 2000 йилдаги 31 фоиздан 2016 йил 1 январь ҳолатига 56,7 фоизга етди ёки 1,8 баробар ошди. Ҳозирги пайтда ушбу соҳада жами саноат маҳсулотларининг учдан бир қисми, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг 98 фоизи ишлаб чиқарилмоқда. Иш билан банд жами аҳоли 77 фоиздан ортиғи мазкур тармоқда меҳнат қилмоқда. 1 Ўтган давр мобайнида тадбиркорларни ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан 100 дан зиёд меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июнь кундаги “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПФ–3619-сонли Фармонига асосан, 2005 йилнинг 1 июлидан бошлаб тадбиркорлик субъектларига нисбатан ҳуқуқий таъсир чораларини факат суд орқали қўлланиш тартиби жорий этилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 15 май кунги “Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–1112-сонли Қарорига кўра тадбиркорлик субъектларини ортиқча сарсон қилаётган соҳа – кадастр ҳужжатларини расмийлаштириш бўйича хизмат кўрсатиш 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // “Халқ сўзи”, 2016 йил 16 январь. 2

тарифларини пасайтириш, турар-жой ва нотурар жойларни текшириш, ўлчаш, бахолаш, техник инвентаризация қилиш, паспортлаштириш, лойиха-смета ҳужжатларини экспертизадан ўтказиш соддалаштирилди, тўланадиган тўловлар ҳажмини қисқартириш чоралари белгиланди. Шу билан бирга, тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида Муҳтарам Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов томонидан 2013 йил 1 апрель куни Халқ депутатлари Тошкент вилояти кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида Бош прокуратурага кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг молиявий-хўжалик фаолиятига ҳар қандай ноқонуний аралашувни иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш бўйича давлат сиёсатига қарши қаратилган ҳаракат сифатида кўриб чиқиш ва ҳуқуқбузарларга нисбатан қонунчиликка мувофиқ жавобгарлик нормаларини қўллаш вазифаси белгиланган. Бундан ташқари, қонунчиликка риоя этилишини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш, давлат органлари ҳуқуқий ҳужжатларининг амалдаги қонунчилик талабларига мувофиқлиги устидан назорат самарадорлигини ошириш мақсадида Президентимизнинг 2014 йил 24 июлда “Қонунчилик ижросини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–4636-сон Фармони қабул қилиниб, унга асосан Бош прокуратурада Қонунчилик ижроси устидан назорат Бош бошқармаси ташкил этилди ва унинг асосий вазифаларидан бири тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш этиб белгиланди. Ўз навбатида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 15 майдаги “Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–4725-сонли Фармони билан прокуратура органлари олдига бир қатор муҳим вазифалар қўйилган. Натижада 2015 йил 20 августдаги “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига хусусий мулкни, тадбиркорлик субъектларини 3

ишончли ҳимоя қилишни янада кучайтиришга, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этишга қаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуни қабул қилиниб, хусусан, ушбу Қонун билан жами 10 та кодекс ҳамда 33 та қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган ҳамда суд ва прокуратура органларининг тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдаги ролини ошириш, уларга берилган имтиёз ва преференцияларнинг амалиётда амалга оширилишини қатъий назорат қилиш лозимлиги алоҳида белгиланди. Прокуратура органларига юклатилган асосий вазифалардан яна бири бу тадбиркорлик фаолияти эркинликлари кафолатлари тўғрисидаги қонунчи-ликнинг қатъий ижро этилишида қабул қилинган нормаларни амалиётга жорий этиш устидан назоратни кучайтириш, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини бузганлик учун ваколатли назорат, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва ваколатли давлат органлари мансабдор шахсларининг муқаррар жавобгарлигини жиноий жавобгарликка тортишга қадар оширишни таъминлаш этиб белгиланди 2 . Шунга кўра, прокуратура органлари томонидан тадбиркорлик фаолияти эркинликлари кафолатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қатъий ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш доирасида бир қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, прокуратура органлари “007” ракамли ишонч телефонига келиб тушган мурожаатлар бўйича тадбиркорлардан келиб тушган мурожаатлар бўйича 7 та жиноят ишлари қўзғатилди, 26 нафар шахс маъмурий жавобгарликка тортилди, ноқонуний қарорларни бекор қилиш юзасидан 19 протест келтирилди, ҳуқуқбузарликларнинг сабаб ва шароитларини бартараф этиш бўйича 10 та тақдимномалар, 0,63 млрд. сўм пул маблағларини ундириш ҳақида судларга 9 та аризалар киритилди 2 Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ўринбосари 3-даражали Давлат адлия маслаҳатчиси Ҳ.А.Халимовнинг “Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг долзарб масалалари” мавзусида Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси катта мажлислар залида 2015 йил 16 декабрь куни ўтказилган конференциясидаги кириш сўзи // Конференция материаллари. 4

ҳамда тадбиркорларга 6,1 млрд. сўмлик кредитлар ажратилишида ёрдам кўрсатилди 3 . Бундан ташқари, бир қатор идоралар томонидан умуммажбурий характерга эга бўлган идоравий-меъёрий ҳужжатларни давлат рўйҳатидан ўтказмасдан амалиётга жорий этиш ҳолатларига ҳали хамон барҳам берилгани йўқ. Хусусан, фақатгина 2015 йилнинг 8 ойи мобайнида прокуратура органларининг протестларга асосан 160 та шундай идоравий ҳужжатлар бекор қилинган 4 . Юқоридаги рақамлар, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш масаласида прокуратура органларининг мазкур соҳадаги функциялари ва асосий йўналишларини қайта кўриб чиқиш, бу борада назарий ва амалий муаммоларни ўрганиш, шу жумладан хорижий мамлакатлар тажрибасини ҳар томонлама тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга. Тадқиқот объекти ва предмети. Тадқиқот ишининг объекти бўлиб, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиш билан боғлиқ муносабатлар ҳисобланади. Диссертациянинг предмети эса, тадбиркорлик соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши билан боғлиқ прокуратура органлари фаолияти ва ушбу соҳага оид қонун ҳужжатлари ҳисобланади. Тадқиқот мақсади ва вазифалари. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши билан боғлиқ фаолиятини кўриб чиқиш, ушбу фаолиятнинг ҳуқуқий асосларини, шунингдек ҳуқуқни қўллаш амалиётини ўрганиш тадқиқотдан кўзланган мақсадларни ифода этса, тадқиқот иши олдига тадбиркорлик фаолиятини ҳимоя қилинишини таъминлашда прокуратура органлари назорат фаолиятининг замонавий вазифаларини аниқлаш, мамлакатимизни модернизациялаштириш жараёнида тадбиркорлик 3 Бош прокуратуранинг расмий веб-сайти: http://prokuratura.uz/uz/pages/protecting_events/ustuvor_vaz - ifa123/ 4 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 15.05.2015 йилдаги ПФ–4725-сонли Фармони талаблари юзасидан Бош прокуратура томонидан мутасадди идоралар билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган қўшма кўрсатма ижроси бўйича Тўплам // 2015 йил. 5

фаолиятини ҳимоя қилишнинг долзарб муаммоларини, жумладан тадбиркорлик соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назорати самарадорлигини ошириш масалаларини ёритиш, тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда прокуратура органларининг давлат бошқарув органлари билан ҳамкорлигининг замонавий вазифаларини аниқлаш, хорижий мамлакатларда прокуратура органлари томонидан тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш масалалари, тадбиркорликка оид қонунчилик ижроси устидан прокурор наэоратини такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат . Т адқиқотнинг асосий масалалари ва фаразлари . Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши билан боғлиқ фаолиятини кўриб чиқиш, мазкур фаолиятнинг ҳуқуқий асосларини ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиётини таҳлил қилиш ҳамда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши билан боғлиқ қонунчилик тизимини такомиллаштиришдан иборат. Мавзу бўйича қисқача адабиётлар таҳлили . Тадбиркорликка оид муносабатларни ўрганиш ва уни тартибга солишга оид хорижий мамлакатларда С.Э.Жилинский, О.П.Кашковсий, Е.А.Суханов, Ю.К.Толстой, В.С.Мартемянов, С.С.Нестерова, Н.А.Лопашенко, С.Коровинский, Р.Хизрич, К.Х.Панискин, Г.Б.Поляка каби олимлар тадқикот олиб бориб, уларнинг илмий ишларида тадбиркорликнинг ҳуқуқий асослари, нодавлат-нотижорат ташкилотлари, акционерлик жамиятлари, молиявий қонунчилик устидан прокурор назорати, ноқонуний тадбиркорлик учун жавобгарлик, кичик бизнесни ташкил этиш ва бошқариш масалалари ёритилган . Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик соҳасидаги қонунлар ижроси юзасидан прокурор назоратининг айрим жиҳатлари Т.А.Умаров, 6

А.Т.Алламуратов, У.Тухташева, О.Мадалиев, Б.Пўлатов, Ф.Рахимов, Т.Мирзаев, Е.Н.Никифорова, А.Д.Давлетов, З.Ибрагимов, Д.А.Мадякин, Д.В.Кречетов каби ҳуқуқшунос олимлар томонидан кенг таҳлил этилган. Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий аҳамияти тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши билан боғлиқ бўлган қонун ҳужжатларини такомиллаштириш орқали, тадбиркорлик соҳаси янада самарали ва ишончли ҳимоя қилиниши, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари тўла таъминланишида, бундан ташқари прокуратура органлари ҳодимларининг ушбу соҳани ҳимоя қилиш билан боғлиқ фаолиятидаги иш унумдорлиги, сифати ва тажриба-малакалари ошишига ҳамда тадбиркорлик соҳасини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган қонун ҳужжатлари такомиллашишида кўринади. Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундан иборатки, Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик ва унга оид давлат сиёсати ижтимоий- ҳуқуқий ҳодиса сифатида фуқаролик-ҳуқуқий ва жиноят-ҳуқуқий нуқтаи назардан ўрганилиб, бу борада прокуратура органларининг ушбу тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш билан боғлиқ фаолиятидаги иш унумдорлиги, сифатини оширишнинг илмий-амалий муаммоларнинг ўзига хос ечими сифатида янги тушунчалар, илмий- назарий хулосалар, амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи . Диссертация тадқиқот иши кириш, еттита параграфни ўз ичига олган учта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I-БОБ. ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ФАОЛИЯТИНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ 1.1. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг тушунчаси ва аҳамияти Бугунги кунда Республикамизда жамият ҳаётининг барча 7

соҳаларини, жумладан, ишлаб чиқариш, тадбиркорлик, саноат, қурилиш каби соҳалар билан бирга аҳолининг иқтисодий ва маънавий соҳаларининг ҳам тубдан янгиланишини, эркинлаштириш каби муносабатларни ривожлантириш ва ислоҳ қилишни таъқозо этмоқда. Мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов ижтимоий-иқтисодий соҳаларда олиб борилаётган туб ислоҳотлар нинг аҳамияти ва амалий ижроси хусусида фикр бил дириб, қуйидагиларни айтган: “...Соҳа ривожи учун мустаҳкам қонунчилик ва ҳуқуқий база шакллантирилгани ва мунтазам такомиллаштирилиб борилаётгани, биз нес учун имтиёз ва преференциялар бериш, ишлаб чиқаришни техник ва технологик қайта жиҳозлаш ҳамда модернизация қилиш масалаларида давлат томонидан тизимли равишда ёрдам кўрсатилаётганлигини таъкидлаш лозим” 5 . Ўзбекистон мустақилликка эришган дастлабки кунларидан бошлаб ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш, инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари энг олий қадрият ҳисобланадиган кучли фуқаролик жамиятини шакллантиришни ўз олдига стратегик мақсад қилиб қўйди ва бугунги кунда бутун дунёда “ўзбек модели” деган ном билан тан олинган ўз тараққиёт йўлини танлаб олганлиги ва Конституциямиз нормалари билан мустаҳкамлаб қўйилганлиги ушбу стратегик мақсадларимизни изчил амалга оширишнинг мустаҳкам пойдевори бўлиб ҳисобланади. Давлатимиз раҳбари И.Каримов алоҳида таъкидлаганидек, “Мамлакатимизда қабул қилинган қонунчилик талабларига кўра, давлат органларининг ноқонуний қарорлари, мансабдор шахсларнинг хатти- ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги, шунингдеқ қонунчиликка зид тарзда қабул қилинган идоравий ҳужжат туфайли тадбиркорлик субъектларига 5 Каримов И.А. “Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва аҳамияти” халқаро конференциядаги маъруза.// “Халқ сўзи”, 2012 йил 15 сентябрь. 8

етказилган зарар давлат томонидан қопланади” 6 . Бу давлатнинг тадбир - корлик субъектларининг, шу жумладан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда давлат томо нидан берилган кафолатдир. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 2-моддасида д авлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдир , деб белгиланган. Шунингдек, Конституциянинг 36-моддасида “Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли” эканлиги, 53-моддасида “Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиёти негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди” 7 – деб мустаҳкамланганлиги тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлайди. Авваламбор, тадбиркор ўз фаолиятини эркин амалга ошириши учун улар нинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳуқуқий ҳимояланган бўлиши муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимояси, ҳуқуқ муносабатларининг бошқа субъектлари-тадбиркор бўлмаган фуқаролар, нотижорат, давлат ва муниципал таълим ташкилотларидан кам ҳажмда таъминланмаган. Маъмурий ва жиноий қонунчиликда назарда тутилган, жазони олдини олиш жазо чоралари, хамда фуқаролик қонунчилиги билан кўзда тутилган тикловчи-қопловчи санкциялари тенг даражада тадбиркорлар ва тадбиркор бўлмаганларни ҳуқуқий мухофазасини таъминлайди. 6 Каримов И.А. «Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва аҳамияти» халқаро конференциядаги маъруза.// «Халқ сўзи», 2012 йил 15 сентябрь. 7 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси // Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси www.lex.uz . 9

Қонун талаблари нуқтаи назаридан, тадбиркорлар ҳуқуқлари ҳуқуқнинг бутун тизими, яъни ҳуқуқнинг турли соҳалари меъёрлари билан: давлат, маъмурий, мехнат, жиноий, фуқаролик ва барча бошқалар билан мухофазаланган. Тадбиркорларнинг тадбиркорлик фаолиятларини амалга оширишда турли ҳуқуқ соҳаларидаги ҳуқуқ меъёрлари мухофазалайди, яъни қонунчилик нуқтаи назаридан имконият яратилишини таъминлайди. Агарда тадбиркорлар фаолияти қонунга хилоф равишда бузилса, ёки унинг ҳуқуқ ва манфаатларига тахлика хавфи туғилса, бузилган ҳуқуқ ва манфааларини тикловчи аниқ ҳуқуқий ҳимоя усуллари қўлланилиши мумкин бўлади ва шу билан бирга, жабрланувчи тадбиркорга муҳим бўлган, тадбиркорлик фаолиятини давом эттириш имконияти яратилади. Бу мақсадлар фуқаролик-ҳуқуқларини қўллаш орқали ёхуд бошқа юридик- соҳанинг ўзга усуллари билан, лекин фуқаролик ҳуқуқлари билан биргаликда амалга оширилади. Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш турли ҳуқуқ соҳалари билан таъминланади. Жумладан, моддий ҳуқуқ соҳалари бўлган жиноят, маъмурий, фуқаролик, интизомий ҳамда турли процессуал ҳуқуқ соҳалари билан тартибга солинади. Тадбиркорлик субъектларининг, айниқса, кичик биз нес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси ривожланиши ва ҳар томонлама қўллаб-қувватланиши давлат сиёсатининг асосий стратегик йўналишига айланмоқда. Тадбиркорлик фаолияти мамлакат иқтисодиётида муҳим ўрин тутади ва у доимий эътибордадир. Республика мизда тадбиркорлик иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи, уни ривожлантирувчи асосий куч ҳисобланади 8 . Мамлакатимизда амалга оширилаётган ушбу ислоҳотларнинг мазмун-моҳияти, шакл ва воситалари давлатимиз Президенти И.Каримов томонидан ҳар томонлама тўлақонли асослантирилиб берилган. Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 18 июлда бўлиб ўтган мажлисидаги 8 Азизов Х, Бакаев Ш, Назаров Ш. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари монография. – Т.: Академия, 2014. Б.9-10. 10

маърузасида ҳам бу масалага асосий эътибор қаратилди, унда “тадбиркорларнинг фаолиятини рағбатлантириш, қўллаб-қувватлаш улар учун қулай ҳуқуқий ва иқтисодий шарт-шароит яратиб бериш масалалари барча даражадаги раҳбарларнинг, биринчи галда ҳудудий ҳокимлик ва бошқарув идораларининг доимий диққат марказида туриши керак” 9 , - деб таъкидланди. Мажлисда давлатимиз раҳбари томонидан тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини яратиш ва уни мустаҳкамлаш вазифаси қўйилди ҳамда уни амалга оширишнинг асосий йўналишлари ва йўллари кўрсатилди. Ҳозирги кунда мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими яратилди ва унинг ташкилий-ҳуқуқий механизми шакллантирилмоқда. Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланганидек юридик нуктаи назардан юксак даражада таъминланган бўлиб, тадбиркорлик субъектла - рини ҳуқуқий ҳимоя қилишнинг усуллари, воситалари ва шакллари, уни амалга ошириш жараёни қонун нормаларида батафсил тартибга солинган. Бу эса ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимининг қонунийлигини таъминлайди 10 . Тадбиркорлик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш деганда, белгиланган шаклда, белгиланган усулда, ва қонунчиликда белгиланган доирада, ҳуқуқбузарларга юридик жавобгарлик чораларини қўллаш билан бирга, ҳуқуқ ва қонуний манфаатларни тиклаш ёки уларни бузилганлигини эътироф қилиш, ёки улар эгаларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари учун курашиш бўйича белгиланган меъёрий чоралар (механизмлар), шунингдек шу чораларни амалга ошириш (ижро этиш) амалиёти бўйича механизмлар мажмуидир. 11 “Ҳуқуқни ҳимоя қилиш” тушунчасини, одатда кенг маънода талқин 9 Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил ярим йиллик якунларига бағишланган мажлисидаги маъруза. // Халқ сўзи, 2002 йил 19 июль. 10 Азизов Х, Бакаев Ш, Назаров Ш. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари монография. – Т.: Академия, 2014. Б.10-12. 11 Сошникова Т.А. Защита конституционных прав предпринимателей через систему социального партнерства // Адвокат. 2011. №12. С. 5–8. 11

қилинадиган, қонуний ҳуқуқга эга субъектлар манфаатларини таъминлашга қаратилган, турли чораларни ўз ичига олган, “ҳуқуқни мухофаза қилиш” тушунчасидан ажрата билиш зарур. Ҳуқуқий ҳимоя деганда, меъёрий таъқиқлар билан боғлиқ давлат кафолатлари ёхуд ҳимоя қилинувчи объектга қарши белгиланган ҳаракатлар чекловлари ва ҳуқуқбузарларга қаратилган огохлантиришлар ва профилактикалар мажмуини тушуниш ҳисобланади. Тадбиркор унинг қонуний манфаатларига тажовуз этилиши эҳтимолини олди олинишини таъминловчи, ҳимоя ҳаракатларини амалга оширишга хақлидир. Тадбиркорлик фаолиятини бир маромда олиб бориш, маблағларни сақлаш ва кўпайтириш, тадбиркорлардан ўз мулки, якка тадбиркорлик объектлари, хизмат ва тижорат сирлари, ишбилармонлик обрўси, ўз ҳаёти ва соғлиғи ва унга ишловчи ходимлар хаёти ва соғлиғи хақида ғамхўрлик қилинишлиги зарур. Тадбиркорлар ихтиёрида турли юридик ва техник ҳимоя воситалари мавжуд. Масалан, мулкини сақлаш мақсадида бухгалтерия ҳисоби олиб борилади, инвентаризация ва қайта бахолаш, баланс тузиш, тадбиркорлик мулклари ишониб топширилган жавобган шахслар билан тўлиқ моддий жавобгарлик хақида шартномалар тузиш ва ш.ў. Мулк комплекслари ва бошқа йирик объектларни ҳимоя қилиш учун, идорага қарашли бўлмаган қўриқлаш хизмати учун шартнома асосида, махсуслаштирилган милиция бўлимлари жалб этилади; пул маблағлари ва қимматбахо буюмлар тижорат банкларида сақланади; қимматбахо қоғозлар, депозитар шартнома тузилиб, депозитарияга топширилади. Мулк ўғирлиги ва бошқа тажовузлардан сақланилиши махсус техник воситалари: жихозлар, сигнализациялар ва бошқаларни қўллаш билан таъминланади. Хусусий интелектуал объектларнинг ҳимояси биринчи галда, ихтирога, саноат намуналари ва фойдали моделларга патентлар бериш, махсулот белгиларини фирма номи, хизмат кўрсатиш белгилари ва маҳсулот келиб чиқиш жойлари номи билан рўйхатга олиш, илмий- 12

тадқиқот ишларини ҳисоби ва руйхатга олиш йўли орқали, ваколатли давлат органлари томонидан белгиланган объектга бўлган ёлғиз ушбу тадбиркорнинг ҳуқуқини эътироф этилиши ёрдамида таъминланади. Тадбиркорлик ва бошқа иқтисодий фаолият соҳаси ҳимояси предмети бўлиб, шундай фаолият юритаётган шахсларнинг бузилган ёки курашаётган ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳисобланади. 12 Юридик адабиётда ҳимоя қилиш усуллари моддий-ҳуқуқий ва процессуал, охиргиси турли критериялар бўйича: ҳимоя воситалари, процессуал жараённинг характери, бошқарув ҳужжатлари турлари, юрисдикцион органлар бўйича бирмунча батафсил классификацияланади. Фуқаролик ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг турли усуллари уларни амалга оширишнинг белгиланган тартиби, механизмини кўзда тутади. Шунинг учун, бизнинг нуқтаи назардан, ҳимоя қилиш воситаларини, уларнинг амалга ошириш механизмидан келиб чиққан холда классификациялаш, кўпроқ амалий аҳамиятга эга. Биринчи гурух, қўлланилиши ҳимоя қилинувчи ҳуқуқларни тасдиқлаш (тасдиқлаб бериш) ёхуд мажбуриятларни тўхтатиш (ўзгартириш) имконини берувчи ҳимоя усулларни ўз ичига олади. Бундай натижаларга қуйидаги усулларни қўллаш олиб келади: ҳуқуқни эътироф этиш; натура шаклида мажбуриятларни бажаришни белгилаш; давлат органлари ва махаллий давлат бошқарув органларининг қонунга зид бўлган ҳужжатларини суд томонидан қўлланилмаслиги; ва ҳуқуқий муносабатларни тўхтатиш ёки ўзгартириш; Фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш воситалари иккинчи гурухига, уларни қўлланилиши ҳуқуқ бузилишини олдини олиш ва тўсиш имконини берувчи усулларни киритиш мумкин. Улар қаторига: ҳуқуқни бузувчи ва унинг бузилишига тахдид солишига тўсқинлик қилувчи ҳаракатлар; давлат органлари ва ўз-ўзини бошқариш органлари ҳужжатлари хақиқий эмас деб топилиши; неустойка ундиришлар киради. Кўрсатилган ҳимоя усулларни қўлланилишидан мақсад, ҳуқуқ- 12 Лапуста М.Г. Предпринимательство. Учебник. М.: Инфра-М, 2012. С.544. 13

