Табиатшунослик дарсларида укувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма - хиллиги хакидаги билимлар билан таништириш йуллари - Ботаника - Дипломные работы

Табиатшунослик дарсларида укувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма - хиллиги хакидаги билимлар билан таништириш йуллари

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

185.5 KB

Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма-хиллиги ҳақидаги билимлар билан таништириш йўллари I-Боб: Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма-хиллиги ҳақидаги билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. I.1. Ўқувчиларни табиатнинг хилма-хиллиги ҳақидаги умумий маълумотлар билан таништириш. II. Боб:. Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма- хиллиги ҳақидаги амалий билимлари билан таништириш йўллари. II. 1. Табиатшунослик дарслари жараёнида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма- хиллиги билан таништириш йўллари. II.2. Ер юзаси табиатнинг хилма-хиллигига доир дарс ишланмалари.

Кириш Мустақил Ўзбекистон ҳозирги даврда бщлган ўзгаришларни бошидан кечирмоқда . Айниқса ёш авлодни миллий ғоя ва истиқлол мафкураси руҳида тарбиялашни долзарб вазифалардан бирига айлантирди. Бинобарин олдимизга қўйган олий мақсад муддаоларимизга етиштириш олдинги мафкуравий асоратлардан батамом холи бўлиш ўрта таьлим мактабларида ўқитилайотган умум таьлим фанлари мазмуни ва моҳиятини ўрганиш ёт қарашладан ҳимояланиш ва халқмиз манавиятин ифода етувчи ғоялар тизимини яралишни даврнинг ўзи тақоза етмоқда. Таьлим самарадорлигини ошириш,ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар тамонлама ривожланиш учун уларни онгида фан асослари бўйича бошланғич билимларни сингдириш шахсий сифатларни таркиб топтириш ва ривожлантириш учун компликс тарбияни амалга оширишдек бошлангич синф ўқитувчилари олдида маьсулятли вазифалиар турибди. Ўқувчиларнинг мустаил фикрлаш қобилятини ривожлантиришга қаратилган кўргазмалар “Таьлим тўғриида”ги.Қонунда изчиб таькидланган. “Умумий ўрта таьлим билимларнинг зарур ҳажмини беради, мустақил фикрлаш ташкилотчилик қобиляти, ва амалий тажриба кўникмаларини ривожлантиради, дастлабки тарзда касбга юналтиришга ва таьлимнинг навбатдаги босқични танлашга ёрдам беради. Зеро бошланғич талим ўқитувчиси бу жароёнда бола шахсини ривожланиши, шакилланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бир қаторда бошқаручилик, йўналтиручилик вазифаларини ҳам бажаради, бола еса асосий таянчга айланади. Кадирлар таёрлаш Миллий дастурида таькидлангандек”Тўққиз йиллик” (1-9 синфлар) ўқишдан иборат умумий ўрта таьлим мажбурийдир. Таьлимнинг бу тури бошланғич таьлимни (1-9 синфлар) қамраб олади ҳамда ўқувчиларнинги фанлар асослари бўйича мунтазам билим олишларини, уларни билим ўзлаштриш еҳтиёжини, асосий ўқув илмий ва умуммаданий билимларни, миллий ва умумбашарий қадриятларга асосланган маьновий – ахлоқий фазилатларни, меҳнат кўникмаларини ижодий фикирлаш ва атроф – муҳитга онгли мусобатда бўлишни ва касб танлашни шакилантради”

Бундай масьулиятлий вазифаларни ҳал қилишда мактаб табиатшунослик курси ҳам ўзига хос ўринга ега. Зиро бош ланғич синф ўқитувини мазкур вазифаларни ҳал қилишнинг асосий пойдеворини яратади. Бу ўринда ўқувчиларни табиат ва унинг жонсиз ва жонли жисмлари ҳақидаги билимларни эгаллаш, теварак атрофимизни ўраб турган борлиқ одамларга қандай таъсир кўрсатишига доир бошланғич билимларни эгаллаш алоҳида аҳамиятга моликдир. Хусусан табиатшунослик курсида баён этилган кузги мавсумий ўзгаришлар бу ўзгаришларнинг турлари, шакллари, йўналишлари ва ниҳоят рўй бериш сабабларини ўрганиш, улар ҳақида илмий тушунчаларга эга бўлиш, кейинги биологик билимларни ўзлаштиришга замин тайёрлайди шу билан бирга ўқувчилар кишилар тамонидан табиатни ўзгартириш, маълум маънода уларни бошқариш мумкинлигига ишонч ҳосил қиладилар. Ўқувчилар табиатда рўй берадиган кузги мавсумий йўналишларнинг икки йўналишда намаён бўлишини яъни жонсиз ва жонли табиат жисмларида келиб чиқадиган ўзгаришлар ва уларнинг рўй берадиган сабабларини аниқлайдилар. Шунингдек табиат ва тирик мавжудотларда рўй берадиган мавсумий ўзгаришлар дунёни ўзгариш категорияси ҳисобланган сабаб ва оқибатни жисм ва ҳодисалар орасидаги ички муҳит сабабий боғланишлар моҳияти ҳақида дастлабки тушунчалар шаклланишига асос бўлади. Бизнинг ўтказган тадқиқоттимиз натижасида ўқувчиларнинг кузги мавсумий ўзгаришлар турларига ўта қизиқиш билан тинглашлари, қўйилган топшириқларга фикрлашлари, изланишлари натижасида тўлақонли жавоб беришга интилишларини кузатдик ва тадқиқ қилдик. Битирув малакавий ишимни тайёрлаш Қарши шаҳардаги 29 –умумий ўрта таълим мактабида юқорида қаид этилган мавзу бўйича ўз тадқиқот ишимни олиб боришга киришдим. Битирув малакавий ишимнинг объекти ва предмети.

Битирув малакавий ишимнинг объекти- Қарши шаҳридаги 29 умумий ўрта таълим мактабида ўқувчилар таълим –тарбияси соҳасида олиб бориладиган тадқиқий ишлардир. Ишнинг предмети эса мактаб шароитида болв шахсини тарбиялаш ва билим ҳосил қилиш мақсадида ўқувчиларни она табиатда рўй берадиган кузги ўзгаришларнинг намаён бўлиши жараёнлари ва ҳодисалари билан таништириш мавзусини илмий ўзгаришдан иборат. Битирув малакавий ишимнинг мақсади: Кичик ёшли мактаб ўқувчиларини ер юзси табиатининг хилма-хиллиги(табииё ва табиий зоналар) хариталаридан, гербарий, деворий сурат, кинофилм, расм, журнал ва газеталаридаги фотосуратларни, радио ва телекўрсатувлардан, берилган жонажон табиатда рўй берадиган кузги ўзгаришлар сабаблари уларнинг турли- туманлиги бу жараёнларни кузатиш уларнинг турли мазмундаги усуллар ҳикоялар тузиш, дидактик ўйинлар ўтказиш ва бу соҳада ўқув қўлланмалари яратиш йўлларини ишлаб чиқишдан иборат. Бошланғич синф ўқувчиларини кузги ўзгаришларга ўргатадиган жонсиз жисмлар ва тирик мавжудодлар ва ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларини кенгайтириш табиатда рўй берадиган кузги ўзгаришларга одамларнинг таъсири ва бу соҳада фаолият кўрсатишлари ҳақидаги амалий тушунчалар ҳосил қилишдан иборат. Битирув малакавий ишимнинг долзарблиги шундан иборатки , Битирув малакавий ишимнинг мавзуси “ “ дан иборат У 2 боб Бошланғич синф ўқувчиларига кузги мавсумий ўзгаришлар ҳақида тасаввурларини кенгайтириш, уларга куздаги ўзгаришлар ҳақида, қандай ишлар қилиниши, дарахтлар баргларининг сарғайиб тўкилиши, хазонрезгилик, қушларнинг иссиқ ўлкаларга учиб кетиши, ҳашоратларнинг яшириниб олиниши, ўсимликлар ҳақидаги тасаввурларини кенгайтириш.

I-Боб: Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма-хиллиги ҳақидаги билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. Boshlang’ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida atrof tabiatBoshlang’ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida atrof tabiat to’g’risida aniq tasavvurlar poydevori qo’yiladi, uning asosida kelgusi sinflardato’g’risida aniq tasavvurlar poydevori qo’yiladi, uning asosida kelgusi sinflarda bilimlar sistemasi (masalan, 6-sinfda botanika o’qitish uchun jonsiz tabiatbilimlar sistemasi (masalan, 6-sinfda botanika o’qitish uchun jonsiz tabiat to’g’risidagi bolalarning boshlang’ich maktabda olgan bilimlari alohida ahamiyatgato’g’risidagi bolalarning boshlang’ich maktabda olgan bilimlari alohida ahamiyatga ega bo’ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarning qiziquvchanligini qondiribega bo’ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarning qiziquvchanligini qondirib borish, ularning «bu nima?», «nima uchun?» kabi savollariga o’z vaqtida va mohirlikborish, ularning «bu nima?», «nima uchun?» kabi savollariga o’z vaqtida va mohirlik bilan javob berib borish zarur. Bolalarda atrof tabiat jismlari va hodisalariga to’g’ribilan javob berib borish zarur. Bolalarda atrof tabiat jismlari va hodisalariga to’g’ri munosabat hosil qilish uchun ularni o’rab olgan borliqda o’zini tuta olishga o’zmunosabat hosil qilish uchun ularni o’rab olgan borliqda o’zini tuta olishga o’z vaqtida yo’naltirish g’oyat muhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararlivaqtida yo’naltirish g’oyat muhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararli hayvonlarning farqiga bora olishlari, yesa bo’ladigan va zaharli o’simliklarni (rezavor-hayvonlarning farqiga bora olishlari, yesa bo’ladigan va zaharli o’simliklarni (rezavor- meva va zamburug’larni) bilishlari, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishmeva va zamburug’larni) bilishlari, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish to’g’risida, tabiatni muhofaza qilish va takomillashtirish to’g’risida tasavvurga egato’g’risida, tabiatni muhofaza qilish va takomillashtirish to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi, Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarinibo’lishi, Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarini bilishi, tabiatning oddiy hodisalarini tushuna olishi, yil fasllarining farqiga bora bilishibilishi, tabiatning oddiy hodisalarini tushuna olishi, yil fasllarining farqiga bora bilishi kerak.kerak. Tabiatshunoslik predmetlarini o’qitish to’g’ri yo’lga qo’yilganda bolalargaTabiatshunoslik predmetlarini o’qitish to’g’ri yo’lga qo’yilganda bolalarga tabiatga muhabbat singdiriladi, o’simlik va hayvonlarga qiziqish vujudga keltiriladi,tabiatga muhabbat singdiriladi, o’simlik va hayvonlarga qiziqish vujudga keltiriladi, kuzatuvchanlik mantiqiy tafakkur va ma‘noli nutq rivojlantiriladi. Tabiat hodisalarinikuzatuvchanlik mantiqiy tafakkur va ma‘noli nutq rivojlantiriladi. Tabiat hodisalarini kuzatish o’quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o’z taassurotlarini og’zaki vakuzatish o’quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o’z taassurotlarini og’zaki va yozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq material beradi. O’quvchilarning jonli tabiatyozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq material beradi. O’quvchilarning jonli tabiat

