Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Дипломные работы

Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137.7373046875 KB

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШ Мавзу: Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари 1

МУНДАРИЖА Кириш........................................................................................................................ I. БОБ ЎЗБЕКИ СТОНДА ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ 1.1. Хавфсизлик тушунчаси: тарихий-ҳуқуқий жиҳатлари.................................. 1.2. Хавфсизлик вазифаси, тарифи, мазмуни ва асосий тушунчалари ................ 1.3. Давлат миллий хавфсизлиги. Асосий қоидалари, тушунчаси ва мазмуни... 1.4. Миллий хавфсизлик предмети, тизими, объектлари ва си ё сати .................... II. БОБ ЎЗБЕКИ СТОНДА МИЛЛИЙ ХАВФСИЗЛИК ХИЗМАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ 2.1. Ўзбеки стонда Миллий хавфсизлик хизматини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари...................................................................................................................... 2.2. Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий принциплари ва уларнинг вазифалари ва ҳуқуқ лари............................................. 2.3 . Миллий хавфсизлик органлари ходимларининг ҳуқуқий ма қоми ва уларнинг ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари...................................................... 2.4.Ўзбеки стон Республикасида Миллий хавфсизликни таъминлашда давлат бошқарув органларининг тутган ўрни ва вазифалари........................................... ХУЛОСА................................................................................................................... 2

Кириш Янги 2014 йилда Ўзбеки стон Республикаси мустақилликка эришганига 23 йил тўлади. Албатта, Ватанимизнинг кўп асрлик тарихи олдида, бу 23 йил жуда ҳам қиска муддат эканлиги шубҳасиздир. Аммо, янги давлатчиликнинг шаклланиши, унинг ҳуқуқий, иқтисодий-ижтимоий ва маънавий пойдеворларини қуриш, сиёсий ва иқтисодий мустақилликка эришиш, барқарор тинчлик ва хавфсизликни сақлаш ҳамда мустаҳкамлаш нуқтаи назаридан қараганда бу йигирма уч йил катта муддатлар қаторидан ўрин олади. Мазкур босиб ўтилган йўлни мамлакатимизнинг ҳалқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги фаолияти билан илмий-назарий жиҳатдан таҳлил қилиш лозимки, бу ҳолат ҳозирги ҳалқаро муносабатларда мустақил равишда олиб борилаётган изчил сиёсатимизнинг ўзига хос хусусиятларини очиб беради. Ўзбеки стон Республикаси мустақилликка эришиши биланоқ, жаҳон амжамияти олдида очиқ, демократик тамойилларга асосланган давлат қуришни мақсад этиб қўйганини эълон қилди. Бу тадбир мустақилликка эришиш йўлида олиб борилган ҳуқуқий собитқадамлигимизнинг мантиқий давоми эди. Собиқ Иттифоқ парчаланасмасданоқ, истибдод тўзуми қаърида давлатимиз биринчи бўлиб, 1990 йили Ўзбеки стон Республикаси Президенти лавозимини таъсис этди, 1990 йил июнь ойида эса, Мустақиллик декларацияси қабул қилинди, бинобарин, ушбу тарихий ҳужжатлар Ўзбеки стоннинг мустақил давлат бўлиши учун зарур бўлган дастлабки ҳуқуқий пойдеворни яратди. 1991 йил 31 август куни Ўзбеки стон Республикаси Олий Кенгашининг навбатдан ташқари VI сессиясида “… янги ўзбек уйғониш – 3

“Ренессанс” даврини бошлаб берган давлат арбоби” 1 , Ўзбеки стон Республикаси Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан киритилган “Давлат Мустақиллиги тўғрисида”ги Баёнотнинг эълон қилиниши ва “Ўзбеки стон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги Конституциявий қонуннинг қабул қилиниши Ўзбеки стоннинг ҳалқаро ҳамжамиятнинг тўла ҳуқуқли субъектига айланиши ҳамда ҳалқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари билан тенг ҳуқуқларда ҳалқаро ҳамкорлик олиб бориши учун дастлабки ҳуқуқий асос бўлди. “Ўзбек ҳалқининг ажралмас ҳуқуқи-ўз такдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи рўёбга чиқарилди” 2 . Бу эса, тоталитар тўзумга асосланган совет даврида мустақиллик сари қуйилган дадил қадамлардан бири эди. Дунё ҳаритасида янги мустақил давлатлар пайдо бўлди. “Улар, ҳозирги тил билан айтганда, социалистик ўтмишга эга бўлган, ўз сиёсий мустақиллигини тинч йўл билан қўлга киритган давлатлардир” 3 . Бу давлатлар олдида муваффакиятсиз, чиппакка чиққан тарихий тажрибанинг фожиали оқибатларини қиска давр ичида бартараф этиш ва янги демократик ҳуқуқий давлат қуриш вазифаси турарди. Энг аввало, одамларнинг мана шу бой заминда муносиб ҳаёт кечиришларини таъминлашга қаратилган мақсад ва вазифаларни қай даражада руёбга чиқара оламиз? Энг мураккаб саволлардан бири шуки, биздаги барқарорлик ва хавфсизлик йўлида таҳдид бўлиб турган муаммоларни англаб етяпмизми? Хавфсизлигимизга таҳдид бўлиб турган муаммоларга нимани қарши қўя оламиз? Жамиятимиз тўхтовсиз ва барқарор 1 1 И.А.Каримов миллий давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларини ўрганувчиларга ёрдам)/Тузувчилар У.Тожихонов, А.Саидов.- Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академия,1999. -5 б. 2 Каримов И.Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараккиёт йули // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1.-Т.:Ўзбекистон,1996. -36 б. 3 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бусағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-3 б. Ўзбекистоннинг келажаги ана шу саволларга қандай жавоб беришимизга боғлиқ. 4

ривожланишига, биз истиқомат қилаётган минтақада жуғрофий-сиёсий мувозанат сақланишига нималар кафолат бўла олади? Мамлактимиз янги минг йилликда мустаҳкам, оғишмай ва барқарор ривожланишини кафолатлайдиган қандай имкониятларга эга? Тоталитар тўзум емирилгандан кейин дунёниниг қутбларга бўлиниши барҳам топди. Лёкин шу туфайли у хавфсизроқ, барқарорроқ, собитқадамроқ бўлиб қолдими? Мамлакатлар, ҳалқлар ўртасида, бир мамлакат ичида эса айрим ижтимоий гурухлар ўртасида иқтисодий ва ижтимоий табакаланиш кучайиб бораётганлиги-бўларнинг барчаси дунё ҳали ҳам аввалгидек мўрт бўлиб турганлиги ва авайлаб муносабатда бўлишни талаб қилаётганлигидан далолат беради. Бизни қуршаб турган олам ғоят мураккаб ва муаммоли бўлиб келди, шундай бўлиб қолмокда ва якин истикболда ҳам шундай бўлиб қолажак. Ҳозирги шароитда, умумий хавфсизликни таъминлаш ва мувозанатга эришиш манфаатлари нуқтаи назаридан, янги мустақил давлатларнинг хавфсизлиги ва барқарор ривожланиш муаммолари улкан аҳамият касб этмокда. Ер юзида вазият ва кучлар нисбати шиддатли ўзгариб бормокда. Бу эса ҳозирги кунда давлатлар ва ҳалқларнинг барқарорлигини таъминлаш учун янгича ёндашувларни излаб топишни, XXI аср арафасида хавфсизликнинг янгича моделларини ишлаб чикишни тобора қаттик талаб қилмокда. Ўтган йилларнинг мантиқи бизни ҳозирги кунда учта асосий саволга мурожаат қилишга ундамокда. Бўлар қуйидагилардир: -Хавфсизликни қандай сақлаб қолиш лозим? -Барқарорликни қандай таъминлаш даркор? -Тараққиёт йўлидан собитқадам ривожланишга нималар ҳисобига эришиш мумкин? 5

Марказий Осиё минтақасида турли сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, транспортга ва экологияга оид муаммолоар тўпланиб қолган. Шуни назарда тутадиган бўлсак, бутун минтақанинг собитқадам ва барқарор ривожланишини таъминлаш ҳамда можароли вазиятларнинг олдини олиш учун ҳозирги кунда ички ва ташқи мувозанатни сақлаш ва қуллаб- қувватлашгина бирдан-бир мақбул тамойилдир. Давлатни ақл-идрок билан бошқариш, -мутафаккир Абу Наср Форобий X асрда сабоқ бериб айтганидек, - ҳалқ бошига тушган хавф-хатарни камайтириш ва бартараф этишдан иборатдир. Бугунги кунда хавфсизлик ва барқарорлик йўлида пайдо бўлаётган таҳдидларга тегишли муносабатда бўла олишнинг ўзигина етарли эмас. Мавжуд хавф-хатарларнинг табиатини тўғри тушуниб етишимиз керак. Уларнинг манбалари ва ўзаро алокаларини вактида аниқлашимиз даркор. Жамиятда барқарорликни сақлаш шарт-шароитларини белгилаб олишимиз ва улардан самарали фойдаланишимиз зарур.Ўзбеки стон Республикаининг барқарор ва собитқадамлик билан ривожланиши шуларга боғлиқдир. Ўзбеки стон учун унинг кенг маънодаги миллий хавфсизлиги нимани англатади, биз бу хавфсизликни қандай тасаввур қиламиз? Биринчидан. Ўзбеки стон хавфсизликнинг яхлитлиги ҳақидаги асосий тамойиллардан бирини тўла қўллаб-қувватлайди. «Хавфсизлик – ўзлуксиз ҳолатдир, ҳадсиз-ҳудудсиздир» 4 . Иккинчидан. « Совуқ уруш » барҳам топганидан кейин ялпи хавфсизликка асосий таҳдидни этник, минтақавий, маҳаллий можаролар ва давлатлар ичидаги жангари сепаратизм солмоқда. Айникса, бундай қарама- қаршиликлар айрим мамлакатлар қўлида уларнинг ўз манфаатларини ва таъсир доираларини сақлаб қолиш ва ҳимоя қилиш учун ёки стратегик кучлар мувозанатини ўз фойдаларига ўзгартириш учун қудратли сиёсий таъсир воситасига айланмокда. 4 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бсўағасида:хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-11 б. 6

Ҳар бир минтақада хавфсизликни таъминлаш муаммолари муаян моҳиятга эга. Шунингдек ҳар бир минтақанинг ўз хусусиятлари, ўз таҳдид манбалари ва хавфсизликни сақлаш омиллари бор. Ҳар қандай минтақанинг ҳал қилинмаган ва газак олиб кетган муаммолари бутун дунёда занжир реакциясини келтириб чиқариши мумкин. Вазиятнинг беқарорлашуви эса кундан-кунга аниқ-равшан бўлиб бораётган янги жуғрофий-сиёсий мувозанатни бўзиш хавфини келтириб чиқаради. Учинчидан. Ўзбеки стон ўзининг жўғрофий-сиёсий ҳолати жиҳатидан коллектив хавфсизлик тизими изчил йўлга қуйилмаган минтақада жойлашган. Бу ҳам таҳдид туғдирувчи сабабдир. «Ўзбеки стон амалда Форс кўрфази, Каспий денгизи ҳавзаси ва Тарим ҳавзасининг нефть ва газга жуда бой конлари жойлашган ярим ҳалқанинг стратегик марказидир» 5 . Яъни, бу ярим ҳалқа атрофида бутун дунёда энергия тақчиллиги шароитида якин йилларда Евро осиё ва жаҳон келажаги учун ҳал қилувчи рол ўйнайдиган энергия захиралари мавжуд. Бунинг устига, биз Россия, Хитой ва Хиндистоннининг, Шарқ ва Ғарб мамалакатларинининг бир бирига мос келмайдиган манфаатлари юзага чиқадиган минтақанинг бир қисмимиз. «Аслида шаклланиб келаётган, лёки н жуда куч-қудратли, XXI асрнинг киёфасини шубҳасиз белгилаб берадиган бу куч марказлари ана шу минтақада ўз манфаатларини излайди» 6 . Евро осиё марказлари туташган ерда жойлашган бизнинг ҳудудимиздан, бутун минтақа ҳудудидан ислом дунёсининиг Туркия, Покистон, Эрон ва Саудия Арабистони каби қудратли мамлакатлари ҳам, юқоридаги кучлар каби, ўз манфаатларини излайди. Буни ўтмишдаги тарихий воқеалар тасдиқлайди. Яна бир таҳдид манбаи шу билан боғлиқки, Ўзбеки стонни этник, демографик, иқтисодий ва бошқа муаммолар юки остида қолган мамлакатлар қуршаб турибди. Бу икки давлатларда ҳориждаги энг кўп сонли ҳам 5 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-12 б. 6 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бусағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-12 б. 7

милатларимиз истиқомат қилиб турганлигини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Бунинг устига, юртимиз минтақадаги диний экстремизм, этник муросазилик, наркобизнес ва ҳар хил ташқи кучлар томонидан рағбатлантириб келинаётган, ички можаро авж олган Афғонистон каби беқарорлик ўчоғи билан чегарадош. Бир неча йилдирки Тожикистон ва Қирғизистон давлатларида фуқаролик урушининг кенг ёйилиб кетиш хавфи мунтазам сақланиб қолмоқда. Бу икки давлатларда хориждаги энг кўп сонли ҳам милатларимиз истиқомат қилиб турганлигини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Туртинчидан. Минтақавий низолар кўпинча терроризм ва зўравонлик, наркобизнес ва қурол - яроғ билан қонунсиз савдо қилиш, инсон ҳуқуқларини оммавий суратда поймол этиш каби хавфли таҳдидларининг доимий манбаига айланиб бормокда. «Бундай ҳодисалар давлат чегараларини тан олмайди» 7 . Бешинчидан. Шунга ишончимиз комилки, ҳалқаро муносабатлар амалиётида ҳар бир мустақил мамлакатнинг ўз миллий манфаатларига мувофиқ, ўз мустақиллиги ва барқарорлигини таъминлаш мақсади бўлиши лозим. У ёки бу ҳалқаро тизимларда ва коллектив хавфсизлик шартномаларида қай даражада қатнашишини уларнинг ўзи белгилаш ҳуқуқи назарда тутилиши зарур. Аёнки, бунда биз бошқа мамлакатларнинг хавфсизлигини ҳимоя қилиш таъминланиши зарурлигини ва уларнинг манфаатлари камситилишига, яқин ўтмишнинг ҳарбий-сиёсий қарама-қаршилик соҳасидаги салбий тажрибасига қайтишга йўл қуйиб бўлмаслигини назарда тутаяпмиз. Олтинчидан. Эколгик ва ядровий хавфсизлик муаммолари алохида эътиборни талаб қилади. «Биз Марказий Осиё минтақаси ядровий қуроллардан ҳоли ҳудуд деб эълон қилинишига эришмокчимиз. Айрим 7 Каримов И.А.Ўзбекитон XXI аср бўсағасида:хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекитон,1997.-13 б. 8

қўшни давлатлар ядро қуролига эга бўлишга ошкора интилаётганлиги бизни айникса ташвишга солмокда» 8 . Орол денгизи фалокати ҳам жаҳон миқиёсидаги улкан муаммодир. У дунёдаги анча мамлакатлар ахолисининг манфаатларига дахлдор бўлиб, кўплаб миллатларнинг авлодлари учун ҳалокатли оқибатларга олиб келиши мумкин. «Аслини олганда, хавфсизликка солинаётган таҳдидлар анча серқирра. Улар сиёсий экстремизм, шу жумладан диний рухдаги экстремизмни, миллатчиллик ва миллий махдудликни, этник, миллатлараро, маҳаллийчилик ва уруғ-аймоқчилик асосидаги зиддиятларни, коррупция ва жиноятчиликни, экология муаммоларини ўз ичига олади» 9 . Бошқача айтганда, юқорида санаб ўтилган таҳдидлар, турли минтақаларда турлича куч билан намоён бўлса-да, инсониятда бир хилда ташвиш туғдирмоги даркор. Ушбу диплом ишимнинг мақсади - мамлакатимиз, миллатимиз, жамиятимиз ва ҳар бир фуқарониниг хавфсизлигига, янгиланиш ва тараққиёт йўлига, жаҳон ҳамжамиятига қўшилиш йўлига солинаётган таҳдидлар, нималардан иборат эканлигигини тахлил қилиш ва Давлатимизда «… таҳдидлар ва уларни даф этишдан иборат» 10 лиги қайси қонуний - ҳуқуқий асосларга таянганлигини очиб беришликдир! «Биз мавжуд реал хавф-хатарларга жиддий қараймиз. Айни вактда имкониятларимизни, жозибали жихатларимиз ва афзал томонларимизни ҳам биламиз. Бизнинг минерал-хом ашё, инсоний ва ишлаб чиқариш захираларимиз ички барқарорлигимизнинг ва ҳалқаро нуфўзимизнинг мустаҳкам кафолати бўлиб хизмат қилади» 11 . 8 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-14б. 9 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-14б. 10 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-15б. 11 Каримов И.А.Ўзбекитон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекитон,1997.-15б. 9

Мен ўзимнинг диплом ишимни айнан Ўзбеки стон Миллий хавфсизлигининг ташкил этилиши ва ҳуқуқий асосларини танлаганимга асосий сабаб, Ўзбеки стон Республикаси Президенти, Қуролли Кучлар Олий Бош қўмондони И.А.Каримовнинг Қуролли Кучлар ташкил этилганининг 22 йиллиги муносабати билан Ватан ҳимоячиларига байрам табрикларидаги қуйидаги сўзлари туртки ва йуналиш берди: «… Шу билан бирга, бугунги кундадунёда ва ён-атрофимизда юз бераётган можаро ва тўқнашувлар, радикализмнинг кучайиши, Афғонистондаги урушнинг ҳамон давом этаётгани ва муаммони ҳал этиш борасида мавхумлик сакланиб колаётгани, терроризм ва диний экстремизмнинг фаоллашаётгани, тажовўзкор наркотрафикнинг кенг тус олаётгани, чегараларимизга бевосита якинҳудудларда хавф-хатар кучайиб бораётгани-бўларнинг барчаси бизда чуқур ташвиш ва ҳавотир уйғотмасдан қолмайди албатта!» 12 . I. БОБ ЎЗБЕКИ СТОНДА ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ 1.1. Хавфсизлик тушунчаси: тарихий-ҳуқуқий жиҳатлари 12 Каримов И.А.Ўзбекитон Респбликаси Қуролли Кучлари ташкил этилганининг 22 йиллиги муносабати билан Ватан химоячиларига байрам табриги. «Халк сузи» газетаси, №9, 14.01.2014.-1б. 10

Ўзбеки стон мустақилликка эришган биринчи кунларданок изчиллик билан тинчликпарвар сиёсат юритиб келаётир. Мамлакатимизда тинчлик ва осойишталикни таъминлашнинг самарали тизими яратилган. Ўзбеки стон Республикасининг Конституцияси, «Мудофаа тўғрисида» ги, «Терроризмга қарши кураш тўғрисида» ги, «Жиноят фаолиятидан олинган даромадларни легаллаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш тўғрисида» ги, «Ўзбеки стон Республикасининг ташки сиёсий фаолияти концепциясини тасдиқлаш тўғрисида» ги, бошқа қатор қонунлар юртимизда барқарорликни таъминлашнинг, фуқаролар ва миллатлараро ахиллик, ҳамжихатликнинг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмокда. Мамлакатимиз ташки ва ички сиёсати миллий манфаатларнинг устуворлиги, ҳалқаро ҳуқуқ меъёрларига риоя этиш, бахсли масалаларни тинч йўл билан ҳал қилиш тамойилларига асосланади. Хорижий давлатлар билан ҳамкорликни ўзаро ишонч, тенглик, манфаатдорлик асосига қуради. Бу тамойилларга қатъий содиқлик, дунё микиёсида тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, ҳалқаро гуманитар-маданий ҳамкорликни ривожлантириш, экологик муаммоларнинг олдини олиш борасидаги саъй-ҳаркатлари туфайли давлатимизнинг жаҳондаги обрў-эътибори, нуфўзи тобора ошиб бораётир. Бунинг замирида Давлатчилигимизнинг тарихида буюк зотлар, улламолар, олимлар ҳам Юртимизнинг тинчлигига, хавфсизлигига, ҳозирги кунга етишимизга тарихий ишлар қилишганини тарихий, илмий манбалардан билиб олишимиз мумкин. Жумладан буюк Сохибқирон бобомиз Амир Темур туғма разведкачи бўлгани ёки замонавий тилда махфий хизмат пирларидан эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. Уларда биз Амир Темур сиймосининг янги ва янги қирраларини кўрмоқдамиз. Бу соҳада таниқли ёзувчи ва олим Пиримқул Қодировнинг «Амир Темур сиймоси» деб номланган илмий бадиасини алоҳида кўрсатиб ўтиш лозими. (Тошкент, «Ўзбеки стон» нашриёти, 2007 йил.) 13 13 Содиков Х. Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати: (тарихий бадиалар): - Т.: «ART FLEX»,2010-6 б. 11

Пиримқул Қодиров, тадқиқотчига хос зийраклик билан бир фикрни ўртага ташлаган. «Амир Темур мавзуси уммондай чексиз». У ҳам б ў лса, Сохибкирон яратган махфий хизмат - разведка ва контрразведка масаласидир. 14 Биз унинг разведкаси ва контразведкаси т ўзи лиши, стратегияси ва тактикаси ҳ акида ани қ маълумотларга эга эмасмиз. Аммо Амир Темур ҳакида ёзилган китобларда бу ҳакда ўзуқ-юлуқ фикрлар берилган. Амир Темур махфий хизмати ҳақида энг холис маълумотларни Сохибқироннинг замондоши Ибн Арабшох беради.-У,- деб ёзади Ибн Арабшох,- ерларининг барча томонларига ўз айғоқчиларини тарқатиб, қолган мулкларига эса жосуслар қуйган эди. Жосусларнинг буниси Қохирада, Муизияда бўлса, униси Дамашқда, Шамиийсониядаги суфийлардан бири эди.Улардан бири чаканафуруш бўлса, иккинчиси йирик савдогар, бадхулк полвон ва бўзуқи дорбоз, жафокор ва хунарманд, гапчиноз қаландарлару саёқ дарвешлар, латофатли этикдўзлар, пайига тушган мақсад йўлида макру хийла маконида камолга етган, ўзининг нозик фириби ва дахоси билан, туғрилик билан эгрилик ўртасида униб усган, икки мухолифни бир-бирига бириктириб, икки душманни бир-бирига қўшган уддабурон кишилар эди. Амир Темурни ёқтирмаган Ибн Арабшох ўзи билмаган ва истамаган тарзда ҳали хеч ким битмаган, қўл урмаган ва журъат этолмаган мавзуни ёритиб, келгуси авлод учун қимматли гувохликлар қолдирган. -Жосуслар, - деб ёзади Ибн Арабшох, - чор – атрофда бўлаётган ходисалар ва уларнинг хабарларини Темурга етказиб, манзилу шахарларни тавсифлардилар. ҳар бир жойнинг аҳлию бошлиқлари, амирлари, улуғлари, фозиллари, шарифлари, бойларию фақирларини, уларнинг ҳар бири исм ва лақабини, шухрати ва насабини, ҳунари ва воситаларини баён қилардилар. 14 Қаранг:.Ўша жойда. 12