бузарнинг субъектив фуқаролик ҳуқуқини бузувчи ҳаракатлар содир этишини тўхтатишга мажбур этиш ёки ундаш, ёхуд бундай ҳаракатларни олдини олиш. Худди шу мақсадда, масалан, хўжалик судларига солиқ тўловчи вазифасида, солиқ қонунчилигидаги турлича ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарликка тортиш хақидаги солиқ органлари ҳужжатларини хақиқий эмас деб топилиши тўғрисидаги даъво аризалари билан мурожаатлари кўрсатиб ўтилган. Бундай даъволар солиқ органлари ҳужжатларига мувофиқ, ташкилотлар ҳисобидан пул маблағларини қисман ечиб олиниб бўлган ҳолларда тақдим этилади. Учинчи гурух, бузилган ҳуқуқларини тиклаш ва (ёки) ҳуқуқлари бузилганлиги сабабли йўқотишларни қоплаш мақсадларни кўзлашда қўлланиладиган, фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш усулларини бирлаштиради. Бундай натижалар қуйидаги йўллар орқали эришилади: Ҳуқуқ бузилишидан аввалги ҳолатни тиклаш; Тортишадиган шартномани хақиқий эмас деб топиш ва унинг хақиқий эмаслиги оқибатларини қўлланилиши, арзимаган битимнинг хақиқий эмаслик оқибатларини қўлланилиши; Зарарни қоплаш; Маънавий зарарни қоплаш. 13 Айтиб ўтилган бир кўришда турлича бўлган ҳимоя усуллари ҳуқуқни ҳимоя қилиш учун қўллаш натижасида бирлаштирилади. Суд қарорини мажбуриятларни бажарилиши натура шаклида белгиланиши нимани билдириши мумкин? Биринчи галда бу, судга тегишли даъво билан мурожаат этган шахсларнинг, жавобгардан ушбу мажбуриятларни талаб этиш ҳуқуқи мавжудлигини тасдиқлайди. Судга қонунга зид бўлган давлат органи ёки ўз-ўзини бошқариш органлари ҳужжатларини қўллаш хақидаги илтимоснома билан мурожаат этган фуқаролик ҳуқуқи субъекти, шунингдек ушбу ҳуқуқни тасдиқлашни, бу ҳуқуқ ноқонуний ҳужжатлар 13 Николюкин С.В. К вопросу о праве на защиту прав предпринимателей в арбитражных судах // Вестник арбитражной практики. 2011. №4. С. 6–17. 14

билан дахлдор эмаслигини тасдиқлаб беришни сўрайди. 14 Ҳуқуқларни ҳимоялаш остидаги бошқа тавсифлаши бўйича қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган моддий-ҳуқуқий ва процессуал мажбурий характердаги, улар ёрдамида поймол этилган (тортишилаётган) ҳуқуқлар- ни тиклаш (тан олиш) ва ҳуқуқбузарга таъсир ўтказишни амалга оширувчи чоралар тушунилади. Тадбиркорлар ҳуқуқининг моддий-ҳуқуқий ҳимоя воситаси-бу ҳуқуқни ҳимоя қилиш бўйича моддий ҳуқуқ меъёрларига мувофиқ ҳаракат қилиш усулларидир. Ҳуқуқнинг ҳимоя қилишни моддий-ҳуқуқий усуллари мақсадлар бўйича тўсувчи, тикланувчи ва жаримага бўлинади. Тўсувчи воситаларга, қонунбузарлик ҳаракатларини, зарар (шикаст) етказиш ёки бошқа салбий оқибатлар, шунингдек шундай ҳаракатларга таҳдид солувчи ҳолатларни мажбурий тўхтатиш билан боғлиқ воситалар киради. Ўз табиатидан келиб чиққан холда, тўхтатиш воситалари қуйидаги ҳаракатлар ҳисобланади. - давлат органи ва ўз-ўзини бошқариш органлари ҳужжатларини тан олиш бўйича; - суд томонидан қонунга зид бўлган, давлат органи ва ўз ўзини бошқариш органлари ҳужжатларини қўлланмаслиги ва бошқалар. Тиклаш воситаларига, субъектнинг белгиланган ҳуқуқларини тан олишга қаратилган, шунингдек, ҳуқуқ бузилишидан аввалги эгаллаган жойини, мавқеини тиклаш ҳисобланади. Жарима воситаларига, ҳуқуқбузарга қарши қонунга зид ҳаракатлари учун меъёрий белгиланган санкциялар (жавобгарлик чоралари)ни қўллашга қаратилган воситалар ҳисобланади. Ҳимоянинг жарима воситаларига: - Неустойка ундириш, ўзгалар пул маблағларидан фойдаланганлиги 14 Арбитражный процессуальный кодекс Российской Федерации от 24 июля 2002 г. №95-ФЗ (с изм. и доп. от 28 июля, 2 ноября 2004 г., 31 марта, 27 декабря 2005 г.) // «Российская газета» от 27 июля 2002 г. - С.225. 15

учун фоизлар ундириш; - Битим бўйича ноқонуний даромадни давлат ихтиёрига ўтказиш; - Мусодара ва ш.ў. 15 Процессуал ҳимоя воситалари - тадбиркорларни ҳуқуқлари бузилганлиги хақидаги низоларни кўриб чиқиш жараёнида ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминловчи воситалар ҳисобланади. Улар жумласига қуйидагилар киради: 1) низоларни ҳал қилиш бўйича ваколатли органни келишув тартибида белгилаш ҳуқуқи; 2) тадбиркорларни бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ваколатли органларга мурожаат этиш ҳуқуқи ва бошқалар. 16 К.К. Лебедевнинг фикрича, фуқаролик қонунининг мазмуни, нафақат тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари поймол этилганда ва унга зиён етказилганда, балки хар қандай вазиятда улар томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида ўзини ҳимоя қилиш учун меъёрий ҳуқуқий асос ҳисобланади. 17 Тадбиркор унинг манфаатларини тахдид солувчи эҳтимоллардан ҳимояланишни таъминловчи, огохлантирувчи мудофа ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли. Ҳимоя шакли остида субъектив ҳуқуқлар ва қонун томонидан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ички тасдиқланган ташкилий чора-тадбирлар мажмуи тушунилади. Ҳуқуқни ҳимоя қилиш усуллари ва шаклларининг ўзаро муносабатлари хақида сўз юритар экан, М.К.Треушников, кўпинча, ҳуқуқни ҳимоя қилиш усули – ҳуқуқнинг моддий (тартибга солувчи) тоифаси, ҳуқуқни ҳимоя қилиш шакли эса – ҳуқуқни ҳимоя қилиш ваколатли органлари қонун билан белгиланган, яъни аниқ ҳолатларни аниқлаш, ҳуқуқ меъёрларини қўллаш, ҳуқуқни ҳимоя қилиш усулларини 15 Российское предпринимательское право: учебник для вузов / отв. ред. И.В. Ершова, Г.Д. Отнюкова; Минобрнауки России, М.: Проспект, 2011. – С. 106. 16 Переверзев М.П., Лунева А.М. Предпринимательство и бизнес. Учебник. М.: Инфра-М, 2012. – С. 176. 17 Чубенко И.С. Состояние прокурорского надзора за соблюдением прав субъектов предпринимательской деятельности. Законность. 2013. № 7. – С.25. 16

аниқлаш ва қарор қабул қилиш бўйича фаолиятини тушуниш зарурлигини белгилайди. 18 Тадбиркорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш шакли суд орқали ва суд иштирокисиз (шу жумладан прокурорлик назоратини амалга ошириш орқали)га бўлинади. О.Оқюловнинг таъкидлашича, тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш тизимида тадбиркорнинг шахси муҳим ўрин тутади. Биринчи галда тадбиркор ўз ҳуқуқларини, қонуний манфаатларини англаб етган бўлиши ва ҳуқуқий саводхон бўлиши лозим. Акс ҳолда унинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоя қилиниши учун қандай тизим яратилмасин, у самарали фаолият кўрсата олмайди. 19 Аслини олганда, тадбиркор ўз ҳуқуқ ва бурчларини билмаса ундан қандай фойдаланишни ҳам, уни қандай ҳимоя қилишни ҳам, ҳатто, ҳуқуқи бузилган ҳолларда ўз ҳуқуқлари бузилганлигини ҳам англаб етмайди. Ҳар бир тадбиркорлик субъекти ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳар қандай бузилишлардан, энг аввало, ўзлари фаол ҳимоя қилади ва қонунда йўл қўйилган барча воситалардан (ўзини-ўзи ҳимоя, суд орқали ҳимояланиш, оператив таъсир усулларини қўллаш ва ш.к.) фойдаланишга ҳақли. Агар тадбиркор бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ўзи хоҳламаса (агар бунда учинчи шахслар ёки давлат манфаатларига путур етказилган ёки тадбиркор ҳимояланиш лаёқатига эга бўлмаган ҳоллар мустасно) ҳеч ким унинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида талаб қўя олмайди. Қонунларда тадбиркорларни ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг юридик имкониятлари белгилаб қўйилади, бу имкониятдан фойдаланиш, уларни амалга ошириш тадбиркорнинг ўзига боғлиқ. 20 Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш соҳасида прокурор назорати аҳамиятини тахлил қилар эканмиз, белгилаш жоизки, бугунги 18 Прокурорский надзор за исполнением законодательства о правах участников сферы малого предпринимательства // Социальные права граждан: правовое регулирование, правоприменительная практика, прокурорский надзор: сборник научных трудов НИИ проблем укрепления законности и правопорядка при Генеральной прокуратуре РФ / ред. О. Я. Радченко. - М., 2006. -С. 111-119 19 Оқюлов О. Тадбиркорликни ривожлантириш ва унга нисбатан тўсиқларни бартараф қилишнинг ҳуқуқи муаммолари. Тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш муаммолари. // Илмий-амалий конференция материаллари туплами. - Т.: ТДЮИ. - 2002.-Б.36-39 20 Оқюлов О. Ўша асарда - Б .36-39 . 17

кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти иқтисоднинг энг муҳим секторига айланди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти, иқтисодиётда кўрсаткичлар қаторида билинарли, баъзида эса етакчи ўринни эгалловчи, саноат соҳасида ривожланган мамалакатлар-АҚШ, Буюк Британия, Германия, Франция, ривожланаётган мамлакатлар-Хитой, Хиндистон, Бразилия ва бошқалар амалиётини тасдиғи ҳисобланади. Бизнинг мамлакатимизда ҳам кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожлантириш йўлидан ҳаракатлар қилинмоқда ва бу йўналишда жадал суръатларни кўрсатмоқда. Шу сабабли, давлат даражасида кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожланишини қўллаб-қувватлаш ва уни самарали ҳимоя қилиш, модомики аҳолининг ўрта қатлами сонини ўсишига, ишсизликни камайишига, ўзлигини тушуниш ва фуқаролик фаоллигини ошишига, охир-оқибат солиқлар келиб тушиши билан бюджетни кўпайишига ва иқтисодиётни ўсишига ва бутун мамлакат фаровонлигига олиб келар экан, демак бизнинг мамлакатимиз ижтимоий -иқтисодий сиёсатига асос солувчи йўналишлардан бири ҳисобланади. Шунга қарамай, тадбиркорликнинг иқтисодий потенциали тўлалигича очилмай қолмоқда, уларнинг ривожланиши кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли юридик кафолатини таъминловчи, ҳуқуқий муҳит томонидан ва давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чоралари ва ҳимоя механизмларининг самарадорлиги аҳамиятли даражада пастлиги ва етишмаслиги сабабли тўхтатилиб қолмоқда. Афсуски, ўзининг салбий таъсирини ўтказишини сақлаб қолган, коррупция каби хавфли ҳолат муаммо бўлиб қолмоқда. Коррупциянинг иқтисодий соҳага улкан беқарорлаштирувчи таъсирга эга эканлигини ҳисобга олиб, уни хатто “иқтисодий терроризм” деб ҳам аташади. 21 Шунинг учун, унга қарши кураш нафақат иқтисодий муҳим масала, балки 21 А.В.Паламарчук. Актуальные вопросы прокурорского надзора за исполнением федерального законодательства.– М.: Ген. Прокуратура Рос сийской Федерации, 2014. – С.1 28. 18

сиёсий нуқтаи назардан қаралганда коррупция бизнес соҳасида, мамлакатнинг бутун сиёсий тизими ҳисобланган, ўрта синф қатламларини шаклланишига ҳалал бермоқда. Мулкчилик ва мулкчилик ҳуқуқининг ҳимояси-тегишли механизмлар барпо этишни талаб этувчи, конституциявий меъёрлар, коррупция эса-мулкий айланмалар ҳолатига дестабилизацион таъсир этиб, мамлакатдаги криминалогик ҳолатни сезиларли даражада ёмонлашишига олиб келади ва аҳолининг тадбиркорлик фаоллигини кескин пасайтиради. Бундан ташқари, бу иллат давлат хизматчилари, суд вакиллари, ҳуқуқни мухофаза қилиш органлари ва прокуратура органлари ходимлари орасида порахўрлик ва дискредитацияси ошиши, ҳуқуқий мафкура шаклининг ўзгариши ва ҳуқуққа қарши дунёқарашларнинг тарқалиши, рақобатбардошликнинг йўқолиши, ишлаб чиқаришга путур етиши ва пасайиши, ноқонуний йўллар билан олинган пул маблағларини ўзлаштириш жараёнлари каби иқтисодий хавфсизлик хатарлари билан боғлиқ. Коррупция схемалари йўли орқали бизнес муаммоларини ҳал қилиш мавжуд фактлари, нафақат иқтисодиётга ва мамлакат мавқеига таҳдид солади, балки инвестицион фаолликни кўтариш йўлида кучли, шунингдек хорижий инвесторлар учун иқтисодни инвестицион жалб этишга панд берувчи фактор ҳисобланади. Бундай контекстда коррупция давлат миқёсидаги муаммо деб тан олинади. Ўзбекистонда кенг кўламли бозор ўзгаришларини амалга ошириш жараёнида мулкдор шахслар доираси кенгайиб бормоқда. Ўзбекистонда ҳақиқий мулкдорлар синфини шакллантириш – энг асосий вазифадир. Қабул қилинган барча фармон, қарорлар, қонунлар шу мақсадга қаратилган. Бу вазифаларни ҳал этмасдан кутилган натижага, иқтисодиёт соҳасида исталган ўзгаришларга эришиб бўлмайди. Бугунги кунда ушбу соҳа нафақат миллий иқтисодиётнинг ўсиш суръатларини жадаллаштиришда, балки бугунги кун учун долзарб ҳисобланган аҳолини иш билан таъминлаш ва турмуш даражасини 19

ошириш масалаларини ҳал этишда ҳам етакчи ўрин тутмоқда. Президентимиз “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” мавзусидаги маърузасида ҳам ушбу масалага алоҳида эътибор қаратиб ўтади. Концепциянинг олтинчи устувор йўналиши айнан “Демократик бозор ислоҳотларини ва иқтисодиётни либераллаштиришни янада чуқурлаштириш” масалаларига бағишланиб, унда давлатимиз раҳбари бу борадаги ютуқлар ва амалга оширилиши лозим бўлган истиқболдаги ишлар тўғрисида тўлиқ тўхталиб ўтди . 2005 йил 28 январда бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги “Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” номли маърузада Президентимиз республика ҳукумати томонидан амалга оширилган чора- тадбирлар натижасида хусусий бизнес фаолият кўрсатаётган макроиқтисодиёт ва тадбиркорлик муҳити анча яхшиланганлиги, бироқ бу борада барча муаммолар ҳал қилинди, деб айтишга ҳали эрта эканлигини эътироф этиб, бу соҳадаги энг муҳим вазифаларни қуйидагича белгилаган: Биринчидан, давлат тузилмаларининг хусусий тадбиркорлик фаолиятига аралашувини янада кўпроқ чеклаш. Иккинчидан, хўжалик субъектларига нисбатан қўлланадиган жазо чоралари тизимини тўлиқ; кайта кўриб чиқишнинг ҳам фурсати келди. Учинчидан, хусусий тадбиркорларга зарур ресурсларни сотиб олиш ва ўз маҳсулотини сотиш учун бозорларга чиқиш имкониятларини кенгайтириш бўйича бошланган ишларни давом эттириш. Тўртинчидан, хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, шубхасиз, бу соҳага молиявий кўмак, ва қўшимча солиқ имтиёзлари ва преференциялар беришни тақозо этади. Яна муҳим устувор вазифа - кичик бизнес ва фермерликни ривожлантириш борасидаги ишларни чуқурлаштириш ва кўламини кенгайтиришдан иборат . 20

Юртбошимиз мустақиллик йилларида хусусий мулкни ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилишни кучайтириш, мамлакатимизда ҳар томонлама бақувват мулк эгалари синфини шакллантириш, фермерлик ҳаракатини мустаҳкамлаш, иқтисодиётни янада либераллаштиришни таъминлаш, тадбиркорлик, аввало, кичик бизнес фаолиятини ривожлантириш учун қулай шароитлар яратиш, кенг тармокли бозор инфратузилмасини барпо этилишини кўзда тутадиган қонун ҳужжатларининг бутун бир мажмуаси қабул қилинганлигини айтиб ўтдилар . Маълумки тадбиркорлик ривожи маблағ билан боғлиқ бўлиб, юртбошимиз кўрсатмаларига кўра, ҳукумат, жойлардаги давлат хокимияти органлари кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини уларга кредит ажратишни сезиларли даражада кенгайтириш, уларнинг фаолиятига давлат органлари томонидан ноқонуний аралашув ва турли тўсиқлар қўйиш ҳолатларига йўл қўйилмаслик ҳисобидан қўллаб-қувватлаш бўйича чора- тадбирларни кучайтириш шарт. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими энг аввало, тадбиркорларни фаоллигига таянади. Ҳар бир тадбиркорлик субъекти ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳар қандай бузилишлардан энг аввало ўзлари фаол ҳимоя қиладилар ва қонунда йўл қўйилган барча воситалардан (ўзини-ўзи ҳимоя, суд орқали ҳимояланиш, оператив таъсир йўлларини қўллаш ва ҳ.к.) фойдаланишга ҳақли. Агар тадбиркор ўз бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ўзи хоҳламаса ҳеч ким унинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида талаб қўя олмайди. Қонунларда тадбиркорларни ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг юридик имкониятлари белгилаб қўйилади, бу имкониятдан фойдаланиш, уларни амалга ошириш тадбиркорнинг ўзига боғлиқ 22 . Прокурор мазкур йўналишда ўзининг назорат фаолиятини амалга оширар экан доимий равишда қайд қилинган қонун ва қарорлар ижроси назорат қилувчи органлар томонидан қандай тартибда амалга 22 Хўжалик (тадбиркорлик) ҳуқуқи. Дарслик. //Муаллифлар жамоаси : Ибратов Б.И. , Насриев И.И., Бурханходжаева Х.В. ва бошқ.: Масъул муҳаррир Отахонов Ф.Ҳ. - Т.: ТДЮИ, 2003. – 294 б. 21

оширилаётганлигига эътиборни қаратиб, аниқланган ҳар бир қонунбузилиш ҳолатларига нисбатан қатьий прокурор назоратини қўллаши лозим. Назорат қилувчи органлар ходимлари масъулиятининг доимий ошириб борилишини, уларнинг тадбиркорлик фаолиятига ноқонуний аралашувлари ва уларга турли тўсиқларни қўйиш ҳолатларига чек қўйиш омилларидан бири сифатида қараш керак. Қонунчилик базаси бу каби қонунбузиш ҳолатларига йўл қўйган назорат қилувчи органлар мансабдор шахсларини масъулиятини ошириш борасида етарли таъсирчан чораларига эга. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 241-1-моддасида қонуний тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Хусусан, ўтказилган назорат тадбирлари жараёнида Когон туман Давлат солиқ инспекцияси ходими Б.Худойбердиев ўз хизмат мавқеидан фойдаланган ҳолда Когон шаҳар ҳокимлигидан рўйхатдан ўтказилган ва фаолият кўрсатмаганлиги сабабли Вазирлар Маҳкамасининг 327-сонли қарори асосида тугатилганлиги учун юридик шахслар реестридан чиқарилган “Мухаммад Мустафо” хусусий ишлаб чиқариш фирмасида қисқа муддатли текшириш ўтказиш ҳақида расмийлаштирилган туман ДСИ бошлиғининг буйруғидан фойдаланиб, “Мухаммад Мустафо” корхонаси ўрнига Когон шаҳридаги “Когон Мустафо” МЧЖга қарашли гипс ва охак ишлаб чиқариш цехида ноқонуний текшириш ўтказиб, хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига ноқонуний аралашганлиги аниқланиб, вилоят прокуратураси томонидан Б.Худойбердиев МЖтКнинг 241-1-моддаси билан маъмурий жавобгарликка тортилган. Шунингдек, Ғиждувон туманидаги “Фирдавс Бафоев” хусусий фирмасига тегишли бўлган ер майдонини унинг розилигисиз тадбиркорнинг манфаатларини поймол қилиб, фуқаро Д.Акрамовга ер майдони ажратиб берилганлиги, шунингдек, тадбиркорлар Б.Джартибасованинг автомобилларни ювиш шахобчаси, М.Дўстовнинг 22

савдо дўконини қуриш ҳақидаги мурожаатлари муддатида кўриб чиқилиши таьминланмасдан, тадбиркорлик субъектларининг қонун билан қўриқланадиган манфаатларига жиддий зарар етказилганлиги аниқланиб, туман прокурори томонидан туман ҳокимлиги мансабдор шахсларига нисбатан ЖКнинг 144-моддаси 1-қисми ва 207-моддаси 1-қисми билан жиноят иши қўзғатилиб, жазо муқаррарлиги таъминланган. Ёки бўлмаса, Бухоро шаҳар ҳокимлиги тадбиркорлик субъектларини рўйхатдан ўтказиш инспекцияси бошлиғи вазифасини бажарувчи И.Орипов. “Бухоро озиқ-овқат ишлаб чиқариш” кооперативи, “Бухорогазсаноатқурилиш” ОАЖ ва бошқа бир қатор корхона, ташкилотларнинг низомига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги, 10 дан ортиқ тадбиркорлик ва хўжалик юритувчи субъектларнинг турли мазмундаги мурожаатларини белгиланган тартибда рўйхатга олмасдан, уларни асоссиз равишда кўриб чиқмасдан хизмат хонасида сақлаб келиб, уларнинг манфаатларига жиддий зарар етказилганлиги ҳолати юзасидан шаҳар прокурори томонидан инспекция бошлиғи И.Ориповга нисбатан ЖКнинг 144-моддаси 2-қисми, 205-моддаси 1-қисмлари билан жиноят иши қўзғатилиб, жазо муқаррарлига ва мазкур жиноят иши юзасидан олиб борилган тергов ҳаракатлари давомида 20 нафардан ортиқ ҳуқуқларн бузилган тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари тикланиши таъминланган. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш аввало халқ манфаатларини ифода этади яъни аҳоли турмуш фаровонлигининг ортиши ҳамда мамлакатимиз ўз олдига қўйган устувор вазифалар хусусан, бозор иқтисодиёти ривожланиши ва равнақ топишида юқори аҳамият касб этади. Хулоса қилиб, айтганда, тадбир корлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш ҳуқуқ соҳаларининг тартибга солувчи ва қўриқловчилик мазмунига кўра “моддий” ҳуқуқ нормаларига ва “процессуал” ҳуқуқ нормаларига бўлинади. Амал қилиш нуқтаи назаридан тадбиркорлик субъектларининг 23