bilan muloqotda bo’lishi (to’qnashishi) ularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasibilan muloqotda bo’lishi (to’qnashishi) ularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochib beradi. uchun keng imkoniyatlar ochib beradi. Biroq bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o’qitish metodlariniBiroq bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o’qitish metodlarini takomillashtirish kerak bo’ladi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining e‘tiboritakomillashtirish kerak bo’ladi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining e‘tibori o’quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog’i zarur, chunki ulargao’quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog’i zarur, chunki ularga keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishga o’rgatmoq lozim.keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishga o’rgatmoq lozim. Tabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib, o’qituvchi o’quvchilargaTabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib, o’qituvchi o’quvchilarga ular oldiga qo’yilgan vazifani anglab olishga yordam beradi. Uning rahbarligidaular oldiga qo’yilgan vazifani anglab olishga yordam beradi. Uning rahbarligida o’quvchilar izlanish rejasini tuzadilar, faraz qiladilar, uning tekshirish usullarinio’quvchilar izlanish rejasini tuzadilar, faraz qiladilar, uning tekshirish usullarini o’ylab chiqadilar, kuzatishlar, tajribalar o’tkazadilar, isbotlaydilar, xulosalaro’ylab chiqadilar, kuzatishlar, tajribalar o’tkazadilar, isbotlaydilar, xulosalar chiqaradilar. chiqaradilar. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilishKichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida ko’rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o’ynashini hisobga olib,faoliyatlarida ko’rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o’ynashini hisobga olib, tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun o’quvchilar kuzatishlarining natijalaridan,tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun o’quvchilar kuzatishlarining natijalaridan, tajribalarni namoyish qilishdan, o’quvchilarning ularni mustaqil o’tkazishlaridan,tajribalarni namoyish qilishdan, o’quvchilarning ularni mustaqil o’tkazishlaridan, o’quvchilarning hayotiy tajribalaridagi ayrim vaziyatlardan, kino, video va diafilmlaro’quvchilarning hayotiy tajribalaridagi ayrim vaziyatlardan, kino, video va diafilmlar ko’rsatishdan keng foydalanish zarur.ko’rsatishdan keng foydalanish zarur. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida tadqiqiy metodning qo’llanilishiga jo’g’rofiya xaritalari bilan ishlash misol bo’lib xizmat qilish mumkin. 4-sinfda «Vatanimiz tabiatining xilma-xilligi» mavzusini o’rganishda o’quvchilar ushbu topshiriqlarni oladilar: darslik xaritasi bo’yicha tabiiy zonalarning biri to’g’risida hikoya qiling; darsliknint shu zona to’g’risidagi maqolasini o’qing, tekstda yo’q, lekin xaritada bor bo’lgan ma‘lumotlarni aniqlang; kartografik ma‘lumotlarni to’ldiring; xarita yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang. Keyin o’qituvchi bolalardan xaritaga murojaat qilmasdan faqat darslik bilan cheklanish mumkinmi, o’quv materiali qanday holda oson o’zlashtiriladi, deb so’raydi. Bunday topshiriqlar g’oyat foydalidir, chunki xaritaning ahamiyatiga ishonch hosil qiladilar, matnni tahlil qilishga o’rganadilar, materialni mexanik ravishda esda saqlashdan qutilishga yordam beradi.

Tadqiqiy metoddan foydalanish natijasida «Vatanimiz tabiatining xilma- xilligi» mavzusi bo’yicha mustaqil ish bajarilishi mumkin. O’qituvchi darsni dunyoning har xil qit‘alarini taqqoslash asosida tuzadi, o’quvchilarga ushbu yo’naltiruvchi savollarni taklif qiladi: O’lkaning tabiiy zonalari janubdan shimolga tomon qanday izchillikda joylashgan? Yer yuzasining shakllarida cho’l va o’rmonlar qanday farqlanadi? Cho’l va dashtlarning o’simlik va hayvonot dunyosi o’xshashlikka egami? Bu o’xshashlikni nima bilan tushuntirish mumkin? O’lkamiz MDHning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nima oladi? Takrorlovchi suhbatdan keyin o’quvchilar olgan bilimlar jadvalda umumlashtiriladi. Keyin o’quvchilarga topshiriqlar beriladi: qizil qalam bilan har bir zonadagi jonajon o’lka tabiiy sharoitiga o’xshagan ob‘ekt va hodisalar tagini, ko’k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharoitidan keskin farq qiluvchilar tagini chizib qo’ying. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining bilish faoliyatidagi tadqiqiy metod amaliy ish, ekskursiya va kuzatishlarda keng qo’llanilishi mumkin. Tabiiy zonalarning xususiyatlari CHo’lla r Qora dengiz qirg’oqlari Dasht lar O’rmo n lar Tundra Joylanish o’rni Yil fasllarining xarakterli belgilari Yuzasi (sirti) Daryo va ko’llari O’simliklari Hayvonot dunyosi Sanoatda odamlar mehnati Qishloq xo’jaligida odamlar mehnati CHunonchi, 3—4-sinflarda tanqidiy xarakterdagi topshiriqlar «Ko’chat qalinligining ildizmevalar hosiliga ta‘siri», «Ekish muddatlarining ildizmevalar hosiliga va manzarali o’simliklarning gullash vaqtlariga ta‘siri», «Mineral va organik o’g’itlarning ildizmevalar hosiliga, gul-manzarali o’simliklarning o’sishiga ta‘siri» mavzulari bo’yicha amaliy ishlar va tajribalar o’tkazishda beriladi.

SHuningdek maktab yoki jamoa xo’jaligi qurtxonasida tut ipak qurti, akvariumdagi baliqlar, parkda daraxt va butalarning taraqqiyotidagi o’zgarishlar, tabiat va odamlar mehnatidagi mavsumiy o’zgarishlar va hokazolar ustidan kuzatishlarni tadqiqiy ish sifatida o’tkazish mumkin. Darsdan tashqari vaqtlarda sinfda va o’quv-tajriba uchastkasida amaliy ishlar o’tkazish uchun topshiriqlarga tadqiqot usullarini kiritmoq zarur. Tabiatshunoslik darsliklari o’quvchilarni dasturda mo’ljallangan tabiatshunoslik bilimlari, o’quv va ko’nikmalari bilan puxta qurollantirish uchun samarali foydalanish mumkin bo’lgan katta hajmdagi materialga ega. Tadqiqiy metodning muvaffaqiyati o’qitishning ilmiyligi va tushunarli bo’lishini to’g’ri uyg’unlashtirish bilan, o’quvchilarning nazariy bilim va amaliy, ko’nikma darajasi o’rtasidagi haligacha mavjud bo’lgan uzilishlarni yo’qotish bilan, tabiatshunoslik bilimlaridagi vorislikka rioya qilish bilan ta‘minlanadi. Hozirgi zamon pedagogikasida o’qituvchining faoliyati hamda o’quvchilar bilish faoliyatining xarakteri didaktik tamoyillar bilan belgilanadi. Quyida tabiatshunoslikni o’qitishda foydalaniladigan didaktik tamoyillar keltirildi. O’qitishda muntazamlilik va izchillilik tamoyili o’qitishni shunday tashkil etishni talab etadiki, bunda o’quv fanlarini o’qitish qat‘iy mantiqiy tartibda olib boriladi. O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarni izchillik bilan egallab boradilar va ayni zamonda amaliy vazifalarni hal qilish uchun ulardan foydalanishni o’rganadilar. Muntazamlilik va izchillik tamoyili o’quv jarayonining hamma bo’g’inlarida amalga oshiriladi. Uning talablari darsliklar va dasturlarni tuzishda o’z aksini topadi. O’quv dasturida nazariy va Amaliy mashg’ulotlarning bir-biriga uzviy bog’lanishi saqlanishi kerak. Har bir darsda o’quv maqsadini aniq belgilash va belgilangan maqsadga muvofiq keluvchi mazmunini tarkib toptirish lozim. Tabiat haqida juda ko’plab ma‘lumotlardan kichik yoshdagi maktab o’quvchilari uchun tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni, Vatanimiz tabiatining xilma-xilligi, j onajon o’lka tabiatini va boshqalarni ochib beruvchi, ta‘lim-tarbiyaviy jihatdan ancha qimmatli o’quv materiali tanlanadi.