-Темур аскарлари орасида, - деб ёзади Ибн Арабшох, - бутпараст турклар, оловга сажда қилувчи мажусий ажамлар, кохинлару сехргарлар, золимлару мункирлар бор эди. Сохибкирон ана шундай бағри кенг бўлгани ва шунинг учун унга мусулмонлардан ташқари, насронийлар, зардуштийлар, буддавий ва бошқа динларга мансуб кишилар садоқат ила хизмат қилганини Ибн Арабшох ажабланиш ила баён этади. Ибн Арабшохнинг Амир Темур хуфиялари ҳакидаги фикрлари ҳам диққатга сазовордир. - Улар (Амир Темур)дунёдаги турли ҳоллар ва етти иклимнинг ҳар бир қарич ерида содир бўлган омонлигу хавф-хатар, адолату ҳаксизлик, арзонлигу қимматчилик, нохушлик ҳам шифо топиш ва кейинчалик юз берадиган бошқа ишлар тўғрисида ҳукм чиқарадилар. Ибн Арабшох гувохлигидан куриниб турибдики, Амир Темур доимо сергак ва огох бўлгани ҳолда ўз салтанати ва ўз яқинлари, лашкарбошилари орасида ҳам душман одамлари иш кўришини зинхор унутмаган. Аччиқ тажриба, сабоқлар ва аламли жудоликлар уни шунга ўргатган. Амир Темур разведка ва контрразведка давлат хавфсизлиги учун нақадар катта аҳамиятга эканлигини авлодларга ўз «Тўзуклари» да аниқ хаётий мисоллар билан тушунтирган: «Давлат ишида талай олчоқ ёмон одамлар бордирки, давлат душманларини яхшилаб, унинг жон фидоларини турли макр-хийлалар билан ҳароб қиладилар. Чунончи, Амир Хусайн вазирларимдан бирини алдаб, давлатимизнинг таянчи, икки қўли бўлмиш амир Идику Темур ва Амир Жокуни менга қарши қўймокчи бўлиб гап чиқарди. Мен унинг хиёнатини фаросатим-ла сезиб қолдим, шунинг учун улар хусусида айтилган ҳамма гапларни эшитмаганга олдим». Замонавий тилимизда иғвогарлик (провокация) ва ёлғон хабар тарқатиш (дезинформация) дейиладиган нарсалар Амир Темурнинг аччиқ тажрибасидан ўтган эди. 13

Ҳукмдор ҳар қандай зўр, доно ва мутафаккир бўлмасин, хатога йўл қўйиши мумкин. Демак, унинг ўзини назорат қиладиган одамлари бўлиши керак. Бу одамлар ҳалол, покиза, адолатли ва ўлимдан қўрқмайдиганлар тоифасидан танланиши керак. Сохибқирон шундай қилди. Фуқаро ва раият ишлари бўйича уни Носириддин Махмуд ал Аромий, ҳарб ишларида эса Махмуд шахоб Хуросоний назорат қиладиган, унинг нотўғри фармон ва қарорини бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлишди. Бир уйлаб кўрингчи, тарихда ўтган қайси подшох, султон, хон ва бошқа ҳукмдорлардан ким ўзини тергаш, назорат этиш, амрини бекор қилишга ваколат берган? Сохибкиронниниг на қ адар буюк инсон бўлганига яна бир бор тан берасиз. -Мен ўзимга адолатли ва ра ҳ мдил т ў рт вазирни танладим. Улардан иккиси Махмуд Шахоб Хуросоний ва Носириддин Махмуд ал-Аромий эрди. Бу икки вазиримга доимо мени к ўз атиб туришларини ва агар мен адолатсизлик қ илдур ғ он б ў лсам, дархол мени т ў хтатишларини, кимнингдир ё лгон сўзларига ишонсам ёки бегона кимсанинг мулкига хи ё нат қ иладур ғ он б ў лсам, дархол мени огохлантиришларини таъкидлаб қў йдим. 15 Амир Темур ўзи танлаган яна икки вазир нима билан шу ғ улланишини ё змаган б ў лса ҳам, улар бевосита разведка соҳасида эканлиги маълумдир. Разведка ва контрразведка Амир Темур салтанатида давлат сиёсатининг бош бу ғ ини бўлгани ҳ акида «Темур тўзуклари» даги «Мулку мамлакат, сипоху раият ахволидан хабардор ва ого ҳ бўлиб туриш тўзуги» да шундай қ айд этилган: « Ҳ ар бир сар ҳ ад, вилоят, шахар ва лашкарда хабар езувчи (хабарнавис) лар тайин қ илинсинки, ҳ окимлар, раият сипох ўзининг ва ё т- бегона лашкарнинг хатти- ҳ аркати ҳ акида мени хабардор қ илсин. Атрофдан кирган - чи ққ ан ё т кишилар, ҳар мамлакатдан келган карвонлар ва ҳ укмдорлик ҳ а қ идаги хабарлар, қў шни подшолар, уларнинг гаплари, ишлари ва ўз о қ ў лкалардан бўлиб, менинг дарго ҳ имга юзланган 15 Содиков Х. Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати: (тарихий бадиалар): - Т.:«ART FLEX»,2010-12 б. 14

уламо, ф ўз ало ҳ а қ идаги батафсил хабарларни ростлик, т ўғ рилик билан менга ё зиб турсинлар. Ва яна амр этдимки, ушбу хабарларни кунма-кун, хафтама-хафта, ойма-ой менинг арзимга етказиб турсинлар». Разведка хабарларини зудлик билан етказиш хусусида кизик к ў рсатмалар берилган: «Амр қ илдимки,- деб ё зади Амир Темур,- мингта тезюрар туя минган, мингта от минган елиб-югурувчи кишини чоркунчи, минг нафар тезюрар пи ё дани (чопар) этиб тайинласинларки, турли мамлакатлар, сархадларнинг (чегараларнинг) хабарларини, қ ушни ҳ укмдорларнинг мақсадлари ва ниятларини билиб, ҳўз уримга келиб хабар қилсинлар, токи бирон во қ еа, корхол юз бермасдан бурун чора ва иложини қ илайлик». Давлат хавфсизлиги учун ахборот нима эканлигини Амир Темур яхши англаган. Ҳ озир, бизнинг замонамизда «ахборотга эга киши дунёни эгаллайди», деб бежиз айтишмайди. Сохибкирон эса глобаллашув жара ё ни ривожланмасдан етти аср илгари ахборот нималигини чу қ ур англаган ҳ олда иш к ў рган. Ана шунинг учун ҳам у етти и қ лим ҳ укмдори бўлди. Жаҳонда мисли кўрилмаган Давлат хавфсизлиги салтанатини барпо этди ва унинг шухратини дунёга таратди. Робер луғатига асосан “хавфсизлик” тушунчаси 1190 йилда қўлланила бошланди ва бу инсоннинг тинч ҳолатини, ўзини ҳар қандай хавфдан ҳимояланган деб ҳисобланишини англатарди. Л ёки н бу тушунча Европада 17 асргача жуда кам қў лланарди, чунки 13 асрдан бошлаб кўпрок «полиция» тушунчаси кенг к ў лланила бошлади. Бу тушунча жуда кенг мавзуларни ўз ичига оларди ва давлат тўзилиши, давлат бошқаруви, хавфсизлик ва осойишталикни деган маъноларни англатарди. 14 август 1881 йил Россияда «Давлат тартибини ва жамоат тинчлигини са қ лаш тўғрисидаги» низомда, « давлат хавфсизлиги » 16 тушунчаси « жамоат 16 Экономическая и национальная безопасность: Учебник. /Под ред.Е.А.Олейникова.- М.:Издательстова «Экзамен»,2005.-14 с. 15

хавфсизлиги » тушунчаси билан тенглаштирилганди. Бир неча йилдан кейин қонунчилик тизимига « жамоат хавфсизлигини қ ури қ лаш » тушунчаси киритилди, ва у давлат жиноятлари билан курашиш ва бу сиёсий қ идирув ходимларига таалу қ лигини аниклик киритиб ў тганди. Собик ш ў ро юридик фани ва амали ё ти юқорида к ў рсатилган тушунчалардан бутунлай воз кечди. Жуда кўп ва қ т тушунарсиз ва фав қ улода « революцион тартиб » « контреволюцияга қ арши кураш » тушунчалари юридик амали ё тда ишлатилди. 1920 йиллар ҳуқуқчилигида аста с ёки н шахснинг манфаатлари жамият ва давлат манфаатларига б ў йсундириш нуктаи назари ҳ укмронлик қилишни бошлади. Бунинг тасди ғ и қуйидаги схемага асослантирилганди: давлатимиз пролетар (ишчи ва дехконлардан) иборат, демак давлат манфаатларини қў риклашимиз ва ҳ имоя қилишимиз, мехнаткашларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкам таъминлашимизга замин яратади, чунки х алқнинг асосий қ исмини шу икки синф ташкил этади. Давлат хавфсизлигини таъминлашга асосий аҳамият бериладиган бўлди. 1934 йилда « давлат хавфсизлиги « тушунчасининг қонун томонидан кучга кириши, жамиятнинг давлатлаштирилишининг ё ркин белгиси деб ҳисобласак б ў лади. Давлат хавфсизлиги қ амровига жамиятнинг ижтимоий ха ё тида р ў й берадиган воқеалар, яъни фуқароларнинг жамиятлар, ташкилотлар уюшмалар т ўзи шга ва конституцион принцип виждон эркинлигининг ха ё тга татби қ этиш ва хоказоларни назорат остида б ў лишни таъминлади. Давлат хавфсизлигини таъминлашга йуналтирилган бундай йўл объектив томондан ижтимоий хавфсизликни сусайтиришга олиб борарди. Хулоса қилиб айтадиган булсам, Буюк бобокалонимиз, Сохиб қ ирон Амир Темур, ҳарб илмининг да ҳ оси, буюк давлат арбоби, бетакрор бун ё дкор, ката ҳарф билан тарихга ё зилган Амир Темурни ўзбек разведкаси асосчиси, бутун дунё мики ё сида иш к ў рган махфий хизмат ташкилотчиси- қ ис қ ача айтганда, разведка ва контрразведка мутафаккири сифатлари билан, миллий хавфсизлигимизни, давлат, миллат бўлиб тарихда қ олишимизни, миллий 16

қ адриятларимиз ва манфаатларимизни ў та зехнлик билан асраганлигига ишонч ҳ осил қ илдим ва ҳ озирги замонда Мустақил Ўзбеки стонимизнинг миллий хавфсизлигини, тинчлиги ва осойишталигини илмий, ҳуқуқий назарияларга асосланган ҳ олда ё ритишга ҳаракат қ иламан. 1.2. Хавфсизлик вазифаси, тарифи, мазмуни ва асосий тушунчалари Ҳозирги замонавий категоряли-тушунчавий хавфсизлик концепциясини инобатга олиб: « хавфсизлик» - ўта муҳим хаётий ташки ва ички хавфлардан ҳимояланган социумнинг манфаатларининг ҳолати ва тенденцияси деб ҳисобласак бўлади. 17 Ўта муҳим хаётий манфаатлар - бу давлатнинг, жамиятнинг, фуқароларнинг яшаш ва прогрессив имкониятларининг ривожланишини таъминланиш талаблари қондирилишининг йиғиндиси ҳисобланади. Миллий қадриятлар -бу халқнинг мавжудлиги ва ривожланиши учун мамлакатга тегишли бўлган моддий, интеллектуал ва маънавий бойликлар ва мулклардир. Миллий яшаш тарзи- бу тарихий алоҳида миллий тўзилмалар ёки бутун мамлакат томонидан қабул қилинган, кенг ва турғун ейилган ижтимоий ва индивидуал формалари, маънавий яшаш тарзи ва баҳолаш тизими, уларнинг ўз ўзидан бўзилиши ёмон ижтимоий оқибатларга олиб келиши мумкин ёки бутунлай миллийчиликнинг йуқолишига олиб келиши мумкин. Хавф - бу хавфсизликни таъминлаш объекти ҳисобланади. Бу ҳ олда унинг предмети ани қ хавф таҳдидлари ( ҳ арбий, сиёсий, иқтисодий ва бошқалар) ҳисобланади, ва шу хавфларни олиб келувчи ани қ моддий томонлари, яъни (табиий ва ижтимоий-сиёсий ҳ одисалар ва бошқалар) ҳисобланади. Хавфсизликнинг таъминлашни объекти уч вертикал бир бирига бо ғ лик қ исмлардан иборат: 17 Экономическая и национальная безопасность: Учебник. /Под ред.Е.А.Олейникова.-М.:Издательство «Экзамен»,2005.-14 с. 17

-шахснинг хавфсизлигини таъминлаш; -жамиятнинг хавфсизлигини таъминлаш; -давлатнинг хавфсизлигини таъминлаш. Хавфсизликнинг таъминлашни предмети горизонтал тизимини ани қ лашга имкон беради, яъни хавфсизликнинг даражасани ани қ лайди. Масалан сиёсий, ҳарбий, чегаравий, иқтисодий, ахборот, илмий-техника хавфсизликни таъминлашни ва бошқаларни белгилайди. Ҳозирги замонда асосий хавфсизликнинг тушунчаси бу – геосиёсат. Геосиёсат – бу давлатларнинг, минтақаларнинг ва дунёнинг ривожланиш тамойилларини ва жара ё нларини ў рганадиган фан бўлиб, ва уларга географик, сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, экологик, этник, демографик, диний ва бошқа факторларнинг таъсирини ани қ лайди. Ҳ озирги замонда геосиёсат тенденциясининг асосий белгиларидан бири бу мустақил давлатларнинг роли сусайиб, давлатларнинг ҳар хил к ў ринишда ҳалқаро тўз у лмаларининг кучайиб кетишида намо ё н б ў лади. Шу билан бир каторда дунёдаги олигар ҳ лар (мультимиллиардерлар) ва сиёсий элитанинг континент ва давлатлар устидан иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий йуналишларда максимал равишда фойда олиш учун дунё ҳамжамиятида ўз назоратларини ў рнатишга уринишлари жиддий хавфга айланаяпти. Масалан олтин захираларининг (ҳалқаро ташкилотларга бадал тўламаган холда) 30 минг тоннадан оши қ бўлиб, шуларнинг 83% 20 та кучли ривожланган давлатларга таалу қ ли бўлиб, шундан 55% т ў ртта давлатга т ўғ ри келади, бўлар АҚШ, Германия, Швейцария, Франция, 17% ривожлана ё тган давлатларга, 4,6% ривожлана ё тган давлатларга - нефть экспортерларига т ўғ ри келади. 18 18 Оников Л.Л.,Шишлин Н.В.Политический словарь. - Политиздат, 1989-179 б. 18

Бунинг учун иқтисодий босим, ғ айри табиий ахборот технологиялари ва ҳарбий куч ишлатиб, «Миллий суверенитет» 19 тушунчаси поймол этилаяпти. Бундай ҳолаталар глобаллашувнинг куринишини ҳ осил қ илади. Глобаллашув жара ё ни нафа қ ат миллий и қ тисоди ё тнинг бир бирига ўзаро богли қ лигини таъминлайди, балки ҳалқаро иқтисодий уюшмаларнинг тартибсиз қарорлар қабул қилишга мажбур қ илади, бу эса стратегик барқарорликни издан чиқаради. Собик СССР давлати парчалангандан кейин АҚШ ва НАТОнинг геосиёсат модели бир қ утбли дунё концепциясига таянадиган бўлди. Бу модел қуйидагиларни ўз ичига олади: - Атлантика океанининг атрофида жойлашган давлатларнинг ҳарбий- сиёсий блокга қў шилишини (НАТО) кўпайтириш ва кучайтириш; -дун ё нининг денгиз коммуникациялари устидан қ аттик назорат ў рнатиш; -урушда ғ алабанинг асосий омили сифатида денгизда якка ҳ окимликни ў рнатиш ва уни са қ лаб туриш; -Россия, Хитой, Ҳ индистонга денгиздан таҳдидларни кучайтириш, чунки бу давлатлар Евро оси ё нинг негизини ташкил этади. Россиянинг геосиёсий ма қ сади, Россия Федерацияси бош штабининг экспертлари ну қ таи назаридан қуйидагиларни ўз ичига олади: -А Қ Шнинг глобал манфаатларининг ҳудудлари дунё б ў йича ейилишига қ аршилик к ў рсатиш; -кўп қ утб л и дунёни қ уриш, я нги дунёда бир А Қ Ш давлатининг якка ҳ окимлиги эмас, балки бир неча иқтисодий ва ҳарбий сало ҳ иятга эга минтақавий марказлар тўзиш, уларнинг негизи сифатида Бирлашган Европа, Россия, Хитой, Япония, А Қ Ш, Якин Шарк давлатлари, Бразилия, Ҳ индистон ва бошқалар б ў лиши мумкин. Бу давлатлар ўз сало ҳ иятлари билан дунёда 19 Орлов В. «Геополитика и проблемы нац безопасности РК» Газета ПС КНБ «Часовой Родины», Казахстан, №1, 2005-6б. 19

сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий барқарорликни са қ лашда жиддий омил бўлиб, ҳарбий можароларни глобал ва минтақавий даражада йўл қў ймаслик к а ва содир б ў лиши мумкин бўлган таҳдид, хавф-хатарларни ноҳарбий усуллар билан бартараф этиш ва олдини олишда му ҳ им роль ў йнайди. Ҳозирги замонда дунёда геосиёсатнинг ў рни учта фактор билан белгиланади: 1 . Бе қ арорлик, ҳалқаро жара ё нда ра қ обатнинг кучайиши ва милитарлашуви ( ҳ арбийлашуви), содир б ў ла ё тган муаммоларни ҳарбий куч билан ҳал қилиш. Бугунги кунда дунё ахолисининг 2-3% қў лида бутун дунёнинг кўп микдордаги бойликлари са қ ланаяпти, бу билан улар мамлакатларда демократияни, сайловларни, ҳ окимиятни назорат қилишади ва сиёсий режимларни қ улатиш ва ў рнатишда му ҳ им роль ў йнашади. Эртами кечми бундай ҳолатлар жуда кўп норозиликларни олиб келади. Демак, дунёни янги усулдаги ҳарбий можаролар ва урушлар кутиб турибди ва содир б ў лаяпти. 2 . Геосиёсат ривожланишининг тенденцияси давлатнинг ички ў сишига бо ғ лик б ў лади, яъни давлатнинг ўз фуқароларининг ў та му ҳ им муаммолари ва ҳ а ё тий талабларини ҳал қилишга кодирлигида намо ё н б ў лади. 3 . Геосиёсий ҳолатга умумий ташки сиёсат ва чегара сиёсати таъсир этади. Геосиёсатда асосий тушунчалар бу – «геостратегик ва геосиёсий минтақалар», «геосиёсий вазият» ҳисобланади. Геостратегик минтақа - бу улкан географик майдон бўлиб, ўзининг глобал аҳамиятга эга бўлган ҳарактеристикалари ва функциялари билан бири бирига бо ғ лик бўлган, жойлашуви б ў йича дунёнинг катта қ исмини ўз ичига олган ва у ерда таш қ и иқтисодий, маданий ва мафкуравий ало қ алар жара ё нини ани қ лайди. Геосиёсий минтақа – бу геостратегик минтақанинг бир қисми бўлиб, географик хусусиятларнинг бирлигини белгилайди. 20

Геостратегик минтақага мисол қилиб Еврооси ё континентал дунёсини к ў рсатиш мумкин, у ўз ичига геосиёсий минтақага кирувчи Мустақил Ҳамд ў стлик давлатларини ва Шаркий Европани, Шаркий Оси ё давлатларини ва айрим малакатларни ўз ичига олади. Геосиёсий вазият сифатида дунёда ёки минтақада содир б ў ла ё тган аник жара ё нларнинг ва уларнинг географик, сиёсий, ҳарбий, иқтисодий ва бошқа факторлар билан бо ғ ланган ҳ олда к ў рсатиш мумкин. Дун ё да содир б ў лаятган сиёсий ва иқтисодий кризис пайтида, деструктив кучларнинг тинчлик ва барқарорликни издан чиқаришга ҳаракат қ илаятган пайтда, терроризмнинг авж олганлиги, хавфсизликни -ҳар бир давлатнинг ўзининг хавфсизлигини мустақил равишда ҳал этиши ва бу масалаларни давлатнинг институтларининг бошқаруви остида олиб борилишини к ў рсатиш мумкин. Хавфсизлик тушунчаси иккига б ў линади: -социум учун хавфнинг гипотетик й ў клиги, ва катаклизмлар, фавқулодда вазиятлар б ў лишига имкониятларнинг ўзи й ў клиги; - социумнинг хавфдан ани қ ҳ имоялангани, ва бу хавфларга ишончли зарба беришга тай ё р б ў лиши. Ўзининг масштаби б ў йича хавфларнинг тури буйича, геосиёсий даражалар ва хавфсизлик турларини қ ў йидагича ажратиш мумкин: -ҳалқаро глобал хавфсизлик; -ҳалқаро минтақавий хавфсизлик; -миллий хавфсизлик (миллий - давлат хавфсизлиги, федерал хавфсизлик, жамоат хавфсизлиги); -жойидаги (маҳаллий) хавфсизлик. Миллий хавфсизлик ўз навбатида қ у йидаги турларга б ў линади: -давлат хавфсизлиги; -локал (минтақавий) хавфсизлик; -хусусий (фирма ва шахс) хавфсизлиги. 21

Миллий хавфсизликнинг ҳар хил аспектлари қуйидаги тушунчаларни ўз ичига олади: - миллий-давлат хавфсизлиги; -федерал хавфсизлик; -жамоат хавфсизлиги. Хавфларнинг турларига караб Ҳалқаро ва Миллий хавфсизлик ўзини к ў рсатиши ва таъминланиши билан қуйидаги йуналишларга б ў линади: -экологик хавфсизлик; -иқтисодий хавфсизлик; -ҳарбий хавфсизлик; ахборот хавфсизлиги; -ижтимоий хавфсизлик; -илмий-техникавий хавфсизлик; -энергетик хавфсизлик; -ядровий хавфсизлик; -сиёсий хавфсизлик; -инновацион хавфсизлик; -ҳуқуқий хавфсизлик; -маданий хавфсизлик; -техникавий хавфсизлик; -ресурс хавсизлиги; -чегара хавфсизлиги ва бошқалар. Фавқулодда вазиятлар, авария, ҳалокат, ва хавфли табиий офатларни олдини олишда қуйидаги хавсизлик тушунчалари ишлатилади: -табиий хавфсизлик; -техноген хавсизлик. 22