ҳукуқи ва қонуний ман фаатларини ҳимоя қилиш нормалари моддий ва процессуал ҳуқуқий ҳимояга бўлинади. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш деганда, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ваколатли давлат органлари томонидан қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланганидек нормал ҳолатда амалга оширилишини таъминловчи чоралар йиғиндиси тушунилади. 1.2. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ қонун ҳужжатлари тизими Мамлакатимиз иқтисодиётида хусусий мулк ва тадбиркорликни изчил тараққий топтириш, соҳани янада эркинлаштириш, бу борадаги муаммо ҳамда камчиликларни ҳал қилиш давлатимиз сиёсати даражасидаги устувор йўналишлардан биридир. Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектлари ва хусусий мулкдорларнинг эркин фаолият олиб бориши учун кенг имкониятлар ва шароитлар яратилган. Бу йўлдаги ҳуқуқий асослар ҳам яратилган. Мамлакат иқтисодиётини юксалтириш, тадбиркорлик фаолиятини ҳар томонлама ривожлантириш ва қўллаб -қувватлаш аввало, аҳоли турмуш даражасини юксалтиришга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларимизнинг ҳуқуқий асоси Конституциямиздир. Конституциямизда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган нормалар муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бозор муносабатларига асосланган мамлакат иқтисодиётининг ҳуқуқий жиҳатларини ўзида ифода этади. Ушбу муносабатлар Конституция даражасида эътироф этилиши тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилинишини кафолатлайди. Бундан кўриниб турибдики, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ қонунчилик ҳужжатлари фақатгина Конституция асосида қабул қилиниб, 24

такомиллаштириб борилмоқда. Таъкидлаш жоизки, ўтган йиллар давомида мамлакатимизда ишбилармонлик, хусусий мулк ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир қонун ҳужжатларини такомиллаштирилишига алоҳида эътибор қаратилмоқда ва ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, ҳозирда бошқа соҳалар қатори тадбиркорлик субъектлари фаолиятида ҳам ишончли ҳуқуқий кафолатлар тизимининг мустаҳкамлигини таъминловчи қонунчилик базаси тўла шакллантирилди, дейиш мумкин. Мустақилликка эришганимиздан ҳозирги кунга қадар тадбиркорликка оид 40 дан ортиқ қонун, 20 дан ортиқ Президентимизнинг фармон ва қарорлари, 400 дан ортиқ Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва қарийб 600 га яқин бошқа қонуности ҳужжатлари қабул қилинган. Маълумки, бугунги кунда рақобат ва тадбиркорликни қўллаб-қув - ватлаш, улар ўртасида мулкчилик муносабатларини қарор топтиришга давлат томонидан катта эътибор қаратилмоқда. Бозор иқтисо диёти қонуниятлари ҳам ўз навбатида тадбиркорлик фаолиятининг ҳар томонлама такомиллаштирилиб борилишини тақозо этади. Бинобарин, тадбиркорлик фаолиятини юксалтириш мамлакатимиз иқтисодиётини ривожлантиришда муҳим ўрин тутади. Юртбошимиз И.А.Каримов таъ - кидлаб ўтганларидек: “Эркин бозор иқтисодиёти тамойилларига асос - ланган демократик давлатнинг констутицион, ҳуқуқий ҳамда амалий асосларини яратишга эришдик” 23 . Бу эса, “ижтимоий-иқтисодий ривож - ланишнинг негизи, пойдевори бўлган эркин тадбиркорликнинг” 24 ривожланишини таъминламоқда. Конституциявий нормаларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг ҳуқуқий кафолатлари ҳам мужассам этилган. Шу боис, бош қомусимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг конститутциявий кафолатлари яратилганлиги бир 23 Каримов И.А. Ўзбекистон – XXI асрга интимоқда. – Т.: Ўзбекистон, 1999. 8-10-б. 24 Каримов И.А. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар қатлами Ўзбекистон сиёсий майдонида ўз ўрнини эгаллаши лозим // Халқ сўзи, -2003 йил 8 октябрь. 25

томондан, ундаги нормаларнинг бевосита ҳаётга татбиқ этилаётганлигидан далолат берса, иккинчи томондан эса унинг норматив қоидалари қонунчилик ҳужжатлари, хусусан, қонунлар, Президентнинг фармон, фармойиш ва қарорларида ва бошқа давлат органлари томонидан қабул қилинаётган меъёрий ҳужжатларда изчил ва тизимли таҳлил қилиш асосида амалиётдаги муаммоларни тадбиркорлар ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари нуқтаи−назаридан ҳал этилаётганлиги, уларнинг эркин фаолият юритишнинг шарт-шароитлари яратилаётганлиги, жамиятда ушбу субъектларнинг тутган ўрни ва обрўсининг ошишида муҳим омил бўлмоқда. Конституция адолат устуворлигининг ҳаётбахш қомуси бўлиши билан бир қаторда, тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларини белгиловчи, кафолатловчи, халқнинг олий манфаатлари мужассамлашган демократик қомусдир. Конституция нафақат фуқаро ва тадбиркорларнинг мулкий ҳуқуқлари кафолатларини ифода этибгина қолмай, балки жамиятда ижтимоий адолат ва қонунийликни мустаҳкамлашнинг пойдевори бўлиб ҳам хизмат қилади. Мазкур институтнинг аҳамияти юзасидан қуйидаги фактларга мурожаат этсак. Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддаси тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ қоидани ўзида мужассам этди. Унда давлат тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баробар муҳофаза этилишини кафолатлайди, деб кўрсатилган. Айни тадбиркорликнинг моддий негизи бўлган хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида эканлиги, мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин, деб таъкидланади. Қайд этиш лозики, Конституция жамият ҳаётидаги муҳим ўзгаришлар натижасида вужудга келади ва жамият ривожланишининг келгуси тарихий даври учун сиёсий-ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилади. Конституция жамият тараққиёти натижаларини ўзида мужассамлайди. Иккинчидан, тадбиркорлик фаолиятига кафолат бирор–бир орган ёки 26

ташкилот томонидан эмас, балки юридик амалиётда кам учрайдиган ҳодиса - Ўзбекистон Республикаси, бутун мамлакат номидан берилмоқда. Мулкчилик, тадбиркорликнинг давлат ҳокимиятининг барча тизимлари томонидан таъминланиши уларнинг жамият иқтисодий тузумининг ўзига хос юридик анатомияси эканлигидандир. Давлат тадбиркорларнинг мулкий ҳуқуқларини кафолатлаб беради. Бу кафолатларнинг моҳияти тадбиркорларнинг мулкий ҳуқуқларини амалга ошириш учун зарур иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва ташкилий шарт-шароитларни вужудга келтириш ва мустаҳкамлашда, мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими ва айниқса, уни давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланиши ва қўриқланишида намоён бўлади. Бинобарин, тадбиркорнинг мол-мулкини мажбуран тортиб олишга йўл қўйилмайди (бундан истисно ҳоллар фақатгина қонунлардагина назарда тутилиши мумкин). Учинчидан, йил сайин тадбиркорлик фаолиятига дахлдор қонунчилик механизми кенгайиб ва такомиллаштирилиб борилмоқда. Бу эса ўз навбатида тадбиркорликнинг барқарор ривожланишига замин яратмоқда. Мухтасар қилиб айтганда, Конституция бозор муносабатлари шароитида тадбиркорлик субъектларининг фаолият юритиш асосларини назарда тутадиган ва мукаммал кафолатлар тизимини ўз ичига олган устувор қонундир. Шунингдек, жамиятда умумбашарий қадриятлар инсон омили ва ижтимоий, сиёсий ва ҳуқуқий фаоллигини кафолатлайдиган ҳамда аҳолининг давлат ва жамият ишларида бевосита қатнашишини таъминлайдиган ҳуқуқий асосдир 25 . Ҳозирги кунда мамлакатимизда ялпи ички маҳсулотнинг 76 фоизи, жумладан, саноат маҳсулотининг қарийб 80 фоизини, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва чакана савдо айланмаси эса тўлиғича иқтисодиётнинг нодавлат секторида яратилмоқда. Юртимиздаги корхоналарнинг 90 фоизи хусусий ва корпоратив мулк шаклига ўтган, уларда жами иш билан банд аҳолининг 77 фоизи меҳнат қилмоқда 26 . 25 Азизов Х, Бакаев Ш, Назаров Ш. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари монография. – Т.: Академия, 2014. 16-17-бетлар. 26 27

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси тадбиркорлик фаолияти юритишнинг энг муҳим ҳуқуқий асосларидан бири хисобланади. Фуқаролик кодексига кўра, фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тадбир корлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир. Фойда олишни ўз фаолиятининг асосий мақсади килиб олган ташкилот (тижоратчи ташкилот) эса юридик шахс ҳи собланади. Кодекс тижоратчи ташкилот бўлган юридик шахсга хўжалик ширкати ва жамияти, ишлаб чиқариш кооперативи, уни тар корхона ва қонунларда назарда тутилган бошқача шаклда тузилиши ҳамда уюшмалар (иттифоқлар)га ва бошқа бирлашмаларга қонунга мувофиқ бирлашишлари имкониятларини беради. Шунингдек, кодексда тижорат ташкилотлари турлари, уларнинг фуқаролик ҳуқуқлари ва манфаатлари кафолатлари баён этилган. Мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг иқтисодиётни эр - кинлаштириш, хўжалик муносабатларининг ҳуқуқий асосларини шакл - лантириш ҳамда тадбиркорликни жадал ривожлантиришга қаратилган норматив-ҳуқуқий база яратилди. Давлатимиз раҳбари ҳақли равишда таъкидлаганидек, “Ўтган давр мобайнида миллий иқтисодиётни шакллантириш ва уни тубдан ислоҳ қилиш мамлакатимиз мустақил тараққиётининг энг муҳим омили ва асосини ташкил этганини алоҳида таъкидлаш зарур” 27 . “2007 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада эркинлаштириш ва рағбатланти - риш бўйича ишлар давом эттирилди. Хусусий мулк ва хусусий тад - биркорлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш борасидаги қонунчиликни мустаҳкам - лаш, бозор инфратузилмасини шакллантиришга қаратилган қатор ишлар амалга оширилди” 28 . Маълумки, тадбиркорлик фаолиятини тартибга солишда, шунингдек 27 Каримов И.А. Мустақилликнинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. – Тошкент: Ўзбекистон, 2007. – Б.13. 28 Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. - Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б.15. 28

тадбиркорлик субъекти ҳуқуқларини ҳимоя қилишда улар ўртасида тузилган хўжалик шартномалар асосий восита саналади. Шунга кўра, ўрганилаётган соҳада Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонун алоҳида ўринга эга. Ушбу қонуннинг 3-моддасига мувофиқ, “Тарафлардан бири шартлашилган муддатда тадбиркорлик фаолияти соҳасида товарларни бериш, ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш мажбуриятларини оладиган, иккинчи тараф эса товарларни, ишларни, хизматларни қабул қилиб олиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини оладиган келишув хўжалик шартномаси дейилади”. 29 Юқоридаги қонунлардан ташқари, тадбиркорлик соҳасига оид Ўзбекистон Республикаси қонунларига “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги (2014 йил 6 майда янги таҳрирда қабул қилинган), “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги (2012 йил 2 майда янги таҳрирда қабул қилинган), “Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида”ги (2001 йил 6 декабрь) қонунларини киритиш мумкин. Шунингдек, бу соҳада энг сўнгги қонунлардан бири – бу 2012 йил 20 декабрда эълон қилинган “Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги рухсат бериш тартиб-таомиллари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни ҳисобланади 30 . Истиқлол йилларида давлатимизда хўжалик фаолияти соҳасини ривожлантириш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича қатор қонун ҳужжатлари ҳамда Президент фармонлари қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги қонуни (2000 й. 25 май); Ўзбекистон Респуб - ликаси Президентининг “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқти - содиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга 29 Хўжалик шартномаларига оид конун хужжатлари ва шартномалар намунавий шакллари тўплами. Тошкент.: ”Адолат”,1998. 24-б. 30 Азизов Х, Бакаев Ш, Назаров Ш. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари монография. – Т.: Академия, 2014. 19, 28-бетлар. 29

оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2005 йил 14 июнь); “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2005 20 июнь); “Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарликни эркинлаштириш тўғрисида”ги (2005 йил 24 июнь); “Тадбиркорлик субъектларини текширишни янада қисқартириш ва унинг тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2005 й. 15 июнь) фармонлари шулар жумласидандир. 2009 йилнинг 15 майида қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” 31 ги қарори мамлакатимизда мазкур соҳага қаратилаётган эътиборнинг яна бир юксак намунасидир, десак, ҳеч ҳам муболаға бўлмайди. Зотан, “тадбиркорлик мамлакатимиз иқтисодиётини ҳаракатга келтирувчи, уни ривожлантирувчи асосий куч ҳисобланади” 32 . Мазкур норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятида эркин иштирок этиши ва манфаатдорлиги учун кафолатлар ҳамда шароитлар яратиб, тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиб келмоқда 33 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 февралдаги ПҚ–1474-сон қарори билан тасдиқланган “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастури доирасида тадбиркорларга кўпроқ эркинлик бериш, давлат назорат функциялари ва рухсат беришга оид нормаларнинг қисқартирилишига, давлат ва назорат органларининг тадбиркорлик субъектлари молия-хўжалик фаолиятига аралашувини кескин қисқартириш, кичик корхоналар ташкил қилиш ҳамда кичик 31 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб- қувватлаш ва ривожлан тириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги 2009 йил 15 майдаги қарори. // Халқ сўзи. 2009 йил 19 май. № 100 (4763). 32 Синдоров К., Жуманазаров И. Тадбиркорлик субъектларига ҳуқуқий таъсир чораларини судлар томонидан қўллашнинг айрим масалалари // Олий хўжалик суди ахборотномаси. – 2005. - №.11-12. – Б.49. 33 Саидов Ш. Тадбиркорлик фаолияти давлат ҳимоясида // Ҳуқуқ ва бурч. – 2007. - № 10-11. – Б.44. 30

корхоналар ва тадбиркорларни рўйхатдан ўтказиш тартиб-қоидаларини янада соддалаштириш, ҳисоботлар тизими ҳамда молия, солиқ ва статистика органларига ҳисоботлар бериш механизмини такомиллаштириш ва унификациялашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 34 Жумладан, Дастур доирасида и шбилармонлик муҳитини тубдан яхшилаш, бозор ислоҳотларини либераллаштириш ва чуқурлаштириш йўлидан жадал ҳаракат қилиш, тадбиркорликка кўпроқ эркинлик бериш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш йўлидаги тўсиқ ва ғовларни бартараф этиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг мамлакат иқтисодиётидаги роли ва улушини ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2011 йил 24 августдаги ПФ–4354 -сонли Фармони қабул қилинди 35 . Сўнгги йилларда ҳам тадбиркорлик соҳасида Давлатимиз раҳбари томонидан бир қатор муҳим ҳужжатлар қабул қилинди. Хусусан, 2014 йил 24 июлдаги ПФ–4636-сонли “Қ онунчилик ижросини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда 2015 йил 15 майдаги ПФ-4725–сон ли “Х усусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Президент фармонларини қайд этиш мумкин. Ушбу фармонлар тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги қ онунчиликка риоя этилишини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш, давлат органлари ҳуқуқий ҳужжатларининг амалдаги қонунчилик талабларига мувофиқлиги устидан назорат самарадорлигини ошириш, мамлакат иқтисодиётида хусусий мулкнинг ўрни ва ролини тубдан ошириш, хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш йўлидаги тўсиқ ва чекловларни бартараф 34 ПҚ-1474 35 ПФ–4354 31

этиш, иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш, ялпи ички маҳсулотда хусусий мулк, жумладан, чет эл капитали иштирокидаги улушини изчил ошириш мақсадида амалга оширилаётган ислоҳотлар жараёнида муҳим аҳамият касб этди. Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги соҳасини янада ривожлантириш, бу борада тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада энг асосий масала – ер ресурсларидан фойдаланиш муносасабатларини тартибга солишдир. Шубхасиз, ерга оид муносабатлар доираси кундан кунга кенгайиб бориши га, кўпайишига, ерларни ўзлаштириш жараёнининг жадаллик билан ривожланишига ва ҳуқуқ субъектларининг ерга оид ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари соҳасида тадбиркорл и к субъек т лари, фуқаролар ва давлат ўртасида турли-туман низо ларнинг вужудга келишига олиб келмо қ да. Мазкур низоларни тўғри ҳал этиш ва тадбиркорлик субъектларининг ерга оид манфаатлари муҳофазасини тўғри таъ минлаш, шак-шубҳасиз, ҳозирги даврнинг муҳим вазифаларидан бири бўлиб, бу вазифани амалга оширишда ер қонунчилигининг роли жуда беқиёсдир. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Уй-жой кодек си, Фуқаролик кодекси, Шаҳарсозлик кодекси, “Давлат ер кадастр лари тўғрисида”ги, “Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжали ги) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонунлари ерга оид муносабатларнинг ҳуқуқий пойде ворини яратди. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда юқоридаги қонун ва қонуности ҳужжатларида белгиланган нормаларни амалга оширишга оид ҳуқуқий механизмларни жорий этишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ўрни ниҳоятда муҳимдир. Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли “2004- 2006 йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш концепциясини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорида қишлоқ хўжалик корхоналари, шу жумладан, фермер хўжаликлари фаолиятида зарур бўладиган барча турдаги шартномаларнинг намунавий шакллари 32

тасдиқланган. Бундан ташқари, Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги “Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 383-сонли қарорида фермер хўжаликларининг тайёрловчи, хизмат кўрсатувчи ва моддий-техника ресурслари етказиб берувчи ташкилотлар билан бўладиган шартномавий муносабатларини тартибга солиш бўйича Низом тасдиқланган 36 . Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2006 йил 24 июлда “Юридик шахслар ва фуқа роларнинг бинолари ва иншоотлари билан банд бўлган ер участка ларини хусусийлаштириш тўғрисида”ги Фармони чиқарилиб, унга асосан Ўзбекистон Республикасининг юридик шахслари – резидентлари мулк ҳуқуқи асосида ўзларига тегишли ёки улар томонидан хусусий лаштириладиган бино ва иншоотлар, ишлаб чиқариш инфратузилмаси объектлари жойлашган ер участкаларини, шунингдек, мазкур объект ларга туташ ер участкаларини, қўлланадиган технология жараёнлари, шаҳар қурилиш норма ва қоидаларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган миқдорда хусу сийлаштириш ҳуқуқига эга бўлдилар. II-боб. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг предмети 36 ВМ-383 33

2.1. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг предмети ва асосий йўналишлари Маълумки, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари қонунчилик билан қўриқланади ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи, суд ва давлат ҳокимияти органлари томонидан суд, маъмурий ва жиноят тартибида ҳимоя қилинади. Бироқ мазкур органлар ҳар доим ҳам ўзларига юклатилган вазифаларни лозим даражада бажармаслиги оқибатида амалиётда уларнинг ўзлари тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини поймол қилиши ҳолатлари учрамоқда, ваҳоланки тадбиркорларга нисбатан бу каби муносабат мамлакат иқтисодиёти ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Бир қатор амалиётчи олимлар таъкидлашича, м азкур ҳолатда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишида прокуратуранинг ролини кескин оширмоқда, бу ўз навбатида, мамлакатда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар жараёнида иқтисодиёт соҳасида қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратини амалга оширишда прокуратура органлари ролини тубдан қайта кўриб чиқиш эҳтиёжини туғдириб, бу масалани ҳал этишда прокурорлар томонидан тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳмоя қилинишида асосий йўналишларни белгилашни тақозо этади. 37 Шунингдек, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратини амалга оширишда прокуратура органларининг асосий вазифалари тадбиркорлик фаолияти ривожланишига ҳалақит бераётган ҳолатларни аниқлаш ва бартараф қилиш, тадбиркорларнинг иш унумдорлигини ва самарадорлигини пасайтирувчи, 37 Қаранг.: Чубенко И.С. Состояние прокурорского надзора за соблюдением прав субъектов предпринимательской деятельности. Законность. 2013. № 7; Идилова Ж. Н. Прокурорский надзор за исполнением законодательства о защите малого и среднего предпринимательства: состояние и пути оптимизации: Автореф. Екатеринбург. 2012; Гадаборшева З.Б. Пределы прокурорского надзора за исполнением законодательства в сфере предпринимательской деятельности. Административное и муниципальное право. 2013. № 8. 34

иқтисодиётнинг ривожланишига, шу орқали барча даражадаги бюджет тўлдирилишига салбий таъсир кўрсатувчи маъмурий тўсиқ ва чекловларни олиб ташлашдан иборат эканлигини кўрсатиб ўтган 38 . Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, қонун ва бошқа меъёрий ҳужжатлар, давлатнинг иқтисодий фаолият эркинлигини таъминлаш мажбуриятларини белгилайди. Ушбу масаланинг комплекс хал этилиши давлат хокимият органлари ва бошқарувларига, ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва эркин иқтисодий хавфсизликка тахдидларни олдини олишни эса –прокуратура органларига юклатилган. Мамлакатимизда хозирги даврда прокурорлар томонидан хўжалик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини, шунингдек иқтисодий фаолиятнинг эркинлиги ҳимоя қилишда, янги ижтимоий- иқтисодий реалликлар билан мувоффиқликда замонавий ишларни ташкил қилиш муваффақиятли амалиёти тузилган. Тадбиркорлар ҳуқуқини ҳимоя қилишни таъминлаш ва Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қўйилган вазифаларни ижро этиш мақсадида, Бош прокуратура томонидан мазкур соҳада прокуратура органлари фаолиятини сифатли амалга оширишга йўналтирилган, бир қатор чора-тадбирлар ишлаб чиқилган: марказий аппаратда махсуслаштирилган бошқарма ташкил этилган. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 04.08.2014 йилдаги 110-сонли Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг “Қонунчилик ижроси устидан назорат Бош бошқармаси тўғрисида”ги Низомни тасдиқлаш ҳақидаги буйруғи билан махсус ташкил этилган Бошқарма ва унинг худудий бўлинмалари мазкур муҳим аҳамиятга эга бўлган соҳада тизимли иш олиб боришга қаратилган. 39 Ушбу йўналишадаги прокурорлик назорати учун янги туртки, Бош прокуратура тизимида қуйидаги соҳалар назорати бўйича алохида йўналишларни шакллантириши бўлди: 38 Қаранг: Бут Н.Д., Паламарчук А.В. Защита прокурором прав и свобод субъектов предпринимательской деятельности: монография. – М., Генеральная прокуратура Российской Федерации, Академия Генеральной прокуратуры Российской Федерации, 2011. 79 - стр. 39 110-сонли буйруқ 35

- Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат органларида қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармаси; - Давлат ва хўжалик бошқарув органлари ҳамда жойлардаги ижро ҳокимияти органларида қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармаси; - Инсон ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этилиши устидан назорат бошқармаси; - Қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармаси. Тадбиркорлик фаолияти учун ўз имкониятлари ва мол-мулкидан эркин фойдаланишни констутицион кафолатланган ҳуқуқларини амалга ошириш учун ижобий муҳитни яратилиши учун асос тенг рақобатчиликни яратиш ва монополизмга қарши ҳаракатлар, иқтисодиётни қонуний тартибга солиниши, тадбиркорликни давлат томонидан қувватланиши, коррупцияга қарши кураш ҳисобланади. Бундан келиб чиқиб, шунингдек прокурорлар томонидан тадбиркорларнинг ҳуқуқини бузилишининг кенг тарқалган ҳолатларини аниқлашларни ҳисобга олган холда, бизнинг нуқтаи назардан, прокурорнинг ушбу соҳада йўналтирилган асосий ишлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) монополияга қарши қонунчилик ижроси устидан назорат, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқини таъминлаш учун ўта муҳим аҳамият, ягона иқтисодий майдоннинг, маҳсулотларнинг, хизматлар ва иқтисодий айланманинг мўътадил ушлаб турувчи, молиявий воситаларнинг эркин ҳаракати конститутциявий қарашлари, шунингдек рақобатчиларни ёрдами ҳисобланади. Махсулот ва хизматларни тақдим этувчи барча шахслар ўз фаолиятини республикамизнинг барча худудларида, хокимият томонидан хеч қандай тўсқинликларисизамалга ошириш имконияти мавжуд бўлиши зарур. 2) иқтисодиётнинг давлат томонидан тартибга солиниши барча соҳаларини таалуқли бўлган, давлат назорати амалга ошириш жараёнида тадбиркорларнинг ҳуқуқига амал қилиш устидан назорат; 36

3) руйхатга олиш, лицензиялаш, шунингдек тадбиркорлик фаолиятларини алохида турларини амалга оширишни бошлаш хақида хабар бериш жараёнларида тадбиркорларнинг ҳуқуқига амал қилиш устидан назорат; 4) тадбиркорларни давлат томонидан қувватлаш қонунчилигини ижро этилиши устидан назорат. 5) тадбиркорлик фаолияти эркинликларини чекловчи, коррупция ҳуқуқбузарликларига қарши кураш. Мазкур соҳадаги прокурор назоратининг предмети тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг юқорида қайд этилган асосий йўналишларини белгилаб беради. Таъкидлаш лозимки, мазкур йўналишлар, хўжалик юритувчи субъектлар ҳуқуқларига бевосита таъсир кўрсатадиган ҳуқуқий муносабатлар соҳаларига боғлиқдир, шунга кўра прокуратура ва унинг томонидан мувофиқлаштириладиган ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар чора-тадбирларини кўриб чиқишини талаб қилади. Бу ўз навбатида, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишда ўзининг имкониятлари ва мол-мулкидан эркин фойдаланиш тўғрисидаги конституциявий тартибда кафолатланган ҳуқуқини амалга ошириш учун энг мақбул шарт- шароитларни яратиш учун асос бўлиб, тенг рақобат қилиш имкониятларини яратиш, монополияга қарши курашиш, давлат томонидан иқтисодиётни тартибга солишининг қонунийлиги, тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватланиши, коррупцияга қаршилик қилишдан иборат. Тадбиркорлик ҳуқуқлари қонун томонидан ҳимояланган ва суд, маъмурий, жиноий тартибда ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари ва суд органлари, давлат бошқарув органлари томонидан ҳимоя қилиниши зарур. Бироқ улар хар доим хам тегишли равишда бу вазифаларини бажармайдилар ва амалиётда ўзлари хам кўпинча хўжалик юритувчи субъектлар ҳуқуқларини чеклаб қўйиши билан, бутун мамлакатда 37

иқтисодиётни ривожланишини қонуний ахволига салбий таъсир кўрсатади. Шу сабабли, тадбиркорлар ҳуқуқини ҳимоя қилишда прокурорнинг вазифаси кескин ошади. Жамият ва иқтисодиётда юз бераётан жараёнлар, иқтисодиёт соҳасида қонунчилик ижроси устидан назоратни амалга оширишда прокуратура органларнинг ролини кескин кўриб чиқиш зарурлигини уқтиради. Прокурорлар томонидан алохида эътиборни тадбиркорик ҳуқуқларини таъминлаб берувчи қонун талабларини ижро этилиши устидан назоратни кучайтиришга қаратилиши лозим. Прокурор қонуний нуқтаи назардан, турли бошқарув ва хокимлик органлари, мансабдор шахслар, тижорат ва нотижорат ташкилотлари рахбарлари, шунингдек фуқаролар ҳаракатлари ва қарорларига бахо бериши мумкин. Шу билан бирга, прокурорнинг ваколатлари, назоратнинг хеч қандай элементлари мавжуд бўлмаган, назорат функциялари билан чегараланган. Ўз навбатида, назорат органлари, маъмурий воситаларга эга бўлган холда, қонун ва қонунга тегишли ҳужжатларни (шу жумладан идоравий) бузганлик хақида хеч қандай маълумот бўлмаган тақдирда хам, тафтиш ўтказиш, назорат, текшириш ва шу каби назорат функцияларини амалга оширишга хақлидир. 40 Демак, тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчиликни ижро этилишини прокурорлик назорати предмети вазирликлар, давлат қўмиталари, хизматлари ва ижро хокимиятиниг бошқа органлари, жойлардаги давлат хокимияти вакилликлари (қонунчилик) ва ижро органлари, ўз-ўзини бошқариш органлари, давлат бошқарув органлари,уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек тижорат ва нотижорат ташкилотлар бошқарув органлари ва рахбарлари томонидан иқтисодий муносабатларни тартибга солишга ва эркин тадбиркорлик фаолиятини таъминлашга йўналтирилган Ўзбекистон Республикаси Конституция нормаларига; улар томонидан хўжалик 40 Идилова Ж. Н. Научно-правовые положения, определяющие специфику и содержание прокурорского надзора за исполнением законов о малом и среднем предпринимательстве // Право и государство: теория и практика. -2009. - №1(49). - С. 68-71 . 38

юритувчи субъектнинг эркин тадбиркорлик фаолиятини юритишда ҳуқуқий муҳитини белгиловчи ва тадбиркорлик ва бошқа иқтисодий фаолиятни амалга оширишда унинг самарадорлигини ошириш учун ва ушбу фаолиятда, ўз мехнати орқали яратган ва ишлаб топган, кўзлаган ютуқларига эришиш учун, исталган воситалардан фойдаланиши, хамда қонун томонидан белгилаб қўйилган хўжалик юритувчи субъектларнинг эркин тадбиркорлик фаолиятини олиб боришни чекловлар ва таъқиқлари белгиловчи қонун меъёрларини ижро этишга; қонунга мувофиқ, кўрсатилган органлар томонидан эркин тадбиркорлар фаолияти қонуний муҳитига таъсир этувчи меъёрий ҳуқуқий ҳужжатларига амал қилинишини назорат қилиш ҳисобланади. Прокурорлик назорати предмети тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунда белгиланган ҳаракатларни ижроси устидан прокурорлик назоратининг асосий йўналишини белгилайди. Бу йўналишлар xўжалик юритувчи субъектлар ҳуқуқларига белгиланган шаклда таъсир этувчи, ҳуқуқий муносабатлар соҳалари билан боғлиқ, шу сабабли хам прокурорни хам унинг ҳаракатларини мувофиқлаштирувчи ҳуқуқни мухофаза қилиш органларини устувор чора-тадбирларини таъсири талаб этишади. Айниқса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субектларининг ташқи иқтисодий фаолият соҳасида иштирок этиши, уларнинг минтақа ва жаҳон бозорларига чиқишини кенгайтириш муаммосини ҳал этишга жиддий аҳамият қаратиш лозим. Алохида катта эътиборни талаб этадиган яна бир масала шуки, ҳозирги вақтда юртимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик асосан савдо-сотиқ, хизмат ва алоқа соҳасида, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш бўйича кўпроқ ривож топмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, прокуратура органлари иазорат- текширув органлари ва бошқа давлат органлари билан ўзаро ҳамкорликда қонун ва қонун ости ҳужжатларида мустаҳкамланган имкониятлардан тўла фойдаланган ҳолда тадбиркорлар манфаатларига чин маънода хизмат килмокда. 39

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, т адбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назоратининг предметига қуйидагиларни киритиш мақсадга мувофиқ:  в азирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан иқтисодий муносабатларни тартибга солиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини таъминлашга йўналтирилган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонун чилиги нормаларига риоя этилишини таъминлаш;  хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг ҳуқуқий майдонини белгиловчи қонун ҳужжатлари нормаларига риоя этилиши, шу жумладан, хўжалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик фаолияти ва бошқа иқтисодий фаолиятнинг самарадорлигини ошириш ҳамда мазкур фаолиятдан имкон қадар энг яхши натижаларни олиш учун зарур воситаларни танлаш ва улардан фойдаланишда мутлақо эркинлиги, ўз меҳнатидан фойдаланишда, ўзи яратган ёки ишлаб топган фойдани эркин тасарруф этишда, шунингдек хўжалик юритувчи субъектлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунчилигида белгиланган тадбиркорлик фаолияти эркинлигига доир тақиқлар ва чекловларга риоя этилишини таъминлаш;  юқорида қайд этилган органлар томонидан чиқариладиган ва тадбиркорлик фаолияти эркинлиги ҳуқуқий майдонига таъсир кўрсатадиган норматив ҳуқуқий ҳужжатларнинг Конституция ва қонунларга мувофиқлигини таъминлаш ҳисобланади. Прокуратура органинг асосий вазифаси тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунчилик ижроси устидан назоратни амалга оширишда, тадбиркорлик фаолиятини ривожланишига тўсқинлик қилувчи ҳолатларни аниқлаш ва бартараф 40

этиш, тадбиркорлар фаолиятининг самарадорлигини пасайтирувчи, шу билан бирга иқтисодиётни ўсишига ва бюджетнинг барча даражаларида ошишига салбий таъсир этувчи, маъмурий тўсиқ ва чекловларни олиб ташлаш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси прокурорлар ва пракуратура ходимлари коллегиясида хар йили тадбиркорликни ҳимоя қилиш масаласи кўриб чиқилади. Коллегия натижалари бўйича Бош прокурор томонидан имзоланган буйруқлар бизнесни ҳимоя қилиш соҳасида пракуратура органлари фаолияти стратегиясини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва давлат хокимиятининг бошқа маркази органлари ўртасида мазкур соҳада қонунчиликни таъминлаш бўйича чора тадбирлар қабул қилиш ьорасида маълумотлар алмашуви йўлга қўйилган. Олиб борилаётган ишлар давлатимиз рахбари томонидан бизнесни йўлга қўйиш ва унинг ҳуқуқий мухофаза қилиш борасидаги қўйилган вазифаларини хал этишга ёрдам беради. Бош прокуратура иқтисодий фаолиятнинг қонунийлиги ва эркинлигини таъминлаш чора-тадбирлари комплексини прокурорларга вазифа қилиб қўйди. Бунинг учун барча мамлакатимизнинг худудларида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларига амал қилиш юзасидан доимий маниторинги, тадбиркорлик уюшмалари билан қатъий алоқалар ташкил этилган. Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларига амал қилиш юзасидан прокурорлик назорати уларнинг юқори даражада ҳуқуқий мухофазаланганлиги, иқтисодий фаолиятининг эркинлигини таъминлаш, мўътадил инвестицион иқлим, хокимият органлари томонидан бизнесга маъмурий таъзиқларни камайтириш, хўжалик субъектлрини текшириш қонунийлиги, шунингдек хусусий мулкчиликни ноқонуний ўзлаштиришга йўналтирилган. Прокуратура органларига тадбиркорлик субъектларини давлат назорат органлари томонидан хар йили режали текширувлар ўтказганлиги хақида йиғма жадвалларини тақдим этилади. Прокуроралар режали ва режадан 41

ташқари ўтказилган текширквлар тартиби, назорат органларининг хўжалик субъектлари режадан ташқари ўтказиладиган текширувларини тасдиқлаш ишлари билан танишиб чиқадилар. Ишонч билан таъкидлаш жоизки, мазкур соҳада прокурорларнинг назорат ваколатлари, тадбиркорларга маъмурий босим ўтказилишини пасайтириш билан бирга, бизнесни ривожлантириш ва мамлакатимизда инвестицион иқлим шароитини яратиш учун қулай шароит яратиб бермоқда. Қўлланилаётган чоралар, назорат органарининг ўз вазифаларига жиддий ёндашиши, прокурорларнинг ҳуқуқни мухофаза қилиш фаолиятининг асосий қисми бўлиб қолмоқда. Бизнинг нуқтаи назаримизда, прокурорларнинг диққат-эътибори тадбиркорлик фаолиятини лицензиялаш хақида (тадбиркорларга лицензия беришнинг рад этилиши, лицензион назоратни амалга ошириш хақидги шикоятларини кўриб чиқишда) давлат хокимлиги органлари, давлат бошқарув органлари, махсус ваколатли органлари томонидан рақобатни ҳимоя қилиш хақидаги қонунчиликка амал қилиниш масалаларига қаратилса мақсадга мувофиқ бўлади. Прокурор назорати чоралари билан тадбиркорларга давлат хизматлари кўрсатилиши соҳасида қонунийлиги ҳолатларини мустаҳкамлашни талаб этади. Прокурор томонидан қонуний қарор қабул қилиниши натижасида, барча айбдор мансабдор шахслар, қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилиши зарур. Иқтисодий фаолият эркинлиги бузилиши фактлари бўйича комплекс муносабат билдириш мақсадида, прокуратура органларида давлат органлари ҳаракатларига нисбатан тадбиркорларнинг шикоятларини кўриб чиқишни ташкиллаштириш, мамлакат худудидаги хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ишларини олиб бориш зарур. Шунингдек, самарали ишлаш шакли бўлиб, тадбиркорлик фаолияти соҳасида қонун лойихалари ва амалдаги меъёрий ҳуқуқлар асосида, маъмурий тўсиқлар ва тадбиркорлар ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини поймол этувчи бошқа ҳолатлар бўйича мониторинглар ўтказиш 42

ҳисобланади. Баён этилгандан хулоса қилиш мумкинки, прокурорлик назоратининг тадбиркорлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш хақидаги қонун ижросини назорат қилиш асосий вазифаларини санаб ўтиш мақсадга мувофиқ: - прокурорлик муносабатлари чоралари ёрдамида иқтисодий фаолият эркинлигини, шу жумладан алохида шахсларга преференциялар тақдим этиш, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда маъмурий тўсиқларни яратиш, рақобатчиларни чеклаш ва тадбиркорлик фаолиятига асоссиз равишда аралашиш каби бузилишини олдини олиш мумкин. - тадбиркорларга давлат хизматлари кўрсатилиш соҳасида қонунийлик ҳолатларини мустаҳкамлаш, қонун билан белгиланмаган муложалар, таъқиқлар, йиғимлар, тўловлар, текширув, назорат, хал этиш жараёнларида ортиқча ҳужжатларни талаб этиш, пуллик хизматлар ва келишувларни тиркаш, қонунда кўзда тутилмаган мажбуриятларни юклаш ҳолатларини бартараф этиш билан бирга; - лизенциялаш муложалари қонунийлиги юзасидан назорат ҳаракатларини таъминлаш; - юридик шахсларни, якка тартибдаги тадбиркорларни давлат руйхатидан ўтказишда ноқонуний ва хаққонийсиз рад этилишини олдини олиш; - мулкчиликнинг ноқонуний ўзлаштириш, шунингдек савдо ва хизмат кўрсатиш объектларини ноқонуний усуллари билан тугатишга қарши курашиш; - назорат органлари, шунингдек ҳуқуқнинг мухофаза қилиш органлари фаолиятини, тадбиркорларни ноқонуний текшириш фактларини олдини олиш билан бирга, қонунийлигини таъминлаш; - тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонун лойихалари ва амалдаги маъмурий-ҳуқуқий базасини, уларда маъмурий тўсиқлар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини бузилишига йўл қўйувчи бошқа ҳолатларни аниқлаш борасида комплекс маниторинг 43

ўтказиш; - тадбиркорларнинг қонуний фаолиятига тўсқинлик қилувчи, барча шахсларни қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка тортишни таъминлаш, зарурият туғилганда, жиноий ишлар қўзғаш; тадбиркорлик субъектларига нисбатан ноқонуний ҳаракатлари хақида асосланган холларда маъмуриш иш очиш; - тадбиркорлик уюшмалари билан самарали ахборот хамкорлигини давом эттириш, шунингдек жойлардаги давлат хокимият органлари билан иқтисодий фаолият эркинлиги ва қонунийлигини таъминлаш учун прокурорлик муносабати барча чораларини қўллаш. Тадбиркорлик фаолияти соҳасида қонунийликнинг бажарилиши юзасидан прокурорлик назоратини самарали таъминлашнинг муҳим ва мажбурий шартларидан бири унинг белгиланган қонун доирасида, яъни прокурор ваколатлари доирасида амалга оширилиши ҳисобланади. Прокурорлик назорати назариясида меъёрни белгилаш бир нечта ўзаро боғлиқ факторлар призмаси орқали аниқланади: прокурорлик назорати объектлари доирасига нисбатан; прокурор амалга ошириши керак бўлган ижро назорати, ҳужжатлар руйхатига нисбатан; прокурор муносабат билдириш воситалари ва ҳужжатларига нисбатан. Мазкур ҳолатлар руйхат бўйича олимлар фикрида тафовут бўлса, биринчидани улар муаллифларнинг озчилиги, иккинчидан эса, ошкора ва принципиал характерга эга эмас. Масалан, «назорат чегаралари»ни белгилаб берувчи аҳамиятли мезонлар сифатида, айрим олимлар қонун бузилишларига барҳам бериш мақсадида прокурорлик назоратининг характери ва прокурорлар томонидан тавсия этилган тадбирларнинг характерини кўрсатиб ўтганлар. 41 Шу сабабли, хулоса қилиб айтиш мумкинки, тадбиркорлик фаолияти соҳасида қонунчиликнинг ижроси устидан прокурорлик назоратининг 41 Чубенко И.С. Состояние прокурорского надзора за соблюдением прав субъектов предпринимательской деятельности. Законность. 2013. № 7 – С.5 3 . 44

чегаралари қуйидагиларга: 1) прокурор назорати остидаги субъектларнинг рўйхати, шунингдек улар фаолиятининг мазмуни; 2) ижросининг қонунийлиги прокурорлик назорати доирасида текширилиши лозим бўлган ҳуқуқий ҳужжатларни чиқарувчи органлар доираси; 3) ижросининг қонунийлиги прокурорлик назорати доирасида текширилиши лозим бўлган ҳуқуқий ҳужжатларнинг рўйхатига боғлиқ бўлади. Тадбиркорлик фаолияти соҳасида қонунчиликнинг ижроси устидан прокурорлик назоратининг чегаралари билан боғлиқ муҳим масалалардан бири назорат функцияларига эга бўлган прокуратура ва ихтисослаштирилган давлат органлари ваколатларини чегаралаб бериш ҳисобланади. Уларга агентликлар, қўмиталар, хизматлар, инспекциялар, комиссиялар ва идоравий, шунингдек ноидоравий тааллуқлиликдаги тафтиш ўтказувчи бошқа тузилмалар, ҳамда барча бошқарув, хўжалик ва бошқа органлар ва уларнинг бўлинмалари киради. Санаб ўтилган органлар, кўпинча ўз назорат функцияларини амалга оширишда тор йўналтирилган ихтисосликка эга бўладилар, аммо шунга қарамай, тез-тез бир-бирларини такрорлашади. Шу сабабли, менинг назаримда, ўз назорат ваколатларини амалга оширишда юқорида қайд этилган органларнинг вазифасини бажармаган ва уларнинг фаолиятига аралашмаган ҳолда, уларнинг ишини тўғрилаб турувчи прокуратуранинг роли ўта муҳимдир. Прокуратура ва бошқа назорат органларининг ваколатларини чегаралашда одатда қуйидаги мезонларга таянишади: 1) прокуратура ва назорат органлари томонидан ҳал қилиниши лозим бўлган масалалар; 2) прокуратура ва назорат органлари ваколатларининг моҳияти; прокуратур ва назорат органларининг ўз ваколатларини амалга оширишлари шакллари ва усуллари; 45

3) прокуратура ва назорат органларининг давлат органлари тузилмасида ва мамлакатда қонунчиликни таъминлаш механизмида эгаллаган ўрни. Таъкидлаш жоизки, прокурорлик назорати умумоммавий ва устидоравий характерга эга, шунга кўра назорат бошқа исталган туридан кўра юқорироқ мақомга эга. Шу сабабли, прокурор, бирон-бир маъмурий ваколатларга эга бўлмай туриб, уларнинг ғайриқонуний хулқи, ёхуд қонунчилик бузилиши тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлган тақдирда тадбиркорлик субъектларининг фаолиятига аралашиш ҳуқуқига эгадир. Прокурорлик назоратининг амалиёти шундан даллат берадики, прокуратура органлари томонидан қўйилган вазифаларнинг энг маъқул ҳал этилиши тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ушбу соҳадаги давлат сиёсатини амалга ошириш га имкон беради, давлатдаги ҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий барқарорликка, умуман қонунчиликнинг аҳволини яхшилашга хизмат қилади. 2.2. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлашда прокуратура органлари назорат фаолиятининг замонавий вазифалари Прокурорларнинг тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларини таъминлаш бўйича ишлари сўнгги вақтларда анча замонавийлаштирилган, прокуратура органлари томонидан тадбиркорлар ҳуқуқларининг самарадорлиги ва ҳимоясига қаратилган янги йўналишлар ва усуллар фаол қўлланилмоқда. Бундай замонавийлаштириш, шу жумладан бошқа прокурорлик фаолиятининг анча кенгайишига сабаб бўлган прокуратура назорат функцияларининг чекланиши билан боғлиқ. Прокурорлар, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига риоя қилиниши ва қонунлар ижроси устидан назорат олиб бориб, ўзларининг ҳуқуқни ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва ҳуқуқни ҳимоя қилиш вазифаларини амалга ошириш учун кенг ваколатлар жамланмасига эгадирлар. Бундай вазифалар фаолиятнинг барча 46