Maktab tabiatshunoslik kursi bu tabiatshunoslik fanining turli sohalarini qisqartirilgan bayoni emas, balki uning metodik tanlangan, muntazamlashtirilgan unsurlaridir. Materialni bunday berilishi shu bilan izohlanadiki, kichik yoshli maktab o’quvchilarining tabiat to’g’risidagi fan asoslarini faqat atrof olamning jism va hodisalarini aks ettiruvchi va ular o’rtasidagi bog’lanishlarni ochib beruvchi dastlab oddiy tabiiy ob‘ektlar bilan, keyin esa murakkabrog’i bilan izchil tanishtirib borish jarayonida egallab olishlari mumkin. Bu bilan tabiatshunoslikni o’qitishda muntazamlilik printsipi amalga oshiriladi. O’qitishning muntazamliligi, ya‘ni tizimliligi bilimni bayon qilishda muayyan sistemaga amal qilishdan tashqari amaliyot bilan bog’lanishning xilma-xil shakllarini amalga oshirilishini, jumladan nazariy tabiatshunoslik bilimlarini kuzatishlar va bilib olishga qaratilgan qiziqarli o’yinlar (bu boshlang’ich sinflardagi o’qitish uchun xarakterlidir) bilan; atrofdan hayot va qurilish amaliyoti (tabiatga va ishlab chiqarishga ekskursiyalar) bilan; mehnat ta‘limi va ijtimoiy-foydali mehnat bilan; maktab oldi uchastkasidagi ish va unumli mehnat bilan bog’lanishini nazarda tutadi. Tabiatshunoslik kurslarining izchilligi o’quvchilar uchun ularning yosh xususiyatlari, tayyorgarligi va rivojlanishi, shuningdek mazmunda vorislikka rioya qilish zaruratiga qarab o’quv materialining tushunarli bo’lishi bilan belgilanadi. Chunonchi: maktab tabiatshunoslik kursi jonsiz tabiatdagi o’simlik va hayvonlar hayotidagi, odamlar mehnatidagi mavsumiy o’zgarishlarni (1—2 sinflar); jonajon o’lka tabiati ni, odam organizmi va uning salomatligini (3-sinf); Vatanimiz tabiatini, undan foydalanish va uni muhofaza qilishni (4-sinf) aks ettiruvchi materialni Izchillik bilan o’rganishni talab qiladi. Bu mavzular biologiya, geografiya, ekologiya, odam anatomiyasi, sanitariya va gigiena bo’yicha oddiy (elementar) ma‘lumotlarni beradi. O’quv materialini ilmiy va tushunarli bo’lish qoidasi Ilmiylik tamoyili o’quvchilarga o’rganish uchun ilmiy jihatdan asoslangan, amalda sinab ko’rilgan ma‘lumotlar berilishini talab etadi. Ularni tanlab olishda fan va texnikaning eng yangi yutuqlari va kashfiyotlardan foydalanish kerak.

Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, tafakkur rivojlanadi. Har bir darsda o’tiladigan o’quv materialining ilmiy mazmuni keng va chuqur bo’lishi va o’quvchida nafaqat bilim, balki tafakkur hosil qilishi hamda o’quvchining ijodiy qobiliyatini shakllantirishi kerak. Buning uchun esa o’qituvchi o’z ilmiy saviyasini oshirib borishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, kashfiyotlar va ilmiy yangiliklardan xabardor bo’lishi kerak. O’quvchilar o’rganayotgan bilimlar nazariy jihatdan tasdiqlangan va malda sinalgan bo’lishi lozim. Tushunarli bo’lish tamoyili o’rganilayotgan materialning mazmuni, hajmi va o’qitish metodlari o’quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga mos bo’lishini talab etadi. O’qitishni tushunarli qilish degani uni oson qilish lozimligini bildirmaydi. O’qitishning tushunarliligi o’quvchi imkoniyatlarining eng yuqori chegarasi va uni asta-sekin oshirib borish bilan belgilanadi. Ta‘lim jarayonining borishida o’quvchilar oldiga qo’yiladigan o’quv va mehnat topshiriqlarini izchillik bilan murakkablashtirib borish o’quvchilarning aqliy imkoniyatlari va jismoniy kuchlarini rivojlantiradi. O’quv materialining mazmuni shunday tanlanishi va tuzilishi kerakki, o’quvchilar uni o’zlarining oldingi bilimlari bilan bog’lay oladigan va uni tushunishda qiynalishmasin. Uzoq vaqtlar boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslikni mustaqil o’quv predmeti sifatida o’qitilishi yetarli darajada qadrlanmadi. U goho tabiiyot nomi bilan saqlanib keldi, goho predmetli darslar va izohli o’qish bilan almashtirildi. 60-yillardan boshlab tabiatshunoslik mustaqil predmet sifatida o’qitilmoqda. Hozirgi vaqtda maktab tabiatshunoslik kursining mazmuni zamonaviy fan taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladi. Tabiatshunoslik dasturi o’lkashunoslik xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan, boshlang’ich maktabdagi tabiatshunoslik ta‘limining mazmuni esa botanika, zoologiya, ekologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, jug’rofiya fanlarining hozirgi taraqqiyotiga muvofiq keltirilgan. Tabiatshunoslikni o’qitishda ilmiylik qoidasi: hozirgi zamon fanida qat‘iy qaror topgan qoidalarni o’quvchilarga o’zlashtirish uchun taklif qilinishini nazarda tutadi. Tabiatshunoslik bo’yicha ilmiy bilimlarning egallab olinishini ta‘minlash

uchun kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining idrok qila olish imkoniyatlarini hisobga olgan holda eng muhim ilmiy ma‘lumotlarni tanlab olish kerak. O’quvchilarning idrok qila olish imkoniyatlari jismoniy kuch va aqliy kuchlanish talab qiluvchi o’quv mavzulari va amaliy masalalarni izchillik bilan murakkablashib borishi jarayonida kengayib boradi. Qiyinchilik xarakterini to’g’ri aniqlash o’quvchilarning idrok qilish imkoniyatlarini kengayib borishiga, o’quv materialini izchillik bilan murakkablashib borishiga yordam beruvchi metodik variantni tanlab olishga imkon beradi. Bu o’quvchilarning aqliy taraqqiyotini asta-sekin ko’tarilishiga va ilmiy bilimlarni chuqurroq o’zlashtirib olinishiga imkon beradi. O’quv materialining ilmiyliligi tushunarli bo’lish bilan uyg’unlashishi kerak. Bunga uni o’quvchilarning akliy va ruhiy rivojlanishiga, shuningdek ularning tayyorgarligiga moslashtirish bilan erishiladi. Tabiiyotshunoslik materiallari mazmunining tushunarliligi kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida o’qishga qiziqish uyg’otadi, aqlga ozuqa beradi, mantiqiy fikrlashga, taqqoslash va xulosalar chiqarish, amaliy masalalarni yechishga majbur qiladi. Nazariyani amaliyot bilan bog’lash Ilmiy bilimlar kishilarning ishlab chiqarish faoliyati ehtiyojlari asosida paydo bo’lib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog’langanligi sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularning mazmunini o’zlashtirib olishgina emas, balki bilimlarni amalda qo’llay bilish ham zarur. O’quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlar berish jarayonida boshlanadi. Keyinchalik u tajriba va mamaliy mashg’ulotlarda davom ettiriladi. Bu mashg’ulotlarda o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida tajriba sharoitida olingan bilimlarning ishonarli ekanligini tekshiradilar, ularni mustahkamlaydilar va chuqurlashtiradilar hamda ularda anna shu bilimlarni amalda qo’llash ko’nikmalari va malakalari hosil bo’ladi. Nazariyani amaliyot bilan bog’lash o’quvchilarni ama liy masalalarni hal qilishda nazariyaning ahamiyatini tushunishga olib keladi, bu uning o’zlashtirish sifatini ko’taradi. Bu qoida mehnat ta‘limi va o’quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash vazifalarini hal qilishda alohida ahamiyat kasb etadi.

O’qitishda nazariya bilan amaliyotning bog’lanish xarakteri o’quv predmetining mazmuni bilan taqozo qilinadi. Tabiatshunoslikda nazariy bilimlar o’quvchilarni tabiatning u yoki bu hodisalari bilan amaliy tanishtirish jarayonida puxtaroq o’zlashtirib olinadi. Bunda amaliyot o’quvchilarni nazariyani o’zlashtirishga qiziqtirish uchun undan oldinroq kelishi mumkin. Chunonchi, «Tabiatda bahor» mavzusida (3-sinf) uni o’rganish bo’yicha amaliy ishlar ekish (ildiz mevalarning hosiliga ekinlar zichligining ta‘sirini aniqlash uchun urug’lar ekish), keyin esa mavzuni o’rganishda amaliy ish natijalarini tahlil qilish ma‘qul bo’ladi. Tabiatshunoslik darslarida nazariyani amaliyot bilan bog’lanishini amalga oshirishga maktab yoki jamoa xo’jaligi qurtxonasida ipak qurti ustidan kuzatishlar va shuningdek «G’o’za», «Poliz ekinlari», «G’alla ekinlari», «Sezgi organlari», «Yurak va qon» mavzulari (3-sinf) bo’yicha amaliy ishlar o’tkazilishi yordam berishi mumkin. O’quvchilarning tirik tabiat burchagidagi (o’simliklarni ekish va ko’paytirish), shuningdek o’simliklarning suvga, issiqlikka, yorug’likka ehtiyojini (piyoz va balzaminni o’stirish misolida — 2-sinf), gul manzarali o’simliklarining o’sishi va rivojlanishiga organik va mineral o’g’itlarning ta‘sirini (3-sinf); pomidorning pishishi va hosildorligiga bachkilarning ko’chirib o’tqazilishining ta‘sirini aniqlash bo’yicha tajribalar (4-sinf) o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan o’quv-tajriba uchastkasidagi mehnat jarayonida nazariya bilan amaliyot bog’lanishi yaxshi amalga oshadi. Tabiatshunoslik darslarida nazariyaning amaliyot bilan bog’lanishini amalga oshirib borishda shuni esda tutish kerakki, o’quvchilarning amaliy faoliyati ularning nazariy bilimlarni o’zlashtirib olishga bo’lgan intilishlarini bo’shashtirmasligi lozim. Amaliy ishlar uchun shunday ob‘ekt va tajribalarni tanlash kerakki, ular nazariy qoidalarni tasdiqlash va bilimlarni chuqurlashtirish uchun xizmat qilsin. Tabiatshunoslikni o’qitishda nazariyani amaliyot bilan bog’lanishi uning barcha bosqichlarida amalga oshirilmog’i va nazariy bilimlarning chuqurlashishiga va amaliy faoliyatga tayyorlashga yordam berishi kerak. O’rganiladigan nazariy bilimlarning mazmuniga qarab, dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarning har xil shakllari, masalan, laboratoriya ishlari, ekskursiyalar, amaliy mashg’ulotlar, ijtimoiy-