Хулоса қилиб айтадиган булсам, мен «Хавфсизлик» вазифаси, унинг тарихий-ҳуқуқий омиллари, таърифи, мазмуни, структурасини, асосий тушунчаларни ё ритиб беришга диплом ишимда ҳаракат қ илдим. 1. 3 . Давлат миллий хавфсизлиги. Асосий қ оидалари, тушунчаси ва мазмуни XXI асрда дунёда кечаётган йирик ва мураккаб жараёнлар, геосиёсий эврилишлар, инсоният таффакуридаги янгиланишлар мохиятини англаш жараёнида глобаллашув асри, деган атама муомалага кирди. Замонавий дунё шакл-шамойилида зухурланаётган бу ҳодиса ва манзаралар инсоният тараққиётининг янги маррасини бошлаб берди. Олам ва одам юксак тараққиёт асносида мураккаб муаммолар билан юзма юз келмокда. Эндиликда башарият рўбару бўлаётган муаммоллар шунчаки муаммо деб эмас, глобал муаммолар деб аталмоқда. Уларнинг ечимлари бир томондан глобаллашув бағридан изланаётган бўлса, иккинчи томон эса, мавжуд муаммоларга айнан глобаллашув рўкач қилинаяпти. Глобал экологик муаммолар, терроризмнинг глобал ҳарактери, глобал наркотрафик ва уюшган жиноятчилик иносниятнинг яшаб қолиш ҳуқуқига дахл бўлиб, таҳдид солмокда. Бўлар қаторига сиёсий ва геосиёсий таъсир учун кураш ҳам қушилиб, айнан худди шу нарса муаммоларга ёндашиш, ягона бир тўхтамга келиш, алал оқибат, уларнинг оқилона ечимини топиш масалаларини чигаллаштириб юборди. Уларни ҳалқаро миқиёсда умумэътироф этилган ҳужжат ва қадрятлар доирасида ҳал қилишга дунё ҳамжихатлиги баъзан ожиз қолмокда. Давлатимиз рахбари Ислом Каримовнинг, фундаментал асари «Ўзбеки стон 21 аср бўсағасида…» китобида «Бу ёруғ оламда биз киммиз ва не бир сир саноатимиз, каёққа қараб кетаяпмиз? Инсоният янги 21 асрга қадам қўйганида бизнинг ўрнимиз қаерда ва қандай бўлади?» 20 деган саволлари бевостиа юртдошларимизга қарата айтилаётган бўлсада, бу 20 Каримов И.А.Хавфсизлик ва бар қ арор тараққиёт й ў лида.-Т.:Ўзбекитон,1998.31-б. 23

мураккаб саволлар бугунги кунга келиб бутун башарият аҳлини чукур ўйлантирмокда. Шу билан бир қаторда Ўзбеки стонда миллий хавфсизликни таъминлаш масаласи, ҳарбий, ташки-сиёсий, иқтисодий ва ахборот, илмий- техникавий доктриналар ва стратегияларнинг ишлаб чиқарилиши ва хаётга татбиқ этилишига илмий-ҳуқуқий жиҳатдан жуда кўп долзарб ишлар қилинаяпти. «Миллий хавфсизлик» тушунчаси ҳозирги пайтда замонавий жамият ва давлатда кўп мамлакатлар лексиконида мустаҳкам ўрнашиб олганлигини хеч ким инкор эта олмайди. Миллий хавфсизлик - бу шахснинг (фуқаронинг) ўта муҳим хаётий манфаатларининг, жамият ва давлатнинг, ҳамда миллий қадрятларнинг ва яшаш тарзининг кенг спектрли ташки ва ички ўзининг ҳарктери буйича (сиёсий, ҳарбий, иқтисодий, ахборот, экологик ва бошқа) хавфлардан ҳимояланганлиги тушунилади. Масалан «АҚШнинг Миллий Хавфсизлик Стратегиясида», АҚШ Президентининг июль 1994 йил, Конгрессга йўллаган мактубида қуйидаги сўзлар ёзилган: «Ҳалқнинг, мамлакат ҳудудининг ва яшаш тарзининг Миллий хавфсизлигини ҳимоя қилиш- Президентнинг асосий ва конституцион вазифаси ҳисобланади» 21 . Уларнинг асосий ма қ садлари қуйидагилардан иборат: -жанговар шай бўлган Қ уролли Кучларга таяниб хавфсизликни мустаҳкам са қ лаш; - Америка и қ тисодини жонлантиришга тай ё р б ў лиш; - хорижда демократияни мустаҳкамлашга ё рдамлашиш. Миллий Хавфсизлик Стратегияси Америка манфаатлари ва қадрятларини кўзлаб, сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий жара ё нларга таалу қ ли бўлиб, қуйидаги ма қ садларга й ў налтирилган: 21 Экономическая и национальная безопасность: Учебник. /Под ред.Е.А.Олейникова.-М.:Издательство «Экзамен»,2005.-21 с. 24

-хавфсизликни мустаҳкамлаш; -мамлакатнинг гуллаб яшнашини таъминлаш; -демократияни ривожлантириш. Стратегияда ани қ айтилган - А Қ Ш ҳалқининг қадрятлари, давлат институтлари, ҳудудлари дахслсиз б ў лиши керак! «Давлатнинг кучи» концепцияси ҳалқаро сиёсат назариясида жуда му ҳ им роль ў йнайди ва давлатларнинг ўзаро ҳар хил формадаги муносабатларида, уларнинг сиёсий ва иқтисодий ха ё тида глобаллашув жара ё нида таъсир ў таказади. «Давлат Миллий хавфсизлиги (кучи)» тушунчасини, япон олимлари ишлаб чи қ ганлар ва умумлаштирганлар, Миллий иктисодни режалаштириш бошқармаси буюртмасига асосан, ва кўп дунё ҳуқуқшунос олимлари томонидан ю қ ори ба ҳ о берилган. Уларнинг эътирофи б ў йича «Комплекс миллий кучлар» к ў рсаткичи уч катта қ исмлардан иборат бўлиб, ўз ичига ҳар хил компонентларни қ амраб олади: 1. «Комплекс миллий кучлар» к ў рсаткичида марказий роль уйнайди «ҳалқаро ҳамжамиятга ҳ исса к ў ша олиш имконияти». Яъни давлатнинг молиявий-иқтисодий, илмий-техникавий ва сиёсий- дипломатик имкониятлари ва давлатнинг ҳалқаро ижтимоий ва иктисодиий лойиҳаларни, тизимларни, корпорацияларни, уюшмаларни тўзишга кодирлиги ва ривожлантиришга имкониятлари. Масалан, Ўзбеки стон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иқтисодий дастурнинг энг му ҳ им устувор й ў налишларига ба ғ ишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маър ўз асида қуйидаги сўзларни айтиб ў тдилар: «… 2013 йилда хитойлик шерикларимиз билан ҳамкорликда транспорт коммуникацияси соҳасида мамлакатимиз учун улкан стратегик аҳамиятга эга б ў ладиган яна бир йирик лойихани амалга оширишни бошладик. Бу ў ринда сўз «Ангрен- 25

Поп» й ў налишида электрлаштирилган янги темир йўлни ва 19 қилометрлик темир й ў л тоннелини қ уришни кўзда тутадиган лойиха ҳ акида бормо қ да. Бу т ў ннель Ўзбеки стонниниг марказий қисмини Фаргона водийси вилоятлари билан ишончли бо ғ лаш, мамлакатимиз ҳудудида ягона темир йўл танспорт тизимини шакллантириш б ў йича ишларни якунига етказишда му ҳ им аҳамиятга эга. Шу билан бирга, у Европа китъасини Оси ё билан бо ғ лайдиган трансмиллий транспорт йўлининг му ҳ им б ўғ ини бўлиб хизмат қ илади» 22 . 2 . Давлатнинг ҳалқаро шароитларида кризис ва экстремал ҳолатларда «Ха ё тда яшаш чидамлиги» категорияси. Масалан, Ўзбеки стон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга м ў лжалланган иқтисодий дастурнинг энг му ҳ им устувор й ў налишларига ба ғ ишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърўзасида қ ў йидаги сўзларни айтиб ў тдилар: «…жаҳон бозоридаги конъюктуранинг бе қ арорлигига қ арамасдан, 2013 йилда экспорт ҳ ажмининг ў сиши 10,9 фоиздан иборат бўлди. Ташки савдо фаолиятиятидаги ижобий сальдо 1 миллиард 300 миллион долларни ташкил этди. 2013 йилда кимматбахо металлар нархининг кескин пасайганига қармасдан, мамлакатимиз олтин-валюта захираси ўтган йил давомида 2 фоизга кўпайди». 1 3 . Давлатнинг бошқа мамлакатларга ўз тазйиқи ва хохишини «куч ишлатиш эхтимоллиги» билан босим ўтазиш категорияси. Ҳар бир давлат ўзининг кўзлаган манфаатлари ва мақсадларига эришиш учун ҳаракат қилади ва бошқа мамлакатларни ўзига бўйсундиришга ҳаракат қилади. Масалан, айрим давлатлар терроризмга қарши кураш баҳонаси билан ўз салоҳият ва кучларини бошқа мамлакатларга ёйишга ҳаракат қиладилар ва бу билан ўзоқни кўзлаган ҳолда иш тутадилар. (Масалан АҚШ стратегияси 22 И.А.Каримов. «2014 йилга м ў лжалланган иқтисодий дастур». Халк с ў зи газетаси,2014 йил 18 январь №13:-2б. 26

Афғонистон, Ливия, Ирокда ҳарбий амалиётлар ўтказиши, Марказий Осиёда ўз базаларини қуйишга интилиши) 23 . Бундай ҳозирги замон урушлари ўзининг юқори кучлилиги билан, ҳаво-ер, ўта манёврллашган, биргаликда ўзаро боғланган жанговар ҳаракатларни ва операцияларни бутун дунё бўйича олиб борилиш характери билан ажралиб туради. 24 Айнан мана шунақа ҳарактерга эга бўлган аломатлар, « тез кескин операциялар» 25 деб аталган АҚШ концепцияси, ва АҚШ ҳарбий раҳбариятининг долзарб шиори бўлиб қолмокда. Миллат (давлат) хавфсиз ҳолатда бўлиши учун, ўзининг миллий манфаатларини қурбон қилмаслиги, бундан ҳам ёмон ҳолатга тушиб қолмаслик учун, ва ўзининг миллий манфаатларини кўзлаб сиёсий, иқтисодий, ижтимоий-психологик, ҳарбий ва бошқа ҳаракатлар билан ҳимоялана билиш қобилиятига қодир бўлиши керак. Хавф – аниқ англанадиган, объектив мавжуд, ижтимоий организмга ёки бошқа бир нарсага негатив таъсир қиладиган, объектив ва субъектив факторларларнинг борлиги билан аниқланадиган, шикаст етказиш хусусиятга эга бўлган, натижада зарар, зиён, захмат етказилиши ва яшаш ҳолатини ёки тарзини қийинлаштирадиган категорияга айтилади. Зиён, зарар - бу аник шахс (фуқарони) тинчлиги ёки уларнинг ҳолатини ўзгартирилганлиги ва уларнинг моддий ва маънавий қадрятларига кескин вайрон қилиш ва бўзиш натижасидир. Хавф квалификацияси қуйидагича бўлиши мумкин: 1. Йуналиш ҳарактери ва субъектив факторларининг ролини инобатга олиб, нохуш ҳолатларнинг келиб чикиши буйича қуйидагача ажратиш мумкин: 23 Маккамбаев П.А.Актуальные проблемы обеспечения военной безопасности Республики Узбекистан. - Т.:Издательство ТГЮИ,2010.-53б. 24 Маккамбаев П.А.Актуальные проблемы обеспечения военной безопасности Республики Узбекистан. - Т.:Издательство ТГЮИ,2010.-54б. 25 Горбунов В.Н., Богданов С.А.О харктере вооруженной борьбы в xxi веке./Военная мысль.-2009.-№3.-11б. 27

Вызовы Хатар - ҳолатларнинг йиғиндиси, таҳдид солиниши ҳали аниқ бўлмаган, лёки н шу таҳдидларни олдини олиш ва зиённи камайтириш учун қилиниши керак бўлган ҳолатлар; Угрозы Таҳдид - хавф хатарнинг аниқ ва бевосита формаси ҳисобланади, яъни актуаллашган (содир бўлаётган хавф), ўзининг аниқ намойиш қилиши ва таъсир этиши билан, шарт шароит ва факторлар йигиндисининг, фуқаролар манфаатларига, жамият ва давлатга, шу билан бир қаторда миллий қадрятлар миллий яшаш тарзига хавф солиниши ҳисобланади. Инсоният ер юзида пайдо бўлгандан бошлаб фақат мунтазам равишда ташки ва мамлакатининг ичидаги таҳдид, хавф хатарлар атрофида юради. Таҳдидлар хавф хатарларнинг ҳар хил манбаларидан пайдо бўлади. Риск Тахлика (таввакал) - субъектнинг ўз фаолиятида содир бўлиши мумкин бўлган нохуш ва керакмас бўлган ҳолатларининг натижаси. 2 . Сабаб ва оқибат тамойилига таяниб миллат учун объектив ҳолатда хавфларнинг, эхтимол ва таҳдидларнинг борлигини қуйидаги группаларга бўлиш мумкин: а) айнан шахснинг (фуқаронинг) ўзининг соғлиги ва хаётига зиён етказилиши; б) жамият ва давлатнинг ҳудудига, сиёсий, иқтисодий, ҳарбий салохиятига зиён етказилиши. 3 . Хавфнинг келиб чикиши манбалари-бу: -табиий; -техноген; -ижтимоий. 4. Энергиянинг, жисмларининг, ахборотнинг номунатосиблиги хавфлари бўйича уларни қуйидаги синфларга бўлса бўлади: 1) табиий-экологик, бу табиий офатлар келиб чикиши туфайли вайроналикларнинг пайдо бўлиши ва инсон хаёт тарзига яшашига реал хавф солиши; 28

2) техноген-ишлаб чиқаришда, шахснинг (фуқаронинг) технологик объектларда йиғилган энергияларнинг чикиб кетиши, портлаши, ёниши. 3) антропоген-ижтимоий, шахс (фуқародан) содир бўлаётган ахборотни қасддан яшириш ёки нотўғри талқин қилиш оқибатида салбий ҳолатларнинг келиб чиқиши. 5 .Э ҳ тимоллик даражаси билан хавф қуйидагича б ў линади: - реал; -потенциал. 6 .Савияси буйича (негатив ҳолатларнинг келиб чиқиш эҳтимоллиги бўйича катталиги ва масштаби) хавф қуйидагича бўлинади: -ҳалқаро (глобал ва минтақавий -дунё буйича); -миллий, локал (ёки минтақавий - мамлакат буйича); - хусусий (фирма ва шахсга) нисбатан. Миллий хавфсизлик давлатнинг миллий манфаатлари билан чамбарчас бо ғ ланган, шу билан бир қ аторда ўзининг ҳудудидан таш қ арида ҳам. Ҳ ар бир давлат учун миллий манфаатлар – бу объектив фактор бўлиб, ха ё тий талабларнинг умумлашган йи ғ индиси ҳисобланади. Ҳар бир давлатда уларнинг моҳияти ҳар хил бўлади, яъни давлатнинг яхлитлиги ва гуллаб яшнашини таъминлаш ва ҳимоялаш учун, давлатнинг сиёсати қанақа бўлиши кераклиги, уларнинг фуқаролари бутун дунёда танилган давлатда яшашлари, давлат ва ташқи сиёсат билан шуғулланувчи рахбарлар дунёнинг ҳар қандай бурчагида ўз миллий манфаатларини тақдим этиш ва ҳимоялашга қодирликларини кўрсатишлари керак. Миллий манфаатларда миллатнинг бутун ижтимоий-сиёсий институтларга, моддий ва маънавий қадрятларга бўлган муносабати жамланган. Миллий манфаатларнинг асосий туркумига: мамлакат территориясининг бутунлиги ва дахлсизлиги, давлатнинг ўзининг суверенитети ва ҳалқнинг сиёсий бошқарувда иштирок этиши, дунё 29

ҳамжихатлигида давлатнинг ўз ўрни ва мавкеига эга бўлиши, мамлакатнинг ва аҳолининг гуллаб яшнаши ва бошқа ижтимоий гурухларнинг турмуш фаровонлигини ва ҳуқуқларини таъминлаш киради. Ҳудудий-географик кенгликда миллий манфатлар кўлами ўзининг чегара ҳудуди билан тўхтамайди. Миллий мақсадларнинг талабига қараб ички ва ташки хавфсизликка ажратилади. Бунинг учун давлатнинг (миллатнинг)дунёда жойлашган географик ўрни ва тутган геостратегик мақсадлари ҳакида тушунчага эга бўлиш жуда муҳим роль уйнайди. Миллий манфаатлар ҳакида сўз юритганда, албатта дунё тажрибасига таяниш керак. Масалан, 26 июл 1947 йил АҚШ Конгресси томонидан №257 «Миллий Хавфсизлик тўғрисида» 26 қонун қабул қилинган бўлиб, ва шу қонунга асосан Миллий Хавфсизлик Кенгаши тўзилган, унинг зиммасига АҚШ Президентига ички, ташки, ҳарбий сиёсат маслалари буйича тегишли тушунтиришлар ва маслахатлар бериш вазифалари юклатилган, ва бу вазифа ҳозирги давргача давом этаяпти. АҚШ нинг Миллий манфаатлари, Миллий хавфсизлик стратегиясида расмий эълон қилинган бўлиб, қуйидагиларни ўз ичига олади: - ўз қадрятлари ва манфаатларига асосланган ҳолда янги ҳалқаро тизимни тўзиш; -сиёсий, иқтисодий, технологик ва ҳарбий соҳаларда биринчиликни са қ лаб туриш; - АҚШ ва унинг иттифокчилари хавфсизлигига б ў ладиган ҳар қ андай агрессияни қ айтариш; - бошқа давлатларининг ҳарбий соҳада биринчилик к а чикишга ҳаракат қилишига йўл қ уймаслик ва ўз позициясида қ атъият билан туриш; 26 Экономическая и национальная безопасность: Учебник. /Под ред.Е.А.Олейникова.-М.:Издательство «Экзамен»,2005.-32 б. 30

-АҚШ, манфаатлари ва фуқароларига б ў ладиганҳар қ андай таҳдидларнинг олдини олиш ва бартараф этиш; - минтақавий можароларни тинчлик йўли билан бартараф этиш; -минтақаларда бошқа давлатлар биринчиликни қў лга олиш учун ҳаракатларини олдини олиш учун, керакли ҳарбий балансни са қ лаш; -ахборот олишни ишончли равишда таъминлаш ва АҚШ миллий хавфсизлигига б ў ладиган ҳар қ андай тажовўзларга қарши, глобал равишда разведканинг ҳамма турларидан фойдаланиш, шу билан бир каторда дунё мамлакатларида технологияларнинг ривожланиши, савдо соти қ , ҳалқаро молиялар, қ урол яро ғ , наркотиклар тар қ алиши, келишувларнинг бажарилишини таъминлаш, чет эл разведкасига қ арши кураш. Ўзбеки стон билан чегарадош бўлган Қозоғистон Республикасида 1992 йилда қабул қилинган «Қозоғистон Республикасининг Миллий Хавфсизлиги тўғрисида» 27 ги қонунининг 4 - моддасида Қозоғистон Миллий манфаатларига қуйидагилар киритилган: - инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш; -сиёсий барқарорлик ва ахолининг тинчлигини сақлаш; -Қозоғистон давлатининг иқтисодий ривожланишини таъминлаш; -Қозоғистонча ватанпарварликни тарбиялаш ва Қозоғистон ҳалқининг жипслигини таъминлаш; -Қозоғистон жамиятининг моддий ва маънавий қадрятларини сақлаш ва кўпайтириш; -Қозоғистон Республикасининг конституцион тўзумининг яхлитлиги, шу билан бир каторда давлат мустақиллиги, унитар тўзилиши ва бошқаришнинг Президент формаси, Давлат чегараларининг дахлсизлиги ва мамалакат ҳудудининг чегаралари бўлинмаслиги; - Давлат институтларининг барқарор ишлашини таъминлаш ва уларнинг самарасини ошириш ва мустаҳкамлаш; 27 Орлов В. «Геополитика и проблемы нацбезопасности РК». Газета ПС КНБ РК «Часовой Родины», Казахстан, №1, 2005-6 б. 31

Хулоса қилиб айтадиган б ў лсам, мен бу бу ў лимда Давлат миллий хавфсизлигининг асосий қоидалари, тушунчаси, мазмунини ё ритишга ҳаракат қ илдим ва кейинги б ў лимларда Ўзбеки стон мисолида миллий хавфсизлик фаолиятини ташкил этилиши ва ҳуқуқий асосларини чу қ урро қ илмий - назарий ва ҳуқуқий асосда тал қ ин қ иламан. 1.4. Миллий хавфсизлик предмети, тизими, объектлари ва си ё сати Ю қ оридаги эътироф этилган фикрларни та ҳ лил этиб ва умумлаштириб миллий хавфсизлик тушунчасининг предметига, тизимига, объектларига ва сиёсатига ҳуқуқий жихатдан ба ҳ о бераман: Миллий хавфсизлик предмети -бу зи ё н зарарнинг пайдо бўлиши ва камайишининг объектив қонуниятига таянган бўлиб, антропоген-ижтимоий, табиий-экологик ва техноген-ишлаб чиқаришда, миллатнинг асосий талабларига, қадрятларига ва манфаатларига таҳдид ва эхтимолларнинг борлиги.(наличие угроз и вызовов). Давлатнинг миллий манфаатларини ҳ имоя қилиш, миллий ҳ имояланиш тизими билан татби қ этилади, ва бу давлатда Миллий хавфсизлик концепциясининг ишлаб чиқариш асосида ҳ а ё тга татбик этилади. Миллий Хавфсизлик тизими - бу давлатда махсус ишлаб чиқилган ва конституциялаштирилган ҳуқуқий - норматив ҳ ужжатларнинг, қонунчилик ва ижрочилик органлари, ва уларнинг ҳаракатлари, усуллари, й ў налишларининг жамланмаси бўлиб, ва шу тизимнинг миллий манфаатларни ишончли ҳ имоя қилишга қ одирлигига айтилади. Миллий Хавфсизлик тизимининг ю қ ори самараларга эришиши ҳалқаро ва минтақавий хавфсизлик хизматлари тизими билан ўзаро ҳамкорликларига бо ғ ли қ . Миллий хавфсизлик объектлари -бу реал мавжуд б ў ла ё тган ҳ одисалар, ҳолатлар, муносабатлар, жара ё нлар бўлиб, уларни ҳ имоя қилиш, 32

хавфсизлик сиёсатининг асосий стратегик мақсадларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бу қоидага асосан миллий хавфсизликнинг объектлари қуйидагилар бўлиши мумкин: шахс (инсон), жамият (ҳалқ), давлат (миллат), уларнинг ўзаро муносабатлари, шу билан бир қ аторда уларнинг муносабатларига ҳамрох бўладиган ҳ одисалар ва жара ё нлар. Миллий хавфсизликнинг предмет ва объектлари нафа қ ат ўзларида умумий аломатларни (талаб, қадрятларни) ўз ичига олиши керак, шу билан бир қ аторда уларни қ андай, нима эвазига қ ондириш усулларини ҳам ани қ лаб бериши керак. Масалан, АҚШ Миллий Хавфсизлик Стратегиясида, миллатнинг олий қадрятларини декларация қилишдан бошланади, яъни - америка х алқи, унинг территорияси ва яшаш тарзи 28 биринчи ў ринда туради. Миллий Хавфсизлик сиёсати- бу бир бирига бо ғ лик ва мақсадли йуналтирилган давлат ва жамиятнинг бошқа сиёсий институтларининг тизимли ҳаракатларининг ишончли таъминланиниши ҳисобланади. Ўз ички миллий хавфсизлик манфаатларини ҳ имоя қилиш, шу билан бир қ аторда махсус хизмат ходимларининг фаолияти, давлат миллий хавфсизлик сиёсатининг асосий негизини ташкил этади. Хулоса қилиб айтадиган б ў лсак давлатнинг миллий хавфсизлиги предмети, тизими, объектлари ва сиёсати ҳ акида, ҳалқаро ҳуқуқий норматив ҳ ужжатлар, илмий ишлар, дарслик ва қў лланмалар асосида тегишли тушунчага эга бўлдик ва аниклик киритдик. II. БОБ ЎЗБЕКИ СТОНДА МИЛЛИЙ ХАВФСИЗЛИК ХИЗМАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ 2.1. Ўзбеки стонда Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари 28 Экономическая и национальная безопасность: Учебник. /Под ред.Е.А.Олейникова.-М.:Издательство «Экзамен», 2005.-33 б. 33