йўналишларида, фуқароларнинг мурожаатлари ва шикоятларига таъсирчанлик, назорат текширувларидан тортиб, то прокурорларнинг фуқаролик ва хўжалик суд иш юритувининг барча босқичларидаги прокурор иштирокига қадар амалга оширилади. Нопроцессуал фаолиятда прокуратура қонунчилик органлари ва ижро ҳокимияти, ўз-ўзини бошқариш органларининг ҳуқуқий ижод фаолиятида, мажлисларида иштирок этади. Прокурорлар ўзлари киритган тақдимномалар ва протестларнинг давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, тижорат ва нотижорат ташкилотлар томонидан кўриб чиқилишида иштирок этадилар. Ўтган йиллар мобайнида мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги прокуратура органларининг фаолияти сезиларли равишда ислоҳ қилиниб, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш самарадорлигини оширишга йўналтирилган замонавий вазифа ва методлардан келиб чиқиб, прокуратура органлари фаолиятида фаол қўлланилмоқда. Таъкидлаш лозимки, амалдаги қонунчиликда тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя тизимини кучайтириш, уларнинг фаолиятида ноқонуний текшириш ва турли аралашувларнинг олдини олиш бўйича прокуратура органларига бир катор вазифалар юклатилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Хўжалик юритувчи субъектларни текширишни ташкил қилишни тартибга солиш тўғрисида”ги 19.11.1998 йилдаги ПФ – 2114-сонли Фармонининг 8-банди билан Ўзбекистон Республикаси прокуратурасига хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти устидан назоратни амалга оширишга ваколатли бўлган вазирликлар ва идоралар томонидан текширишларни ташкил қилишни тартибга солиш ва такомиллаштириш тўғрисидаги қонунлар, фармонлар хамда бошқа қонун ҳужжатлари қандай ижро этилаётганлигини назорат қилиш, назорат органлари ходимларининг ноқонуний ҳаракатлари хусусидаги Республика мувофиклаштирувчи кенгашининг 47

тақдимномаларини, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектларнинг шикоятларини уз вақтида кўриб чиқиб, қонунда кўзда тутилган чоралар кўриш вазифалари юклатилган. 42 Ушбу Фармоннинг 10-бандида Ўзбекистон Республикаси Олий хужалик суди, Бош прокуратураси ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органлар ва ноҳукумат ташкилотлари билан бирга хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарларининг ҳуқуқий маданиятини ошириш бўйича аниқ чора-тадбирларни амалга ошириши, назорат органларининг мансабдор шахслари томо нидан хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқларини бу- зиш сабабларини мунтазам таҳлил этиб, уларни бартараф қилиши лозимлиги белгиланган. Шу каби, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тад биркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 14.06.2005 йилдаги ПФ – 3619-сонли Фармонида хам Бош прокуратурага бир катор вазифалар юклатилган. Жумладан, Фармоннинг 4-бандида “Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси назорат органлари мансаб дор шахсларининг тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини бузганликлари учун жазо муқаррарлигини, уларнинг ҳатто жнноий жавобгарликка тортилишини таъминлаган ҳолда, тадбиркорлик фаолияти кафолатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари сўзсиз бажарилиши устидан назоратни кучайтирсин” - деб белгилаб қўйилган. 43 Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик субъектлари томонидан такдим этиладиган хисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги 15.06.2005 йилдаги ПК – 100-сонли қарорининг 8-бандида эса, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасига Адлия вазирлиги билан биргаликда молиявий, статистик ҳисоботлар ва ҳисоб-китобларни қабул қилишнинг белгиланган тартибига риоя этилиши 42 ПФ–2114 43 ПФ–3619 48

устидан қаттиқ назорат ўрнатиш, тад биркорлик субъектларидан молиявий, статистик ҳисоботлар ва ҳисоб-китобларни, шунингдек, бошқа маълумотлар ва ҳужжатларни ноқонуний талаб қилишда айбдор бўлган шахсларнинг жазоланиши муқаррарлигини таъминлаш вазифаси юклатилган. 44 Таъкидлаш лозимки, тадбиркорлар ҳуқуқларининг ҳимоясини янада кучайтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 04.04.2011 йилда “Тадбиркорлик субъектларини текширишларни янада қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни ташкил этиш тизи мини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ–4296-сонли Фармони кабул қилинди . 45 Мазкур Фармон билан текширишлар тартиби такомиллаштирилиб, уларни қисқартириш белгиланди. Жумладан, Фармон талабига кўра янги ташкил қилинган кичик тадбиркорлик субъектларининг молия-хўжалик фаолияти улар давлат рўйхатига олинган пайтдан бошлаб дастлабки уч йил мобайнида режали солиқ текширишларидан ўтказилмаслиги белгиланди. Шунингдек, 2011 йилнинг 1 апрелидан то 2014 йилнинг 1 апрелигача бўлган даврда солиқларни ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида тўлаб келаётган, шунингдек, ишлаб чикариш суръатларининг баркарор ўсиши ва рентабеллигини таъминлаётган кичик тадбиркорлик субъектларининг молия- хўжалик фаолиятини солиқ соҳасида текшириш тақиқланди. Кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятини солиқ соҳасида текшириш муддатларини қонун ҳужжатларида уларни ўтказиш кўзда тутилган максимал муддатдан, яъни 30 кален дарь кунидан ортиқ муддатга узайтирилишига йул куйилмаслиги қайд қилинди. Фармонда Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасига текширишларни тайинлаш ва ўтказиш, тадбиркорлик субъ ектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида ўрнатилган тартибга сўзсиз риоя этишга йуналтирилган назорат ва ҳуқуқни муҳофаза 44 ПК–100 45 ПФ–4296 49

қилиш идораларининг фаолияти устидан таъсирчан назоратни таъминлаш бўйича зарур чораларни кўриш вазифаси юклатилган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 24 июлдаги “ Қ онунчилик ижросини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў ғ рисида”ги ПФ–4636-сонли Фармони билан қ онун чилик ижросини назорат қ илиш да прокуратура органларининг ало ҳ ида ўрин тутиши эътироф этилиб, бу со ҳ ада янада масъулиятли вазифалар юклатилди. 46 Мазкур Фармон билан прокуратура органлари олдига давлат ва хўжалик бош қ аруви органлари, ҳуқуқ ни му ҳ офаза қ илиш органлари ва назорат қ илувчи органлар, ма ҳ аллий ижро ҳ окимияти органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар томонидан қ онун ҳ ужжатларининг ижро этилиши ҳ амда улар томонидан қ абул қ илинаётган ҳуқуқ ий ҳ ужжатларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига мувофи қ лиги устидан назорат қ илиш , фу қ ароларнинг сиёсий, и қ тисодий, ижтимоий ва бош қ а ҳуқуқ ва эркинликларини ҳ имоя қ илиш со ҳ асидаги қ онун ҳ ужжатларининг талабларига қ атъий риоя этилиши устидан самарали назорат ўрнатиш, ижтимоий-и қ тисодий ривожланиш, шу жумладан қ ишло қ хўжалиги со ҳ асидаги, тадбиркорлик субъектларининг ҳ у қ у қ ва қонуний манфаатларини ҳ имоя қ илиш борасидаги қ онунчиликка сўзсиз риоя этилишини таъминлаш билан бирга ҳуқуқ ий нормаларни қ ўллаш да субъектив равишда ва танлов асосида ўзбошимчалик билан тал қ ин қ илиш ҳ олатларига йўл қ ўймаслик ва уларни бартараф этишга қ аратилган ҳ у қ у қ ий таъсир чораларни амалга ошириш, қ онун чилик ва 46 ПФ–4636 50

ҳ у қ у қ ни қ ўллаш амалиётини такомиллаштириш борасидаги талаблар қ ўйилди. Фуқаролар мурожаатлари сонининг йилдан йилга тобора ортиб бораётганлиги прокуратуранинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва ҳуқуқни ҳимоя қилиш фаолиятининг роли ва аҳамиятидан яққол далолат беради. Прокуратура фаолиятини демократлаштириш доирасида унинг ишлари ошкоралиги ва шаффофлиги, мустақиллиги ва фақат қонунга бўйсуниши тўғрисида қонуний асосга эга бўлди. Асосли равишда таъкидлаш мумкинки, прокурорларнинг фаолияти сўнгги вақтларда инновацион характердаги ўзгаришларга дуч келмоқда, бу эса мамлакатда қабул қилинаётган, прокуратура ишида янги йўналишлар ва усуллар юзага келишини шарт қилиб қўювчи қонунчилик ҳужжатларида акс этмоқда. Булар қаторига, хусусан, қабул қилиниши энг асосийлари қаторида тадбиркорлик ҳамкорлиги билан ўзаро мнусланини чуқурлаштириш, прокуратура органлари томонидан олиб борилаётган ишларнинг ошкоралиги ва шаффофлиги, тадбиркорлар ва ҳокимият органлари вакилларининг ҳуқуқий онгини ошириш, меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар ва уларнинг лойиҳаларини коррупцияга қарши экспертиза қилишни айтиб ўтиш лозим бўлган, бизнеснинг ҳуқуқий ҳаётида, иқтисодий фаолият эркинлигини ҳимоя қилиш кафолатларини таъминлаш ва прокуратуранинг қонунчиликни ва иқтисодий фаолият эркинлигини таъминлаш бўйича ишида янги йўналишлар ва усулларни шакллантиришда улкан воқеа бўлган Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 24 июлдаги “Қонунчилик ижросини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–4636-сонли ҳамда 2015 йил 15 майдаги “Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–4725-сонли Фармонларидир. 47 47 ПФ–4725 51

Бунда, шуниси характерлики, прокуратура томонидан алоҳида диққат-эътибор тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга йўналтирилган профилактик характердаги чора-тадбирларга қаратилмоқда. Бош прокуратуранинг расмий сайтида махсус бўлим очилган бўлиб, унинг ёрдамида бизнес вакиллари ўзларининг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун мурожаат қилишлари мумкин. Жумладан, 2 015 йил 1 июлдан Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги билан ҳамкорликда «Ўзбектелеком» АК Қўнғироқларга хизмат кўрсатиш ягона маркази ва Бош прокуратура «ишонч телефони» базасида давлат, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат қилувчи органларнинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятига асоссиз аралашиши, тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг бузилишига доир масалалар бўйича мурожаатларни туну кун қабул қилиш ҳамда тадбиркорлик фаолияти эркинликлари кафолатлари тўғрисидаги қонунчиликни бузишда айбдор бўлган шахсларга нисбатан қонуний чоралар кўриш тизими ташкил этилди. Давлатимиз раҳбарининг кўрсатмаларини бажариш борасида, прокуратура органлари фаолиятининг ошкоралиги ва шаффофлигини таъминлаш мақсадида прокуратура органларининг тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларига риоя қилинишини назорат қилиш доирасидаги ишлари тўғрисидаги ахборотлар мунтазам равишда прокуратураларнинг расмий сайтларида жойлаштириб борилади, оммавий ахборот воситаларида чоп этилади. Булар назорат функцияларига эга бўлган барча даражадаги, шунингдек рухсат берувчи муомалаларни амалга оширувчи ижро ҳокимияти органларининг фаолиятини текшириш, текшириш натижалари, прокуратуранинг давлат назорати борасиаги янги ваколатлари, прокуратуранинг давлат назорат органларининг раҳбарлари билан идоралараро йиғилишлари тўғрисидаги маълумотлардир. Прокуратура органларининг фаолияти тадбиркорлик фаолияти субъектларининг муаммоларига тезкор таъсирчанлик қилиш имконини 52

беради. Улар ёрдамида иқтисодий фаолият эркинлигининг жиддий бузилишлари аниқланади ва олди олинади, тадбиркорларнинг ҳуқуқлари бузилишига йўл қўймаслик бўйича амалий чоралар кўрилади. Таъкидлаш лозимки, прокуратура органлари томонидан ўтказиладиган давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари томонидан тадбиркорлик фаолияти соҳасида қабул қилинган уларнинг коррупциявийлиги, маъмурий тўсиқлар яратиш юзасидан қонун лойиҳалари, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар мониторинги асосий роль ўйнайди. Прокуратура ишидаги асосий янги йўналиш сифатида прокуратура томонидан уларнинг иқтисодий фаолияти эркинлигини ноқонуний тўсишларга йўл қўймаслик мақсадида тадбиркорларнинг онгини ўстиришни таъкидлаш зарур. Ўтказилган таҳлиллар бир қатор ҳолларда тадбиркорларнинг етарсиз юридик тайёргарликлари, ўзларининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ҳуқуқларини, коррупциявий кўринишлар ва асоссиз текширишларга қарши туриш бўйича ҳаракатлар алгоритми билмасликларини кўрсатдики. Шу сабабли, прокурорлар томонидан тадбиркорлар учун семинарлар, амалдаги қонунчиликни қўллашнинг энг долзарб масалалари бўйича қўлланмалар, давлат назоратини амалга ошириш масалалари бўйича маълумот материаллари тўпламлари кўринишидаги маърифат ишлари кенг ёйилган. Прокурорлик назорати материаллари асосида илм-фан вакилларини жалб қилган ҳолда прокуратура органлари томонидан тадбиркорлар учун қўлланмалар ишлаб чиқилмоқда, доимий тартибда давлат назоратини амалга оширишда тадбиркорларнинг ҳуқуқларига тааллуқли бўлган қонунчилик ҳужжатларини амалга оширишда юзага келадиган масалалар юзасидан тушунтириш ишлари ташкиллаштирилган. Мавжуд амалиётнинг таҳлили бундай фаолият ижобий натижалар беради теб таърифлаш имконини беради. Тадбиркорлар, прокуратура органларининг ташаббуси билан олинган ҳуқуқий билимларига асосланиб, ўз ҳуқуқлари ва эркинликларининг асоссиз чекланишига, масалан, назорат 53

органлари вакилларининг зарур ҳолларда тегишли Кенгашлар билан келишилмаган текширув ўтказишларига йўл қўймайдилар. Прокуратуранинг иқтисодий фаолиятнинг қонунийлиги ва эркинлигини таъминлаш бўйича ишлардаги янги йўналишлар қаторида меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказишни айтиб ўтиш лозим. Меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш амалиёти шундан далолат берадики, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг фаолият доираси меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишда коррупцияга қарши ҳимояга энг муҳтож бўлган соҳалардан биридир. Прокуратура ишидаги янги йўналишлар ва усуллар, бизнинг назаримизда, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқларига риоя қилинишиус прокурорлик назоратини бошқа сифатли даражага олиб чиқиши мумкин, улар эса, ўз навбатида прокуратурада регрессив органни эмас, балки ўз эркинлиги ва манфаатларининг реал ҳимоячисини кўришлари мумкин. Бу жиҳатдан, масалан, сўнгги пайтларда ўз бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш юзасидан тадбиркорларнинг прокуратура органларига мурожаатлари ортиб бораётгани ҳолати намунали ҳисобланади. Шу билан бирга, назаримизда прокуратура органларининг Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган Фармон ва қарорларидан келиб чиқадиган асосий вазифаларидан бири, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, уларнинг дахлсизлигини таъминлашга доир қонунлар ижроси устидан назоратни кучайтириш, давлат назорат қилувчи органларининг хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига ноқонуний аралашувларини чеклаш бўйича қонунда берилган ваколатдан самарали фойдаланиш, яъни қонунга зид равишда текширувлар ўтказиш ҳамда хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан молиявий жарималар қўллаш ва бошқа тарзда уларнинг ҳуқуқларини чегаралаш ҳолатларини кескин равишда олдини олиш керак. 54

Шу ўринда, жойлардаги маҳаллий давлат ҳокимият ва назорат органлари устидан назоратни олиб боришда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 июндаги “Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги ПҚ–100-сонли қарори муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу қарор билан тадбиркорлик субъектларидан молиявий, статистик ҳисоботлар ва ҳисоб- китобларни, шунингдек бошқа маълумотлар ва ҳужжатларни ноқонуний талаб қилишни олдини олишда айбдор бўлган мансабдор шахсларнинг интизомий, маъмурий ва жиноий жазоланиши муқаррарлигини таъминлаш вазифаси юклатилган. Прокурор назорати ҳужжатларининг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ҳанузгача назорат қилувчи идораларнинг фаолиятларида фуқаролар ва хўжалик юритувчи субъектларининг манфаатларида эркин тадбиркорлик ва иқтисодий фаолиятни чегараловчи қарорлар чиқариш, қонунга зид равишда маъмурий жавобгарлик ва турли молиявий санкциялар қўллаш йўли билан бузиш каби қонунбузиш ҳолатлари содир этилаётганлигини кўрсатмоқда. Назорат қилувчи органлар фаолияти қонунийлиги устидан прокурор назоратининг муҳим қисми бўлиб, улар томонидан текширишлар ўтказиш принципи, тартиби ва муддатларини тартибга солувчи “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонунининг талабларини сўзсиз бажаришлари ҳисобланади. Жумладан, ушбу Қонуннинг 5-моддаси билан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилишнинг асосий принциплари ўрнатилган бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: - назорат қилувчи органлар фаолиятида қонунийлик, холислик ва ошкоралик; - юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш; 55

- хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига аралашмаслик. Қонуннинг 9-моддасига кўра назорат қилувчи органлар томонидан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текшириш учун куйидагилар асос бўлади: - махсус ваколатли орган ёки унинг тегишли ҳудудий бўлинмаси томонидан берилган, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текширишни ўтказишнинг мувофиқлаштирувчи режасидан кўчирма; - назорат қилувчи органнинг мувофиқлаштирувчи режа асосида чиқарган буйруғи, ёхуд махсус ваколатли органнинг текшириш мақсади, - текширувчи мансабдор шахслар таркиби ва текширувни ўтказиш муддатлари кўрсатилган қарорлари. 48 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 июндаги ПФ–3619-сонли “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонда назорат органларининг раҳбарлари ва мансабдор шахслари тадбиркорлик субъектларини ўз ваколатлари ва назорат соҳаси доирасидан ташқари масалалар бўйича ҳар қандай текширувлар ўтказганликлари учун шахсан жавобгар, хатто жиноий жавобгар хам бўлишлари кўзда тутилган. 49 Хулоса қилиб айтганда, тадбиркорлик субъектларининг ҳ у қ у қ ва эркинликларининг самарали ҳ имоясини таъминлаш юзасидан назорат фаолиятини амалга оширишда энг асосий эътибор қуйидагиларга қаратилиши шарт:  давлат ва хўжалик бош қ аруви органлари, ҳуқуқ ни му ҳ офаза қ илувчи, назорат ва ма ҳ аллий ижро ҳ окимияти органлари ҳ амда бош қ а мансабдор шахслар томонидан қ абул қилинаётган ҳуқуқ ий ҳ ужжатларни ўрганиб борилишида тадбиркорларнинг и қ тисодий эркинлигини чеклаш билан бо ғ ли қ ҳ ужжатларга ало ҳ ида эътибор 48 “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонун 49 56

қ аратилиб, уларнинг ҳ ар қ андай но қ онун ий ҳ аракатларининг қ атъий бартараф этилишига;  бизнесни ривожлантириш учун янада қ улай ишчан му ҳ ит яратиш, тадбиркорлик, кичик ва хусусий бизнесга янада кенг эркинлик бериш, бюрократик тўси қ ва ғ овларнинг бартараф этилишининг таъминланишига;  сунъий равишда ўйлаб чи қ арилган ҳ ар қ андай чеклов ва та қ и қ ларни бартараф этилишига, давлат ва назорат органларининг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг молия-хўжалик фаолиятига но қ онун ий аралашувига чек қ ўйилишини таъминлашга;  тадбиркорлик фаолиятига оид норматив- ҳ у қ у қ ий ҳ ужжат ларни, уларда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини бузувчи ёки бузилишига та ҳ дид солувчи қ оидаларни, и қ тисодий эркинлигини чеклаш билан бо ғ ли қ ҳ ужжатларни ва маъмурий тўси қ ларни ани қ лаш ҳ амда бартараф этиш ма қ садида мониторинг ўтказиб борилишига;  тадбиркорлик субъектлари ху қ у қ ларининг бузилиши ҳ олатларини тезкор ани қ лаш ва уларни тиклаш, амалдаги қ онунчиликни такомиллаштириш юзасидан таклифларни қ абул қ илиш ма қ садида, «007» ра қ амли ишонч телефонлари имкониятларидан кенг ва самарали фойдаланилишига. Прокуратурага юклатилган мазкур замонавий вазифалар прокуратура органлари томонидан маҳаллий ҳокимиятлар, назорат текширув органлари, давлат бошқарув идоралари мансабдор шахсларининг тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини бузганликлар учун жазо муқаррарлигини таъминлаган ҳолда, тадбиркорлик фаолияти эркинлиги кафолатлари тўғрисидаги қонун 57

ҳужжатлари сўзсиз бажарилишига эришишда муҳим асос бўлиб хизмат қилади. III-боб. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш истиқболлари 3.1. Хорижий давлатларда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши нинг ўзига хослиги Ривожланган малакатларнинг тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш механизми ўрганилганда айрим хорижий ва МДҲ давлатларида тадбиркорликни ривожлантиришнинг ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Бундай мамлакатларнинг тажрибасини ўрганишда Юртбошимизнинг, “биз турли мамлакатлар иқтисодиётининг ўзига хос тараққиётини катта диққат-эътибор билан ўрганамиз, жаҳон амалиёти ва 58

жаҳон тафаккурида тўпланган энг яхши тажрибаларни ўзимизда қўллашни ор билмаймиз, аксинча, бундай интилишни ҳар жиҳатдан рағбатлантирамиз” 50 – дея такрор-такрор таъкидлаган жумлалари ҳар доим ёдимизда туриши лозим. Юртбошимизнинг юқоридаги фикрларига асосланган ҳолда шуни айтиш лозимки, Президентимиз илғор хорижий давлатлар тажрибасини жамият ҳаётининг барча жабҳаларида фойдаланиш зарурлигини кўрсатиб ўтганлар. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 14 йиллигига бағишланган тантанали маросимда Президентимиз ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг кейинги босқичида юксак даражада тараққий топган демократик давлатларнинг ўзини ҳар томонлама оқлаган тажрибасини танқидий таҳлилдан ўтказиб, ўзимизга қабул қилиш ва жорий этиш, шу асосда ҳаётимизни қуриш”ни мамлакат тараққиётининг асосий тамойили эканлигини айтиб ўтдилар 51 . Шундай экан, тадбиркорликни ривожлантиришда ва бу фаолиятни тартибга солишда хорижий давлатлар тажрибасини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Кўпгина ривожланган мамлакатларда бу соҳада катта ижобий тажриба тўпланган. Биз бундай тажрибадан Ўзбекистон шароити ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда фойдаланишимиз мумкин. Италияда ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиши 3-5 фоизни ташкил этади ва ишлаб чиқариш кўрсаткичлари бўйича АҚШ, Япония, Германия ва Франциядан кейин 5-ўринни эгаллайди. Бу давлатда кичик бизнеснинг ўзига хос хусусияти шундаки, йирик фирмаларда ишлаш билан бирга ўриндошлик бўйича кичик ва ҳунарамандчилик корхоналарида ҳам меҳнат қилиш учун кенг имкониятлар яратилган. Шунингдек ишлаб чиқариш тузилмасининг энг муҳим таркибий қисмларидан бири кооператив (ширкат) секторидир. Корпорация шакли мамлакат ташқарисида “саноатлаштиришнинг италян модели”дир. Бундай саноат округларининг самарадорлиги шундаки, улар маҳаллий имкониятлардан 50 Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар - тара ққиё т омили. - Т., 1995. – Б. 4. 51 Каримов И.А.Инсон манфаатларини таъминлаш, ижтимоий ҳимоя тизимини такомил- лаштириш - устувор вазифамиздир. // Ҳалқ сўзи, 2006 й, 8 декабрь. 59