foydali mehnatdan foydalanilishi mumkin. Tajriba va laboratoriyalar o’quvchilar amaliy faoliyatining muhim bosqichi bo’lib, ular egallab olgan nazariy bilimlari asosida ko’nikmalar va malaklar hosil qiladilar. Shu bilan birga nazariy bilim to’ldirilib va aniqlashtirilib boriladi. I.1. Ер юзаси табиатнинг хилма-хиллиги ҳақидаги умумий маълумотлар билан таништириш. Табиатнинг хилма-хиллиги мавзуси ўқувчиларни мамлакатимиз табиатининг хилма-хиллиги тўғрисидаги асосий маълумотлар билан таништиради. Бу маълумотлар ўқувчиларга табиий география курсида МДҲнинг табиий ҳудудлари тўғрисидаги материални ўзлаштиришини осонлаштиради. “Табиатнинг хилма –хиллиги “ мавзусини муваффақиятли ўрганиш учун МДҲ( табиий ва табиий зоналари) хариталаридан, гербарий, деворий сурат, кинофилм, расм, журнал ва газеталардаги фотасуратлардан, радио ва телекўрсатувлардан, берилган Гидрометеорология хизмати хабарларидан кенг фойдаланиш зарур. Ўқувчиларни дафтарда ёзилган ҳар бир ҳудуднинг табиий шароитлари характеристикаси:1- харитадаги ҳолати; 2- юзаси; 3- дарё ва кўллар;4- йил фасллари; 5- ўсимликлар; 6- ҳайвонот дунёси; 7- шаҳар ва қишлоқдаги одамлар меҳнати кабиларни ўз ичига олган режадан фойдаланишга ўрганиш керак. Улар харитадан ҳар бир ҳудудни, у МДҲ нинг қайси қисмида жойлашганлигини кўрсатиб бера олишлари керак. Табиий зоналар релефи умумий доирада, масалан, “асосан текисликлар ва тоғлар ва ҳоказолар бор” тарзида таърифланади. Йил фаслларини характерлаш қиш ва ёзнинг характерли ҳарорати ва ёғиннинг кўп-озлигини тасвирлаш билан бирга олиб борилади. Бунда йил фаслларининг хусусиятларини шу минтақада Қуёшнинг ёз ва қиш вақтида ёритиш характери билан боғлаш лозим. Масалан, “Чўлда Қуёш ёзда уфқдан юқорига кўтарилади ва деярли тик тушувчи нурлари Ер юзасини кучли қиздиради” ёки “ Тундрада, ҳатто ёзда ҳам Қуёш уфқ устида пастда туради ва

унинг нурлари Ер юзаси бўйлаб қия ҳолда ўтади, уни кучсиз қиздиради” шаклида. Ўқувчиларни у ёки бу зонанинг хусусиятларини жонажон ўлкаси табиати ва одамлар меҳнати билан солиштиришга ўргатиш ғоят муҳимдир. Ўқув материалини таққослаш билан ўрганиш тафаккурни ривожлантиради, билимни аниқлаштиради, предметга қизиқишни оширади. Ўлкамизнинг турли ҳудудларида йил фаслларининг кечиши тўғрисида аниқ маълумотлар тўплаш учун Гидрометеорология хизмати маълумотларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир, улар ҳар куни радио ва телекўрсатувларда бериб борилади, газеталарда эълон қилинади. Бу иш шундай ташкил қилинади: МДҲ харитасидан турли табиий шароитларда жойлашган бир неча вилоят ва шаҳарлар, масалан, Санкт-Петербург, Москва, Новосибирск ва Волгоград вилояти, Қозоқистон, Кавказнинг Қора денгиз қирғоқлари танланади. Синф бир неча гуруҳга бўлинади. Ҳар бир гуруҳга ҳар куни танланган бирор аҳоли пункт (жой)нинг ҳолати тўғрисидаги хабарларни эшитиб бориш., олинган маълумотлар (ҳаво ҳарорати, ёғин ва ҳоказо) ни ёзиб олиш ва уларни таққослаш топширилади. Билимларни мустаҳкамлаш ва мантиқий тафаккурни ривожлантиришучун харита бўйлаб хаёллан саёҳат фойдалидир, саёҳат вақтида ўқувчилар йўлаг нималар кийиб олишларини, йўлда нималарни кўришларини, қандай ўсимлик ва ҳайвонлар учрашини айтишлари керак бўлади. Бу мавзуни ўзлаштиришда, айниқса, Ўзбекистон ҳудуддаги табиий зоналарни таҳлил этишга кенг ўрин берилади. Чўллар табиати, чўлнинг инсон томонидан ўзлаштирилиши, чўл ўсимликлари ва ҳайвонот дунёси ҳақидаги билимларни ўқувчилар чўл зонасини ўзлаштириш мавзуси орқали олишади. “Тоғ табиати”,”Субтропиклар табиати”, “Даштлар табиати” ва “Ўрмон зоналаритабиати” мавзулари орқали ўқувчилар хариталарда уларнинг жойлашиши, об-ҳаво хусусиятлари, табиий бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, ҳамма зоналарда инсон таъсири туфайли бўладиган ўзгаришлар ҳақидаги маълумотларга эга бўлишади. Амалий дарсларда харита билан ишлаб, уларнинг тасвирланишини таҳлилэтиш, ўз

ўлкасида мавжуд бўлганзоналарга саёҳат уюштириш, ўсимликлардан гербарийлар ясаш, ҳайвонот дунёсини тасвирга тушуриш, расм чизиш ва ҳоказо ишларни бажариш тавсия этилади. Шундай экан, у ёки бу зонанинг табиий шароитларини таърифлашда ўқувчилар кўпроқ ўсимликлар дунёсига эътибор беришлари керак. Бунда ўсимликлар умумий характеристика бериш, ўсимликларнинг типик турларини тарифлаш ва уларнинг гербарий намуналарини кўрсатиш керак. Шунга кўра ўсимликларни ўрганишга бағишланган дарсларни предметли дарс сифатида тузиш мақсадга мувофиқдир, бунда тарқатма материали сифатида гербарийлардан, ландшафт тўғрисида тасаввурни шакллантириш учун эса суратлардан фойдаланилади. Ўқувчиларга ўсимликлар дунёси билан иқлим ўртасидаги боғланишни (масалан, даштларда ёзда ўсимликларнинг оз бўлишини, чунки бу вақтда тупроқ ва ҳавода намлик етарли бўлмаслигини айтиш) ўргатиш ғоят муҳимдир. Ҳайвонот дунёсининг таърифи ўқувчиларга таниш бўлган ёввойи ҳамда уй ҳайвонларининг гуруғлари бўйича систематик тасвирлардан иборат бўлиши керак. Бунда ҳайвоннинг ташқи кшриниши, нима билан озиқланиши, овқатни қандай топиши, баъзи хулқ- атвори, одам учун фойдали ёки зарарли эканлиги кўрсатилади. Ўлкамиз бирор қисмининг табиий хусусиятларини ўргана туриб, ўқувчилар унинг учун характерли бўлган қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришнинг турлари тўғрисида тасаввур олишлари керак. Мавзу ўрганиш ўлкамиз ҳаёти чамбарчасбоғланиши лозим. МДҲ дастурларидан фарқ қилиб, табиатшунослик бўйича Ўзбекистон мактаблари учун тузилаган дастурда табиий ҳудудларни ўрганиш шимолдан жанубга қараб эмас, балки жанубдан шимолга томон олиб боришга асосланган. Бу ўқитишнинг муҳим тамойили – “ Яқиндан узоққа бориш” тамойили билан изоҳланади. Бошланғич синфларда табиатшуносликга оид билимлар ўқувчи онги ривожланишида муҳим рол ўйнайди.