Истиқлол йиллари янги мустақил Ўзбеки стоннинг миллий давлатчилиги пойдеворини барпо этиш соҳасида пухта ва жиддий иш олиб борилган давр бўлди. Мустақилликка эришилгач, халқимиз олдида кескин муаммолар кундаланг бўлди. Уларни хал қилмасдан туриб, демократия ва ҳокимиятни тақсимлаш принципларга асосланган янги давлатчиликни барпо этиш, демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуриш мумкин эмас эди. Ўзбеки стон демократия қадриятларини, шахснинг, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, эркин бозор иқтисодиётини барпо этишни ўзи учун энг устувор қадриятлар сифатида танлади. Янги ўзбек давлатчилигининг қарор топиши жараёни ҳам ташқи, ҳам ички мураккаб шароитларда рўй берди. 1992 йил 8 декабрида Ўзбеки стон Республикаси Конституциясининг қабул қилиниши мамлакат ҳаётиида улкан сиёсий воқеа, янги Ўзбеки стонни қарор топтириш жараёнидаги муҳим қадам бўлди. Ўзининг Асосий Қонунида давлат тўзуми принципларини, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркниликларини, жамиятни ривожлантиришнинг иқтисодий негизлари ва стратегик йўналишларини мустаҳкамлаб кўймаган давлат чинакам суверен давлат бўла олмайди. 29 Конституция суверен давлатимизнинг қонунчилик-ҳуқуқий негизини шакллантиришнинг асосий пойдевори, мустақил давлатчилигимизнинг тамал тоши бўлди. Жамиятни демократик ривожлантиришнинг стратегик мақсадлари ва миллий армия – Ўзбеки стон Қуролли Кучларининг ташкил этилиши миллий давлатчиликни қарор топтириш йўлидаги ғоят муҳим ютук бўлди. Конституциямизнинг мустақиллигимиз ва тинчлигимизни сақлаш ва ҳимоя қилиш масалаларига бағишланган “ Мудофаа ва хавфсизлик” бобининг 125-моддасида: «Ўзбеки стон Республикаси Қуролли Кучлари 29 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-155 б. 34

Ўзбеки стон Республикасининг давлат суверенитетини ва ҳудудий яхлитлигини, ахолининг тинч ҳаёти ва хавфсизлигини ҳимоя қилиш учун тўзилади» деб белгилаб қуйилган. Асосий Қонунимизнинг 126- моддасида эса Ўзбеки стон Республикаси ўз хавфсизлигини таъминлаш учун етарли даражада Қуролли Кучларга эга эканлиги алохида таъкидланган. Дарҳақиқат, яқин ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, мудофаа ва хавфсизлик масалаларига истиқлолимизнинг илк кунлариданоқ алоҳида эътибор қаратилиб, бу борада 1992 йил 14 январь куни мустақил давлатимиз тарихида муҳим тарихий ҳужжатга имзо чёки лди. Яъни шу кундан эътиборан мамлакатимиз ҳудудидаги барча ҳарбий қисмлар ва булинмаларни Ўзбеки стон Республикаси тасаруффига ўтказиш туғрисида қарор қабул қилинди. Мустақиллигимизнинг ўтган даври мобайнида Қуролли Кучларимизда олиб борилаётган ислоҳотлар изчиллик билан амалга оширилиб, Ўзбеки стон Республикасининг “Мудофаа тўғрисида” ги, “ Умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хизмат тўғрисида” ги, “Ўзбеки стон Республикаси Қуролли Кучлари резервидаги хизмат тўғрисида” ги, “Фуқаро мухофазаси тўғрисида” ги, “Терроризмга қарши кураш тўғрисида” ги “Ўзбеки стон Республикасининг Давлат чегараси тўғрисида” ги, “Давлат сирларини сақлаш тўғрисида” ги, “Ўзбеки стон Республикасининг Миллий хавфсизлик концепциясини тасдиклаш тўғрисида” ги, ва бошқа қонунлар Умумҳарбий Низомлар, Ўзбеки стон Республикаси Президенти Фармонлари ва Ҳукумат қарорлари, шунингдек, “Ўзбеки стон Республикасининг Мудофаа доктринаси”, “Ўзбеки стон Республикасининг Миллий Хавфсизлик кенгаши тўғрисидаги низом тўғрисида” ги Президент Фармонлари каби мамлакатда тинчлик ва осойишталикни таъминлашнинг ягона ва яхлит тизими ишлаб туришига мустаҳкам ҳуқуқий негизни яратган бир қатор қонун ҳужжатлари қабул қилиндики, улар мудофаа ва хавфсизлик 35

масалаларида асосий ҳуқуқий база бўлиб хизмат қилмокда. 30 Шу билан бирга, ҳозирги шароитда Ўзбеки стоннинг янги давлатчилигини мустаҳкамлаш учун жамиятнинг сиёсий институтлари тизимида давлатнинг ролини янада аниқрок белгилаш керак. Бу энг аввало, миллий хавфсизлик асосларини мустаҳкамлаш, мамлакатнинг барқарорлигини, қатьий сиёсий ва иқтисодий тараққиётини сақлаб қолиш нуктаи назаридан алоҳида аҳамият касб этмоқда. Ўзбеки стон Республикасининг ҳаётиий муҳим манфаатлари, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ташқи ва ички таҳдидлардан кафолатланган тарзда ҳимояланганлигини билдирадиган миллий хавфсизлик - комплекс тадбирлар тизимидир. Унда кучли давлат билан бир қаторда, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари амалга ошираётган фаол ишлар, шунингдек, турли нодавлат тўзилмаларнинг кенг тармоғи миллий хавфсизликни таъминлашнинг зарур ва муҳим таркибий қисмларига айланиб бормокда. Миллий хавфсизликк мамлакат ичида туғилаётган таҳдид демократик нодавлат, фуқаролик тўзилмаларини мустаҳкамлаш йўли билан анча самарали барҳам топтирилади. Бу тўзилмаларда аҳолининг фуқаролик фаоллиги юзага чиқади ва уларнинг жушқин фаолияти орқали яширин сиёсий экстремизм хавфи бартараф этилади. Давлат миллий хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги асосий маъсулиятни ўз зиммасига олади. Бу маъсулият Ўзбеки стон Республикаси Президенти Ҳўзуридаги Вазирлар Махкамасининг “ Ўзбеки стон Республикаси Миллий Хавфсизлик Хизмати Туғрисида” ги Қарори билан 1991 йил 2 ноябрь 278- сон билан қайд этилган. 30 Узаков Ш. Республика Ҳ арбий прокурори. « Қ уролли Кучлар - юрт тинчлиги ва хавфсизлигининг кафолатидир». Бош прокуратура « Ҳ укук» газетаси, 2014 йил 09.01 №2-4б. 36

Бу тарихий Қарорга асосан Ўзбеки стон ССР иттифоқ - республика Давлат хавфсизлиги қўмитаси Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизматига айлантирилди. Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати (МХХ) Ўзбеки стон Республикаси Президенитиниг 1991 йил 25 августдаги ва 26 сентябрдаги фармонлари асосида ташкил этилган. Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий принциплари: - қонунийлик; -қонун олдида ҳамманинг тенглиги; -шахсни, унинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳ урмат қилиш; -иноснпарварлик ва байналмилалчилик; - ўз фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига қатьий риоя қилиш. Миллий хавфсизлик хизматининг асосий вазифалари Ўзбеки стон Республикаси манфаатлари йўлида разведка ва контрразведка фаолияти билан шу ғ улланиш ва уюшган жиноятчиликка қ арши кураш ҳ исобланади. Шу билан бир қ аторда: - давлат хавфсизлиги манфаатларига дахлдор бўлган терроризм ва уюшган жиноятчиликка қ арши кураш; - Ўзбеки стон Конституцияси ва мустақиллигини ғ айриқонуний тажовўзлардан ҳимоя қилиш; - чет элларда Ўзбеки стон Республикасининг дипломатия, савдо ва бошқа расмий вақилларининг хавфсизлигини таъминлаш; - зарур бўлганда Республика фуқароларининг чет элга ж ў наб кетишида ва у ерда булишида уларнинг хавфсизлигини таъминлашни ташкиллаштириш; 37

-халқ х ў жалиги объектларида ва бошқа объектларда давлат сирлари ва махфий ахборотни мухофаза қилиш б ў йича чора-тадбирларни ишлаб чи қ иш ва амалга ошириш; - тергов қилиш хавфсизлик органлари ихти ё рига ў тказилган жиноятлар тўғрисидаги ишлар б ў йича суриштирув ва дастлабки тергов ишларини олиб бориш; - халқ хужалиги ва бошқа объектларда хавфсизликни таъминлаш; - атом энергетикаси объектларидаги, нефть ва газ махсулотлари қ увурларидаги, саноатнинг мудофаа тармо қ лари объектларидаги ва бошқа муҳим халқ хужалиги объектларидаги йирик аварияларнинг, ҳ алокатларнинг ва бошқа фав қ улодда ҳ одисаларнинг о қ ибатларини тугатишда қ атнашиш; - махсус юкларни ташишнинг хавфсизлигини таъминлаш юзасидан чоралар ишлаб чи қ иш; - уруш даврида миллий хавфсизлик органларининг сафарбарлик тадбирларини таъминлаш; - давлат сирларини сақлашга, божхона қ оидалари, қ урол ва ўқ -дорилар сотиб олиш ва сақлашга тегишли масалаларни ҳ ал этишда Ўзбеки стон Республикаси хавфсизлигини таъминлаш юзасидан умумдавлат тадбирларини ишлаб чи қ ишда қ атнашиш; Шу билан бир қ аторда, МХХ Ўзбеки стон Президентини, давлат ҳокимияти ва бо қ аруви органларини: - хавфсизлик манфаатларига дахлдор бўлган масалалар юзасидан хабардор қилиб турадилар.; - хавфсизлик, ижтимоий-иқтисодий, мудофаа қ урилиши ва фан-техника тара ққ и ё ти, таш қ и сиёсат ва таш қ и иқтисодий фаолият билан бо ғ лик вазифаларни ҳ ал этиш; - керакли ахборот билан таъминлаш мақсадида ахборот бериш-та ҳ лил қилиш ишларини амалга ошириш; -хавфсизлик манфаатларига дахлдор бўлган ижтимоий жараёнларни ва муаммоларни тад қ и қ қилиш ва олдиндан айтиб бериш; 38

Ўзбеки стон Республикаси Президенти, Ўзбеки стон давлат ҳокимияти ва бошқаруви юқори органларининг қарори б ў йича ички ишлар органлари билан биргаликда фуқароларни ҳимоя қилишда, транспорт ва алока, а ҳ оли ҳаётини таъминлаш объектларини, муҳим халқ х ў жалиги ва ҳарбий объектларни қў ри қ лашда, қонунчиликни ва ҳуқуқий тартиботни тиклашда, оммавий тартибсизликларнинг, миллатлараро низоларнинг олдини олишда қ атнашиш. Маълумки, давлатнинг мудофаа қ обилияти унинг сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, илмий ва маънавий имкониятларидан таркиб топади. Бу со ҳ ада биз юритадиган сиёсатнинг асослари Олий Советнинг 10 сессиясида жамиятимиз ҳамма қ атламларининг кенг ва ҳ ар томонлама му ҳ окамасидан с ў нг 3 июнь 1992 йил қабул қилинди №641- XII сон билан. Янги та ҳ рири Ўзбеки стон Республикаси “ Мудофаа тўғрисида ” ги қонуни билан 11 май 2001 йил №211- II сони билан тасди қ ланди. 31 . Ушбу қонун мудофаани таш к ил этишнинг ҳамда Ўзбеки стон Республикси Қуролли Кучларини бошқаришнинг ҳуқуқий асосларини белгилайди, мамлакат мудофаасини таъминлашда давлат органларининг ваколатларини, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, корхоналар, муассасалар, таш к илотлар ва фуқаролар иштирокини ани қ лаб беради. Ушбу қонунда мудофаа деганда Ўзбеки стон Республикасининг суверенитети, ҳудудий яхлитлиги, а ҳ олининг тинч ҳаётии ва хавфсизлигини ҳимоя қилишни таъминлашнинг сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, ижтимоий- ҳуқуқий, ахборот, таш к илий ва бошқа тадбирлари мажмуи тушунилади. Мудофаа соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари: - бошқа давлатга қ арши ҳарбий куч ишлатмаслик, тажовўзнинг олдини олиш ва уни даф этиш, шунингдек Ўзбеки стон Республикаси тегишли 31 Ўзбекистон Республикасининг “ Мудофаа тўғрисида ” ги қ онуни. Олий Мажлис Ахборотномаси.2001 йил №5. 39

шартномалар билан бо ғ ланган давлатларга ё рдам к ў рсатиш ҳ оллари бундан мустасно; - халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ равишда коллектив хавфсизлик тизимларида иштирок этиш; - ҳарбий-сиёсий блокларда қ атнашмаслик; -ҳарбий қ урилишнинг замонавий урушлар ва Қуролли можароларнинг хусусиятига монанд б ў лиши; - ядровий ва бошқа турдаги ялпи қ ир ғ ин қ уролларини ишлаб чи қ аришни, қ айта ишлашни, олишни, сақлашни, тар қ атишни ва жойлаштиришни рад этиш; -Қуролли Кучларнинг, иқтисодиётнинг, а ҳ олининг, ҳудуднинг тажов у зини даф этишга доим шай туриши; - мудофаанинг е тарли даражада б ў лиши; -ҳарбий хизмат шарафли эканлигини таъминлаш. Мудофаа таш к ил этиш ҳамда Қуролли Кучларга ра ҳ барлик қилиш қ уйидагиларни ўз ичига қ амраб олади: - тажовузнинг олдини олиш ва қ айтаришга, Ўзбеки стон Республикасига тажов у злардан уюшган ҳ олда Қуроллии ҳимояланишга қ аратилган зарур шароитлар яратиш; -мудофаа со ҳ асида ягона давлат сиёсатини амалга ошириш, давлат ҳарбий т у зилишни замонавий талабларга мувофи қ такмоиллаштириш; -мудофаа вазифаларини ҳ ал этиш учун керакли барча кучлар ва воситаларнинг мувофи қ лаштириб борилишини ва ҳамкорликда ҳ аракат қилишни таъминлаш; -ҳарбий-сиёсий вазият, миллий хавфсизликкка бўлган ани қ ва потенциал та ҳ дидлар мониторингини юритиш; -Ўзбеки стон Республикаси урушга ва Қуролли можароларга тортилишининг олдини олиш юзасидан сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, ижтимоий-ҳуқуқий, ахборот, таш к илий ва бошқа чора-тадбирлар қу риш; 40

-Қуроллии Кучларни тегишли равишда замонавий қ урол-яро ғ лар, ҳарбий техника, ҳарбий-техникавий ва аш ё вий мол-мулклар, ози қ -ов қ ат, бошқа моддий-техник воситаталар, энергетика ва бошқа ресурслар билан таъминлаш, уларнинг захираларини вужудга келтириш; - Қуролли Кучлар қў лланишини режалаштириш; -мудофаа вазифаларини ҳ ал этиш учун таш қ и сиёсий й ў налишдаги чора-тадбирларни қуриш; -а ҳ олини ва ҳудудни мудофаага тайерлаш; -Ўзбеки стон Р еспубликаси давлат чегарасининг қў ри қ ланиши ва ҳимояланишини таъминлаш; - а ҳ олини, иқтисодиёт ва ҳаёт кечириш учун зарур бўлган объектларни ялпи қ ир ғ ин қ уроллардан му ҳ офаза қилишга доир тадбирларни ўт казиш; - Қуролли кучларнинг, мамлакат иқтисодиётининг, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, корхоналар, муассасалар ва таш к илотларнинг, шунингдек, а ҳ олининг сафарбарлик т ай ё ргарлиги; - давлат ва сафарбарлик захиралари учун моддий бойликлар захираларини вужудга келтириш; - мудофаанинг илмий-техникавий, маърифий, ҳарбий саноат, иқтисодий, ахборот ва қонунчилик базасини такомиллаштириш; - а ҳ олини маънавий-ахло қ ий ва ҳарбий-ватанпарварлик рухида тарбиялаш ҳамда Қуролли кучлар шахсий таркибини давлатни ҳимоя қилишга ахло қ ий-рухий жихатдан тай ё рлаш; Қуролли кучлар урушлар ва қ уроли можароларни қ айтариш ҳамда олдини олиш, Ўзбеки стон Республикасининг миллий манфаатларини, суверенитети, ҳудудий яхлитлигини, ҳамда, ахолининг тинч ҳаётиини ҳимоя қилиш учун давлат томонидан ташкил этилган ва сақлаб турилган ҳарбий бирлашмалар, кушилмалар ва қисмларни, шунингдек бошқа ҳарбий тўзилмаларни ўз ичига олади. Қуролли Кучлар ўз фаолиятини қонун устунлиги, марказлашган рахбарлик ва яккабошчилик, жанговар ва сафарбарлик борасида доимий 41

шайлик ҳамда ҳарбий интизомга риоя этиш асосида куради ва амалга оширади. Мудофаага ва Қуролли Кучларга рахбарликни Ўзбеки стон Республикаси Президенти-Қуролли Кучлар Олий бош қўмондони амалга оширади. Уруш даврида Ўзбеки стон Республикаси Мудофаа вазири бир пайтнинг ўзида Қуролли Кучлар Олий бош қўмондони уринбосари хисобланади. Қуролли Кучларнинг кундалик фаолиятига рахбарликни ўз буйсунивуда Қуролли Кучларнинг таркибига кирадиган ҳарбий тўзилмалари бўлган вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг рахбарлари амалга оширадилар. Ўзбеки стон Респбуликасининг «Давлат чегараси тўғрисида» 32 ги қонуни 20 август 1999 йил №820- I сони билан қабул қилинди. Ушбу қонун 7 бўлим ва 45 моддадан иборат бўлиб , асосий мақсади Ўзбеки стон Республикаси Давлат чегарасини белгилаш, ўзгартириш, ҳимоя қилиш ва қўриқлаш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборатдир. Давлат чегарасини белгилаш ва ўзгартириш пайтида Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизликни таъминлаш заруратидан келиб чикади ҳамда қуйидаги принципларга амал қилади: -давлатларнинг суверенитети ҳудудий яхлитлиги, давлат чегаралари дахлсизлиги ва бўзилмаслигини ўзаро хурмат қилиш; -чегара масалаларини тинч йўл билан хал этиш; -чет эл давлатлари билан хар томонлама тенг ҳуқуқлик ва ўзаро манфаатдорлик асосида ҳамкорлик қилиш; - кушни давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик; -куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик. 32 Ўзбекистон Республикасининг «Давлат чегараси тўғрисида» ги конуни 20 август 1999 йил №820- I сони билан кабул килинди.// Информационная-правовая система « Norma hamkor ». 42

Чегара низолари ва можароларини хал этиш қонун ҳужжатлари ҳамда Ўзбеки стон Республикасини халқаро шартномаларида белгиланган тартибга амалга оширилади. Давла чегараси режимига риоя этилишига доир масалаларни хал қилиш, чегара низоларини тартибга солиш макасадида давлат чегарасининг муайян участкаларига Миллий хавфсизлик хизмати раиси томонидан Ўзбеки стон Республикасини чегара вақиллари тайинланади. Ўзбеки стон Республикаси ва чет эл давлатлари ҳарбий ҳаво кемаларининг, бошқа ҳарбий объектлар ёки ҳарбий хизматчиларнинг хатти харакатлари билан боглик бўлган чегар низолари Ўзбеки стон Республикаси Мудофаа Вазирлиги вақиллари иштирокида хал этилади. Чегара вақиллари ёки Ўзбеки стон Республикаси Мудофаа Вазирлиги вақиллари хал эта олмаган масалалар ва низолар дипломатик тартибда хал қилинади. Чегара қўшинларининг Давлат чегарасини ҳимоя қили шва қўриқлаш чогида мажбуриятлари: -Давлат чегараси чизигининг жойларда ҳуқуқка хилоф тарзда ўзгартирилишига йўл куймаслик; -Давлат чегарасида ҳарбий ва бошқа фитналарнинг олдини олиш; -Давлат чегарасини ноқонуний равишда кесиб утилишига йўл куймаслик; -Давлат чегарасини бўзувчиларни аниклаш ва ушлаш; -Давлат чегараси режимига чегар олди режимига риоя қилиши устидан назоратни амалга ошириш; - шахслар, транспорт воситалари, товарлар бошқа мол-мулк ва хайвонларнинг Давлат чегараси оркали белгиланган тартибда утказилишини амалга ошириш; -Давлат чегараси оркали олиб утилаетган контрабанда нарсаларини ҳамда бошқа ноқонуний равишда олиб утилаетган товарлар, бошқа мол-мулк 43

ва хайвонларни, шунингдек транспорт воситаларини аниклаш ва белгиланган тартибда ушлаб колиш; -Давлат чегараси режимини бўзиш билан боглик хухбўзарликларнинг олдини олиш; - чегара қўшинлари қонун ҳужжатларда назарда тутилган бошқа мажбуриятларга ҳам эга. Чегара қўшинлари Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш пайтида қуйидаги мақсадларда қурол ва ҳарбий техникани куллайдилар: -Ўзбеки стон Республикаси ҳудудига Қуролли бостириб киришни даф этиш; -Давлат чегарасида ҳарбий фитналарни олдини олиш; -транспорт воситаларини йўловчиларсиз чет элга олиб кочишга уриниш холларини олдини олиш; - зарур холларда Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш учун Ўзбеки стон Республикаси Қуролли Кучлари бошқа қўшинлари қурол ва ҳарбий техникасини куллаши мумкин. Қурол ва ҳарбий техникани куллаш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш да иштирок этаетган давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг хатти-харакатлари (қарорлари) устидан бевосита судга ёки тобелик буйича юқори турувчи давлат органи ехуд мансабдор шахсга шикоят қилиниши мумкин. 2012 йил 11 сентябрда Ўзбеки стон Республикасининг Қонуни билан тасдикланган « Ўзбеки стон Республикасининг Ташки сиёсий фаолияти концепцияси» 33 да мустақил давлатимизнинг халқаро муносабатлардаги сиёсий-ҳуқуқий позицияси ҳам алохида курсатиб утилган бўлиб , унга кура «Ўзбеки стон тинчликсевар сиёсат юритади ва ҳарбий-сиёсий блокларда 33 Узаков Ш.Республика харбий прокурори. «КК- юрт тинчлиги ва хавфсизлигининг кафолатидир». Бош прокуратура «Хукук» газетаси. 09.01.2014 йил №02.-2б. 44