самарали фойдалана оладилар. Бунинг натижасида корхоналар бир қанча имкониятларга эга бўлади, жумладан: корхоналараро муносабатлар мослашувчанлиги юзага келади; корхоналарга ташкилот, уюшмалар ва институтлар томонидан кўрсатиладиган хизматларга оид маълумотлар олиш имконини берадиган аниқ ахборот тизими юзага келади; миллий маҳсулотни ташқи бозорларга олиб чиқишда кичик корхоналар етакчи мавқега эга бўлади; тармоқ усулида ташкил этилган кичик ишлаб чиқариш кооперативларида бандлик юқори даражада бўлади. АҚШ да 1953 йилдаёқ бутун мамлакат бўйича вакилларнинг кенг тармоғига эга кичик бизнес ишлари бўйича маъмурият ташкил қилинган эди, унда 4 минг ходимлар хизмат қиладилар. Бу ташкилот фаолиятининг асосий йўналиши шахсий ишни очиш ва олиб боришда ёрдам беришдан иборат. Тадбиркорлик яхши тараққий этган Америка қўшма штатларининг тадбиркорлик соҳасига оид қўлланилаётган ҳуқуқий тизимига қаратадиган бўлсак, Ф.Котлер бу давлатнинг ишбилармонлик фаолиятини тартибга солиш лозимлигини асослаб бериб, бугунги кунда амалда қўлланилаётган қонунлариииг пайдо бўлишини уч асосий сабабларини кўрсатиб беради, жумладан: - фирмаларни бир-биридан ҳимоя қилиш зарурлигининг вужудга келганлиги “Тадбиркорлар бир овоздан рақобатни мақтайдилар, лекин уларнинг манфаати рақобат билан тўқнаш келганда уни бартараф қилишга ҳаракат қиладилар”. Бу вазият Америка қўшма штатларида “Ғирром рақобат”нинг олдини олишга қаратилган қонунлар пайдо бўлишига асос бўлган; - виждонсиз амалиётдан истеъмолчиларни ҳимоялаш зарурлиги. Шундан келиб чиқиб, назоратсиз қолиб, сифатсиз товар чиқараётган, рекламада ёлғон ахборот бераётган, ўраш ва нарҳ ёрдамида алдаётган фирмаларга қарши қаратилган қонунлар жорий этилган. Кўп сонли жамоатчилик ташкилотлари - савдо палатаси, саноатчиларнинг миллий ассоциацияси, савдо, қишлоқ хўжалигидаги ҳар 60

хил ассоциациялар, клублар, гуруҳлар кичик бизнесни қўллаб-қувватлашга ёрдам кўрсатадилар. АКШда кичик корхоналар солиқ имтиёзлардан фойдаланмайдилар, аммо субсидиялар, дотациялар, молиявий кафолатлар билан қўллаб-қувватланадилар. Япония да, давлатда кичик ва ўрта корхоналарни қўллаб- қувватлаш учун қуйидаги ташкилот, уюшма ва марказлар хизмат қилади: Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик бўйича бошқарма, кичик ва ўрта корхоналарни ривожлантириш бўйича давлат корпорацияси, кичик ва ўрта корхоналарнинг умумяпон федерацияси, умумяпон маркази ва бошқалар, шунингдек уларни кредитлаш учун ўнлаб махсус банклар хизмат қилади. Давлат ёрдами шулардан иборат, имтиёзли солиққа тортиш, тезлаштирилган амартизация, банкрот бўлганда ёрдам бериш, кичик ва ўрта корхоналарни техникавий даражасини ўстиришни рағбатлантириш. Японияда кичик корхоналарга 500 дан ортиқ савдо-саноат палаталари унинг филиаллари маслаҳатлари, молиявий ва билим олиш учун ёрдам беради. Давлат ёрдамининг молиявий асосини кичик бизнесни қўллаб-махсус фонд-халқ фонди, шунингдек молиявий корпорация ташкил қилади. Қўллаб-қувватлаш ишларини комерция банклари ҳам давлат ва ижтимоий фондлар воситачилигида олиб боради. Франция давлатида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини қўллаб- қувватлашдан асосий мақсад: - Кишиларни иш билан таъминлаш ва рақобатни кучайтириш. Бунинг учун амалда тўғридан-тўғри ёрдам ахборотларга кириш, маьмурий тўсиқларни камайтириш, солиқни камайтириш ишлари олиб борилади. Қўллаб-қувватлаш бўйича турли ҳил ташкилотлар яратилган. - Кичик ва ўрта корхоналарни конференцияси, савдо палатаси, ҳунармадчилик буйича палата, қишлоқ хўжалиги палатаси, иш бошловчилар учун миллий агентлик, таваккалчилик инвестициясини суғурталаш Франция жамияти, бизнесни ташкил этиш марказлари ва бошқалар. Кичик ва ўрта корхоналарни қўллаб-қувватлаш миллий сиёсати 61

давлат топшириғига асосан вазирлик ва ташкилотлар томонидан назорат қилинади. Жанубий Корея давлатининг пул-кредит сиёсати шундай тузилганки комерция банклари ўз маблағларининг (заёмларини) 35 % - ни кичик ва ўрта корхоналарга беришлари шарт. Уларни ривожланиши учун: Кичик бизнес федерацияси, кичик ва ўрта корхоналар банки, технологияларни суғурталаш фонди, Савдо ва саноат Вазирлиги хизмат қилади . Қўллаб-қувватлаш йўли билан молиявий ёрдам, биринчи галда, энг юқори экспорт потенциалига эга бўлган фирмаларга берилади. Шу билан бир вақтда кичик ва ўрта корхоналар йирик кооператив гуруҳларга бирлашган бўлади. Уларга ҳукумат - молиявий томондан, солиқ бўйича ва техникавий ёрдам бериб туради. Жанубий Кореяда тадбиркорларга кредит бериш масаласи жуда соддала шт ирилган. 2012 йилда тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқилган маҳсулот экспортининг салмо ғ и мамлакат умумий экспорт ҳажмининг 30% ни ташкил қилиб, бу 50 млрд А ҚШ долларига етган. Бу натижага эришишда банклар томонидан катта ми қ дордаги кредитлар берилиши сабаб бўлган. Кредит пул сиёсати шундай қурилганки, тижорат банклари ўз қарзларининг 30% ини тадбиркорларга беришга мажбурлиги белгилаб қўйилган. Шунингдек, бу давлатдаги ривожланган суғурта тизими ҳам тадбиркорларни ҳар қандай молиявий кризислардан чиқиб кетишларига катта имкон беради. Саноатни ривожлантириш сиёсатининг ажралмас қисми сифатида тадбиркорликни ривожланишини қўллаб-қувватлаш сиёсати соҳасида йирик қонунчилик базаси ташкил қилинган. Ёрдам, биринчи навбатда юқори экспорт салоҳиятига эга бўлган корхоналарга кўрсатилади. Россия Федерацияси Президенти ташаббуси билан тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш соҳасини ривожлантириш бўйича 5 та йўналиш ишлаб чиқилиб, уни асосида тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя 62

қилиш институти жорий қилинган. Ўз навбатида Президент томонидан тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш бўйича РФ Бош прокуратурасига вазифалар юклатилган. Шу асосда 2012 йил май ойида РФ Бош прокуратураси ва РФ субъектлари прокуратураларида тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасидаги қонунлар ижроси устидан назорат бошқармаси ташкил қилиниб, бу бошқарма Бош прокурорнинг биринчи ўринбосарига бўйсуниши белгиланган. Бошқарманинг асосий вазифаси иқтисодиёт соҳасини эркинлигини таъминлашда прокурор назоратини амалга ошириш, давлат ва муниципал органлар томонидан тадбиркорлик соҳасида маъмурий буйруқбозликни пасайтириш, хўжалик юритувчи субъектларида ўтказиладиган текширишларини конунийлигини назорат қилиш, тадбиркорлик соҳасида Қонунбузилишларини олдини олишдан иборатдир. РФ Нижегород област прокуратураси томонидан 2012 йилда Тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича ўтказилган текширишлар натижасида 3 мингдан ортиқ шу жумладан муниципал ва назорат қилувчи органлари фаолиятида ҳам қонун бузилишлари аниқланганлиги, 778 тақдимнома, 500 та протест, 350 та судларга даъво аризалари киритилган, 630 нафар шахслар интизомий, 107 нафар шахслар маъмурий жавобгарликка тортилганлиги қайд этилган. РФ нинг 07.05.2013 йилда “Тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Вакил тўғрисида”ги қонун қабул қилинган. Мазкур қонунга кўра, тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича Вакил давлат хизматчиси ҳисобланиб, президент томонидан тадбиркорлар уюшмасини фикрини инобатга олиниб, 5 йил муддатга тайинланади. Вакил Россия Федерациясида фаолият олиб бораётган тадбиркорлик субъектлари ҳамда чет эл корхоналарини мамлакатда, шунингдек, хорижий мамлакатларда фаолият кўрсатаётган федерациянинг тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлариии РФ қонунлари ва халқаро шартномалар асосида ҳимоя қилади, маҳаллий 63

ҳокимиятларни тадбиркорлик субъектларининг ҳимоясига доир фаолиятини назорат қилади, тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган давлат сиёсатида фаол иштирок этади. Вакилни молиявий таъминоти федерал бюджет ҳисобидан амалга оширилади. Суд процессида адвокат каби тадбиркорларни мафаатларини ҳимоя қилиб иштирок этади. Кичик бизнесни қўллаб қувватлаш соҳасидаги баъзи бир мамалакатлар тажрибасининг қисқача баёнини келтирамиз. Хитойда олиб борилаётган солиқ ва молиявий сиёсати, ташқи савдо, инвестицион сиёсат соҳаларида ислоҳотларнинг чуқурлашуви кичик ва ўрта корхоналарнинг тез ривожланишига ёрдам берган. Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришнинг 70%, тайёр кийим кечакларни 40%, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларнинг 80% КЎК нинг улушига тўғри келади. Мамлакатдаги кичик бизнес федерацияси, кичик бизнес банки, технологияларни суғурта қилиш федерацияси, савдо ва саноат вазирлиги кичик ва ўрта корхоналарнинг ривожланишига ёрдам беради. Саноатни ривожлантириш сиёсатининг ажралмас қисми сифатида кичик бизнеснинг ривожланишини қўллаб - қувватлаш сиёсати соҳасида йирик қонунчилик базаси ташкил қилинган: кичик бизнесни рағбатлантириш ҳақидаги декрет, кичик бизнеснинг субконтрактли ишларини рағбатлантириш ҳақидаги Қонун, Кичик бизнес ишлаб чиқарадиган товарлар рўйхати, Кичик бизнес ўзаро фонди ҳақидаги қоидалар, Кичик бизнес бошқарув барқарорлиги ва бошқалар. Юқорида кўрсатиб ўтилган мамлакатларда қўлланиладиган кичик бизнесни қўллаб - қувватлаш механизмлари фақат умумий кўринишда баён қилинган. Ёрдамнинг айрим йўналишларини аниқрок ўрганиш ва Ўзбекистон иқтисодиёти шароитларида улардан фойдаланиш имкониятларини белгилаш кичик бизнесни ривожлантириш учун шубхасиз фойда келтирилган бўлар эди. 64

Бизнинг мамлакатимизда хорижий мамлакатлар тажрибаларига суянган ҳолда, тадбиркорликни ривожлантиришга давлат томонидан катта эътибор берилмоқда. Бунда давлатимиз томонидан қабул қилинган қонунлар ва Республика Президентининг мазкур йўналишдаги фармон ва ҳукумат қарорлари ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларни мисол қилиб кўрсатса бўлади. 3.2. Тадбиркорлик соҳасидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан прокурор назорати самарадорлигини ошириш Ҳар бир мамлакатда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш ва ривожлантириш учун зарур ҳуқуқий ва ташкилий шарт-шароитлар яратилган бўлса, шу ерда иқтисодиётнинг тараққий топиши, ривожланиши учун муҳим асос яратилган бўлади. Кичик бизнес, хусусий тадбиркорликка республикамиз иқтисодини жадал ривожлантиришни таъминлайдиган омил сифатида қарамоғимиз лозим. Бугунги кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада эркинлаштириш ва рағбанлантириш бўйича ишлар давом эттирилмоқда. Хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш борасидаги қонунчиликни мустаҳкамлаш, бозор инфратузилмасини шакллантиришга қаратилган қатор ишлар амалга оширилмоқда. Сўнгги йилларда бу йўналишда муҳим қонун ва қарорлар қабул қилинди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш тамойиллари, шунингдек, уларга бериладиган имтиёз ва енгилликлар тизими аниқ белгилаб қўйилди. Хусусий корхона тўғрисидаги қоидалар қонун нуқтаи назарида мустаҳкамланди. Тадбиркорлик субъектларини рўйхатга олиш тартиби тубдан янгиланди ва соддалаштирилди. Олим ҳамда тажрибали амалиётчи ю.ф.д. Т.А.Умаров ўзининг изланишлари орқали мустақилликка эришганимиздан сўнг тадбиркорлик соҳасида амалга оширилган ислоҳотларнн куйидаги таҳлилий йўналишларда кўрсатиб ўтган: 65

1. Конституциявий ҳуқуқий майдонда - биринчи марта мустақил Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида 52 иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлиги муҳофаза этилиши кафолатланди. 2. Фуқаровий-ҳуқуқий майдонда - тадбиркорлик фаолиятига қонуний тус берилди, яъни Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 24-моддасида “фуқаронинг тадбиркорлик фаолияти” - деб номланувчи алоҳида институт киритилди ҳамда фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақли эканлиги мустаҳкамлаб қўйилди. 53 Таъкидлаш жоизки, бундай фаолият собиқ иттифоқ даврида чайқовчилик деб номланиб, жиноий жавобгарлик белгиланган эди. 54 3. Маъмурий-ҳуқуқий майдонда - “Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисида”ги кодексга “Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш тартибини бузиш” деб номланувчи 176-модда киритилди. Ушбу модда қонуний фаолият юритувчи тадбиркорлар манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган. 4. Жиноий-ҳуқуқий майдонда - хўжалик юритувчи субъектлар қонуний фаолиятини ҳимоя қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига “Хўжалик фаолияти соҳасидаги жиноятлар” деб номланувчи алоҳида боб киритилди. 5. Молия-солиқ соҳасида - хўжалик субъектлари учун ягона солиқ тўлови ставкаси 2005 йилда 13 фоизни ташкил этган бўлса, бугунги кунда 7 фоизни ташкил этади. 2011 йилдан ушбу тўлов миқдорининг 6 фоизга туширилиши тадбиркорларга берилган яна бир имтиёз ҳисобланади 55 . 52 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2009. - Б.40. 53 54 55 Умаров Т.А. Тадбиркорликни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асосолари. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг олий ўкув курслари Ахборотномаси. №1 (05), 2011. - Б.14-18. 66

Тадбиркорлик соҳасидаги қонунлар бузилиши аниқланган тақдирда прокурор қонун ҳужжатларида назарда тутилган чораларни кўришга мажбур. Текширишлар ўтказганда прокурор хўжалик фаолиятининг у ёки бу соҳаси бўйича мутахассислар жалб қилишга ҳақли. Текширишлар ўтказилиши тўғрисидаги маълумотлар, ҳуқуқий ҳужжатлар ва бошқа керакли ҳужжатлар ҳамда ахборотларни такдим этиш, мутахассислар жалб қилиш, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун прокурор талаб қилган тақдирда мажбурийдир. Текшириш, тафтиш, идоравий ва идоравий экспертиза прокурор белгиланган муддатда ўтказилиб, натижалар ҳақида мажбурий тартибда прокурорга маьлумот берилиши керак. Юқоридагилар асосида тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати деганда прокуратура органларининг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги фаолиятидан келиб чиқувчи, ушбу фаолиятнинг таркибий қисми бўлган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солувчи қонунчилик ҳужжатларининг тадбиркорлар ҳамда тегишли мансабдор шахслар томонидан оғишмай ижро этилишини назорат қилиш билан боғлиқ фаолияти тушунилади , деган хулосага келишимиз мумкин. Шу ўринда тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назоратининг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида тўхталиб ўтиш ўринли. Зеро, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати ўзига хос айрим хусусиятлари билан тавсифланишини эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Чунончи, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати қуйидаги хусусиятлар билан ажралиб туради: Биринчидан, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати айнан мамлакат иқтисодий ҳаётининг муҳим жабхаси бўлмиш тадбиркорлик соҳасидаги муносабатлар билан чамбарчас боғлиқ. 67

Иккинчидан, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати тижорат фаолиятини амалга ошираётган жисмоний ва юридик шахслар ҳамда уларнинг тижорат фаолиятини назорат этишга ваколатли бўлган масъул мансабдор шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятига оид қонун ҳужжатларини ижро этишларини назорат қилишда ифодаланади. Учинчидан, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати ўзининг ихтисослашган назорат предмети билан ажралиб туради. Коида тариқасида тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати предмети бўлиб, айнан ушбу соҳани тартибга солувчи қонун ва қонуности норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар намоён бўлади. Юқорида қайд этилганидек, прокуратура органларининг Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган Фармон ва қарорларидан келиб чиқадиган асосий вазифаларидан бири, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, уларнинг дахлсизлигини таъминлашга доир қонунлар устидан назоратни кучайтириш, давлат назорат қилувчи органларининг хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига ноқонуний аралашувларини чеклаш бўйича қонунда берилган ваколатдан самарали фойдаланиш, яъни қонунга зид равишда текширувлар ўтказиш ҳамда хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан молиявий жарималар қўллаш ва бошқа тарзда уларнинг ҳуқуқларини чегаралаш ҳолатларини кескин равишда олдини олиш керак. Шу ўринда, жойлардаги маҳаллий давлат ҳокимият ва назорат органлари устидан назоратни олиб боришда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 июндаги “Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳисобот тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги ПҚ–100-сонли қарори муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу қарор билан тадбиркорлик субъектларидан молиявий, статистик ҳисоботлар ва ҳисоб- 68

китобларни, шунингдек бошқа маълумотлар ва ҳужжатларни ноқонуний талаб қилишни олдини олишда айбдор бўлган мансабдор шахсларнинг интизомий, маъмурий ва жиноий жазоланиши муқаррарлигини таъминлаш вазифаси юклатилган. Таъкидлаш жоизки, Россия Федерацияси Бош прокуратурасида махсус ташкил қилинган назорат қилувчи органлар текширувларининг қонунийлиги устидан назорат бўйича тармоғи Россия Федерациясининг давлат назорат ва муниципал назорат органларининг режавий текширувларини ўтказишнинг йиллик жамлама режасини шакллантиради. Прокурорлар федерал ижро ҳокимияти органлари марказий идораларининг режавий текширувларини ўтказиш бўйича йиллик режалари лойиҳаларини текширадилар, Россия Федерацияси субъектлари прокуратураларининг келишув бўйича назорат органларининг режадан ташқари хўжалик юритувчи субъектларнинг сайёр текширувларини ўтказиш бўйича ишларини назорат қиладилар. Россия Федерацияси Бош прокуратураси назорат ҳаракатларини такрорлаш, ваколатсиз органларга асоссиз равишда назорат вазифаларини бериш ёхуд уларга ғайриқонуний ваколат бериш, назорат бўйича тадбирлар ўтказилиши учун ноқонуний ҳақ олиш ҳолатларига барҳам бериш мақсадида ҳокимият органлари назорат ишларини идоралараро мувофиқлаштириш ишларини амал оширади. Сўнгги беш йил ичида юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларни текширишларнинг йиллик жамлама режаларини шакллантиришда прокурорлар томонидан назорат қилувчи органларининг уларни ўтказиш тўғрисидаги таклифларидан 3 млн.дан ортиғи асоссиз деб рад этилган. 56 Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, ишонч билан таърифлаш мумкинки, прокурорларга текширувларни мослаштириш борасидаги ваколатлар берилиши тадбиркорларга маъмурий босим ўтказишнинг анча камайгишига олиб келди, бу эса мамлакатда бизнесни ва сармоявий 56 Чубенко И.С. Состояние прокурорского надзора за соблюдением прав субъектов предпринимательской деятельности. Законность. 2013. № 7 – С.52. 69

иқлимни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратишга имкон беради. Кўрилаётган чоралар прокурорларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг назорат органларини ўз вазифаларини амалга оширишга янада масъулиятлироқ ёндошишга рағбатлантирувчи муҳим таркибий қисми бўлиб қолди. Шу сабабли, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг тегишли тузилмасини ташкил этиш ҳақида ўйлаб кўриш мақсадга мувофиқдир. Прокурор назорати ҳужжатларининг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ҳанузгача назорат қилувчи идораларнинг фаолиятларида фуқаролар ва хўжалик юритувчи субъектларининг манфаатларида эркин тадбиркорлик ва иқтисодий фаолиятни чегараловчи қарорлар чиқариш, қонунга зид равишда маъмурий жавобгарлик ва турли молиявий санкциялар қўллаш йўли билан бузиш каби қонунбузиш ҳолатлари содир этилаётганлигини кўрсатмоқда. Назорат-текширув идоралари ходимлари ва мансабдор шахслари томонидан хизмат ваколати доирасидан четга чиқиш, суиистеъмолчиликларга йўл қўйиш каби ҳолатлар содир этилганлиги аниқланганда, зудлик билан уларга нисбатан жиноят иши қўзғатишгача бўлган қатьий чоралар кўриши лозим. Худди шу муддатларда барча ҳудудий прокурорлар назорат- текширув идоралари билан биргаликда прокуратурага юборилган ҳужжатлар ва улар бўйича кўрилган чоралар юзасидан илова килинаётган шакл бўйича ўзаро таққослаш ўтказиб боришлари. Мазкур соҳада ишни тўғри ташкил этиш мақсадида прокурорларда туман, шаҳар ҳудудида фаолият кўрсатаётган назорат қилувчи органларининг рўйхати бўлиши шарт бўлгани ҳолда, ҳар чоракда уларнинг ҳуқуқни қўллаш билан боғлиқ фаолияти ҳақида маълумотлар талаб қилиб олиш лозимлиги топширилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 июндаги ПФ–3619-сонли “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш 70

тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонда назорат органларининг раҳбарлари ва мансабдор шахслари тадбиркорлик субъектларини ўз ваколатлари ва назорат соҳаси доирасидан ташқари масалалар бўйича ҳар қандай текширувлар ўтказганликлари учун шахсан жавобгар, хатто жиноий жавобгар хам бўлишлари кўзда тутилган. Қонунчилигимиз бу каби қонунбузиш ҳолатларига йўл қўйган назорат қилувчи органлар мансабдор шахсларини масъулиятини ошириш борасида етарли таъсирчан чораларига эга. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 241-1- моддасида қонуний тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Агар мансабдор шахслар томонидан қонуний тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш оғир оқибатларга ёки тадбиркорлик субъектига кўп ёки жуда кўп миқдорда зарар етказилишига олиб келса, бунда мансабдор шахслар Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида назарда тутилган 205-модда (ҳокимият ёки мансаб ваколатини суистеъмол қилиш), 206-модда (ҳокимият ёки мансаб ваколати доирасидан четга чиқиш), 207-модда (мансаб совуққонлиги), 209-модца (мансаб соҳтакорлиги), 210-модда (пора олиш), 214-модда (товламачилик йўли билан ҳақ олиш) ва бошқа жиноятлар билан жавобгарликка тортилиши мумкин. Бундан ташқари, хусусий мулк ҳимоясини мустаҳкамлашимиз, ҳар қайси хусусий мулкдор томонидан қонуний йўл билан қўлга киритилган ёки яратган ўз мулкининг дахлсизлигига асло шубҳа қилмаслигини таъминлайдиган шароит яратишимиз ва кафолат беришимиз зарур бўлиб, Дарҳақиқат, ҳозирги вақтда мамлакатда иқтисодиёт ва кичик бизнесни, биринчи навбатда хусусан тадбиркорликни роли ва улушини янада кенгайтиришни таъминлай оладиган қонунларни қабул қилиш, тадбиркорликни ривожланишида алоҳида ўрин эгалловчи тадбиркорликни фуқаролик-ҳуқуқий шаклларининг ҳуқуқий ҳолатини тартибга солувчи 71