Табиатшунослик дарсларида “Ер юзаси табиатининг хилма-хиллига” бўлими бошланғич таълим 4-синфлар учун яратилагн дарсликда алоҳида бўлим сифатида берилган бўлиб, унда ўқувчиларнинг она сайёрамиз табиати тўғрисида аниқ кенгроқ маълумотлатга эга бўлишлари учун барча маълумотлар бериб ўтилган. Ўқувчилар табиатшуносликка оид билимларни олатуриб табиат ҳодисаларини ўзаро боғланишида ҳаракат ўзгариш ва ривожланиш ҳолати муҳим аҳамиятга эга эканлигини тушунтиришга ўрганадилар. Хусусан, табиатшунослик фанининг ушбу мавзуси ўқувчиларда ватанпарварлик, атроф-муҳитга бўлган муҳаббат, инсонпарварлик, ҳиссини тарбиялашда ғоят катта аҳамиятга эга. “Ер юзаси табиатининг хилма- хиллиги”мавзусида ўқувчилар жонажон ўлкаси табиати билан бирга бошқа бир қанча маълумотларга эга бўладилар. Ер юзаси табиати ва табиий бойликларини ўрганиш уларни муҳофаза қилиш ва кўпайтириш, кишиларнинг меҳнат ютуқлари билан танишиш- буларнинг ҳаммаси ҳар бир дарсда юқорида кўрсатилган сифатларни тарбиялаш учун бой асосдир. Ўқувчиларда табиатшунослик дарсларида қизиқиш уйғотишда ва мавзуни муваффақиятли ўрганиш учун географик харита,компас, глобус, мавзу доирасини қамраб олувчи бир қанча кургазмалар ва бошқа ахборот воситаларидан кенг фойдаланиш мумкин. Ўқувчиларни ҳар бир табиий шароитларни ўрганишда қуйидаги режадан фойдаланига ўрганиш зарур. 1- харитадаги кўриниши; 2- юзаси; 3- дарё ёки кўллар ; 4- фасллар алмашинуви; 5- ўсимликлари; 6-ҳайвонот дунёси; 7- фойдали қазилмалари. Бундай режани катта қоғоз варағига ёзиш ва ҳар бир дарсда уни доскага илиб қўйишмумкин. Бундай кўрсатмалар ўқувчиларни табиий зоналар тўғрисида мантиқий изчилликка ҳикоя қилиб беришга ўргатади. Ҳар бир табиий зонанинг релфиумумий тарзда масалан, асосан текислик текислик ва тоғларнинг хилма-хиллари бор” ва ҳоказалар тарзида таърифланиши керак.

Йил фаслларини характерлаш қиш ва ёз ҳароратини характерлаш, ёғинга умумий баҳо бериш(кўп, оз) билан бориши керак. Бунда йил фаслларининг хусусиятларини ёз ва қиш вақтларда қиёшнинг шу ҳудудни ёритиш характери билан боғламоқ лозим. Масалан, “Чўл устидаёзда қуёш уфқдан юқорига кўтарилади, бунда деярли тик тушадиган нурлар ер юзасини кучли равишда қиздиради”. Ўқувчиларйил фасллари, ўсимликлар ҳайвонот дунёси, қишлоқ хўжалигидаги одамлар меҳнатининг хусусиятлари ҳақида мулоҳаза юритганда ана шунга ўхшаш сабабларни назарда тутишлари лозим. Мантиқий мулоҳаза юритишнинг бундай изчиллиги ўқувчиларга ҳар бир зонанинг хусусиятлари ва улар билан боғлиқ бўлган аҳолининг машғулотлари тўғрисидаги материални аста-секин анча онгли равишда ўзлаштириб олишларига ёрдам беради. Олган билимларини аниқлаштиради ва фанга қизиқишини оширади. Ўқувчилар билан машғулотлар олиб боришда харита бўйлаб фаразий саёҳат ўтказиш ҳам фойдалидир, бунда болалар йўлда нима қиладилар, нимани кўрадилар, уларда қандай ўсимлик ва ҳайвонлар учрайди, кўрсаб боришлари керак. Уёки бу зонанинг табиий шароитлари характерланганда, ўсимлик ларни таърифлашга катта аҳамият берилади. Бунда ўсимликларга умумий таъриф бериш, шу зона учун типик ўсимликларнинг айрим турларини таърифлаш ва уларнинг гербарий намуналарини кўрсатиш керак. Шунга кўра ўсимликларни ўрганишга бағишланган дарсларни предметли қилиб тузиш, тарқатма материаллардан фойдаланиш, тасаввурларини шакиллантириш учун плакатлар ва турли ахборот воситаларидан фойданиш мақсадга мувофиқдир. Ўқувчиларнинг ўсимликлар дунёси билан иқлим ўртасидаги боғланишни аниқлай олишларига ўрганиши ҳам ғоят муҳимдир. Шаҳарда ёзда ўсимликлар жуда ўз бўлади, чункибу вақтда тупроқ ва ҳавода намлик оз миқдорда бўлади. Кавказнинг Қора денгиз бўйларида тупроқлар унумдор ва жуда ҳам нам, шунинг учун бу ерларда ўсимликлар қалин, йирик дарахтлар кўп. Ҳайвонот дунёси шароити ўқувчиларга таниш бўлиб, ёввоий ва уй ҳайвонларини аниқ тарзда таърифлашдан иборат бўлиши керак. Бунда

ҳайвоннинг ташқи кўриниши, нима билан овқатланиши, озиқни қандай қандай топиши баъзи хулқ-атвори, одам учун фойда ҳамда зарари кўрсатилади. Табиий хусусиятларни ўрганиш билан боғлиқ ҳолда ўқувчилар мамлакатимизнинг ўрганилаётган ҳар бир қисми учун характерли бўлган фойдали қазилмалари васаноати тўғрисида ҳам тасаввуролишлари керак. Маълумки, ўқувчиларни “зона” иборасини эсда қолдиришга йўналтириш керак эмас. Бу ўринда у боённинг қисқа бўлиши учун фойдаланилади. Табиий зоналарни кўрсатилагн тартибда ўз ўлкасининг , табиий хусусиятлари билан таққослаш имконияти бор. Ер юзаси табиатининг хилма –хиллиги бўлимини мавзуларга бўлиши қуйидагича амалга оширилади ва уни ўрганишга 8 соат дарс ажратилган. 1- дарс. Ер юзси табиатининг хилма-хиллиги. Уфқнинг асосий томонлари. 2- дарс. Географик харита . 3-дарс. Ер юзасининг асосий шакллари. Тоғлар. Текисликлар. 4- дарс. Ер усти сувлари. 5- Ўрмонлар 6-дарс Чўллар 7-Даштлар 8- Фойдали қазилмалар. Илғор педогогик тажрибада кўпинча ўқитувчиларнинг дарсни қандай ташкил этишларига боғлиқ бўлиб, ана шу ерда уларнинг ижодкорлиги намоён бўлади. Ер юзаси табиатининг хилма-хиллиги бўлимидаги мавзуларни ёритишда ҳам илғор педагогик технологияларга асосланган ҳолда ҳар бир мавзу бўйича қуйидаги дарс ишланмаларини ташкил этиш мумкин. 1 dars. Mavzu: Ufqning asosiy tomonlari Darsning ta’limiy maqadi: O‘quvchilarni ufqning asosiy tomonlari bilan tanishtirish, ufq haqida tushuncha berish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: O‘zaro hamkorlik, hurmat, faollik, tartibililik va madaniyatlilikka o‘rganish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsad: tafakkur, xotira, idrok qilish, qiziqishni rivojlantirish. 1. Dars turi: noan’anaviy. 2. Dars metodi: og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy 3. Dars jihozi: Kompas, kurgazmalar, rag‘batlantiruvchi kartochkalar 4. Darsning borishi 5. Tashkiliy qism a) salomlashishi b) davomad. v) sinf tozaligi, o‘quvchilarni darsga hozirligini tekshirish. O‘tilgan mavzuni so‘rash. Oy yumaloq shakldagi juda katta sovuq va qattiq osmon jismidir. U yerning yo‘ldosh., chunki u sayyoramiz atrofida aylanib turadi. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash: 1) Oyning hajmi qanday? 2) Oy qaysi xususiyatlari bilan yerdan farq qiladi? Yangi mavzu bayoni: Ochiq joyda yer yuzasining doira –shaklidagi ko‘z ilg‘aydigan qismm ufq deyiladi. Ufqning 4 ta asosiy va 4 ta oraliq tomonlari bor. Quyosh chiqadigan tomoni – Sharq, quyosh botadigan tomoni – G‘arb Qo‘lingizni yozganingizda o‘ng qo‘lingiz sharqni chap qo‘lingiz g‘arbni ko‘rsatib tursa, u holda siz qarab turgan tomon –shimol , teskari tomon janub bo‘ladi. Yangi mavzuni mustahkamlash : 1) Ufqning asosiy tomonlarini ko‘rsating 2) Kompas yordamida ufq tomonlarini aniqlashni tushuntiring. 3) Ufq va ufq chizig‘i nima? Uyga vazifa. Маҳаллий белгиларга қараб уфқ томонларини аниқлашни ўрганиш. 2 . Dars. Mavzu: Geografik xarita.

Darsning ta’limiy maqadi: Ўқувчиларга географик харита ҳақида маълумот бериш Darsning tarbiyaviy maqsadi: . Ўқувчилар тасаввурларини кенгайтириш, онгли фикрлашга ўргатиш. Darsning rivojlantiruvchi maqsad: М авзуга доир қизиқишларни янада ривожлантириш. 6. Dars turi: noan’anaviy. 7. Dars metodi: og‘zaki, savol-javob,ko‘rgazmali va amaliy 8. Dars jihozi: globus, geografik xarita, darslik, tarqatma materiallar, kartochkalar. 9. Darsning borishi: 10. Tashkiliy qism a) salomlashishi b) davomad. v) sinf tozaligi, o‘quvchilarni darsga hozirligini tekshirish. O‘tilgan mavzuni so‘rash Уфқ томонларини осмондаги юлдузлардан қараб аниқласа бўлади. Масалан, осмонда Қутб юлдузини топиш билан шимол томони билиболиш мумкин. Чунки Қутб юлдузи шимол тарафда бир жойдан кўз илғамасдан туради. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash : 1. Тўнка ёрдамида уфқ томонларини қандай аниқласа бўлади. 2. Турган жойингиздан уфқ томонларини кўрсатиб беринг. Yangi mavzu bayoni: Географик харита Ер юзаси ёки айрим қисмларнинг кичрайтирилган яшил тасвиридир. Ернинг шар шаклидаги тасвири глобус дейилади. Тик иккига бўлинган глобуснинг ҳар бир қисмидан доира шаклидаги ярим шарлар харитасини тузиш мумкин. Глобус қуйидаги кўринишда бўлади.