иштирок этмайди, хар қандай давлатлараро тўзилмалар ҳарбий-сиёсий блокларда айланган такдирда, улардан чикиш ҳуқуқини сақлаб колади. Ўзбеки стон Республикаи кушни давлатлардаги қуроли можароларга ва кескинлик учокларига тортилишининг олдини олиш юзасидан сиёсий, иқтисодий ва бошқа чора-тадбирларни куради, шунингдек, ўз ҳудудида хорижий давлатларнинг ҳарбий базалари ва объектлари жойлаштирилишига йўл куймайди». Ўзбеки стон Республикасининг «Терроризмга қарши кураш турисида» 34 ги қонуни Олий Мажлис томонидан 15 декабр 2000 йил №167- II сон билан қабул қилинди. Бу қонунда терроризм тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: Терроризм - мафкуравий ва бошқа мақсадларга эришиш учун шахснинг ҳаётии, соглигига хавф тугдирувчи, мол-мулк ва бошқа моддий объектларнинг йук қилиниши (шикастлантирилиши) хавфини келтириб чикарувчи ҳамда давлатни, халқаро ташкилотни, жисмоний ёки юридик шахсни бирон-бир харакатлар содир этишга ёки содир этишдан тийилишга мажбур қилишга ахолини куркитишга, ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарорлаштиришга каратилган, Ўзбеки стон Республикасининг Жиноят кодексида жавобгарлик назарда тутилган зурлик, зурлик ишлатиш билан куркитиш ёки бошқа жиноий қилмишдир. Ўзбеки стон Республикасида терроризмга қарши кураш қонуннийлик, шахс ҳуқуқлари эркинликлари ва қонуний манфаатларининг устуворлиги, жазонинг мукаррарлиги, терроризмга қарши кураш ошкора ва ноошкора чоралари уйгунлиги, жалб қилинадиган кучлар ва воситалар томонидан террорчиликка қарши утказиладиган рахбарлик қилишда яккабошчилик тамоиллари асосида олиб борилади. Терроризмга қарши курашда Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати, Ўзбеки стон Республикаси Ички ишлар вазирлиги, 34 Ўзбекистон Республикасининг «Терроризмга карши кураш тўғрисида» ги конуни 15 декабр 2000 йил №167- II сони билан кабул килинди.// Информационная-правовая система « Norma hamkor ». 45

Ўзбеки стон Республикаси Давлат божхона қўмитаси, Ўзбеки стон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирликлари иштирок этади. Ҳозирги кунда дуне микиесида хал этилиши лозим бўлган энг бирламчи масалалардан бири коррупция муаммосидир. Мамлакатимизда мазкур муаммога қарши курашиш масаласига мустақилликнинг дастлабки кунлариданок жиддий эътибор каратилиб келиаетир.Утган давр мобайнида коррупция ва жиноятчиликкка қарши курашиш ҳамда унинг олдини олишга каратилган мустаҳкам ҳуқуқий база ва тизимли амалиет шаклланди.Энг аввало, республикаизда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти хомийлигида қабул қилинган ЭКОСОС (БМТнинг иқтисодий ва ижтимоий кенгаши)нинг Коррупцияга қарши кураш резолюцияси (1995йил), Давлат мансабдор шахсларининг халқаро ахлок кодекси (1996 йил), Халқаро тижорат ташкилотларида коррупция ва порахурликка қарши кураш хакидаги декларация (1997 йил), Миллатлараро уюшган жиноятчиликка қарши кураш конвенцияси (2000 йил) ва бошқа халқаро ҳужжатларнинг қабул қилингани мазкур илатга қарши курашда муҳим омил вазифасини утамокда. Коррупция- давлат функциясини бажариш топширилган хизматчиларнинг ўз хизмат мавкеи ва эгаллаб турган мансаби ҳамда у билан боглик бўлган обрусидан шахсий бойлик орттириш мақсадида ёки бир гурух шахсларнинг манфаатлари йўлида гараз макасадларда фойдаланишдан иборат бўлган хавфли ходисадир. Бугунги кунда коррупция сўзи халқаро микиесда ишлатилаетган тушунча бўлиб , ўзининг асл маъноси (лотинча «пора бериб сотиб олиш», «пора эвазига огдириб олиш», «соткинлик». «сотилиш») доирасидан чикиб, кенгрок маънони англатмокда. 35 Ушбу иллатга қарши курашишни жахон талаблари асосида ташкил этиш мақсадида 2008 йилда мамалакатимиз Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2003 йил 13 октябрдаги «Коррупцияга қарши» конвенциясини ратификация қилди, шунингдек, «Бирлашган Миллатлар 35 Каримов Х. Бош прокуратура ички хавфсизликни таъминлаш инспекция бошлиги. «Коррупцияга карши курашишнинг узига хос ахамияти». Бош прокуратура «Хукук» газетаси. 27.03.2014 йил №13.-1б. 46

Ташкилотининг «Коррупцияга қарши» конвециясига Ўзбеки стон Республикаси кушилиши тўғрисида» ги Қонун қабул қилинди. Ўзбеки стон бу борада қатьий қадам ташлаб бормокда. Хусусан, 1997 йилда қабул қилинган Ўзбеки стон Республикасининг Миллий хавфсизлик концепциясида коррупция мамлакатнинг миллий хавфсизлигига таҳдидларидан бири, дея эътироф этилди.Шу мақсадда «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш Миллий дастури» қабул қилиниб, ҳаётига татбик этилди.Мамлакатимиз 2008 йил 7 июлда БМТ нинг юқорида курсатиб утилган конвециясига кушилди. Давлатимиз 2010 йил март ойида Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти доирасида қабул қилинган корупцияга қарши курашнинг Истанбул режасига (2003 йил 10 сентябрь) кушилган.Шунигдек, Олий Мажлис томонидан Жиноий даромадларни легаллаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш буйича Евроосие гурухи тўғрисидаги битими (Москва, 2011 йил 16 июнь) 2011 йил 13 декабрда ратификация қилинган. Давлат органларида ҳам ташкилий жихатдан катор ишлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбеки стон Бош прокуратураси ва Ички ишлар вазирлиги тизимида коррупцияга қарши махсус тўзилмалар (бошқарма ва бўлимлар) ташкил этилиб, катор вазирлик ва идораларда ички хавфсизлик инспекциялари тўзилди. Уларнинг фаолиятини янада жонлантириш, ҳуқуқ таргиботни кучайтириш, шу жумладан, ҳуқуқни мухофаза қилувчи органларнинг жамоатчилик билан алокаларини мустаҳкамлаш мақсадида интернет ва оммавий ахборот воситалари имкониятларидан кенг фойдаланилмокда. Айтиш жоизки, Ўзбеки стон Марказий осиеда биринчилардан бўлиб «Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легалаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш тўғрисида» ги Қонуни қабул қилди. 36 1 Шунингдек, Бош прокуратура ва Адлия вазирлиги томонидан 36 Каримов Х. Бош прокуратура ички хавфсизликни таъминлаш инспекция бошлиги. «Коррупцияга карши курашишнинг узига хос ахамияти». Бош прокуратура «Хукук» газетаси. 27.03.2014 йил №13.-4б. 47

конвенция талабларидан келиб чиккан холда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойихаларининг аксикоррупциявий экспертизасини утказиш методикаси ишлаб чиқилди. Шу нарсани алохида таъкидлаш керакки, корупциянинг олдини олишга каратилган институционал механизмлврни ислох қилишда Юртбошимиз томонидан 2010 йил 12 ноябрда эълон қилинган «Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси» муҳим аҳамият касб этмокда. Киска қилиб айтганда, юқорида курсатиб утилган далилларнинг ўзи бу соҳада бугун юртимизда қилинган ишларнинг кулами хакида тегишли тасаввур беради. Айтиш керакки, коррупция холларини аниклашга каратилган тезкор- тахлилий ва кидирув ишларни ташкил этиш юзасидан Ўзбеки стон Республикаси прокуратура органлари томонидан самарали фаолият олиб борилмокда. Хусусан, коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш самарасасини янада ошириш мақсадида бошқарув ва иқтисодий соҳада ҳамда жойларда таргибот ишлари тула ишга солиниб, ахолининг ҳуқуқий маданияти оширилаетир. Шунингдек, ушбу соҳага оид, қонунбўзарликлар учун жавобгарлик ва жазо мукаррарлигини тушунтириш буйича профилактика ва таргибот ишлари мунтазам равишда олиб борилмокда. Давлатимиз рахбарининг ташаббуси билан 2012 йил 25 декабрда қабул қилинган «Тезкор - кидирув фаолияти тўғрисида» 37 ги Ўзбеки стон Республикаси Қонуни жиноятчиликкка қарши курашишда муҳим аҳамиятга эга бўлиб , унда тезкор - кидирув фаолиятнинг ҳуқуқий асослари такомилаштирилди. Бу қонун ўз ичига 31 моддани камраб олган бўлиб , 25 декабр 2013 йилдан қонуний кучга кирган. 37 Каримов И. «Тезкор-кидирув фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси конуни. Бош прокуратура «Хукук» газетаси. 03.01.2013 йил. №1.:1-3 б. 48

Қонуннинг муҳим ва устувор вазифаларидан бири жиноятларнинг олдини олиш, уларни аниклаш, уларга барҳам бериш ва уларни фош этиш, шунигдек жиноятларни тайерлаш ва содир этишга дахлдор шахсларни аниклаш ва топишдир. 38 Тезкор-кидирув фаолиятининг асосий принциплари қонунийлик, инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфааталри устуворлиги, конспирациядан, ошкора ва ноошкора усуллар уйгунлигидан иборат. Ўзининг алохида хусусиятига кура, тезкор – кидирув фаолияти, номаълум шароитда содир этилган жиноятлар, яширинган шахсларни кидириш, жиноий фаолиятнинг холат ва аломатлари ҳамда уларнинг субъектлари тўғрисида маълумотлар йигишга каратилган. Мазкур қонуннинг яна бир фаркловчи жихати, тезкор - кидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар ошкора ва ноошкора усуллардан фойдаланишидир. Тезкор-кидирув тадбирлари ўз мохиятига кура, разведик-излов характерга эга бўлиб , жиноий нияти пайдо бўлган ва жиноятга тайергарлик кураетган, жиноят содир этаетган ёки содир этган шахслар, қонунга хилоф харакатлар окибатида қолдирилган излар, шунингдек, суриштирув, тергов ва суд органларидан яширинган, жазони уташдан буйин товлаетган ва бедарак йуколган шахслар хакида хакикий маълумотларни аниклаш, кулга киритиш ва қайд қилиш каби вазифаларни ўз ичига камраб олади. Ўзбеки стон Республикасининг ҳудудида Тезкор-кидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар: -Ўзбеки стон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг; - Ўзбеки стон республикаси миллий хавфсизлик хизматининг; -Ўзбеки стон Республикаси Давлат божхона қўмитасининг; 38 2 Ш. Абакулов. СВОЖДЛКК департаментининг катта криминалисти. «Хавфсизликни таъминлашда тезкор- кидирув фаолиятининг урни». Бош прокуратура «Хукук» газетаси. 25.04.2013 йил. №17-8б. 49

-Ўзбеки стон республикаси Бош прокуратураси хўзуридаги Солик, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни леаллаштиришга қарши курашиш департаментининг органлари амалга оширади. Бошқа давлат органлари шунигдек юридик ва жсмоний шахслар томонидан тезкор-кидирув фаолиятини амалга ошириш такикланади. Хулоса қилиб айтганда, «Тезкор - кидирув фаолияти тўғрисида» ги Қонун том маънода юртимизда жиноятчиликка қарши курашиш, қонун устуворлигини ва ҳуқуқ-тартиботни, шунингдек, мамалакатимизнинг иқтисодий хавфсизлиги ва барқарорлигини таъминлаш ва мустаҳкамлаш борасида муҳим аҳамият касб этади. Мазкур қонун асосида ишлаб чиқиладиган қонуности ҳужжатлари, шунингдек, қонунни куллаш механизмларининг мазмун-маъносини тезкор- кидирув фаолиятини амалга оширувчи органларнинг барча тоифадаги ходимлари томонидан тулик ва муфассал урганиб ўзлаштириш, англаб олиш, уларга аник риоя этиш ва уларнинг талабларини огишмай бажариш галдаги энг муҳим вазифалардан бири хисобланади. Ахоли ва ҳудудларни фавқулодда вазиятлардан мухофаза қилиш соҳасида куйилган дадил қадамлардан бири-аввал Мудофаа вазирлиги кошида фуқаро мудофааси ва фавқулодда вазиятлар бошқармасининг, сўнгра эса шу бошқарма негизида Ўзбеки стон Республикаси Президентининг 1996 йил 4 мартдаги ПФ-1378 Фармони билан Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг ташкил этилиши бўлди. Вазирлик фаолият юрита бошлагандан сўнг ахолии ва ҳудудларни фавқулодда вазиятлардан мухофаза қилиш соҳасининг ҳуқуқий асосоини ташкил этувчи бир катор қонун ва қарорлар қабул қилинди. Бўларга мисол қилиб «Ахолини ва ҳудудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлардан мухофаза қилиш тўғрисида» ги қонун 1999 йил 20 августда қабул қилинган. 5 бўлим ва 27 моддадан иборат. «Фуқаро мухофазаси тўғрисида» ги қонун 2000 йил 26 майда қабул қилинган. 4та бўлим ва 23 моддадан иборат. 50

«Куткарув хизмати ва куткарувчи макоми тўғрисида» ги қонун 2008 йил 26 декабрда қабул қилинган. 5 та боб, 31 моддадан иборат. «Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида» ги қонун 1999 йил 20 августда қабул қилинган. 15 та моддадан иборат. «Радиациявий хавфсизлик тўғрисида» ги қонун 2000 йил 31 августда қабул қилинган. 5 бўлим ва 28 моддадан иборат. «Хавфли ишлаб чикариш объектларининг саноат хавфсизлиги тўғрисида» ги қонун 2006 йил 28 сентябрда қабул қилинган.23 моддадан иборат. «Экологик назорат» тўғрисидаги қонун 2013 йил да қабул қилинган. Шу билан бир каторда Ўзбеки стон Республикаси Вазирлар Махкамасининг қарорлари ҳам қабул қилинган. Бўларга мисол қилиб «Ўзбеки стон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва харакат қилиш давлат тизими тўғрисида» ги 558- сонли қарор 1997 йил 23 декабрда қабул қилинган. «Ўзбеки стон Республикаси ахолисини фавқулодда вазиятлардан мухофаза қилишга тайерлаш тартиби тўғрисида» ги 427-сонли қарор 1998 йил 7 октябрда қабул қилинган. «Оммавий тадбирларни утказиш қоидаларини тасдиклаш тўғрисида» ги 15-сонли қарор 2003 йил 13 январьда қабул қилинган. Ўзбеки стон Республикаси хухудида оммавий тадбирлар утказилиши пайтида жамоат хавфсизлигини таъминлаш ва тартибни мухофаза қилиш макасдида қабул қилинган. «Фавқулодда вазиятларни башоратлаш ва олдини олиш давлат дастурини тасдиклаш тўғрисида» ги 71-сонли қарор 2007 йил 3 апрелда қабул қилинган. «Хавфли ишлаб чикариш объектларининг саноат хаввсизлиги тўғрисида»ги Ўзбеки стон Республикаси қонунини амалга оширишга доир кушимча чора-тадбирлар хакидаги 271-сонли қарор 2008 йил 10 декабрда қабул қилинган. 51

Хавфли ишлаб чикариш объектларининг саноат хавфсизлигини таъминлаш, авария ва жарохат етказилиши буйича маълумотларни тахлил қилиш самарадорлигини ошириш, авариялар келиб чикиши сабабларини белгилаб берадиган қонуниятлар ва омилларни тадкик этиш, хавфли ишлаб чикариш объектларини хисобга олиш ва идентификациялаш, саноат хавфсизлиги экспертизасини утказиш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш, саноат хавфсизлигини декларациялаш, қонунга мувофиқ бошқа шахсларнинг ҳаётии, соглиги ва мол-мулкига ҳамда атроф мухитга зарар етказганлик учун хавфли ишлаб чикариш объектларидан фойдаланаетган ташкилотларнинг жавобгарлигини мажбурий сугурта қилиш мақсадида қабул қилинган. «Экологик назорат тўғрисида» ги Ўзбеки стон Республикасининг қонуни 27 декабрь 2013 йил №УРК-363 раками билан қабул қилинган. Бу қонун 4-боб ва 27 та моддадан иборат. Экологик назоратнинг асосий тушунчаси бу атроф мухитни мухофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги қонун ҳужжатлари талаблари бўзилишининг олдини олиш, уни аниклаш ва унга чек куйишга, табиатни мухофаза қилиш фаолияти самарадорлигин оширишга каратилган давлат ва жаамоатчилик чора тадбирлари тизимидир. Экологик назорат объектлари қуйидагилардан иборат: -ер ва ер ости бойликлари, сувлар, усимлик ва хайвонот дунеси, атмосфера ҳавоси; - атроф мухитга таъсир курсатувчи табиий ва техноген манбалар; - атроф мухит ифлосланишига ва табиий ресурслардан нооқилона фойдаланилишига олиб келиши, фуқароларнинг ҳаёти ива соглигига таҳдид солиши мумкин бўлган фаолият, харакат ёки харакатсизлик хисоблананди. Экологик назорат субъектлари қуйидагилардан иборат: - Ўзбеки стон республикаси Вазирлар Махкамаси; -Махсус ваколатли давлат органлари; -Давлат ва хужалик бошқаруви органлари; 52

-Хужалик юритувчи субъектлар; -Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари; Нодавлат нотижоарт ташкилотлари; -Фуқаролар. Хулоса қилиб айтадиган булсам, бу бўлимда мен Ўзбеки стон Республикасида Миллий хавфсизлигини ташкил этиш учун етарли даражада қонуний-ҳуқуқий асослар мавжудлигини еритиб беришга харакат қилдим. Таъкидлаш жоизки, бугунги тахликали замонда тинчликни таъминлаш ҳамда Ўзбеки стонда амалга оширилаетган туб ислохотлар туфайли турмуш ободлиги, юрт осойишталигига, тунларимиз хадик-ҳавотирларсиз, сокин, кунларимиз тинч,осуда, мусаффо осмон остида утишга мустаҳкам ҳуқуқий замин яратилди. Мустақиллик боис Ўзбеки стон халқи Президентимиз рахнамолигида ўзига мос тараккиет йўлини танлади. Истиқлол йилларида мамлакатимизда ўзбек миллий давлатчилиги ва ҳуқуқий тизимини шаклантиришда бутун бир тарихий давр босиб утилди. Давлат ва жамият қурилиши ҳамда ижтимоий ҳаётининг барча сохларида туб бурилишлар ясалди. Бугунга келиб Ўзбеки стон дуне иқтисодиёти, сиёсати ва маданиятида муносиб урин эгаллади. Асосий қонунимиз булмиш Конститутциямизда, янги кодекс ва қонунларимизда, кун сайин шаклланиб бораетган миллий мафкурамиз намоен бўлди. 2.2. Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий принциплари ва уларнинг вазифалари ва ҳуқуқ лари Мамлакатимизда Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий вазифалари ва ҳуқуқлари Вазирлар Маҳкамасининг 1991 йил 2 ноябрдаги 278-сонли Қарори билан тасдиқланган “ Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати тўғрисида”ги Низомнинг II бобида ўзининг ҳуқуқий ифодасини топган. 53

Миллий хавфсизлик хизматининг асосий вазифалари Ўзбеки стон Республикаси манфаатлари йўлида разведка ва контрразведка фаолияти билан шуғулланиш ва уюшган жиноятчиликка қарши курашишга қаратилганлиги билан аҳамиятлидир. Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати органлари ўз вазифа ва ваколатларидан келиб чиқиб бир қатор функцияларни амалга оширади. Мамлакатимизда МХХ Разведка ва контрразведка фаолиятини, давлат хавфсизлиги манфаатларига дахлдор бўлган терроризм ва уюшган жиноятчиликка қарши курашиш, Ўзбеки стон Республикаси Конституцияси ва мустақиллигини ғайриқонуний тажовузлардан ҳимоя қилиш ҳамда чет элларда Ўзбеки стон Республикасининг дипломатия, савдо ва бошқа расмий вакилларининг хавфсизлигини таъминлайдилар шунингдек, зарур бўлган ҳолларда Республика фуқароларининг чет элга жўнаб кетишида ва у ерда бўлишида уларнинг хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкил этади. Шунингдек, Республика давлат чегарасининг дахлсизлигини таъминлаш мақсадида Ўзбеки стон Республикаси ҳудудида жойлашган чегара қўшинлари бўлинмалари билан ҳамкорликда ҳаракат қилади. Айтиш жоизки, миллий хавфсизлик хизмати Ўзбеки стон Президентини, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини хавфсизлик манфаатларига дахлдор бўлган масалалар юзасидан доимий хабардор қилиб туради ва Ўзбеки стон Президентини, давлат ҳокимияти ва бошқарувининг юқори органларини хавфсизлик, ижтимоий-иқтисодий, мудофаа қурилиши ва фан-техника тараққиёти, ташқи сиёсат ва ташқи иқтисодий фаолият билан боғлиқ вазифаларни ҳал этиш учун уларни зарур бўлган ахборот билан таъминлаш мақсадида ахборот бериш-таҳлил қилиш ишларини ҳам амалга оширади. Эътиборлиси шундаки, МХХ хавфсизлик манфаатларига дахлдор бўлган ижтимоий жараёнларни ва муаммоларни тадқиқ қилади ва олдиндан башорат қилиш каби фазифаларни ҳам амалга оширади. 54

Халқ хўжалиги объектларида ва бошқа объектларда давлат сирлари ва махфий ахборотни муҳофаза қилиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда ҳамда ахборотни криптографик ва техник жиҳатдан муҳофаза қилиш соҳасида давлат сиёсатини шакллантирадилар ва амалга оширадилар, давлат назоратини олиб борадилар; ахборотни криптографик ва техник жиҳатдан муҳофаза қилиш соҳасида фаолиятни стандартлаш, сертификациялаш ва лицензиялашни таъминлайдилар; ушбу соҳадаги норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштирадилар; ахборотни криптографик ва техник жиҳатдан муҳофаза қилиш тизимларини ривожлантириш соҳасидаги илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларининг устувор йўналишларини белгилайдилар, уларни амалга ошириш юзасидан тадбирларни ишлаб чиқадилар ва рўёбга чиқарадилар; ахборотни криптографик ва техник жиҳатдан муҳофаза қилиш соҳасида малакали кадрлар тайёрлаш тизимини шакллантирадилар ва такомиллаштирадилар; Ахборотлаштириш объектларининг аттестация тизимини ташкил этиш соҳасидаги тадбирларни амалга оширадилар 39 . Ўзбеки стон Республикасининг Жиноят процессуал кодексига асосан, МХХ тергов қилиш хавфсизлик органлари ихтиёрига ўтказилган жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича суриштирув ва дастлабки тергов ишларини олиб боради, бундай жиноятларни содир этган ёки содир этишда шубҳа қилинаётган шахсларни қидиришни амалга оширади ҳамда жиноят содир қилган шахсларнинг статистик ҳисобини юритади. Мазкур давлат органининг ўзига хос хусусияти шундаки, Халқ хўжалигининг турли соҳаларида ва бошқа объектларда хавфсизликни таъминлаш ишлалрини ташкил этади. 7. Ўзбеки стон Республикаси Президенти, Ўзбеки стон давлат ҳокимияти ва бошқаруви юқори органларининг қарори бўйича ички ишлар органлари билан биргаликда фуқароларни ҳимоя қилишда, транспорт 39 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 7 ноябрдаги 296-сонли 4-банд таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 45-46-сон, 472-модда. 55