қонунларни ҳозирги давр талабларидан келиб чиқиб, такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир. Шу билан бирга айрим қонунларни янги таҳририни қабул қилиб, куйидаги вазифаларни амалга ошириш лозим деб ҳисоблайман. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш соҳасидаги қонунчиликни такомиллаштириш, тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан назорат қилишнинг янги қонунчилик базасига қуйидаги қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш ушбу соҳани тартибга солишда анча қулайликларга олиб келар эди. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг расмий сайти маълумотларига кўра, 2015 йил давомида прокуратура органлари “007” ракамли ишонч телефонига келиб тушган мурожаатлар бўйича тадбиркорлардан келиб тушган мурожаатлар бўйича 7 та жиноят ишлари қўзғатилган, 26 нафар шахс маъмурий жавобгарликка тортилган, ноқонуний қарорларни бекор қилиш юзасидан 19 протест келтирилган, ҳуқуқбузарликларнинг сабаб ва шароитларини бартараф этиш бўйича 10 та тақдимномалар, 0,63 млрд. сўм пул маблағларини ундириш ҳақида судларга 9 та аризалар киритилган. 57 Юқоридаги қонунбузилиш ҳолатларининг аксарияти қисми назорат қилувчи органлар томонидан кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлар хўжалик-молиявий фаолиятини ноқонуний текшириш, шунингдек тадбиркорлик субъектининг қонуний фаолиятига тўсқинлик қилиш билан боғлиқдир. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонуни моддалари таҳлили назорат қилиш фаолиятини янада аниқ ва бир хилда қўлланиишини таъминлаш учун амалиётда мавжуд айрим тушунча ва категорияларни киритиш мақсадга мувофиқигидан долалат беради. Хусусан, амалиётда кўп учрайдиган текшириш турларидан бири - режадан 57 72

ташқари текшириш (қисқа муддатли текшириш)нинг, шунингдек кўплаб ҳоларда амалга ошириладиган ўтказиладиган комплекс текшириш тушунчаси ҳуқуқий атамалари таклиф этилмоқда. Бундан ташқари, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Конуннинг 11-моддасида хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текшириш ўтказиш муддатлари ўттиз календарь кундан ошмаслиги белгиланган. Ушбу нормада берилган ўттиз кунлик муддат тадбиркорлик фаолиятини тўлиқ амалга оширишга тўсқинлик қилади. Бундан ташқари мазкур Қонуннинг 10-моддасида хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятини текширишлар махсус ваколатли органнинг қарорига биноан режали тартибда кўпи билан йилига бир марта амалга оширилиши мумкинлиги кўрсатиб ўтилган. Тадбиркорлик субъектларини текшириш учун белгиланган бир ойлик муддат қайси тадбиркорлик субъекти бўлишидан қатьий назар бир ҳилда ўрнатилган. Бизнингча, кичик бизнес субъектлари фаолиятини режали текширишлар муддатини 15 кунга қискартириш лозим. Яъни, қонунни “Кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятини режали текшириш муддати 15 кундан ошмаслиги лозим”- деган жумла билан тўлдириш лозим. Чунки, бу тадбиркорлик субъектлари фаолияти ишлаб чиқариш ҳамда молиявий операцияларнинг ҳажми бошқа тадбиркорлик субъектларига қараганда анча кам миқдорни ташкил қилади. Бунинг натижасида уларнинг фаолиятини текшириш ҳам кўп муддатни талаб этмайди. Ниҳоят, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 12-моддасида режадан ташқари текширув асоси санаб ўтилган. Унда хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини режадан ташқари текшириш учун махсус ваколатли органнинг текширилаётган объект номини, солиқ тўловчининг идентификация раками, текширув ўтказиш мақсади, муддатлари ҳамда уни ўтказиш сабабларининг асослилиги кўрсатилган ҳолда режадан ташқари текшириш ўтказиш тўғрисида чиқарган қарори, шунингдек текширишни 73

амалга оширувчи тегишли мансабдор шахслар таркиби ва текширувни ўтказиш муддатлари кўрсатилган буйруғи асос бўлиб хизмат қилиши белгиланган. Ушбу моддага: “Тадбиркорлик субъектининг фаолиятини режадан ташқари текшириш учун ушбу модданинг 2-қисмида кўрсатилган асосларнинг бири мавжуд бўлганда, текшириш мазкур тадбиркорлик субъекти жойлашган ҳудуддаги прокуратура органига маьлум қилган ҳолда амалга оширилади”деб берилиши лозим деб ҳисоблаймиз. Бу қоида истеъмолчилар ҳуқуқларининг бузилишини оддини олиш билан бир қаторда тадбиркорларнинг фаолиятини режадан ташқари текширишларни камайтириш ва тадбиркорлик фаолиятини ноқонуний текшириш ҳолатларини олдини олишга хизмат қилади. Шунингдек, бизнинг фикримизча, Тижорат к одексни ишлаб чиқиш зарур . Мазкур ў згартиш натижасида тадбиркорлик фаолиятига оид қонунчиликни тизимлаштирили б , соҳага оид қонун ҳужжатлари дан фойдаланишнинг қ улай механизми ярат ил ади. Ҳозирги пайтда бу соҳада бир қатор қонун, фармон, қарор ва турли вазирликларнинг ҳуқуқий ҳужжатлари қабул қилинган. Тижорат кодексининг қабул қилиниши уларни жамлайди, тадбиркорлик билан шуғулланиш асосларини белгилаб бериб, прокурор назорати самарадорлигини янада оширишга хизмат қилади. 3.3. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилинишини такомиллаштириш Бугунги кунда тадбиркорлик ўзининг иқтисодиётимиздаги ўта муҳим ва салмокли ҳиссаси, роли ва таъсири, содда қилиб айтганда, бошқа ҳеч бир соҳа ва йўналиш ўрнини босолмайдиган катта аҳамияти билан давлат ва жамиятимиз ривожида алоҳида ўрин эгаллайди. Мустақиллик йилларидаги тараққиётимиз мисолида бу соҳани ривожлантирмасдан, унга тегишли кўмак ва рағбат бермасдан, зарур 74

имконият, имтиёз ва преференциялар яратмасдан туриб, иқтисодиётимизнинг келажагини таъминлай олмаслигимиз тўғрисида хулосага келишимиз мумкин. Бизнинг назаримизда, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш соҳасини тартибга солувчи ва кўриб чиқилаётган соҳада қонунлар ижроси устидан прокурорлик назорати ҳуқуқий асосининг муҳим қисмини ташкил этувчи қонунларнинг ҳуқуқий ва техник-юридик таҳлилидан келиб чиқувчи керакли тадбиркорлик субъекти – мадад олувчи, мадад мазмуни ва унинг механизми ҳақидаги аниқ тасаввур мазкур йўналишдаги назоратнинг ўзига хослигини били шва унинг сифатини ошириш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Қўллаб-қувватлашнинг моҳияти, биз томонимиздан худди бутун мамлакатда унинг ҳал қилувчи муолажаларни соддалаштириш, маъмурий назоратни тартибга солиш, давлат ва муниципал хизматлар кўрсатишни мақбуллаштириш, рақобатни ҳимоя қилиш, коррупцияга қарши курашишни ўз ичига олувчи қонуний тартибга солишнинг асосий йўналишларини алоҳида ажратиш билан тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун қулай иқлим яратиш нуқтаи назаридан бўлгани каби, фақат тадбиркорлик субъектларига нисбатан қўллаб-қувватлаш чораларини қўллаш жиҳатидан ҳам (ҳисоботларни топшириш, назорат ваколатларини амалга ошириш, қонунда назарда тутилган қўллаб-қувватлаш шаклларини қўллаш каби) кўриб чиқилади, бу эса қўллаб-қувватлашнинг мазкур соҳадаги қонунлар ижроси устидан прокурорлик назорати предметига кирувчи ҳуқуқий кўриниш ҳақидаги тўлиқ тасаввурни таъминлайди. Назаримизда, тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳмоя қилиш соҳасида қонунлар ижроси устидан назоратни долзарблиги қуйидагилар билан асосланади: - тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасида ҳуқуқий тартибга солишнинг жадал ривожланиши; 75

- тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш бўйича чора- тадбирларни амалга оширишга кетадиган бюджет харажатларининг йиллик ўсиши анъаналари; - тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасида қонунчилик даражасининг етарли эмаслиги; - кўриб чиқилаётган соҳада самарадорликни ошириш ва мавжуд ҳуқуқни ҳимоя қилиш механизм йўлларини изчил ахтариш зарурияти. Шунингдек, тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасида қонунлар ижроси устидан прокурорлик назоратининг предметини «Прокуратура тўғрисида»ги қонун қоидаларини шунингдек кўриб чиқилаётган соҳада юзага келаётган ижтимоий муносабатларнинг хусусиятини инобатга олган холда қуйидагилар ташкил қилади: давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи (вакиллик қилувчи) ва ижроия органлари, жойлардаги давлат ҳокимияти органлари, давлат назорат органлари, уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек бошқарув органлари ва тижорат ҳамда нотижорат, шу жумладан тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш инфратузилмасига кирувчи ташкилотларнинг раҳбарлари томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш асосларини белгиловчи Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қоидаларига риоя қилиниши ва республика ҳудудида амалда бўлган, тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасини тартибга солувчи қонунларнинг ижро қилиниши; юқорида санаб ўтилган органлар, мансабдор ва бошқа шахслар томонидан чиқарилаётган ҳуқуқий ҳужжатларнинг қонунларга мос келиши; тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасида уларнинг ҳуқуқларига риоя қилиниши. Бундан ташқари, кўриб чиқилаётган соҳада қонунлар ижроси устидан назорат предметига фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари томонидан кичик ва ўрта 76

тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи қоидаларни бажариш киради. Тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш соҳасида қонунлар ижроси устидан прокурорлик назорати методикасини такомиллаштириш мақсадида мазкур соҳада оддий қонун бузилишларини предмет мезонлари бўйича таснифлаш таклиф қилинади: 1) кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш соҳасидаги маъмурий тўсиқлар: тадбиркорлик субъектларининг мадад олиш ҳуқуқларини амалга оширишда тўсиқлар яратиш; камситувчи шароитлар яратиш ва/ёки ўрнатиш; давлат органлари томонидан тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатларини амалга оширишда қонун бузилишлари; 2) тадбиркорлик субъектарини ва тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш, уларни қўллаб-қувватлашни амалга оширишга ажратилган бюджет маблағларини сарфлашдаги қонунбузилишлари; 3) давлат мулкини тасарруф этиш соҳасида тадбиркорлик субъектларини имтиёзли қўллаб-қувватлашда қонун бузилишлари. Маълумки, қонунлар ижроси устидан прокурор назорати вазирликлар, давлат қўмиталари, назорат идоралари, корхоналар, муассасалар ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар томонидан қонунларни бир хилда тушуниш, уларни аниқ ижро этишни таъминлаш мақсадида амалга оширилади. Бу мақсад Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-моддаси, “Прокуратура тўғрисида”ги қонунда қуйидагича белгиланган: “Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсинувчи прокурорлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга оширадилар”. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси фуқаролар томонидан тадбиркорлик фаолияти юритишнинг энг муҳим ҳуқуқий асосларидан бири хисобланади. Жумладан, Фуқаролик 77

кодексининг 2-моддасига асосан фуқаролик қонун ҳужжатлари фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг ҳуқуқий ҳолатини, мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларнинг, интеллектуал фаолият натижаларига бўлган ҳуқуқларнинг вужудга келиш асосларини ҳамда уларни амалга ошириш тартибини белгилайди, шартнома мажбуриятлари ва ўзга мажбуриятларни, шунингдек бошқа мулкий ҳамда у билан боғлиқ шахсий номулкий муносабатларни тартибга солади Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги 18-моддасига кўра, давлат иқтисодий фаолият, тадбиркорлик эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб- баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди. Таъкидлаш лозимки, Бош прокуратуранинг расмий сайтида мазкур фаолиятига оид берилган кўрсаткичлар шундан дарак берадики, тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва эркинликларини бузиш, ноқонуний чеклаш ҳолатлари мавжуд. Ваҳоланки, бугунги кунда республикада ишлаб чиқариш, тадбиркорлиқнинг тараққиёти аҳолининг иқтисодий ва ижтимоий турмушини яхшилаш, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш учун зарур омилардан бири ҳисобланади. Юқоридагиларга асосан, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш фаолиятини қонун нормасида алоҳида қайд этиб, “Прокуратура тўғрисида”ги қонуннинг 4-моддасига ҳамда 2-бобининг 24, 25 модаларига “фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини, қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган қонунлар ижроси устидан назорат қилиш”га оид тегишли мазмундаги қўшимчалар киритиш таклиф этилади (матни хулосада берилган). Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги ҳуқуқий нормага кўра: «Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шунингдек, тадбиркорлар 78

ўртасидаги, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик судлари томонидан уларнинг ваколатлари доирасида амалга оширилади. Ҳар бир манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашаётган ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларининг ҳимоя қилинишини сўраб Ўзбекистон Республикасининг Хўжалик процессуал кодексида белгиланган тартибда хўжалик судига мурожаат қилишга ҳақли. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги қонунининг 41-моддасига мувофиқ прокурор фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Бироқ, амалиётда қуйидаги сабабларга кўра кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари ўзларининг бузилган ҳуқуқларини суд орқали тиклашда қийинчиликларга учрашади: ҳуқуқий саводхонлик даражаси пастлиги натижасида давлат органлари чиқарган қарорлари ёки хатти-ҳаракатлари қонунга мувофиқлиги ёки номувофиқлигига ҳуқуқий баҳо бера олмаслиги; хўжалик судига мурожаат этиш учун белгиланган давлат божи миқдори кичик бизнес субъектлари учун нисбатан юқори даражада эканлиги; хўжлик суди қарорларини ижро этишда амалиётда айрим қийинчиликлар мавжудлиги. Юқоридаги омиллар суд орқали ҳуқуқий ҳимояланиш даражасига салбий таъсир кўрсатиб, прокуратура органларининг алоҳида ёндашуви зарур эканидан далолат бермоқда. Назаримизда, ушбу норма, прокуратурага мурожаат этган шахсга тегишли судга мурожаат этиш ҳуқуқни тушунтириш билан чекланиб қолмасдан, унинг анфатини судда ҳимоя қилиш орқали прокуратурага юклатилган вазифани адо этишга хизмат қилади. Шунга кўра, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилишда прокурор фаоллигини ошириш 79

мақсадида “Прокуратура тўғрисида”ги қонунига 26-1-моддани, шунингдек 33-модданинг биринчи қисмига тегишли қўшимчани киритиш таклиф этилади (матни хулосада берилган). Иқтисодий фаолият эркинлиги муҳофазасининг муҳим кафолати сифатида прокуратуранинг тадбиркорлар ташкилоти билан ўзаро алоқаси эътироф этилади. Жумладан, Россия Федерацияси Бош прокуратураси қонунчилик ва ҳуқуқ тартиботини мустаҳкамлаш мақсадида доимий тарзда Россия Федерациясининг Савдо-саноат палатаси билан ўзаро алоқада бўлади. Улар ўртасидаги битимга кўра, Бош прокуратура қонунда белгиланган тартибда савдо-саноат палаталарининг аниқланган коррупция кўринишлари аломатлари, ноқонуний мулкни тарзда қайта тақсимлаш, контрафакт ва қалбакилаштирилган маҳсулотни ишлаб чиқариш ва тарқатиш ҳақидаги материалларни кўриб чиқади. Бундан ташқари, тадбиркорлар фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик масалалари юзасидан маслаҳатлар олиш учун жалб қилади. Россия саноатчилари ва тадбиркорлар Кенгаши билан ҳам шунга ўхшаш битим амал қилади. Бизнинг назаримизда, бундай амалиёт Ўзбекистон Республикасида ҳам, айниқса прокуратура органлари фаолиятининг очиқлиги ва ошкоралигини таъминлаш, тадбиркорлик ҳамкорлиги билан иккитомонлама мулоқотни ривожлантириш жиҳатидан фойдали бўлиши мумкин эди. ХУЛОСА Ушбу тадқиқот иши якунида тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш давлат сиёсатини қўллашда прокуратура органларининг вазифалари юзасидан қуйидагича хулосаларга келинди: I. Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши фаолиятининг назарий асосларини такомиллаштириш бўйича хулосалар: 1. Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати деганда прокуратура органларининг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш 80

соҳасидаги фаолиятидан келиб чиқувчи, ушбу фаолиятнинг таркибий қисми бўлган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солувчи қонунчилик ҳужжатларининг тадбиркорлар ҳамда тегишли мансабдор шахслар томонидан оғишмай ижро этилишини назорат қилиш билан боғлиқ фаолияти тушунилади. 2. Назорат қилувчи органлар фаолиятида қонунларга риоя этилиши устидан текшириш уч босқични ичига олади: - биринчидан, назорат қилувчи органларни фаолиятини тартибга солувчи, уларнинг назорат соҳаси ва ваколатини белгилаб берувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ўрганиш; - иккинчидан, назорат қилувчи органларнинг процессуал юритувидаги ҳужжатларнинг қонунга мувофиқлигини текшириш; - учинчидан, жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан қўлланилган ҳуқуқий таъсир чораларининг қонунийлигини текшириш (молиявий жарималар, фаолиятни тугатиш, тўхтатиш, маъмурий жавобгарликка тортиш ва бошқалар). 3. Тадбиркорлик фаолияти соҳасида қонунчиликнинг ижроси устидан прокурорлик назорати чегаралари қуйидагилар билан белгиланади: 1) прокурор назорати остидаги субъектларнинг рўйхати, шунингдек улар фаолиятининг мазмуни; 2) ижросининг қонунийлиги прокурорлик назорати доирасида текширилиши лозим бўлган ҳуқуқий ҳужжатларни чиқарувчи органлар доираси; 3) ижросининг қонунийлиги прокурорлик назорати доирасида текширилиши лозим бўлган ҳуқуқий ҳужжатларнинг рўйхатига боғлиқ бўлади. II. Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини такомиллаштириш нуқтаи назаридан амалдаги қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш бўйича таклиф ва тавсиялар: 81

Диссертация ишида қайд этилган хулосалардан келиб чиққан ҳолда қуйидагиларни таклиф қилишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз: 1. Ўзбекистон Республикаси “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунига қуйидаги қўшимчаларни киритиш таклиф қилинади: 1.1. 4-моддасига қуйидаги қўшимча киритиш таклиф этилади: Прокуратура органлари ўз фаолиятини қуйидаги асосий йўналишлар бўйича амалга оширади: фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини, қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган қонунлар ижроси устидан назорат қилиш; 1.2. 2-бобнинг номини ва 24 ҳамда 25-моддаларини қуйидаги мазмунда ифодалаш таклиф этилади: 2-БОБ. Фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатларига риоя этилиши устидан назорат 24-модда. Назорат предмети Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатларига риоя этилиши назорат предмети ҳисобланади. 25-модда. Прокурорнинг ваколатлари Прокурор ўз зиммасига юкланган вазифаларни бажара бориб: фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисидаги аризалар, шикоятлар ҳамда бошқа маълумотларни кўриб чиқади ва текширади; аризачиларга уларнинг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини, қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тартибини тушунтиради; 82

фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатлари бузилишининг олдини олиш ва бартараф этиш, қонунни бузган шахсларни жавобгарликка тортиш ҳамда етказилган зарарни қоплаш чора-тадбирларини кўради; ушбу Қонуннинг 22-моддасида назарда тутилган ваколатлардан фойдаланади. Фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатларининг бузилишини жиноий хусусиятга эга деб билиш учун асослар мавжуд бўлган тақдирда прокурор жиноят иши қўзғатади ҳамда уни содир этган шахслар қонунга биноан жиноий жавобгарликка тортилишига доир чораларни кўради. Фуқаро ва тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатларининг бузилиши маъмурий ҳуқуқбузарлик хусусиятига эга бўлган ҳолларда прокурор маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида иш қўзғатади ёки зудлик билан ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги маълумотни ва текширув материалларини маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ваколатига эга бўлган органга ёки мансабдор шахсга беради. 1.3. Қуйидаги янги 26-1 моддани киритиш таклиф этилади: 26-1 модда. Прокурорнинг хўжалик судига даъвоси Тадбиркорлик субъектининг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари, қонуний манфаатлари давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари ва ушбу органлар мансабдор шахсларининг тадбиркорлик ва бошқа иқтисодий фаолиятга доир ноқонуний қарорлари ҳамда ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида бузилса, прокурор уларнинг илтимосномаси асосида хўжалик судига даъво ариза (протест)ни киритади ва судда қувватлайди. 1.4. 33-модданинг 1-қисмини қуйидаги таҳрирда ифодалаш таклиф этилади: 33-модда. Судларда ишларни кўришда прокурорнинг иштироки Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари суд йўли 83

билан самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судларида ишлар кўрилаётганда прокурор қонунда белгиланган тартибда иштирок этади. 2. Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонунига қуйидаги қўшимча ва ўзгаришлар киритиш таклиф этилади: 2.1. 3-моддани (“Асосий тушунчалар”) қуйидаги янги тушунчалар атамалари билан тўлдириш таклиф этилади: режадан ташқари текшириш (қисқа муддатли текшириш) — хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қонунлар ҳамда ўз фаолиятини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатлари қандай бажарилаётганлигини махсус ваколатли органи рухсати билан тасдиқланган текшириш режасидан ташқари назорат қилиш; комплекс текшириш — хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қонунлар ҳамда ўз фаолиятини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатлари қандай бажарилаётганлигини икки ва ундан ортиқ назорат қилувчи органлар бир вақтнинг ўзида келишган ҳолда назорат қилиши. 2.2. 11-моддани қуйидаги таҳрирда ифодалаш таклиф этилади: 11-модда. Текширувлар муддатлари Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текширишни ўтказиш муддатлари ўттиз календарь кундан, кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текширишни ўтказиш муддатлари ўн беш календарь кундан ошмаслиги лозим. Алоҳида ҳолларда махсус ваколатли органнинг қарорига биноан бу муддат узайтирилиши мумкин, бунда ушбу қоида кичик тадбиркорлик субъектларига нисбатан татбиқ этилиши мумкин эмас. 2.3. 12-моддани қуйидаги мазмундаги учинчи қисм билан тўлдириш таклиф этилади: Тадбиркорлик субъектининг фаолиятини режадан ташқари текшириш учун ушбу модданинг 2-қисмида кўрсатилган асосларнинг бири мавжуд бўлганда, текшириш мазкур тадбиркорлик субъекти жойлашган ҳудуддаги прокуратура органига маьлум қилган ҳолда амалга оширилади. 84