II. Боб:. Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма- хиллиги ҳақидаги амалий билимлари билан таништириш йўллари. II. 1. Табиатшунослик дарслари жараёнида ўқувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма- хиллиги билан таништириш йўллари. Очи қ майдонга чи қ иб, олис теварак- атрофга гаранг. Чинор атрофимиз доира шаклида кўринади. Биз ер юзасининг айлана шаклдаги чизиқ билан чегараланган қисмини кўрамиз. Осмон билан ер юзаси шу чизиқда ғоя туташганга ўхшайди. Очиқ жойда ер юзасининг доира шаклидаги кўз илғайдиган қисми уфқ дейилади. Ер юзасининг осмон билан туташиб кетгандек бўлиб кўринадиган айлана шаклидаги чизиғи уфқ чизиғи дейилади. Уфқнинг 4 та асосий ва 4та оралиқ томонлари бор. Уфқнинг Қуёш чиқадиган томони- шарқ, Қуёш ботадиган томони ғарб. Агар қўлингизни ёзганингизда ўнг қўлингиз шарқни, чап қўлингиз ғарбни кўрсатиб турса, у ҳолда сиз қараб турган томон –шимол, тескари томонингиз-жануб бўлади Томонларни қисқача қуйидаги шаклда белгилаш мумкин: шимол-Ш, шарқ-Шқ, жануб-Ж, ғарб-Ғ. Сафарга чиққан кишилар йўлда адашиб қолмасликлари учун компасдан фойдаланиб келганлар. Компас ёрдамида уфқнинг томонларини аниқлаш мумкин. Компаснинг асосий қисми магнит кўр саткичи бўлиб, у думалоқ қутича остида ўрнатилган игнаси учида бемалол айлана олади. Компас ёрдамида уфқ томонларини аниқлаш учун уни текис жойга қўйиб, кўрсаткичларини бўшатиш керак. Магнит кўрсаткичлари бироз тебраниб тўхтайди. Сўнгра қутичани кўрсаткичининг шимолий учи “Ш” белгиси устида тўхтагунига қадар айлантириш лозим. Шундан сўнг компас ёрдамида уфқнинг асосий томонларини аниқлаш мумкин.

Уфқ томонларини осмондаги юлдузлардан ҳам аниқласа бўлади. Масалан, тунда осмонда қутб юлдузини топиш билан шимол томонни билиб олиш мумкин. Чунки қутб юлдузи шимол тарафда бир жойда қўзғалмасдан туради. Уфқнинг бир томони топилса, бошқа томонларини ҳам аниқлаш мумкин. Маҳалий белгиларга қараб ҳам уфқ томонларини аниқласа бўлади. Мисол учун, дарахтлар ўсадиган жойларда. Дарахтларнинг жануб томонга қараган шохлари яхши ривожланган бўлади. Уларнинг шимолга қараган томонидаги шохлари эса суст ўсади. Шундан шимол ва жанбу томонларни билиб олиш мумкин. Агар йўлингизда тўнка учраб қолса, уфқ томонларини аниқлаш янада осон кечади. Тўнканинг кесилган жойида ҳалқалар кўриниб туради. Дарахтларнинг жануб томонга қараган тана қисми ҳам яхши ривожланган бўлади. Бу тўнканинг кесимида ҳам акс этган бўлади. Тўнка кесимига тепадан қаралса, ундаги ҳалқаларнинг жанубга қараган қисми сийрак, шимолга қараган қисми еса зичроқ эканлиги кўринади. Географик харита Кўп ҳолларда Ернинг шар шаклидаги тасвири – глобусда емас, балки Ер юзасининг ясси тасвири – географик харитадан фойдаланилади. Географик харита Ер юзаси ёки айрим қисимларининг кичрайтирилган ясси тасвиридир. Тик иккига бўлинган глобуснинг ҳар бир қисидан доира шаклидаги Ярим шарлар харитасини тузиш мумкин. Улардан бири Шарқий я рим шар, иккинчиси Ғарбий я рим шар харитаси дейилади. Ярим шарлар харитасида Ер юзи тўлиқ тасвирлангандир. Ер юзаси ёки унинг айрим қисимлари харитада тегишли масштабда турли шартли белгилар билан кўрсатилади. Масштаб Ер юзаси ёки унинг қисми харитада неча марта кичрайтириб тасвирланганлигини кўрсатувчи белгидир. Географик хариталарда унинг масштаби келтирилган бўлади. Масштабда харитадаги 1см узунлик жоенинг неча километрга тўғри қелишни ёки

харитадаги тасвир жойдан неча марта кичрайтириб кўрсатилганлигини билдиради. Масалан, ушбу китобнинг 47-ва 83-бетларидаги Ўзбекистон харитасида келтирилган масштаб 1см да 75 км бор эканлигини билдиради. Шу хариталарда тасвирланган Самарқанд ва Термиз шаҳарларининг ораси 3см дан бироз ортиқ. 3х75 = 225 эканлигидан бу икки шаҳар орасидаги масофа 225 км дан ортиқроқ эканлигини топиш мумкин. 13-расмдаги Ярим харитасининг масштаби 1:90000000 шаклида кўрсатилган. Бу дегани хаританинг 1см ига Ер юзасининг 90 000 000 см = 9000км масофаси тўғри келади. Хариталар турли хил бўлади.13 расмда тасвирланган харита табиий хариталар. Табиий хариталарда текислик ва тоғлар, уларнинг баландликлари, океан ва денгизларнинг чуқирлиги, дарёларнинг ва бошқалар турли белги ва ранглар билан тасвирланган бўлади. Текисликлар Қуруқликнинг текис ёки сертепа катта майдонлари текисликлар деб аталади. Агар текисликда дўнглар ва чуқурликлар бўлмаса, уни ясси текислик деб, акс ҳолда сертипа текисликлар деб юритилади. Ясси текисликда теварак-атроф теп-текс, дарёндаги сув эса секин оқади. Сертепа текисликлар ясси текисликларга қараганда кўпроқ учирайди. Бундай текисликларда дўнглар, тепаликлар, жарлар, пастликлар, дарё водийлари бўлади. Ҳар қандай текисликнинг нишаби бўлади. Уни дарё, канал ёки ариқдаги сувнинг оқиш йўналишига қараб аниқлаш мумкин.Текисликлар паст- баландлигига қараб паст-текисликлар, қирлар ва ясси тоғларга бўлинади. Одатда, пасттекисликлар табиий хариталарда яшил, қирлар сарғишранг,ясси тоғлар эса оч жигарранг билан тасвирланади. Ўзбекистоннинг аҳоли яшайдиган жойларининг кўп қисми сертепа текисликлардан иборат.

Ер усти сувлари. Дарё табиий равишда вужудга келган ўзанда оқувчи катта сув оқимидир. Қуруқликдаги сувлар ер усти ва ер ости сувларидан иборат. Ер юзасидаги дарё, кўл, музликлар, шунингдек, сув омборлари, канал ва ариқларнинг сувлари ер усти сувларини ташкил этади. Дарё бошланадиган жой унинг манбаи, қуйиладиган жойи эса мансаби дейилади. Кўл ер ости сувлари, ёмғир ва қор сувлари, тоғ музликлари дарё манбаи бўлиши мумкин. Дарёларнинг мансаби денгиз , океан қўлтиғи, кўл, бошқа бир дарё бўлиши мумкин. Баъзи дарёларнинг мансаби бўлмайди, улар чўлларда ёки суғориладиган ерларда тугайди. Масалан, Амударё ва Сирдарёнинг мансаби Орол денгизи бўлса, Зарафшон дарёси ва Қашқадарёнинг мансаби йўқ, уларнинг сувлари чўлларда, далаларда тугайди. Одатда, ғар бир дарёнинг ирмоғи бўлади. Дарёга оқими бўйлаб ўнг томондан қуйиладиган ирмоқ эса чап ирмоқдир. Айрим жойларда дарё ости оҳактош, гранит каби қаттиқ жинслар билан кўтарилиб, остоналарни ташкил этади. Тоғларда дарё жуда тез оқади. Баъзи жойларда дарё сувлари баланд жойдан отилиб тушиб, шаршара ҳосил қилади. Ер юзасида табиий равишда вужудга келган ва атрофи берк бўлган чуқурликлар кўп. Бундай чуқурликларда ер усти ва ер ости сувлари тўпланиб кўлларни ҳосил қилиши мумкин. Кўл табиий равишда вужудга келган чуқурликда тўпланиб қолган катта миқдордаги сувдир. Кўлнинг дарёдан фарқи шуки, унда сув оқим бўлиб оқмайди. Кўллар денгизлардан фарқ қилиб, океанлар билан туташмаган. Ер юзасидаги энг катта кўл- Каспий денгизидир. Майдони катта бўлгани учун уни денгиз деб аташган. Шу сингари Орол денгизи ҳам аслида кўлдир. Ер юзасида энг чуқур кўл Байкал кўлидир. Унинг энг чуқур жойи 1620 м га тенг. Кўллар ёки оқмас бўлиши мумкин. Агар кўлдан дарё оқиб чиқса, оқар кўл дейилади. Масалан, Байкал оқар кўлдир. Ундан Ангара дарёси оқиб чиқади.