ва алоқа, аҳоли ҳаётини таъминлаш объектларини, муҳим халқ хўжалиги ва ҳарбий объектларни қўриқлашда, қонунчиликни ва ҳуқуқий тартиботни тиклашда, оммавий тартибсизликларнинг, миллатлараро низоларнинг олдини олишда қатнашадилар. 8. Атом энергетикаси объектларидаги, нефть ва газ маҳсулотлари қувурларидаги, транспортдаги, саноатнинг мудофаа тармоқлари объектларидаги ва бошқа муҳим халқ хўжалиги объектларидаги йирик аварияларнинг, ҳалокатларнинг ва бошқа фавқулодда ҳодисаларнинг олдини олишга оид тадбирларни амалга оширишда, табиий офатлар, эпидемиялар, эпизоотик касалликлар, экологик ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда ҳодисаларнинг оқибатларини тугатишда қатнашадилар. 9. Давлат органларининг сўровлари бўйича давлат сирларидан иборат маълумотларни яхши билган шахслар тўғрисида, уларнинг чет элга жўнаб кетаётганликлари ва фуқароликдан чиқишлари ҳақидаги илтимосномалари муносабати билан ахборотлар тақдим этадилар. 10. Махсус юкларни ташишнинг хавфсизлигини таъминлаш юзасидан чоралар ишлаб чиқишда ва амалга оширишда бошқа Давлат органлари билан ўзаро ҳамкорликда қатнашадилар. 11. Уруш даврида миллий хавфсизлик органларининг сафарбарлик тадбирларини таъминлашда қатнашадилар. 12. Давлат сирларини сақлашга, божхона қоидаларига, қурол ва ўқ- дорилар сотиб олиш ва сақлашга тегишли масалаларни ҳал этишда Ўзбеки стон Республикаси хавфсизлигини таъминлаш юзасидан умумдавлат тадбирларини ишлаб чиқишда қатнашадилар. Ўзбеки стон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 1 майдаги 150-сонли қарори мувофиқ “ Хавфли юклар, қурол-яроғлар, ҳарбий техника, ҳарбий мол-мулклар, портловчи моддалар ва буюмлар, шунингдек 56

ҳарбий таркиблар транзити чоғида қонунчиликка мувофиқ хулосалар беради ва назоратни амалга ошириши 40 белгиланган. Миллий хавфсизлик органларининг моддий-техника базаларини ривожлантириш режаларини ишлаб чиқадилар ва амалга оширадилар. Миллий хавфсизлик органлари кадрлари билан ишлаш бўйича тадбирларни ишлаб чиқадилар ва уларни амалга оширадилар; ўз хавфсизликларини таъминлашга оид тадбирларни амалга оширадилар. Миллий хавфсизлик хизмати органлари ўз фаолиятини бир қатор умумэътироф этилган демократик принциплар асосида ташкил этади. Жумладан, юқоридаги Низомнинг III боби “Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий принциплари” деб номланган бўлиб унинг 1- 2-бандларига асосан , Миллий хавфсизлик органларининг фаолияти қонунийлик, Қонун олдида ҳамманинг тенглиги, шахсни, унинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳурмат қилиш, инсонпарварлик ва байналмилаллик принциплари асосида амалга оширилиши мастаҳкамланган. Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, Миллий хавфсизлик органлари ўз фаолиятларини фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига қатъий риоя қилган ҳолда амалга оширадилар. Ўзбеки стон Республикаси МХХ органларининг ҳуқуқлари: - Ўзбеки стон қонуни билан тергов қилиш миллий хавфсизлик органлари ихтиёрига ўтказилган жиноятларнинг олдини олиш, аниқлаш ва уларни очиш мақсадида, шу жумладан, техника воситаларидан фойдаланган холда, ошкора ва ноошкора оператив-кидирув тадбирларини белгиланган тартибда амалга ошириш ва олинган маълумотлардан қонунда назарда тутилган холларда ва тартибда фойдаланиш; - МХХ органлари зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажариш учун фуқароларнинг розилиги билан ошкоралик ва ноошкоралик асосида уларнинг ердамидан фойдаланиш, шу жумладан, кунгилли асосда 40 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 1 майдаги 150-сонли қарорига мувофиқ 13- банд билан тўлдирилган — ЎР ҚҲТ., 2002 й., 9-сон, 66-модда 57

фуқароларни хавфсизлик органларининг штатсиз ходимлари сифатида жалб қилиш; - Чет давлатлар ва чет эл ташкилотлари махсус хизматларининг Ўзбеки стонга қарши разведка-купорувчилик фаолиятини, конститутциявий тузумга ва Республиканинг мустақиллик ҳуқуқига қарши тажовузкорликларнинг пайини қирқиш мақсадида, кейинчалик прокурорни хабардор қилиб, почта жўнатмаларини текшириш, телефонлар ва бошқа сўзлашув қурилмаларидан фойдаланиб гаплашувчи айри м шахсларнинг гапларини эшитадилар, шунингдек тергов қилиш Ўзбеки стон қонуни билан МХХ органларига берилган жиноятларни содир этиш ва уларга тайёргарлик кўрилаётганлигини кўрсатувчи етарли маълумотлар бўлганда, бу р ч чора- тадбирлар натижасида жиноий иш бўйича далил бўлувчи маълумотлар олинади, деган асос бўлган ҳолларда бу шахслар томонидан фойдаланиладиган техник алоқа каналларидан ахборотларни олиш; - ИИВ органлари билан бирга ўзаро ҳамкорликда жиноятларнинг олдини олиш ва уларни очиб ташлаш учун оператив-қидирув тадбирларни амалга ошириш; - тергов қилиш қонун билан МХХ органлари ихтиёрига берилган жиноятларни содир қилганликда асосли равишда шубҳаланилган ёхуд жиноятлар содир қилган фуқароларнинг, уларнинг шахсинин тасдиқловчи ҳужжатларини, шунингдек, бажарилишини назорат қилиш хавфсизлик органлари зиммасига юклатилган қоидаларга риоя қилинишини текшириш учун зарур бўлган бошқа ҳужжатларни текшириш; - текшириш қонун билан МХХ органлари ихтиёрига берилган жиноятларнинг бевосита олдини олишда, бундай жиноятларни содир этганликда шубҳаланилаётган шахсларни таъқиб қилишда, хавфсизликка таҳдид солувчи фавқулодда ҳолатларда куннинг хоҳлаган вақтида уйларга ва фуқароларга тегишли бўлган бошқа хоналарга, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳудудларига ва биноларига ҳеч қандай монеликсиз кириш 58

ҳамда кўздан кечириш, сўнгра бир кун муддат ичида қилинган ҳаракатлар тўғрисида прокурорга хабар бериш; - Ўзбеки стон давлат ҳокимияти юқори органларининг қарорига кўра иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларни аниқлашга оид тадбирларни амалга ошириш; - қонун билан белгиланган тартибда жиноятчиликнинг олдини олиш чораси сифатида ҳибсга олинган шахсларни ва МХХ органлари томонидан жиноятлар қилишда шубҳаланиш бўйича ушланган шахсларни, айрим ҳолларда эса прокурор санкцияси билан ушланган ва ИИВ органлари, прокурорлар ва судлар томонидан, шунингдек, Ўзбеки стон Республикаси қонуни билан назарда тутилган ҳолларда ушланган ва қамоққа олинган шахсларни сақлаш учун тергов изоляторлари ва бошқа хоналарга эга бўлиш; -ўз ҳуқуқлари доирасида давлат сирлари, махсус алока турлари ва шифрлаш ишлари хавфсизлигининг сақланишини қандай таъминлашни, вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда, жамоат бирлашмалари органларида, ИИВ қоровул қушинларида ва Ўзбеки стон Республикаси қонунчилиги билан назарда тутилган бошқа ҳарбий тузилмаларда хавфсизликнинг бошқа масалаларини қандай ҳал этишни ташкил қилиш ва назорат этиш; - Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, корхоналар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларидан хавфсизликни таъминлаш юзасидан мажбуриятларни ижро этиш учун зарур ахборотларни белгиланган тартибда расмий равишда талаб қилиш ва олиш; -МХХ органлари фаолиятига таалуқли шошилинч тергов ва бошқа маълумотларнинг давлат томонидан сақланишини амалга ошириш ва уларни ҳисобга олиш, сақлаш ва фойдаланиш тартибини аниқлаш ва ахборот тизимларини ташкил этиш; - МХХ оргнларининг ҳарбий хизматчилари Ўзбеки стон қонунига мувофиқ қурол ва махсус воситаларни олиб юриш, сақлаш, куллаш ва фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. 59

2.3. Миллий хавфсизлик органлари ходимларининг ҳуқуқий мақоми ва уларнинг ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари Мамлакатимизда Миллий хавфсизлик хизмати органлари ходимларининг ҳуқуқий мақомини янада мустаҳкамлаш ва уларнинг ижтимоий ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Миллий хавфсизлик органларининг кадрлари ва уларнинг ҳуқуқий мақоми 1991 йил 2 ноябрдаги “ Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати тўғрисида”ги Низомнинг V бобида ўзининг ҳуқуқий ифодасини топган. Унга асосан, Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик органларининг кадрларини ҳарбий хизматчилар, ишчи ва хизматчилар ташкил этилиши мустаҳкамланган. Айтиш лозимки, мамлакатимизда Миллий хавфсизлик органлари ҳарбий хизматчиларининг, ишчиларининг ва хизматчиларининг штат бирлиги, сони ва тузилишини Ўзбеки стон Республикаси Президенти томонидан тасдиқланади. Миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишда МХХ Раисининг тутган ўрни ва олиб борадиган вазифа ва функциялари муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, МХХ Раиси умумий ходимлар сони ва тузилмаларидан келиб чиқиб Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати ва унинг вилоят органлари бўлинмалари функцияларини белгилайди ҳамда штатларини тасдиқлайди. Ўзбеки стон Республикаси МХХ органларининг генераллари, офицерлари, прапоршчиклари ва муддатдан ташқари ҳарбий хизматчилари ҳарбий хизматни СССР ҚК Уставлари ва СССР Қуролли Кучлари ҳарбий хизматчиларининг тегишли тоифалари томонидан ҳарбий хизматни ўташ тўғрисидаги низомларга мувофиқ, агар улар Ўзбеки стон Республикасининг амалдаги қонунларига зид келмаса, ўтайдилар. Ўзбеки стон Республикасининг МХХ Раиси ҳарбий хизматни ўташ тўғрисидаги низомлар ва СССР Қуролли кучларининг Уставлари билан 60

СССР Мудофаа вазирига берилган ҳуқуқларга эга бўлади ва улардан тўла ҳажмда фойдаланади. Шунингдек, МХХ органлари мансабдор шахсларининг ҳуқуқлари МХХ Раиси томонидан белгиланади. 6. МХХ ишчи ва хизматчиларининг меҳнат шароитлари меҳнат ҳақидаги Ўзбеки стон қонунлари Кодекси билан бошқарилади. Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик органларидаги офицерлар состави вақт-вақти билан аттестациядан ўтказиб турилади. Навбатдаги ва навбатдан ташқари ҳарбий унвонлар бериш тўғрисидаги масалаларни кўриб чиқиш учун аттестация комиссиялари тўзилади. МХХ генераллари, офицерлари, прапоршчиклари ва муддатдан ташқари ҳарбий хизматчилари Мудофаа вазирлиги ҳарбий ҳисобидан чиққан ҳолда Ўзбеки стон Республикаси Миллий хавфсизлик хизматининг кадрларида, ҳаракатдаги резервда ёки захирага олинадилар. Миллий хавфсизлик хизмати органлари Ўзбеки стон Республикасининг давлат бюджети маблағлари ҳисобидан молиялаштириладилар. Кези келганда айтиш лозимки, Ўзбеки стон Республикаси МХХ ва унинг ҳудудий органлари ҳақиқий ва шартли номга эга бўладилар. Миллий хавфсизлик хизмати органлари ходимларини ижтимоий ҳимоя қилишни сифатли ва самарали ташкил этиш мазкур соҳа ходимлари иш фолиятида намоён бўлади. Сабаби, Миллий хавфсизлик органлари ходимларини ижтимоий ҳимоя қилишни давлат кафолатлайди. Миллий хавфсизлик органларининг ҳарбий хизматчилари республика бюджети маблағлари ҳисобидан давлат томонидан албатта шахсий суғурта қилинишлари керак. Тўланадиган суғурта пулининг миқдори Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Миллий хавфсизлик органлари ҳарбий хизматчисининг хизмат мажбуриятларини ёки хизмат бурчини бажариши билан боғлиқ ҳолда унинг мол-мулкига етказилган зарар тўла ҳажмда қопланади. 61

2.4. Ўзбеки стон Республикасида Миллий хавфсизликни таъминлашда давлат бошқарув органларининг тутган ўрни ва вазифалари Ўзбеки стон Республикаси мустақилликка эришгач, халқимиз олдида кескин муаммолар кўндаланг бўлди. Уларни ҳал қилмасдан туриб, демократия ва ҳокимиятни тақсимлаш принципларига асосланган янги давлатчиликни барпо этиш, демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуриш мумкин эмас эди. Шу боис қуйидагилар энг асосий вазифамиз бўлиб қолди: 1 Биринчидан. Эски маъмурий-буйруқбозлик тизимини, унга мувофиқ бўлган ҳокимият ва бошқарув органларини тугатиш. Иккинчидан. Янги давлатчиликнинг сиёсий-ҳуқуқий, конституциявий асосларини яратиш. Конститутция ва қонунларда ижтимоий муносабатларнинг янги тизимини, ҳам марказдаги, ҳам жойлардаги давлат ҳокимияти органларининг янги тизимини мустаҳкамлаб қ ўйиш. Ҳозир биз бу йиллар мобайнида миллий давлатчиликка пойдевор куйилганлигини ишонч билан айта оламиз. Конститутцияга мувофиқ, давлат ҳокимияти органларининг аввалги тоталитар тузумдан мутлақо фарқ қиладиган, ҳокимиятларнинг, яъни қонун чикарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларининг б ў линиши принципига асосланган тизими яратилди. Давлат ҳокимияти махаллий органларининг янги тизими вужудга келтирилди. Унинг асосини хокимлар институти ташкил этади. Унда жойлардаги ижро этувчи ҳокимият билан вакилик ҳокимияти рахбарининг вазифалари бирлаштирилган. Ўзбеки стон тарихида илк даъфа жорий этилган Республика Президенти лавозими янги Ўзбеки стон давлат ҳокимияти органлари тизимида марказий ўринни эгаллади. У сиёсий тизимнинг ўзаги бўлиб қолди. 62

Шу билан бирга, ҳозирги шароитда Ўзбеки стоннинг янги давлатчилигини мустаҳкамлаш учун жамиятнинг сиёсий институтлари тизимида давлатнинг ролини аниқрок белгилаш керак. Бу энг аввало, миллий хавфсизлик асосларини мустаҳкамлаш, мамлакатнинг барқарорлигини, қатьий сиёсий ва иқтисодий тара ққ иётини сақлаб қолиш нуқтаи назаридан алоҳида аҳамият касб этмоқда. Давлат миллий хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги асосий маъсулиятни ўз зиммасига олади. Бу ҳол давлат ҳокимияти органларини ислоҳ қилиш муаммоларига эътиборни кучайтиришни зарур қилиб қўяди. Бунда ҳокимиятнинг марказдан жойларга ўтиш жараёни минтақавий сепаратизмга олиб келмаслиги керак. Миллий хавфсизлик, мамлакатнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини таъминлашга ҳозирги боскичда биринчи галда ташқи кучлар купроқ таҳдид солмокда. Маълумки, давлатнинг мудофаа қ обилияти унинг сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, илмий ва маънавий имкониятларидан таркиб топади. Бу соҳада биз юритадиган сиёсатнинг асослари Олий Мажлис томонидан жамиятимиз ҳамма қатламларининг кенг ва ҳар томонлама муҳокамасидан сўнг қабул қилинган ҳарбий доктринада 41 мустаҳкамлаб қўйилган. Бу энг аввало, куч ишлатишдан ёки куч ишлатиш билан таҳдид қилишдан воз кечиш, мудофаа қобилиятини оқилона даражада сақлаб туриш, халқаро ҳуқуқ қоидалари ва нормаларига оғишмай риоя этиш мажбуриятларини қабул қилиш, халқаро битимлар бўйича ўз зиммамизга олган мажбуриятларни бажариш ва шу кабилардир. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси бешинчи бўлимида қайд этилган “Давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши” да Ўзбекистон Республикаси Президенти, Вазирлар Маҳкамасининг, маҳаллий давлат 41 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-152 б. 63

органларининг Ўзбекистон Республикасида миллий хавфсизликни таъминлашдаги ваколатлари аниқ ва равшан қилиб кўрсатилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз ваколатлари доирасида: - Ўзбекистон Республикасининг суверенитети, хавфсизлиги ва ҳудудий яхлитлигини мухофаза этиш, миллий-давлат т у зилиши масалаларига доир қарорларни амалга ошириш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўради; - мамлакат ичкарисида ва халқаро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси номидан иш кўради; - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳар йили мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаётиининг, ички ва ташқи сиёсатининг энг муҳим масалалари юзасидан маърузалар тақдим этади; -Ўзбекистон республикасига ҳужум қилинганда ёки тажовуздан бир- бирини мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома мажбуриятларини бажариш зарурияти туғилганда уруш ҳолати эълон қилади ва қабул қилган қарорини уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг тасдиғига киритади; - Фавқулодда вазиятлар (реал ташқи хавф, оммавий тартибсизликлар, йирик ҳалокат, табиий офат, эпидемиялар) юз берган тақдирда фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлашни кўзлаб, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ёки унинг айрим жойларида фавқулодда ҳолат жорий этади ва қабул қилган қарорини уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари тасдиғига киритади. Фавқулодда ҳолат жорий этиш шартлари ва тартиби қонун билан белгиланади; -Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг Олий Бош қўмондони ҳ исобланади, Қуролли Кучларнинг олий қўмондонларини тайинлайди ва вазифасидан озод қилади, олий ҳарбий унов о нлар беради; 64

-Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизматини тузади. Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлайди ва лавозимидан озод этади, кейинчалик шу масалаларга доир фармонларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тасдиғига киритади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширади. -Вазирлар Махкамаси иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий Мажлис қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фарм о нлари, қарорлари ва фармойишлари ижросини таъминлайди; -Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбеки с тон Республикасининг бутун ҳудудидаги барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар ва фармойишлар чиқаради; - Давлат ҳарбий буюртмаларини шакллантириш ва мудофаа, аҳамиятига молик ишлаб чикаришларни ташкил этиш соҳасида ягона давлат сиёсатини ўтказилишини таъминлайди; -Қуролли Кучларнинг тегишли равишда қурол-яроғлар, ҳарбий техника, ҳарбий-техникавий ва ашёвий, мол- мулклар, озиқ-овқат ҳамда бошқа моддий-техника воситалари билан жиҳозланиши ва таъминланишини ташкил этади; -Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш соҳасидаги кучлар ва воситаларни, ўтказиладиган тадбирларни молиялаш ва ресурслар билан таъминлашни амалга оширади; -Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қ ўриклаш соҳасида норматив ҳужжатлар чиқаради. Махаллий давлат ҳокимияти органлари ихтиёрига қуйидаги ваколаталар киради: 65

- Қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; - Ўз ҳудудларида жойлашган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда сафарбарлик режалари ҳамда давлат ва сафарбарлик захиралари моддий бойликларни жамлаш топшириқлари бажарилиши устидан назорат олиб борадилар; - Сафарбарлик ва уруш даврида Ўзбекистон Республикаси фуқароларига брон беришда қатнашадилар; - Фуқаро муҳофазаси тадбирлари бажарилишини таъминлайдилар; -Ҳудудий мудофаа тадбирларини режалаштиришда ва уларнинг бажарилишини таъминлашда қатнашадилар; - Давлат чегарасини қўриқлаш учун қонун ҳужжатларига мувофиқ шароит яратиб берадилар; - Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлашда фуқаролар ихтиёрий асосда иштирок этишларига кў маклашадилар. Ўзбекистон Мудофаа Вазирлиги ваколатларига қуйидагилар киради: - Миллий ҳарбий стратегия, Қуролли Кучлар қурилиши ва ривожлантирилиш и нинг концептуал асосларини Бош штаб томонидан ишлаб чиқиш учун маъсул бўлади; - Ўз тасарруфидаги қўшинларга бошқарувни амалга оширади; -Мудофаа ва ҳарбий қурилиш соҳасидаги давлат сиёсати юритилишини; -Қушинларнинг замонавий қурол-ярог, ҳарбий техника ва моддий- техника воситалари билан жихозланишини; -Ҳарбий ҳамкорлик кенгайтирилишини; -Чақирувнинг ва Қуролли Кучлар кадрлари тайёрлашнинг ташкил этилишини таъминлайди; -Ҳаво бўшлиғида давлат чегараси ҳимоя қилиниши ва қўриқланишини амалга оширади; 66

-Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Давлат чегарасини ҳимоя қилишда иштирок этишни таъминлайди; -Ўз ваколатлари доирасида ҳаво бўшлиғида юзага келган чегара низоларини ҳал этади; - Қў шинларнинг жанговар ҳаракатлари стратегик жихатдан ва тезкор режалаштирилишини ҳамда уларга раҳбарликни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Хизмати ваколатларига қуйидагилар киради: -МХХ Республика Қўмитасининг ҳуқуқлари билан таъминланади ва Ўзбекистон Республикаси Президентига бўйсунади; -МХХ ўзига юклатилган вазифаларни бажариш учун Қорақалроғистон Республикасида, унинг давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари билан келишилган ҳолда, вилоятларда, алоҳида шахарлар ва туманларда ўзининг органларини тўзади; -Республика ҳокимият ва бошқарув органларининг ишлашини нодўстлик кайфиятдаги давлатлар ва конститутцияга қарши ички тўзилмалар махсус хизматларининг разведка-қўпорувчилик ва бошқа хил жиноий тажовўзлардан самарали ҳимоя қилиш учун жавобгардир; -разведка, контрразведка ва тезкор-қидирув ва бошқа хил хизмат фаолиятларни амалга оширади; -Давлат сирларини ҳимоялаш ва назорат қилиш, махсус алоқа ва шифр ишларининг хавфсизлиги, хориж разведкаларининг техник воситаларига қарши курашни ташкил этади; -Давлат бошқарув органларининг, корхоналар, муассасаларда, ташкилотларда махфийлик тартибини (режимини) текширади ва назорат қилади; - МХХ зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажариш учун фуқароларнинг розилиги билан ошкоралик ва ноошкоралик асосида уларнинг ёрдамидан фойдаланадилар, кўнгилли асосда фуқароларни хавфсизлик органларининг штатсиз ходимлари сифатида жалб қиладилар; 67