2.4. Бизнинг фикримизча, Тижорат кодексни ишлаб чиқиш зарур. Мазкур ўзгартиш натижасида тадбиркорлик фаолиятига оид қонунчиликни тизимлаштирилиб, соҳага оид қонун ҳужжатларидан фойдаланишнинг қулай механизми яратилади. Ҳозирги пайтда бу соҳада бир қатор қонун, фармон, қарор ва турли вазирликларнинг ҳуқуқий ҳужжатлари қабул қилинган. Тижорат кодексининг қабул қилиниши уларни жамлайди, тадбиркорлик билан шуғулланиш асосларини белгилаб бериб, прокурор назорати самарадорлигини янада оширишга хизмат қилади. III. Тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари прокуратура органлари томонидан ҳимоя қилиниши бўйича ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштиришга оид таклиф ва тавсиялар: 3.1. Тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг ташкилий-ҳуқуқий муаммоларини аниқлаш ва ҳал қилиш бўйича прокуратура органларида ишни янада самарали ташкил қилиш ва бу вазифани ҳал қилишда қуйидаги вазифалар ижросига алохида эътибор бериш, яъни, - тегишли мутасадди органлар томонидан тадбиркорлик субъектлари фаолияти юзасидан текширишлар (режали, режадан ташқари, муқобил) ўтказишда Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонуни ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларидан четга чиқмай риоя этилишини доимий мониторинг қилиш; - тадбиркорлик субъектларининг мурожаатларини кўриб чиқиш ва уларни қабул қилиш ишларига эътиборни кучайтириб, уларнинг ариза ва шикоятларини қонунда белгиланган муддатда, тўлақонли ва холисона ҳал қилиш, кўтарилган муаммоларни амалда ҳал этилишига эришиш. - “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги ва “Оилавий тадбиркорлик тўғрисида”ги қонунларини тарғибот қилиш орқали унинг мазмун ва моҳиятини кенг оммага етказиш; - қонуний тартибда рўйхатдан ўтмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган фуқароларни аниқлагандан сўнг, биринчи навбатда 85

уларни жавобгарликка тортиш масаласини эмас, балки фаолиятини қонунийлаштириш, ишлаётган шахсларни ишга қабул қилинишини қонуний расмийлаштиришни таъминлаш, шу орқали солиқка тортиш базасини кенгайтириш зарур. 3.2. Маҳаллий ҳокимликлар ва давлат бошқарув органлар томонидан тадбиркорларга нисбатан сунъий тўсиқлар яратиш орқали, уларнинг шарт-шароити, моддий аҳволидан қатъий назар турли бахоналар билан ҳомийлик қилишга мажбурлаш ҳоллари аниқланганда, ушбу ҳолатларга алохида эътибор қаратиш ва қатъий прокурорлик таъсир чораларини кўриш лозим. 3.3. Иқтисодий фаолият эркинлиги муҳофазасининг муҳим кафолати сифатида прокуратуранинг тадбиркорлар ташкилоти билан ўзаро алоқаси эътироф этилади. Жумладан, Россия Федерацияси Бош прокуратураси қонунчилик ва ҳуқуқ тартиботини мустаҳкамлаш мақсадида доимий тарзда Россия Федерациясининг Савдо-саноат палатаси билан ўзаро алоқада бўлади. Улар ўртасидаги битимга кўра, Бош прокуратура қонунда белгиланган тартибда савдо-саноат палаталарининг аниқланган коррупция кўринишлари аломатлари, ноқонуний мулкни тарзда қайта тақсимлаш, контрафакт ва қалбакилаштирилган маҳсулотни ишлаб чиқариш ва тарқатиш ҳақидаги материалларни кўриб чиқади. Бундан ташқари, Бош прокуратура савдо-саноат палаталари вакилларини эксперт кенгашлари, меъёрий ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаларини тайёрлаш бўйича ишчи гуруҳларига, шунингдек тадбиркорлар фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик масалалари юзасидан маслаҳатлар олиш учун жалб қилади. Россия саноатчилари ва тадбиркорлар Кенгаши билан ҳам шунга ўхшаш битим амал қилади. Бизнинг назаримизда, бундай амалиёт Ўзбекистон Республикасида ҳам, айниқса прокуратура органлари фаолиятининг очиқлиги ва ошкоралигини таъминлаш, тадбиркорлик ҳамкорлиги билан иккитомонлама мулоқотни ривожлантириш жиҳатидан фойдали бўлиши мумкин эди. 86

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. –Тошкент: Ўзбекистон, 1996. - Б.364. 2. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. -Б.429. 3. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т.8. –Тошкент: Ўзбекистон, 2000. -Б.525. 4. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. -Б. 432. 5. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т.11. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. -Б.320. 6. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. –Тошкент: Ўзбекистон, 2005. –Б.448. 7. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият. Т.14. –Тошкент: Ўзбекистон, 2006. –Б.280. 87

8. Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. Т.15. – Тошкент: Ўзбекистон, 2007. –Б.320 . 9. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т.17. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – Б.280. 10. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза, 2010 йил 27 январь. // Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаравонлигини янада юксалтиришдир. –Т.: Ўзбекистон, 2010. 11. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза, 2010 йил 12 октябрь. // Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2010. 12. Каримов И.А. Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш - бизнинг бош мақсадимиздир: Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза // 2012 йил 7 декабрь. –Т.: Ўзбекистон, 2012. 13. Каримов И.А. Жахон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиш сари. Т. 18. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. -280 б. 14. Каримов И А. Юксак маънавият — енгилмас куч. —Тошкент: Маънавият 2008. - 102 б. 88

15. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. - Тошкент: Ўзбекистон, 2009. - 56 б. 16. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза -Тошкент: Ўзбекистон, 2010. -56 б. 17. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш - тараққиётимизнинг муҳим омилидир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлипшинг 18 йиллигига бағишланган нутқ // Ҳалқ сўзи. 2010 йил 8 декабрь. 18. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз - демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган нутқ. // Халқ сўзи. 2011 йил 8 декабрь. II. Ўзбекистон Республикаси қонунлари: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2012. 2. “Прокуратура туғрисида” (янги таҳрирда)ги Қонун, 45-модда. – www.lex.uz 3. Ўзбекистон Республикаси Жиноят - процессуал кодекси. -Т.: Адолат, 2013. 4. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. -Т.: Адолат, 2013. 5. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодекси. -Т.: Адолат, 2013. 6. Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги Қонуни // “NORMA” ҳуқуқий-ахборот тизими. 89

7. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида” ги Қонуни // “NORMA” ҳуқуқий- ахборот тизими. 8. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш ва уларнинг молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш тўғрисида”ги Қонуни // “NORMA” ҳуқуқий-ахборот тизими. 9. “Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текширишлар қисқартирилганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги УРҚ-5-сон Қонуни, 2011 йил 13 сентябрдан кучга кирган (Халқ сўзи газетаси, йил 14 сентябрь, 178-сон). III. Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси прокуратураси органлари тўғрисида”ги 1992 йил 8 январдаги ПФ-313-сонли Фармони. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Молия-иқтисодий, солиқ соҳасидаги жиноятларга, жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга қарши курашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2006 йил 21 апрелдаги ПҚ-331-сонли қарори. 3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида”ги 1992 йил 24 январдаги 33-сонли қарори. 4. 2011 йил 4 апрелдаги “Тадбиркорлик субъектларини текширишларни янада қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни ташкил этиш тизимини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида”ги ПФ–4296-сон Фармон (Ўз.Р. Қ 2011 йил 14-сон, 133-модда). 90

5. 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ–4354-сон фармони (Ўз.Р. Қ 2011 йил 34-35-сон, 344-модда). 6. 2011 йил 7 февралдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастури тўғрисида”ги ПҚ-1474-сон қарор (Ўз.Р. ҚҲТ 2011 йил 6-сон, 47-модда). 6. 2011 йил 11 мартдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредит беришни купайтиришга оид қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ–1501-сон қарори (Ўз.Р. ҚҲТ 2011 йил 10-11- сон, 98-модда). 7. 2011 йил 12 майдаги “Тадбиркорлик субъектларини ташкил этиш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–1529-сон қарори (Ўз.Р. ҚҲТ 2011 йил 22-23-сон, 224-модда). 8. 2011 йил 25 августдаги “Бюрократик тўсиқларни бартараф этиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини янада ошириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-1604-сон қарори (Ўз.Р. ҚҲТ 2011 йил 34-35- сон, 345- модда). IV. Бош прокурор ҳужжатлари 1. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг “Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш бошқармаси тўғрисида”ги Низомни тасдиқлаш ҳақида 3-сонли буйруғи. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқ ва низомлар тўплами – Т., 2005. 2. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2004 йил 10 декабрь куни “Фуқаролар ва юридик шахсларнинг мурожаатлари кўриб чиқилишида қонунийликни таъминлаш тўғрисида”ги 37-сонли буйруғи. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқ ва низомлар тўплами – Т., 2005. 91

3. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2004 йил 9 декабрдаги ”Жиноятчиликка қарши кураш, унинг олдини олиш ҳамда суриштирув ва дастлабки тергов ўтказишда қонунларнинг аниқ бажарилиши устидан прокурор назоратини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги 31-сонли буйруғи. Ўзбекистон Республикаси Бош проку- рорининг буйруқ ва низомлар тўплами – Т., 2005. 4. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг “Ўзбекистон Республикаси Қуролли кучлари, Миллий хавфсизлик хизмати ва Божхона органларида қонунлар ижроси устидан прокурор назоратини такомиллаштириш ҳақида”ги 2004 йил 9 декабрдаги 34-сонли бўйруғи. 5. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорнинг 2005 йил 17 февралдаги 40-сонли “Жиноят процессида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоясини таъминлаш юзасидан прокурор назоратини тубдан яхшилаш тўғрисида”ги буйруғи. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқ ва низомлар тўплами – Т., 2005. 6. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2004 йил 23 апрелдаги 15-сонли буйруғи билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг “Прокуратура органларида терговни назорат қилиш бошқармаси ҳақида”ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқ ва низомлар тўплами – Т., 2005. 7. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2011 йил 15 февралдаги “Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқий хдмоясини янада кучайтириш ҳақида”ги Қўшма кўрсатмаси. 8. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2011 йил 9 ноябрдаги “Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан прокурорлик фаолияти самарадорлигини янада ошириш тўғрисида”ги 94-сонли буйруғи. 9. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2014 йил 4 августдаги 110-сонли буйруғи билан тасдиқланган “ Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг “Қонунчилик ижроси устидан назорат Бош бошқармаси тўғрисида”ги Низом . 92

10. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2015 йил 18 мартдаги “ Қ онунчилик ижроси устидан назоратни таъминлаш бўйича прокурорлик фаолиятини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тў ғ рисида ”ги 121-сонли буйруги. V. Асосий адабиётлар: 1. Анисимов Г.Г. Организация прокурорского надзора за исполнением законов при привлечении лица в качестве обвиняемого. Дисс. кан. юр. наук. М.: 2010. С. 122. 2. Харебава Г.Д. Эффективность прокурорского надзора за органами предварительного следствия. Дис. кан. наук. М.:2012. С. 141. 3. Бушновская Е.Н. Надзор прокурора за процессуальной деятельностью в досудебном производстве. М.:2011. С. 119. 4. Рахмонкулов А. Миразов Д. Дастлабки тергов. Т.: ИИВ Академияси. – 2012. 150 Б. 5. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар: Дарслик. – Т.: “Илм-зиё” 2012. – Б.18. 6. Алламуратов А.Т. Проблемы прокурорского надзора: Учебное пособие. – Т.: ТГЮИ, 2005. – С.229. 7. Мадалиев О.М. Прокурор назорати муаммолари: Ўқув қўлланма. – Т.: “Адолат”, 2006. Б – 95. 8. Курышов И.С. Прокурорский надзор за исполнением законов субъектами, осуществляющими оперативно-розыскную деятельность, дознание и предварительное следствие в органах внутренних дел. - Рязань, 2005. С. 198. 9. Пўлатов Б.Х. Жиноятчиликка қарши курашни амалга оширадиган органлар томонидан қонунларнинг ижро этилиши устидан прокурор назорати (Ўқув қўлланма). Т., “Ҳуқуқ ва бурч”, 2007, -Б.61. 93

10. Прокурорский надзор: Учебник / Под ред. Г.П. Химичевой. – М.: Юрлитинформ, 2001. –Б.97. 11. Рыжаков А.П. Орган дознания: понятие и проблемы // Юридический мир. - 2002. - № 1. - Б.39-43 12. Салиев Ю. Раскрытие преступлений как уголовно-процес- суальная функция. -Т.: 1991. –Б.31. 13. Файзиев Ш. Жиноят процессида суриштирув. –Т.: ТДЮИ. 2006.- Б.177. 14. Хидоятов Б.Б. Дознание в Республике Узбекистан. Учебное пособие. Под общ. ред. Проф. Г.А. Абдумажидова. изд. ТГЮИ. –Т.: 2005. - Б.14. VI. Қўшимча адабиётлар: 1. Жиноят процесси (Махсус қисм), З.Ф. Иноғомжонова умумий таҳрири остида, Т., ТДЮИ, 2003. 2. Иноғомжонова З.Ф., Тўлаганова Г.З. Жиноят процесси иштирокчилари, (Ўқув қўлланма). ю.ф.д. проф. М.Ҳ.Рустамбоев¬нинг умумий таҳрири остида. –Т.: 2006. 3. Иванов В.А, Дознание в уголовном процессе. –Л.: ЛГУ, 1966. – Б.33. 4. Мадалиев О.М. Прокурор назорати (Ўқув қўлланма), Т., ТДЮИ, 2006, - Б.342. 5. Пўлатов Б.Х. Прокурор назорати. Дарслик. –Т.: “Адолат”. 2009. 6. Тўлаганова Г. Жиноят процессида ҳимоячининг иштироки. Т., 2007. 46-50 бетлар. 7. Брусницин Л.В. Правовое обеспечение безопасности лиц, содействующих уголовному правосудию. - М.: “Спарк”. 1999. –Б.94; 8. Белкин Р.С. Профессия следователь. - М.: “Экспертное бюро”, 1998. -Б.96. 9. Еникеев З.Д. Механизм уголовного преследования: Учебное пособие Изд-е Башкирск. ун-та. - Уфа, 2002. – С. 60 94

10. Ўзбекистон Республикаси ЖПКга шарҳлар, -Т.: ТДЮИ, 2009. 11. Ястребов В.Б. Прокурорский надзор. Учебник. М.: “Городец- издат”. 2001. С. 400. 12. Ибратов Б. Тадбиркорлик ҳуқуқи- - Тошкент: Молия, 2001. 13. Ибратова Ф. Тадбиркорлик субъектларига ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш: амалиёт ва муаммо // Ҳуқуқ ва бурч. - 2007. - №4. - 25 б. 14. Ортиқов А.А., Исоходжаев А.Т., Шестаков А.В. Хуфёна иқтисодиёт. — Тошкент: ИИВ Академияси, 2002. 15. Пулатов Б.Х. Қонунлар ижроси устидан прокурор назорати. Ўқув Қўлланма.-Тошкент: Ҳуқуқ ва бурч, 2006. - Б. 184. 16. Рахманкулов М.Х. Хозяйственный договор: социально- экономическая сущность и отдельные виды. - Ташкент: Фан, 1993. 19. Узбекистон иқтисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш йўлида. Экспресс-проспект. (Бекмуродов А.Ш., Беркинов Б.Б., Усмонов Б.Б., Х,амидов О.М., Гафуров У.В. ва Неъматов И.У.) Т.: Икрисодиёт, 2009. - 5 б. 20. Самадов А,Н., Останакулова Г.Н. Кичик бизнес ва тадбиркорлик. Т.: Молия-иктисод, 2008. 21. Бурханходжаева Х.В. Тадбиркорлар ҳуқуқларини суд томонидан химоя килиниши. Тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш муаммолари. // Илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДЮИ.-2002.-Б.170-172 22. Дустов У.Н. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг ҳуқуқий воситалари (асоси) сифатида-шартномалар. Тадбиркорларни куллаб-кувватлаш ва ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш муаммолари. // Илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДЮИ.- 2002.- Б.173-176 23. Оқюлов О. Тадбиркорликни ривожлантириш ва унга нисбатан тўсиқларни бартараф қилишнинг ҳуқуқи муаммолари. Тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш 95

муаммолари. // Илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДЮИ. - 2002.-Б.36-39 24. Отахонов Ф.Х. Тадбиркорларнинг ҳуқуқларни ҳимоя кдпишда юридик хизматнинг роли. Тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя Қилиш тизимини такомиллаштириш муаммолари. // Илмий-амалий конференция материаллари туплами. -Т.: ТДЮИ. - 2002.-Б.73-81 VII. Даврий нашрлар, статистик тўпламлар ва ҳисоботлар: 1. Қодиров Р.Ҳ. Адолат ва қонунийлик йўлида // Қонун ҳимоясида. 2003 №7. 4, 6 бетлар. 2. Қодиров Р.Ҳ. Ўзбекистон прокуратураси мустақиллик йилларида. // Қонун ҳимоясида.- 2001. №8.- Б .9. 3. Қодиров Р.Ҳ. Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг муҳим босқичи // Фуқаролик жамияти. – 2006, №1. – 24-б. 4. Муродов Б. Дастлабки терговда жиноят ишини тугатиш институтининг ЖПК принципларига мутаносиблиги. // Олий суд ахборотномаси. 2006 йил 1-сон. 5. Хотамов Ж. “Мажаллаи аҳкоми адлия”да қозиларнинг ҳуқуқий ҳолати. // Олий суд ахборотномаси. 2009 йил 2-сон. 6. Сарсенбаев О. Мовароуннаҳрда суд тизими ёхуд VIII-XIII асрларда ислом ҳуқуқи асосида фаолият юритган судларнинг хусусиятлари // Олий суд ахборотномаси. 2009 йил 3-сон. 7. Қўшаев Н., Шодиев Ғ. Айбланувчи тариқасида жалб қилиш унинг устидан суд назоратини жорий қилиш зарурияти. // Олий суд ахборотномаси. 2009 йил 3-сон. 8. Муҳиддинов М. Тергов ва суриштирув органларининг ўзаро ҳаракати. // Ҳуқуқ ва бурч. 2009 йил 11-сон. 9. Қулматов Ш. Дастлабки терговда процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг аҳамияти. // Олий суд ахборотномаси. 2011 йил 1-сон. 10. Друкаров И.Л. Проблемы надзора прокурора в досудебном производстве по уголовным делам. // Право. 2012. 1 (45). 96

11. Никитин Е.Л., Дытченко Г.В. Эффективность и своевременность прокурорского реагирования на нарушения оперативно- розыскного законодательства. // Криминалисть 2012. № 1 (10). 12. Қодиров Р.Ҳ. Суд-ҳуқуқ: ислоҳотларининг бош мақсади - фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишдир. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг Олий Ўқув курслари Ахборотномаси. 1 (1), 2010. -Б. -3-9. 13. Кодиров Р.Ҳ. Қонун ҳужжатларини такомиллаштириш - давр талаби. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг Олий ўқув курслари Ахборотномаси. №3 (03), 2010. -Б. -1-6. 14. Кодиров Р.Ҳ. Мамлакатни ислох, этиш ва демократлаштириш жараёни ортга қайтмайди. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг Олий ўқув курслари Ахборотномаси. №1 (05), 2011. -Б. -1-6. 15. Ҳалимов Х.А. Ўзбекистонда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари, унинг истиқболлари. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг О лий ўқув курслари Ахборотномаси. №2 (02), 2010. -Б. - 6-Ю. 16. Мустафоев Б. Инсонпарварлик - ислоҳотлар мезони. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг олий ўқув курслари Ахборотномаси. №3 (03), 2010. -Б. -7-9. 17. Умаров Т.А. Тадбиркорликни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари. Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг Олий ўқув курслари Ахборотномаси. №1 (05), 2011. -Б. -14-18. 18. Ахмонов Н. Қонун устуворлигини таъминлаш - фаолиятимиз бош мезони // Ҳуқуқ ва бурч. - 2007. - № 7. - 27 б. 19. Ибрагимов 3. Жиноятчиликка қарши курашни мувофиқлаштириш: бу борада прокуратура органлари фаолиятини такомиллаштиришнинг ҳуқуқий муаммолари // Ҳуқуқ ва бурч. - 2007. - №8-9. -966. 97

20. Синдоров К., Жуманазаров И. Тадбиркорлик субъектларига хукукий таъсир чораларини судлар томонидан қўллашнинг айрим масалалари // Олий хўжалик суди ахборотномаси. - 2005. - №.11-12. - 49 б. 21. Собиров Ш. Ноқонуний тадбиркорлик: муаммо ва ечим // Ўзбекистон Республикаси Олий судининг ахборотномаси. - 2007. - №. 3. - 626. 22. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тугрисида”ги қонуни мониторинги / Масъул муҳаррир Ф.Х.Отахонов. - Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2006. - Б.23. VIII. Диссертация ва авторефератлар 1. Абдукодиров Ш.Ё. Қонунга хилоф тадбиркорликка қарши курашнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик муаммолари. Ю.ф.н. илм. дар. олиш учун ёзилган дисс. — Тошкент: ТДЮИ, 2007. 2. Алиев В.А.Проблемы совершенствования прокурорского надзора за исполнением законодательства в системе агропромышленного комплекса: автореферат диссертации на соискание ученой степе ни кандидата юридический наук.- М., 2004. 3. Мадяқин ДА. Проблемы совершенствования прокурорского надзора за исполнением законов в сфере предпринимательской деятельности. Дис.... канд. юрид. наук. - М., 2005. - С. 201. 4. Толкачев В.В. Незаконное предпринимательство: Дис. ... канд. Юрид. наук. — Москва, 2004. - 26 с. IХ. ИНТЕРНЕТ САЙТЛАР: 1. http://www.gov.uz (Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати портали). 2. http://www.jstor.org (Англо-саксон ҳуқуқий тизими илмий ишлари). 3. http://www.lex.uz (Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар расмий сайти) 98

4. www.yurida.uz (Ҳуқуқшунослар учун махсус дастур сайти). 5. http://www.dislib.ru (Диссертациялар тўплами). 6. http://cis-legal-reform.org 7. http://www.huquqburch.uz (“Ҳуқуқ ва бурч” илмий-ҳуқуқий журнали) 8. http://www.genprok.uz (Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси). 99

Похожие

Ўзбекистон ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг ҳуқуқий фаолияти

Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари

Жиноят ишларини суд муҳокамасига тайинлаш даврида прокурор иштироки

Жиноят процессуал ҳуқуқида медиация ва уни такомиллаштириш

Ўғирлик йўли билан ўзгалар мулкини талон тарож қилиш жинояти учун жавобгарлик