Оқмас кўлдан оқиб чиқмайди. Одатда, бундай кўлларнинг суви шўр бўлади. Каспий ва Орол денгилариоқмас кўлларга мисол бўла олади. Ёзда ҳам эриб улгурмай қолган қорлар зичлашиб ҳосил бўлган муз уйумлари музликлар дейилади. Ер шарининг Шимолий ва Жанубий қутбларига яқин жойлар ва тоғ тепалари доимий музликлар билан қопланган. Ўлкамиздаги Ҳисор, Писком, Чотқол тоғ тизмаларининг баланд чўққиларини ҳам музликлар эгаллаган. Бу чўққиларга ёғган қорлар ёзда ҳам эриб тугамайди. Дарё ва кўллардан фойдаланиш ҳар доим қулай бўлавермайди. Одатда, улар бир фаслда серсув бўлса, бошқа фаслда саёзлашиб қолади Баъзи жойларда унумдор ерлар мавжуд, лекин сув йўқ, бошқа жойларда эса сув кўп. Шу сабабли одамлар каналлар қазишган, сув омборлари бунёд этишган. Канал инсрн кучи билан қазилган сунъий анҳордир. Сув омбори инсон қўли билан қурилган сунъий кўлдир. Ўзбекистонда ерларни суғориш ва аҳолини сув билан таъминлаш мақсадида кўплаб каналлар қазилган. Улардан Катта Фарғона, Эски Анҳор ва Бухоро каналлари ўлкамиздаги энг катта каналлардир. Кўпчилик сув омборлари дарёга тўғон қуриш йўли билан бунёд этилган. Одатда, баҳорда дарёларда сув тўлиб оқади. Лекин бу вақтда ерлар кам суғорилади ва бундай кўп миқдордаги сувга эҳтиёж катта бўлмайди. Сувга эҳтиёж катта бўлган вақтда, яъни ёзда дарёда сув камроқ оқиши мумкин. Шу боис дарёнинг баҳорда оқаётган сувнинг бир қисми сув омборига йиғилиб боради. Сув етишмаган даврда, яъни ёз пайтларда сув омборларида тўпланган сув дарёга аста-секин оқизиб турилади. Ўзбекистон ҳудудида Туямўйин, Чортоқ, Андижон, Чимқўрғон ва бошқа йирик сув омборлари бунёд этилган. Ўрмонлар Ўрмонлар халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга. Ўрмон ёғоч-тахта беради, ёғоч-тахта эса қурилишда ва турли хил буйумлар ясашда қимматли хомашё бўлиб хизмат қилади. Ёғочдан қоғоз, сунъий ипак, кинолента, қалам ва

бошқа кўплаб маҳсулотлар тайёрланади. Ўрмонларда, асосан, эман(дуб), қайин, заранг, четан дарахтлари ўсади. Ўрмонда шифобахш ўсимликлар кўп. Ўрмонни “яшил дорихона” деб аташлари бежиз эмас. Масалан, сариқчой ўсимлигини олиб кўрайлик. Ундан ҳар хил дори тайёрлашган. Марваридгул, бангидевона, эшакмия, мойчечакдан ҳам қимматли дорилар тайёрланади. Россиянинг шимолий қисмининг жуда катта майдонини одам ўтиши қийин бўлган нинабаргли дарахтлар ўрмонни тайга эгаллаган. Тайга қора қарағай, қарағай, оқ қарағай дарахтларидан ташкил топган. Бундан ташқари у ерда кедр (кедрсимон қарағай) ва тилоғоч ҳам ўсади. Ўрмонда овланадиган қушлар: карқурлар ва қурлар яшайди. Бу ерда олмахон ҳам ўзига паноҳ топади. Ўрмонда ташқи кўриниши жиҳатдан мушукка ўхшаш ҳайвон –силовсин ҳам яшайди. Унинг қулоқларида нишонаси –попиклари бўлади. Силовсин биқиниб олиб, ўлжасини-қуёнлар, карқурлар, қурлар ва бошқа кичикроқ ҳайвонларни пойлаб ётади. Қалин чангалзор орасидан лослар ёки сув ичиш учун йўл топиб боради. Лос чиройли шоҳлари тармоқланган, дўнг тумшуқли буғуларининг энг йирик вакилидир. Лослар ўт дарахт ва буталарнинг ёш новдалари билан озиқланади. Бундан ташқари ўрмонда буғу, айиқ, бўри, тулки каби ҳайвонлар ҳам учрайди. Чўллар Чўлларнинг қуруқ бўлиши кўпгина сабабларга боғлиқ. Чўлларда бошқа табиат зоналаридагига қараганда ёғин- сочин анча кам-йилига атига 100-150 мм бўлса, масалан Қора денгизда -2500мм бўлади. Чўллар энг қуруқ, сувсиз бепоён ерлардир. Чўлларда фақат баҳор ва кузда ёмғир ёғади. Ёзда эса ёмғир, одатда, ёғмайди. Чўлларнинг қурғоқчилиги ўсимликлар ва ҳайвонлар ҳаёти учун жуда ҳалокатлидир.Чўлларнинг жазирама қуруқ ёзи 5-6 ой давом этади. Бундай пайтларда ҳаво ҳарорати соя жойда +50 0 С қанча кўтарилади, қум эса +60 0 С дан +80 0 С гача қизийди. Ёз ойларида Ўрта Осиёнинг кенг чўллари устида кўпинча жуда иссиқ шамол эсиб, ўзи билан қум ва чангни учириб келади.

Чўлда, одатда, қиш ўзгарувчан бўлади- аёз бошланиб, -20 0 -30 0 С гача совуқ бўлади-да, қор аралаш шамол туриб, бўрон кўтарилади. Лекин шундай пайтларда ҳам қор кам тушади ва ерни ёппасига қоплаб оладиган даражада бўлмайди. Гоҳида қиш илиқ ва қуруқ келади. Қиш икки ойга яқин давом этади. Чўлда баҳор биланкуз қисқа бўлади. Тупроғининг тузилишига қараб чўллар қумли ва лойли ёки тошли бўлади. Қумли чўлда шамол қумларни жойдан жойга суради. Бундай қумли дўнгликлар барханлардейилади. Илдизи узун бўлган ўсимликлар барханларга ўралиб, қумларнинг сурилишини тўхтатади. Чўлда шохлари тарвақайлаб кетган, баргсиз дарахт-саксовул ўсади. Чўлларни кесиб ўтувчи йўллар ва темир йўлларни муҳофаза қилиш мақсадида йўллар четига дарахт ва буталар экилади. Чўлларнинг жануби-шарқдаги текис юзаси аста-секин кўтарилиб, тепаликлар ва тоғларга айланади. Тошдек қотиб ва ёрилиб кетган заранг гил тупроқ, бу тақир ерлардир. Чўлларда ўсимликлар ва ҳайвонларнинг яшаши учун шароит жуда оғир. Бундай жойда бир неча миллион йиллардавомида яшашга мослашган тирик организмларгина ҳаёт кечириши мумкин. Кўпгина чўл ўсимликлари ёғингарчилик бўладиган баҳор ва куздагина яшайди. Эрта баҳорда қум тепаларнинг ёнбағирларида пуфакчали қиёқ ўсиб чиқади. Унинг учларида пуфакчаларга ўхшаб шишиб чиққан халтачалар ҳосил бўлиб мева тугади. Бундай жойларда ялтирбош майсалари ҳам кўкариб чиқади. Қумли чўллар ранго-ранг ўт-ўланлар ва лолақизғалдоқлар, бинафша тусли малколмия, тўқ бинафша ранг, деярли қора бўладиган заҳарли иткучала билан безаниб, чиройли бўлиб кетади. Ёз ойларида ўт-ўланларида қовжираб, чўл ҳувиллаб қолади. Лекин кузда ёмғирли кунлар бошланиши билан ерга тўкилган уруғларга жон киради ва улар илдиз отади. Баҳор бошланиши билан кўкариб чиқади. Баҳор ўсимликларининг баъзиларида, масалан, лола билан чўл пиёзида, уруғларидан ташқари, илдизларидаги пиёзбошлари ҳам чуқур тупроқ қатламларида сақланиб қолади.

Бу пиёзбошлардан баҳорда янги ўсимликлар ўсиб чиқиб, гуллайди ва шу гуллари ўрнида кейин уруғ ҳосил бўлади. Саксовул, жузғин ёки янтоқ ҳам чўллардаги ҳаёт шароитига мослашган. Булар кишини ҳайратга соладиган даражада чидамли ўсимликлардир. Улар ҳаддан ташқари кучли қурғочиликка ва иссиқликка бардош беради. Бу ўсимликларнинг илдизи жуда узун бўлиб, ер ости бўладиган жойгача етиб боради. Ўсимликлардан ташқари бундай ҳаётга чўл ҳайвонларидан толой товушқони, чарх, қорақулоқ , калтакесакларнинг энг катталаридан бири- эчкемммарлар ҳам яшашга мослашган. Даштлар Евросиё материгида даштлар жуда катта майдонни эгаллайди. Қуёш чўлларга қанчалик сахийлик билан нур сочса, даштларнинг жанубий қисмига ҳам худди шундай нур сочиб туради. Шунинг учун ҳам даштларда юз иссиқ, қуруқ бўлади ва узоқ давом этади. Ҳарорат соя жойда кўпинча +40 0 С га етади. Ёғин-сочин деярли бўлмайди. Дашт зонасининг ғарбидагина ёмғир ёғиб туради. Ёз ўрталарида кўпинча қуруқ ва иссиқ шамол –гармсел эсиб туради. Гармсел чўллардан бошланади ва шу ердан даштлар қўйнига етиб боради. Баҳорда қор эриб, ёмғир ёғгандан кейин юююмшшоқ ва майин дашт тупроқлари осон ювилиб кетади. Ювилиб кетган жойларда кўпинча катта-катта чуқурлар, жарлар ҳосил бўлади. Жарлар унумдор тупроқларни емиради. Жарларга қарши курашиш учун одамлар кўп меҳнат сарфлайдилар: махсус иншоотлар барпо этадилар. Даштларда қиш совуқ бўлиб, кучли бўронлар билан узоқ- 3-4 ой давом этади. Совуқ баъзан -20 0 С-25 0 Сгача етади. Даштнинг юзаси худди чексизбай , теп-текис бўлади, фақатгина унинг у бу ерларидагина дўнглик бўлади, холос. Даштлар тоғ ёнбағирларида ҳамбўлиши мумкин. Бепоён чўлларни улкан дарёлар кесибўтади. Бу дарёларнинг кўпдан-кўп ирмоқлари мавжуд. Дарёлардан каналлар қазиб, чўлларнинг унумдор ерларига сувлар чиқарилган.