- ИИВ органлари билан келишилган ҳолда хавфсизликни таъминлаш юзасидан тадбирлар ўтказиш учун бу органларнинг кучи ва воситаларини жалб қиладилар; -Текширилиши қонун билан миллий хавфсизлик органларига берилган жиноятларнинг олдини оладилар; -Давлат ҳокимияти юқори органларининг қарорига кўра иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларни аниқлашга оид тадбирларни амалга оширадилар; -Хавфсизлик манфаатларига тегишли аниқланган камчиликларни бартараф этиш тўғрисида ёзма докладлар тақдим этадилар, тегишли чоралар қуришни ва миллий хавфсизлик органларини уларнинг ижроси тўғрисида хабардор қилиб қўйишни талаб қиладилар; -Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш соҳасида давлат сиёсати амалга оширилишини таъминлайди; -Давлат чегарасини ҳимоя қилиниши ва қў рикланишини таъминлайди; - Чегара қўшинларини бошқаришни амалга оширади; -Давлат чегараси хавфсизлигига таҳдидлар тўғрисида белгиланган тартибда ахборот тақдим этади; -Давлат чегарасини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш соҳасидаги бошқа Давлатнинг тегишли чегара идоралари, халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни амалга оширади; -Ўзбекистон Республикаси Президенти олдида мунтазам равишда ҳисобот бериб туради. Мудофаа ва Қуролли Кучларга раҳбарликни Ўзбекистон Республикаси Президенти - Қуролли Кучлар Олий Бош қўмондони амалга оширади. Уруш даврида Ўзбекистон Республикаси Мудофаа Вазири бир пайтнинг ўзида Қуролли Кучлар Олий Бош қўмондони ўринбосари ҳисобланади. 68

Қуролли Кучлар олдига қўйилган вазифаларни бажариш юзасидан уларга тезкор раҳбарликни Қуролли Кучлар Бош штабининг бошлиғи амалга оширади. Ўзбекистон Республикасида Президент томонидан “ Ўзбекистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Кенгаши тўғрисида ” 42 1 ги 1 май 1995 йил ПФ-1149 раками остида фармон қабул қилинганлиги ўз вақтида ҳамма бошқарув органларининг миллий хавфсизлик тизимида Вазирлик ва Қўмиталарнинг ўрни ва вазифаларини белгилаб берди. Ўзбекистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Кенгаши Раиси Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳисобланади ва Миллий Хавфсизлик, содир бўлаётган ҳарбий сиёсий вазиятларнинг кескинлашувлари бўйича, мудофаа ва хавфсизликка тегишли масалалар бўйича қарорлар чиқаради. Вазирликлар, Қўмиталар, Қуролли Кучлар, маҳаллий идоралар тизимларини ҳамкорликда ишлашларини ва миллий хавфсизликка тааллуқли вазифаларни Миллий Хавфсизлик Кенгаши Котиби Президент девонида олиб боради ва мунтазам равишда Миллий Хавфсизлик Кенгаши Раисига ахборотлар ва таклифлар киритиб туради. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 23 декабрда қабул қилинган 558-сонли қарори ” Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва харакат қилиш давлат тизими тўғрисида ” г и қарори Республикада фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизими (ФВДТ) бошқарув органлари, республика ва маҳаллий ҳокимият органларини, аҳолини ва ҳудудларни фавқулодда вазиятлардан мухофаза қилиш масалаларини ҳал этиш ваколатига эга корхоналар ва муассасаларнинг куч ва востиларини бирлаштиради ҳамда фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бартараф 42 Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони ” Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик кенгаши тўғрисида ” .01.1995 йил №ПФ-1149//Информационно-правовая система ” Norma hamkor ” . 69

этиш соҳасидаги тадбирларни амалга ошириш, улар юзага келганда аҳоли хавфсизлигини, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ҳамда тинчлик ва ҳарбий даврда давлат иқтисодиётига зарарни камайтиришни таъминлашга мўлжалланган. ФВДТнинг асосий вазифалари: -Тинчлик ва ҳарбий даврда аҳолини ва ҳудудларни фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш соҳасида ҳуқуқий ва иқтисодий меъёрий ҳужжатларнинг ягона концепциясини белгилаш, ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; -Республика ҳудудида юзага келиши мумкин бўлган техноген ва табиий хусусиятли фавқулодда вазиятларни прогнозлаш, уларнинг ижтимоий- иқтисодий оқибатларини баҳолаш; -Фавқулодда вазиятларнинг олдини олишга, одамлар хавфсизлигини таъминлашга, хавфли технологиялар ва ишлаб чикаришнинг таввакаалчилигини пасайтириш, мулкчилик шаклидан ва идоравий бўйсунишидан қатьий назар, иқтисодиёт тармоқлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар фаолият кўрсатишининг барқарорлигини оширишга қаратилган мақсадли ва комплекс илмий-техник дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. “ Экологик назорат тўғрисида ” ги 27 декабр 2013 йил УРК-363 рақами билан қабул қилинган қонунга асосан Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ҳўзуридаги Ер қаърини геологик ўрганиш, саноатда, кончиликда ва коммунал-маиший секторда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш давлат инспекцияси, Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Қишлок ва сув хўжалиги вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитаси махсус ваколатли давлат органлари ҳисобланади ва экологик хавфсизликни таъминлайди. 70

Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси бошқа махсус ваколатли давлат органларининг давлат экологик назорати соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштириб боради. Хулоса қилиб айтадиган бўлсам, мен бу бўлимда Ўзбекистон Республикасида Миллий Хавфсизлиикни таъминлашда давлат бошқарув органларининг ўрни ва вазифаларини батафсил ёритишга ҳаракат қилдим. Давлатнинг иқтисодиёти, саноатнинг имкониятлари, унинг сафарбарлик тайёргарлиги мамлакат мудофаа қобилияти ҳолатига таъсир кўрсатиши шубҳасиз. Зеро, иқтисодий имконият - Ватанимиз мудофаа қобилиятининг асосидир. 43 Ўзбекистонниниг мудофаа қобилиятини, ҳарбий хавфсизлигини мустаҳкамлашда ташқи иқтисодий ва ташқи сиёсий соҳаларнинг ҳам роли бебаҳодир. Хавфсизлик тизимини шакллантириш ҳақида гапирганда, биз мамалакатимизнинг мудофаа қобилиятини мустаҳкамлаш муаммоларини самарали ҳал қилиш: Биринчидан , битта идора доирасида амалга оширилиши мумкин эмаслигини, ҳарбий инфраструктурани, саноатнинг мудофаа тармоқларини ривожлантиришга алоқаси бўлган бошқа ташкилотлар ва институтларни ташқи сиёсатни амалга оширишга жалб этишни ҳамда бу идораларнинг барчасининг фаолиятини ўзаро аниқ уйғунлаштиришни талаб қилишини назарда тутамиз. Иккинчидан, мудофаа қобилиятини таъминлашнинг айрим жиҳатларини ривожлантиришга қаратилган мустақил идоравий режалар ва дастурларни ишлаб чиқишдан воз кечиш ҳамда ягона комплекс режани ишлаб чиқишга ўтишни, мамлакатнинг ҳарбий хавфсизлиги ва мудофаа қобилияти таъминланишини тақозо этади. Бу эса ресурслар ва маблағлар 43 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-167 б. 71

чекланган бир шароитда, улардан самарали фойдаланиш ҳамда мудофаа қобилияти талаб даражасида бўлишини таъминлаш имконини беради. Вазирликлар ва идораларнинг мамалакат мудофаа қобилиятини мустаҳкамлаш соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштиришда, уни таъминлашга қаратилган ягона комплекс режани ишлаб чиқиш ва амалга оширишда Миллий Хавфсизлик Кенгаши муҳим роль ўйнамокда. 44 Учинчидан, ички ва ташқи шароитлар, масалан, аҳолининг демографик тузилиши, қурол-яроғларнинг техникавий даражаси ва бошқалар ўзгариб туради. Шу туфайли мамлакатимиз мудофаа қобилиятининг ҳолатини уни ривожлантириш истиқболларини, бошқа давлатларнинг бу соҳадаги тажрибаси ҳамда амалиётини мунтазам ўрганиб боришга ҳар доим эътибор бериш талаб қилинади. Бу муҳим қоидаларни тушуниш ҳамда бизнинг давлат ва мудофаа қурилишимизнинг муайян шароитларда уларни руёбга чиқариш, шунингдек, муайян ижрочиларнинг бу соҳа учун жавобгарлигини муттасил ошириб бориш – Ўзбекистоннинг барқарор ва қатъият билан ривожланиб боришини таъминлаб берадиган шартлар ана шулардан иборатдир! 44 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997.-170 б. 72

ХУЛОСА Диплом ишим буйича хулоса қиладиган булсам, мен хар бирта бўлимда чукур илмий - ҳуқуқий жихатдан Ўзбеки стон Республикасида миллий хавфсизлик фаолиятини ташкил этилиши ва қонуний-ҳуқуқий асосларини, таҳдид ва хавф хатарларни, келиб чикаятган муаммолрни ва уларни ечиш масалаларини еритиб бердим. Дунеда халқлар куп, лёки н уларнинг ҳаммаси ҳам ўз давлатига эга эмас. Ўз давлатига эга халқлар ҳам бор. Лёки н уларнинг ҳаммаси ҳам халқаро муносабатларнинг тула ҳуқуқли субъекти эмас. Шу боис Ўзбеки стон деганда хар бир юртдошимиз хаелидан «жахонда ўз урнига эга, халқаро муносабатларнинг комил ҳуқуқли аъзоси бўлган Ватаним бор», деган уй утади ва калби гурур-ифтихорга тулади. Давлат мустақиллигининг асосий белгиларидан бири унинг кенг микиесдаги халқаро эътирофидир. Йигирма икки йилдирки, БМТ Бош қароргохида Ўзбеки стон Республикасининг давлат байроги хилпираб турибди. Ўзбеки стон ҳамкорликдан манфаатдор бўлган барча мамлакатлар билан дипломатия муносабатларини йўлга куйган. Хусусан, катор йирик давлатлар билан ўзаро муносабатларимиз стратегик шериклик даражасига кутарилган. АКШ, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Россия шулар жумласидан. Бугунги кунда 46 мамлакатда Ўзбеки стон дипломатик ваколатхоналари фаолият курсатмокда. Хорижий давлатлар ва халқаро ташкилотларнинг мамлакатимизда очилган элчихона ва ваколатхоналари сони олтмишдан ошади. 73

Ўзбеки стон мустақилликнинг дастлабки кунларидан Президентимиз Ислом Каримов рахнамолигида миллий давлатчилигимизни мустаҳкамлаш, мамалакатимизни ривожлантириш, айрим ҳаётиий муҳим масалаларда (галла мустақиллиги, энергетик мустақиллик) эски тўзумдан мерос колган карамликдан кутулиш баробарида, халқаро муносабатлар тизимига кириш, ундан мустаҳкам урин олиш, сиёсий нуфўзини юксалтириш, чет мамлакатлар билан тенглик асосида ҳамкорликни йўлга куйиш ва кенгайтириш, жахон ҳамжамияти нигохини минтакамиздаги уткир муаммоларга каратиш йўлини танлади. Албатта, хар қандай давлат муайян қонунлар доирасида фаолият юритади. Қонунларнинг асосийси, табиийки, Ўзбеки стон Республикаси Конститутциясидир! Президентимиз Ислом Каримов рахбарлигида ишлаб чиқилган Ўзбеки стон Конститутцияси мукаммал қоидалар туплами бўлиб , истиқлолнинг илк давридан мамалакатимизни ривожлантириш ва айни пайтда хар томонлама фойдали, эл-юрт манфаатларига мос тарзда, миллий хавфсизлик, ташки сиёсий ва ташки иқтисодий фаолият юритиш учун мустаҳкам асос вазифасини утаб келмокда. 1993 йилда давлатимиз рахбари БМТ минбаридан туриб, дуне ахли эътиборини Афгонистон можароси, Орол халокати каби кескин муаммоларга жалб этди. Бу билан Ўзбеки стоннинг ўзокни кўзлаган ички ва ташки сиёсати тинчликпарварлик, ўзаро тенглик, хурмат ва манфаатдорлик тамойиллари, умумбашарий тараккиет гоялари асосига барпо этилгани намоен бўлди. Терроризм, экстремизм, наркотик моддалар контрабандаси, экологик инкирозлар билан боглик муаммоларнинг долзарблиги ошиб бораетган, улар хакида хар куни бонг урилаетган ҳозирги даврда Ўзбеки стоннинг уша пайтда тутган позицияси канчалик оқилона ва одилона йўл бўлганини, энг муҳими, бу позиция ўзгармай келаетганини алохида таъкидлаш даркор. 74

Ўзбеки стон ташки сиёсати тенг ҳуқуқлик ва ўзаро манфаатдорлик асосига қурилган. Бу тамойил ўз-ўзидан янада муҳим аҳамиятга молик кейинги тамойилни майдонга чикаради - мамлакатимиз хеч қандай ҳарбий- сиёсий блокларга кушилмайди, демак, Ўзбеки стон ҳарбийлари ўзга мамлакатлар ҳудудида хизмат қилмайди. Шу тарика Ўзбеки стон бутун дунега ўз сиёсатининг бегараз эканини, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидаларига содиклигини намоен этмокда. Мамлакатимиз ташки сиёсатининг яна бир ўзига хос жихати хар қандай давлат билан аввало икки томонлама асосдаги муносабатларни ривожлантиришдан иборат. Тугри, БМТ, ШХТ, МДХ каби тўзилмалар доирасидаги куп томонлама ҳамкорлик ҳам фойдали, лёки н бу соҳада Ўзбеки стон бир давлат е давлатлар гурухи сафига кушилиб, бошқа бир мамлакат е мамлакатлар гурухига қарши турмайди. Ўзбеки стон ўзининг аник позицияси, халқаро сиёсат кун тартибидаги масалаларга қатьий ендашувига эга бўлгани туфайли йирик давлатлар Ўзбеки стон нуктаи назари билан хисоблашмокда. Албатта, бундай катъият негизида мамлакатимизнинг геосиёсий жойлашуви, улкан иқтисодий салохияти ҳам муҳим аҳамиятга эга. Аммо бу сиёсат оқилона, ўзокни кўзлагани ва хар жихатдан тугри ендашувга эга экани билан алохида аҳамиятга молик. Президентимиз таъкидлаганларидек, Ўзбеки стон ёки Марказий Осиедаги шарт-шароитни, кечаетган жараёнларни аввало шу заминда истикомат қилаетган инсонлар тулик идрок этади. Бирор масалага ендашув ишлаб чиқиладиган такдирда замонавий вокелик билан бир каторда халқларимизнинг бой тарихи, маданияти, анъаналаридан, махалий шарт-шароитдан келиб чиккан холда иш қурилади. 2010 йили Киргизистон жанубида содир бўлган воқеаларни эслайлик. Уша вактда давлатимиз рахбари бу муаммонинг туб сабабларига, фитнанинг эхтимол тутилган ташкилотчиларини аниклашга, юз минглаб болалар, 75

кариялар ва аеллардан иборат кочкинларга бошпана беришга эътибор каратди. Миллатлараро низо, хатто давлатлараро карама-қаршиликнинг олдини олди. Вазият унгланганидан кейин бутун дуне Ўзбеки стон рахбарияти эхтиросга берилмасдан, вазминлик билан тугри қарор қабул қилганини, минтакавий даражадаги катта фалокат келиб чикишига йўл куймаганини очик эътироф этди. Ўзбеки стон Конститутциясининг 17-моддасида таъкидланганидек, «Республика давлатнинг, халқнинг олий манфаатлари, фаровонлиги ва хавфсизлигини таъминлаш мақсадида иттифоклар тўзиши, ҳамдустликларга ва бошқа давлатлараро тўзилмаларга кириши ва улардан ажралиб чикиши мумкин» 45 . Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг тўзилиши ва унга Ўзбеки стоннинг кушилиши тарихи мана шу сўзларнинг еркин тасдиги бўла олади. Президентимиз «Шанхай бешлиги» саммитининг мехмони сифатида ушбу гурухни факат чегара масалаларини хал қиладиган тўзилма холида қолдирмасдан, балки хавфсизликни таъминлаш, интеграция жараёнларини фаоллаштириш, савдо-иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни ривожлантириш, маданий-гуманитар алокаларни мустаҳкамлашга хизмат қиладиган етук ташкилотга айлантириш мақсадга мувофиқлиги, шунда Ўзбеки стон унинг сафидан жой олишини таъкидлаган. ШХТ қандай ташкилот бўлиб шакллангани ва эришаетган ютукларини бугун дуне куриб турибди. Масалан Тошкент шахрида 2014 йил 28 март куни Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Минтакавий аксилтеррор тўзилмаси (ШХТ МАТТ) Кенгашининиг навбатдаги йигирма туртинчи мажлиси бўлиб утди. 46 Унда Козогистон, Хитой Халқ Республикаси, Киргиз Республикаси, Россия Федерацияси, 45 Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. Тошкент.2012 йил.:-6б. 46 УЗА. «ШХТ минтакавий акисилтеррор тузилмаси кенгашининг йигирма туртинчи мажлиси тўғрисида ахборот». Халк сузи газетаси. №61 29.03.2014 йил.:-1б. 76

Тожикистон Республикаси, Ўзбеки стон Республикаси ва ШХТ МАТТ Ижроия қўмитаси вақиллари иштирок этди. 2014 йилнинг туртинчи чорагида ШХТга аъзо давлатлар ва ШХТда кўзатувчи давлатлар уртасидаа халқаро терроризм ва экстремизмга қарши курашиш соҳасида ҳамкорлик масаласига багишланган иккинчи илмий- амалий конференция утказиш тўғрисида қарор қабул қилинди. ШХТга аъзо давлатлар ваколатли органларининг терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши курашиш соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштиришни ҳамда уларнинг ўзаро ҳамкорлигини такомиллаштириш мақсадида ШХТ МАТТ Кенгаши томонидан террористик, сепаратистик ва экстремистик йўлда фойдаланиладиган интернет ресурсларининг Ягона реестри тўғрисидаги низом тасдикланди. Хавфсизликка кумаклашувчи халқаро кучларнинг Афгонистон Ислом Республикасидан 2014 йилда қисман чикарилганидан сўнг ШХТ аъзо давлатларнинг минтакавий хавфсизликни таъминлаш ва таҳдидларга қарши курашиш буйича кушма чора-тадбирлари келишиб олинди. ШХТга аъзо давлатлар ваколатли органларининг интернет тармогида террористик, сепаратистик ва экстремистик мақсадларда фойдаланишни аниклаш, олдини олиш ҳамда тусиб куйиш борасидаги ўзаро ҳамкорлиги механизми тўғрисидаги низом тасдикланди. ШХТга аъзо давлатлар ваколатли органлари томонидан Ўзбеки стон Республикаси ҳудудида ҳамкорликда утказилган «Шарк-Аксилтеррор-2014» аксилтеррор машгулотлари якунларига юқори бахо берилди. 2014 йилда ШХТга аъзо давлатлар ваколатли органларининг ҳамкорликда чегара операцияларини утказиш тўғрисидаги қарор маъкулланди. Маълумки, сўнгги йилларда марказий Осиеда сув-энергетика захираларидан унумли ва оқилона фойдаланиш масаласи куп мунозараларга сабаб булмокда. Ўзбеки стон Рахбари бу борада ҳам мамалакатимиз аник нуктаи назарга эга эканини куплаб халқаро ташкилотлар ва турли саммитлар 77

минбарларидан туриб баен этган. Яъни, трансчегаравий дареларда гидроэнергеитка иншоотларини барпо этишда барча кушни давлатларнинг розилиги билан иш қуриш, тегишли халқаро меъерий ҳужжатларда белгиланган қоидаларни хурмат қилиш, хавфсизлик нуктаи назаридан бундай иншоотларни мустақил халқаро экспертизадан утказиш зарур.Айни пайтда аксарият давлатлар Ўзбеки стон позициясини куллаб- кувватламокда.Бунинг замирида ҳам тенглик, манфаатдорлик, акл-заковат билан иш юритиш тамойиллари мужассадир. Яна бир жихатни алохида қайд этиш жоиз. Сохта ташаббускорлик, лахзалик обру орттиришга интилиш, декларатив характердаги баенотлар бериш Ўзбеки стон ташки сиёсатига мутлако етдир. Президентимиз Ислом Каримов ҳамиша амалда самара берадиган, хар томонлама фойдали таклифларни илгари суради. Марказий Осиени ядро қуролидан холи зона, деб эълон қилиш, Халқаро Оролни куткариш жамгармасини тўзиш, ШХТнинг Минтакавий аксилтеррор тўзилмасини таъсис этиш каби ташаббуслар бу фикрнинг яккол тасдигидир. Жонажон Ўзбеки стонимиз мустақил тараккиет йўлида қандай улкан, бошқаларнинг хавасини тортадиган ютук ва марраларга эришга булса, бўларнинг барчасининг негизи - юртимизда тинч ва осуда ҳаёти, миллатлар ва фуқаролараро тотувлик, ўзаро мехр-окибат ва ҳамжихатликни асраб- авайлаб келаетганимизда. Албатта, тинч ва осойишта ҳаёти, барқарорлик ўз-ўзидан булмайди. Бунинг учун барчамиз шу мусаффо осмонни сақлаш, асраш учун курашишимиз, фидойилик курсатишимиз даркор. Хар қандай кескинлик, карама-қаршилик ва офат келишини ўзокдан англаб, уларнинг олдини олишга доимо харакат қилишимиз керак. Бунинг учун ҳамиша сезгир, огох ва уйгок булишимиз, бепарволикка, бегамликка йўл куймаслигимиз зарур. Кундалик ҳаётиимиздан сабок чикариб, эртанги кунимизнинг, келажагимизнинг мустаҳкам пойдеворини бугун яратиб, бу Ватан меники, 78

уни хар қандай бало-казолардан асраш, ҳимоялаш учун мен курашмасам, ким курашади, деган даъват билан яшаш барчамизнинг, авваламбор, ешларимизнинг, биз ҳуқуқшуносларнинг бурчига айланиши керак. Бугун эл-юртимиз ўз тарихида бошидан кечирган мисли қурилмаган синов ва суронли кунларни яна ва яна бир бор ўзимизга тасаввур қилар эканмиз, ишончимиз комил - Ўзбеки стонимиз ўз озодлиги, ўз кадр- киммати учун ҳамиша мардлик ва матонат курсатиб келган, хеч кимга бош эгмаган ва хеч качон бош эгмайди! Дархакикат, эътироф этиш керакки, бугун ўзбек табиатига бутун дунеда кизикиш ва хурмат тобора ортиб бормокда. Бўлар халқимизнинг фидокорона мехнати бўлиб , жасорат намунасини ўзида ифодалайди. Масалан Жахон микиесида қонун устуворлигининг навбатдаги Индексини эълон қилган « The World Justice Project » мустақил ташкилотнинг йиллик маърўзасида Ўзбеки стон ҳуқуқ-тартибот хавфсизликни таъминлаш буйича етакчи беш мамлакат каторидан урин олди. 47 1 Маърўзада таъкидланишича, ҳуқуқ устуворлиги жамиятнинг барқарор иқтисодий усишини таъминлайди, дуненинг барча мамлакатлари хукуматларининг маъсулиятини кучайтиришга кумаклашади ва инсоннинг асосий ҳуқуқларига нисбатан хурматни оширади. Давлатларга бахо беришда «тартиб ва хавфсизлик» йуналишидаги бош мезонлардан бири сифатида ендашилиб, унинг доирасида халқаро экспертлар дуненниг 99 мамлакатидаги тартиб ва хавфсизлик билан боглик вазиятни куриб чиккан, ушбу мамлакатлардаги ҳуқуқий мухитни, жамият ва давлатнинг ўзаро ҳамкорлигини, мустақил ва холис судларнинг мавжудлигин, ҳуқуқ-тартибот органлари нечогли самарали фаолият юритишини ва бошқа омилларни тадкик қилган. Давлатларнинг ютуклари, аввало, жиноятчиликка қарши курашиш, сиёсий зуравонлик, шу жумладан, терроризм, Қуролли тукнашувлар ва сиёсий тартибсизликлар, шунингдек, 47 Халк сузи газетаси. 2014 йил 24 апрел ь, №79 (6009). 79

ҳуқуқ-тартибот органлари ва жиноий одил судлов тизимига нисбатан ишончнинг йукотилиши окибатида юзага келадиган зуравонликнинг олдини олиш борасида ҳуқуқ устуворлигини таъминлаш буйича асосий тамойилга риоя қилинишининг самарадорлигига кура бахоланган. Индексда ушбу омил буйича Япония биринчи уринни эгаллаган. Иккинчи урин Сингапурга берилган. Учинчи уринни Ўзбеки стон, Дания ва Гонконг эгалаган. Ўзбеки стондан кейинги уринларда АКШ, Бельгия, Норвегия, Эстония, Козогистон, Россия ва бошқа мамлакатлар қайд этилган. Экспертларнинг фикрича, мазкур мустақил халқаро ташкилотнинг юқори бахосига сазовор бўлган Ўзбеки стондаги ҳуқуқ-тартибот ва хавфсизлик мустақилик йилларида изчил ва боскичма-боскич амалга оширилаетган ва ижтимоий-сиёсий, социал-иқтисодий соҳалардаги энг долзарб масалаларни самарали хал этишга йуналтирилган тизимли, кенг куламли ишлар натижасидир. Давлатимиз рахбарининг «Ўзбек халқига тинчлик ва омонлик керак» эзгу гояси асосида жипслашиб, ўз такдиримизни Ватан такдири билан боглаб, ен-атрофдаги ўзгаришларга огохлик, хафсизлик нуктаи назаридан караб, гайрат билан мехнат қилиш, укиш, изланиш, осон кечмаган мустақиллигимизнинг ҳимояси йўлида халол, виждонан хизмат қилиш хар бир фуқаромизнинг мукаддас бурчидир! Мен ҳам келажакда Тошкент Давлат Юридик университетини тугатгандан кейин албатта Ўзбеки стон Республикаси Миллий Хавфсизлигига, тинчлик осойишталигига, ҳуқуқий-қонуний базани янада такомиллаштиришга ўз хиссамни кушаман, буни диплом ишимни езаятганда чукур тушуниб етдим! 80

Хулоса Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, бевосита инсон ҳуқуқ, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг самарадорлигини ошириш айниқса уларнинг хавфсизлигини самарали таъминлаш бу борадаги миллий қонунчилигимизни ҳуқуқий жиҳатдан таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Зеро, ҳар бир демократик давлатда миллий хавфсизликни таъминлашнинг аҳамияти ва моҳияти билан боғлиқ масалаларни ўрганиш бевосита инсон ҳуқуқ ва э ркинликлари билан алоқадордир. Миллий хавфсизлик масалаларини тўғри ташкил этилиши ўз навбатида, уни моҳиятини чуқур тушуниш нафақат эҳтиёж балки объектив заруриятдир. Ўзбеки стон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, алоҳида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш борасида янги қадриятлар ва кўникмаларни шакллантириш, пировард натижада эса инсон ҳуқуқларига ҳурмат-эҳтиромни уларга риоя этишни умуммиллат даражасида ривожлантиришга қаратилган маданиятни юзага келтириш ғоят муҳимдир. Инсоннинг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларидан яхши хабардор бўлиши шахс ҳуқуқларининг конституциявий кафолатларини рўёбга чиқаришнинг энг асосий шарти бўлиб қолиши керак ” 48 . Дарҳақиқат, инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ва миллий институтлар ҳозирги кунда демократик қадриятлар, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш фуқароларнинг ўз салоҳиятларини рўёбга чиқариш, уларнинг ижтимоий, социал-иқтисодий фаоллиги ва ҳуқуқий маданиятини ошириш ҳамда жамиятда манфаатлар мувозанатини таъминлашга замин ҳозирлаши шубҳасиздир. 48 Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. / Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. -Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 119-120. 81

Ўзбеки стон Республикасининг Конституцияси умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ эканлиги, унинг барча қоида ва талаблари ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш масалалари Асосий Қонунимиз ва амалдаги қонунчилигимизда ўз ифодасини топган. Шуни алоҳида таъкидлаб айтиш лозимки, инсон ҳуқуқларига оид норма ва қоидаларни ҳар бир шахс қалби ва онгига сингдириш ўз навбатида, миллий ўзликни англашга ҳамда ҳуқуқий фаол жамият аъзосини тарбиялашга хизмат қилади. Таҳлиллар кўрсатишича, инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар фаолиятига ҳам муайян талаблар қўйилади. Бинобарин, улар эркин, юридик ва сиёсий жиҳатдан мустақил ҳамда кенг ваколатлар доирасига эга бўлишлари лозим; улар фуқаролар учун очиқ бўлиши лозим; инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар фаолиятининг мустаҳкам ҳуқуқий негизи яъни ҳуқуқий асослари мавжуд бўлиши талаб этилади. Миллий институтларнинг муайян давлатларда фаолият юритиши инсон ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган фуқароларнинг манфаатларини ҳуқуқий ҳимоя қилишнинг муҳим кафолати бўлиб хизмат қилади. Бинобарин, “... инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳар томонлама ҳимоя қилиш, қонун устуворлиги принципига оғишмай риоя этилишини таъминлашга кўмаклашади 49 . Ўзбеки стонда инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтларнинг шаклланиши ва ривожланишини ўрганиш баробарида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг юридик ва амалий жиҳатдан реал ҳаётда самарали таъминлашга эришиш ўз навбатида, инсон ҳуқуқ ва эркинликларига оид норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳар томонлама ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиш ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиётини мунтазам тизимли таҳлил этиб боришни ҳам тақозо этади. 49 Рустамбоев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси”ни ўрганиш бўйича маъруза матни. ЎзР Адлия вазирлиги ТДЮИ. –Т.: Тошкент давлат юридик институти, 2011. – 62 б. 82

Зеро, Президентимиз И.Каримов айтганларидек, “Мустақил Ўзбеки стоннинг сиёсати – инсонийлик, эзгулик қонунларига асосланади ҳамда фуқаролар осойишталиги ва миллий муроса сиёсати бўлиб қолади” 50 . Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари билан боғлиқ масалаларни ўрганиш ўрганиш пировардида миллий хавфсизликни таъминлашга оид қонун ҳужжатларини янада такомиллаштиришга оид илмий-назарий ҳамда амалий асослантирилган хулоса, таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш имкониятини яратди. I. Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик хизмати фаолиятини ташкил этишнинг бўйича илмий назарий хулосалар: 1) Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик хизмати фаолияти билан боғлиқ масалаларни ҳар томонлама ўрганиш нафақат илмий балки, инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини самарали ва сифатли ҳимоя қилишнинг амалий натижаси бўлиб ҳисобланиши баробарида миллий хавфсизлик органлари мавзусига оид илмий тадқиқот ишларини олиб боришни янада кучайтиришни талаб этмоқда. 2) Мамлакатимизни демократик янгилашнинг энг муҳим йўналишларидан бири бу – қонун устуворлиги ва қонунийликни мустаҳкамлаш, шахс ҳуқуқи ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилишга қаратилган суд-ҳуқуқ тизимини изчил демократлаштириш ва либераллаштириш билан бир қаторда ҳуқуқий давлат асосларини янада такомиллаштириш ва фуқаро-давлат хавфсизлигини таъминлаш сифат жиҳатдан янги босқичга кўтарилди. 3) Д емократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришда ҳал этилиши лозим бўлган қуйидаги айрим ташкилий- ҳуқуқий масалаларни ижтимоий ҳаётда тўлиқ амалга оширишга эришиш лозим: Биринчидан , Ўзбеки стон Республикаси Президенти И.А Каримовнинг халқаро майдонда ва мамлакатимизда миллий хавфсизликни 50 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Т.: Ўзбекистон, 2011. - 404 б. 83

таъминлаш ҳақидаги ғоя ва қарашларини кенг тарғиб қилиш ҳамда аҳолининг миллий хавфсизликни таъминлашдаги ҳуқуқий маданиятини янада юксалтириш; Иккинчидан , миллий хавфсизлик фаолиятига оид Ўзбеки стон Республикаси қонунлари расмий нашрларидан шу жумладан, электрон дастурлардан кенг фойдаланишни йўлга қўйиш ва миллий хавфсизлик органлари фаолиятига доир норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни амалий қўлланма сифатида чоп этиш; Учинчидан , Ўзбеки стон Республикаси миллий хавфсизлик органлари фаолиятида аниқланган хавфсизликка таҳдидлар юзасидан мониторинг ўтказиш натижалари бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Тўртинчидан , давлат органлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар раҳбар ходимлари ҳамда фуқаролар томонидан миллий хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги ҳуқуқий билим ва савияларини ошириш бўйича ўқув машғулотларини мунтазам ташкил этиш, Ўзбеки стоннинг ички ва ташқи хавфсизлигини таъминлаш соҳасида устувор илмий тадқиқот ишларини амалга ошириш бўйича монография, илмий тўплам ва рисолалар чоп этишни йўлга қўйиш; Юридик фаннинг 12.00.07. Суд ҳокимияти; прокурор назорати; ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этиш; адвокатура т ихтисослик шифри бўйича миллий- ҳуқуқий меросни ўрганиш мақсадида илмий ишларни амалга оширишни янада кучайтириш, ўқув машғулотларида улардан самарали фойдаланиш; Бешинчидан , “Миллий хавфсизликни таъминлаш ва унга бўлган таҳдидлар” мавзусидаги туркум телекўрсатув ва радиоэшиттиришларни ташкил этиш; Олтинчидан , Хавфсизликни таъминлашга оид ўқув-услубий ёрдам кўрсатишнинг ҳуқуқий билимлар тарғиботи бўйича самарадорлигини ошириш. Айниқса, маҳалланинг роли ва мавқеини юксалтириш, дунёвий- маърифий давлат, фуқаролик жамияти, виждон эркинлиги, диний ташкилотларнинг ҳуқуқий мақоми ва диний хавфсизликнинг муаммоли- мақсадли жиҳатлари бўйича давра суҳбати, семинарлар ва конференциялар ташкил этиш, кўргазмали ҳуқуқий тарғибот воситаларидан самарали фойдаланишни ташкил этиш. 84

4) Инсoн ҳуқуқлaри вa эркинликлaри дaвлaт идoрaлaри фaoлиятининг мaзмунини тaшқил этишлиги; фуқaрoлaрнинг кaфoлaтлaнгaн суд ҳимoяси билaн тaъминлaниши; инсoн ҳуқуқ вa эркинликлaрини aмaлгa oшириш бoшқa шaxс ҳуқуқлaрини бўзмaслиги; фуқаролар, давлат органлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар ўз ҳуқуқлаарииини амалга оширишда улар хавфсизлигиини таъминлаш чораларини ташкил этиш. 5) Инсoн ҳуқуқлaрининг oлий қaдрият сифaтидa тaвсифи қуйидaгилaрдa нaмoён бўлaди: Инсoн ҳуқуқи у туғилгaнидaн бoшлaб вужудгa кeлaди, унинг мутлoқ ҳуқуқи бўлиб ҳисoблaнaди; инсoн ҳуқуқи дaвлaт ҳимoяси oстидa бўлиб, ҳaр бир шaxснинг тeнг ҳуқуқлилиги вa кaфoлaтлaнгaн ҳуқуқлaр мaжмуaсигa эгa бўлишдa ёрқин нaмoён бўлaди; инсoн ҳуқуқи – oлий қaдриятдир, уни ҳурмaт қилиш унгa риoя этиш вa ҳимoялaш дaвлaтнинг устувoр мaжбуриятидир. Бу мaжбуриятни бaжaрмaслик инсoн ҳуқуқ вa мaнфaaтлaригa путур еткaзилишигa ҳамда улар хавфсизлигига таҳдид уйғотишга сaбaб бўлaди. Шу бoис ҳaр қaндaй дeмoкрaтик дaвлaт инсoн ҳуқуқ вa эркинликларигa риoя қилиш мaсaлaсигa дaвлaт сиёсaтининг устувoр вaзифaси дeб қaрaйди; инсoн ҳуқуқлaри - давлат ҳoкимияти устидaн нaзoрaт қилишнинг муҳим вoситaси бўлиб, xaлқaрo вa миллий институтлaр тoмoнидaн унинг ҳимoяси кaфoлaтлaнaди; шaxсий, сиёсий, иқтисoдий вa мaдaний ҳуқуқ вa эркинликлaр ўзининг aҳaмияти ўзaрo яқин ўзвийлиги, aжрaлмaслиги билaн тeнг рaвишдa бaҳoлaнaди вa oлий қaдриятлaр бўлиб ҳисoблaнaди. Энг муҳими инсoн ҳуқуқлaри ҳимoясини тaъминлaшдa умумэътирoф этилгaн xaлқaрo ҳуқуқ нoрмaлaри билaн бир қaтoрдa Кoнституция вa қoнунлaр ижросини таъминлаш масалаларига алоҳида эътибор қаратиш зарур. 6) Миллий хавфсизлик хизмати органлари томонидан давлат ва жамият хавфсизлигини таъминлашдаги мавқеини янада ошириш чораларини кўриш; фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар субъектлари хавфсизлигини таъминлашнинг таъсирчанлигини кучайтириш лозим. 85

II. Ўзбеки стонда инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтларнинг шаклланиши ва ривожланишига оид қонунчилик асосларини такомиллаштириш бўйича таклифлар : 1) Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Конституцияга асосланган миллий қонунчилигимиз инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг кафолати бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун Конституцияда белгиланган инсон ҳуқуқларига оид нормаларни амалдаги қонун ҳужжатлари мазмуни ва моҳиятига янада тўлиқ сингдириш лозим. 2) Омбудсман институтининг назарий ва амалий муаммоларини шу жумладан, бу борадаги хорижий давлатларнинг тажрибасини ўрганиш мавжуд қонун ҳужжатларини амалиётга қўллаш даражасидан ортда қолмоқда. Бошқача айтганда, Омбудсман фаолиятининг ҳуқуқий асосларини амалиётга қўллаш ҳолати, муаммолари ва уни ҳал қилиш бўйича махсус илмий тадқиқот ишларини амалга оширишни жадаллаштириш талаб этилмоқда. 3) Ўзбеки стон Республикаси Олий Мажлисининг инсон ҳуқуқлари бўйича вақили (Омбудсман) миллий ҳуқуқий тизимда нисбатан янги ҳуқуқий институт бўлиб ҳисобланади. Шу боис, вақил фаолиятининг қонунчилик асосларини тизимли таҳлил этиш вақил фаолиятининг ҳуқуқий тартибга солиш самарадорлигини ошириш истиқболдаги муҳим вазифаларни ҳал этиш қуйидагилар билан белгиланади: “Ўзбеки стон Республикаси Олий Мажлисининг инсон ҳуқуқлари бўйича вақили (Омбудсман) тўғрисида” 51 ги қонуннинг мониторингини ўтказиб уни янада такомиллаштиришга қаратилган таклифлар ишлаб чиқиш; “Ўзбеки стон Республикаси Олий Мажлисининг инсон ҳуқуқлари бўйича вақили (Омбудсман) тўғрисида” 52 ги қонунга шарҳлар тайёрлаш; вақил фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишга оид илмий- тадқиқот ишларини кучайтириш; вақилнинг минтақавий тўзилмалари ҳуқуқий мақомини аниқлаш; ихтисослашган вақилнинг мақоми ҳуқуқий асосларини 51 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2004 йил, 38-сон, 420-модда. 52 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2004 йил, 38-сон, 420-модда. 86

ишлаб чиқиш, вақил ҳуқуқларини амалга оширишнинг процессуал тартиб ва асосларини такомиллаштириш ўзининг ечимини кутаётган масалалар бўлиб ҳисобланади. 4) Илмий ва амалий таҳлиллар кўрсатишича, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органларининг, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг қонунлар лойиҳаларини тайёрлашда иштирок этиш муаммоларини ўрганиш долзарб масалалардан бири бўлиб улар қуйидагилар билан тавсифланади: Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органларининг, нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштирокининг умумий тавсифини баён этиб, унда бундай фаолиятнинг тушунчаси, аҳамияти, моҳияти, шакл ва усуллари ҳамда уни амалга ошириш тартиби, асосларини, хорижий давлатларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган субъектларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштирокининг ўзига хос ҳусусиятларини, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштирокининг ўзига хос жиҳатлари тизимли тадқиқ этилиши зарур. Яъни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органларининг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштироки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган нодавлат ташкилотларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштироки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган нодавлат ташкилотларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда қатнашиши, фуқароларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлашда иштироки масалалари назарий ва амалий жиҳатдан ўрганиш зарурияти пайдо бўлмоқда. Шунингдек, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти билан бундай ҳуқуққа эга бўлмаган давлат органлари, нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг қонун лойиҳаларини тайёрлаш бўйича ўзаро ҳамкорлигининг ташкилий-услубий тартиби ва асослари айниқса, давлат органлари ва нодавлат ташкилотлари юридик хизматининг самарадорлигини ошириш муаммоларини тадқиқ этиб ўрганиш талаб этилмоқда. Энг муҳими, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган 87

давлат органи, нодавлат ташкилоти ва фуқаролар томонидан қонун лойиҳаларини ёки янги қонун қабул қилиниши, қонунга ўзгартишлар, қўшимчалар киритилиши шунингдек, амалдаги қонунни ёки унинг бир қисмини ўз кучини йўқотган деб топиш зарурлиги тўғрисидаги таклифларни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти кўриб чиқиши учун киритиш тартиби, унинг мазмунига қўйиладиган талаблар хусусан, қонун лойиҳаларининг шакли, тўзилиши, унинг баёнига тааллуқли талаблар, матнида тушунчалар ва атамалардан фойдаланиш, унда ҳаволалардан фойдаланиш, таклифларга илова қилинадиган ҳужжатлар, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан таклифларни қабул қилиш, қўшимча ўрганиш учун юбориш ва унинг ҳуқуқий асосларини таҳлил этиш лозим. 5) Адвокатлик тўзилмалари фаолиятининг самарадорлигини ошириш, айниқса, жисмоний ва юридик шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатишда улар масъулияти ва жавобгарлигини ошириш ҳамда миллий ҳуқуқий тизимда янги истиқболли йўналиш сифатида адвокатура қонунчилигини тизимли ривожлантириш; 6) Адвокатлар томонидан ҳимояси остидаги шахснинг ҳуқуқларини таъминлаш жараёнидаги нормаларни тўлиқ қўллаш мақсадида амалиётдаги бу масалани амалга оширишга тўсқинлик қилаётган ҳолатларни яъни, “ҳуқуқий бўшлиқ”ларни бартараф этиш лозим. III. Ўзбеки стонда миллий хавфсизликни таъминлаш соҳасига оид ўқув-услубий ўрганишни самарали амалга ошириш бўйича тавсиялар: Янги сиёсий-ҳуқуқий воқелик шароитида, аҳолининг хавфсизликка оид ҳуқуқий маданиятини юксалтиришнинг назарий асосларини, аҳолининг, болалар ва ёшларнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтиришнинг ташкилий- ҳуқуқий асосларини, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, таълим муассасаларининг фаолиятини такомиллаштириш, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш жараёнида замонавий шакл ва усуллардан, ахборот коммуникация технологиялари ва оммавий ахборот воситалари имкониятларидан фойдаланиш ва аҳолининг 88

ҳуқуқий маданиятини юксалтиришнинг ўқув-услубий асосларининг самарадорлигини ошириш борасида қуйидагилар таклиф этилади: 1) Аҳолининг айниқса, ёшларнинг хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги ҳуқуқий маданиятини юксалтиришнинг ўқув-услубий асосларининг самарадорлигини ошириш борасида: Яъни, аҳоли айниқса, бола ва ёшлар учун оммабоп ҳуқуқий адабиётларни нашр этиш; мансабдор шахслар учун уларнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтиришга қаратилган ўқув-услубий ва амалий қўлланмаларни нашр этиш; таълим муассасалари, кадрларни қайта тайёрлаш марказ ва курсларида ҳуқуқий маданиятнинг ихтисослашуви йўналишларидан келиб чиқиб хавфсизликка оид махсус дастур ва қўлланмалар тайёрлаш; хавфсизликка оид турли хил соҳаларнинг хусусиятларини ўз ичига олган махсус, тизимлаштирилган электрон маълумотлар порталини яратиш. 2) Таълим муассасаларида миллий хавфсизлик ҳуқуқий асослари мустақил ўрганишнинг самарадорлигини ошириш; олий, ўрта ва махсус таълим муассасаларида хавфсизлик масалаларига оид фаолиятининг ўқув – услубий таълими бўйича амалий ишларни ташкил этишга эътиборни янада кучайтириш зарур. 3) Миллий хавфсизлик хизмати органларининг халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлигининг ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштириш ҳамда чет эл миллий хавфсизлик органлари билан ўзаро тажриба ва малака алмашиш имкониятларидан янада самарали фойдаланишни талаб этмоқда. 89

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ Раҳбарий адабиётлар: 1. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. –Тошкент: Ўзбеки стон, 2011. – 360 б. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар: 1. Ўзбеки стон Республикасининг “Хусусий корхона тўғрисида”ги Қонуни. // Ўзбеки стон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2004 й., 1-2-сон, 8-модда; Ўзбеки стон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 12-13-сон, 100-модда; 2007 й., 52-сон, 533-модда; 2011 й., 37-сон, 374-модда. 2. Ўзбеки стон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4534-сонли Фармони //Ўзбеки стон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами.–2011. – 34-35-сон. – 344-модда. 3. Ўзбеки стон Республикаси Президентининг 2011 йил 25 августдги “Бюрократик тўсиқларни бартараф этиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-1604-сонли Қарори //Ўзбеки стон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами.–2011. – 34- 35-сон. – 344-модда. Дарслик ва ўқув қўлланмалар: 1. Тадбиркорлик ҳуқуқи. Дарслик. Рўзиназаров ва бошқалар. -Тошкент: Консаудитинформ, 2002.-1-2 том. 2. Хозяйственное (предпринимательское) право: Учебник / под ред. О.Окюлова - Т.: ТГЮИ, 2010 г. 560 с. Илмий журналлардаги мақолалар: 1. Оқюлов О. Сохта банкротликка оид қонунчиликни такомиллаштиришнинг айрим масалалари // Ўзбеки стон Республикаси Олий хўжалик суди Ахборотномаси. 2012. №4. Б.43-46. 2. Азизов Х.Т. Ўзбеки стонда суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар ва уларни такомиллаштириш. “Ўзбеки стон демократик ислоҳотлар ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш йўлида” мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. –Т.: Академия, 2012. Б.60-62. Интернет сайтлари қуйидаги тартибда келтирилади: 1. http://www.lex.uz 2. http://www.law.uk.edu 3. http://www.businesspravo.ru 91

Похожие

Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимияти вакиллик органлари фаолиятини ташкил этиш масалалари

Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимияти вакиллик органлари фаолиятини ташкил этиш масалалари

Коррупцияга қарши курашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг ҳуқуқий фаолияти

Юридик техника ва қонунлар сифатини ошириш муаммолари