Даштларда ҳайвонлар жуда кўп. Худди чўллар сингари, даштлар ҳам кемирувчи ҳайвонлар- оғмахон, дала сичқони, юмронқозиқ, қўшоёқлар макони. Булар қанчадан-қанча ғалларини кемириб, қишлоқ хўжалигига катта зарар етказади. Шунинг учун уларга қарши доимо кураш олиб борилади. Бунда йиртқич ҳайвонлар ва қушлар одамларга ёрдам беради. Улар учун кемирувчилар лаззатли озиқдир. Калхат ва бургутлар дашт устида ьбўйи парвоз қилиб кўзлайди. Кемирувчиларни тулки ҳам овлайди. Дашт ўтлари орасида турли хил қушлар-бедана, каклик беркиниб ётади. Бу ерда улар мўл- кўл озиқ ва душманлардан сақлаб турадиган ишончли паноҳ топади. Даштларда бўри, қуён ва бўрсиқ яшайди. Қозоғистоннинг жуда кенг дашт- қирларида сайғоқлар ўтлаб юради. Дашт ерларининг деярли ҳаммаси ҳайдалиб, уларга экин экилади. Махсус қолдирилган кичик-кичик ерлардагина ёввойи дашт табиатини кўриш мумкин. Даштларда одамлар қадим замонлардан бери деҳқончилик билан шуғулланиб келади. Бу ердаги энг катта майдонлар буғдой экишга ажратилган. Буғдой унумдор дашт ерларда яхши ҳосил беради. У фақат бизда эмас, балки бутун Ер юзидаги халқларнинг асосий ризқ- рўзидир. Даштларда сабзавот , тарвуз, маккажўхори ва кунгабоқардан юқори ҳосил етиштирилади. Кунгабоқар ва маккажўхори уруғидан мой ва бошқа фойдали маҳсулотлар олинади. Даштдаги хўжаликларда қандлавлаги ҳам етиштирилади. Қандлавлагидан заводларда шакар ишлаб чиқарилади. Даштларда чорвачилик билан ҳам шуғулланилади. Чорвадорлар сигир, эчки ,қўй боқади. Бу ерларда уй ҳайвонлари учун озиқ етарли: ўтлоқларда қалин ва баланд ўсадиган ўтлар, далаларда маккажўхори ва бошқа озуқабоп ўсимликлар бор. II.2. Ер юзаси табиатнинг хилма-хиллигига доир дарс ишланмалари. II.2. Педагогик технологиядан фойдаланган ҳолда ўқувчиларга табиатнинг хилма-хиллигига доир дарс ишланмалари.

Табиатнинг хилма-хиллиги. Табиат зоналари Ма қ сад: географик харита ҳақидаги тушунчаларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш, турли табиий зоналари табиати хилма-хиллиги ҳақида дастлабки тасаввурларни шакллантириш;чўл ҳақида тушунчаларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш . Режа: 1. Уй вазифасини текшириш. 2. Жонажон ўлка ҳақида суҳбат. 3. Табиий харита, табиий зоналар харитаси билан амалий ишлаш. 4. Табиатнинг хилма-хиллиги ва табиий зоналар ҳақида ҳикоя. 5. Ёзувсиз харита билан амалий иш. 6. Дарслик билан ишлаш. 7. Уйга вазифа. Jihozlar: табиий харита, табиий зоналар харитаси; харита шартли белгилари туширилган карточкалар; Ўрта Осиё харитаси схемаси; қум ва гилли чўллар манзараси расмлари; Қора денгиз бўйи, Кавказ, Қрим, ўрмон, тундра расмлари. Darsning mazmuni: уй вазифасини текширишда бу дарсга алоҳида эътибор бериш лозим, зеро у нафақат ўқувчиларнинг аввал ўрганган билимларини аниқлаши, балки уларни умумлаштириши ва системалаштириши лозим. Бунинг учун қуйидаги саволларни бериш мумкин. 1. Вилоятингиз республиканинг қайси қисмида (шимол, жануб, ғарб, шарқ) жойлашагн. ? Уни Ўзбекистон харитасида кўрсатинг 2. Қандай харита табиий харита деб аталади.? Ундан текислик, то ғ , денгиз, к ў л ва дарёларни к ў рсатинг . 3. Ўзбекистон қайси давлатлар билан чегарадош? 4. Ўзбекистоннинг худуди қанча? 5. Турли табиий зоналарда табиат бир хилдами? 6. Унинг хилма- хиллигини қандай изоҳлаш мумкин.?

Ўқувчи Ўрта Осиё табиати харитасини осиб, унда республикамизни топишни, унинг ҳудудидан эса ўз вилоятини кўрсатишни ва ҳудудларини таққослашни таклиф этади. Кейин ўқитувчи Ўзбекистоннинг ҳудуди бошқа давлатлар билан чегараси ҳақида сўзлаб, пойтахт- Тошкент шаҳрини харитада кўрсатади. Ўқувчилар у билан бирга шартли белгилар, қуруқлик юзаси т асвирини томоша этади. Харитани ўрганиш давомида ўқувчилар Ўзбекистон ҳудуди ер юзаси шакллари хилма-хил экани ҳақидаги хулосага келадилар. Ўқитувчи нафақат ер юзаси шакллари, балки уни қоплаган ўсимликлар дунёси, у ерда яшовчи ҳавонлар ҳақида ҳикоя қилади. Сўнг Ўрта Осиё харитасида Ўзбекистон билан қўшни давлатларни кўрсатади, булар. Ўқувчилар бу давлатларнинг номларини ўқишади. Ўқитувчи табиий зоналар ҳақида суҳбат ўтказади ва ўқувчиларга ердаги ўсимлик ва ҳайвонот олами ранг-баранглиги сабабини эслашни таклиф этади. “Зона” тушунчасининг мазмунини ёритиб беради. Зона –ўхшаш табиатли алоҳида ҳудуд. Ўқитувчи харитада турли рангларда акс эттирилган табиат зоналарини кўрсатади. Табиий зоналар харитасидан чўл, дашт, ўрмон, тундра, музлик зоналарининг суратларини кўрсатишни таклиф этади. Ўқувчилар рангли қатламларда табиий зоналарини (контур) ёзувсиз харитага чизишлари лозим. Дарс охирида ўқувчилар дарсликдаги саволларга жавоб беришлари керак. Дафтарларига табиий зоналарини –чўл, дашт, тоғлар, ўрмон, тундра сўзларини ёзиб олишади. Уйга вазифа: дарсликдаги “Табиат зоналари нима дегани?, “Чўл табиати” мавзуларини ўқиш, топшириқларни бажариш ва саволларга жавоб бериш. Табиатшунослик дафтарида “тақир”, “бархан”, “бўрон” атамаларини ёзиш, урғу қўйиш, ормограммалар тагига чизиш (урғусиз унлилар). Mavzu: Cho‘llar tabiati

Maqsad: cho‘l haqida tushunchalarini kengaytirish va chuqurlashtirish; cho‘l tuproq xususiyatlari va iqlimi bilan tanishtirish. Reja: 1. Tabiatning xilma-xilligi yuzasidan uy vazifasini tekshirish. 2. Tabiat zonalari xaritasi bilan amaliy ish. 3. Cho‘l tabiati haqida hikoya. 4. Darslik bilan ishlash. 5. Tabiatshunoslik daftari bilan ishlash. 6. Dars yakuni. 7. Uyga vazifa. Jihozlar: tabiat zonalari xaritasi, cho‘l o‘simliklari va hayvonlari tasvirlangan jadvallar. Dars mazmuni : o‘qituvchi darsni cho‘l tabiati haqida maqol, matal, topishmoqlar aytishdan boshlaydi, tabiatshunoslik daftarini tekshiradi va savollar beradi. Табиат зоналари харитаси нима? Ёзда жонсиз табиатда нималарни кўриш мумкин? Қандай табиат зоналарини биласиз? Ўқитувчи харитада ҳар хил табиат зоналарини кўрсатади ва кўрсатилагн зонани тавсифлайди (характеристика беради). Сўнгра ўқитувчи чўл табиати ҳақида ҳикоя қилиш ва уни харитадан кўрсатишдан бошлайди. Ўрта Осий республикаларини санаб, харитада жойлашишини кўрсатади. Кейин айрим чўллар номини айтиб харитадан кўрсатади, уларнинг океандан узоқлигига эътибор қаратади. Ўқувчилар ўқитучи айтган объектларни узоқлигига эътибор қаратади. Айрим чўллар номларини табиатшунослик дафтарига ёзадилар. Кейин ўқувчи Ўзбекистоннинг табиий харитасидан Қизилқум, Устюрт, Мирзачўл, ва Қарши чўлини кўрсатади, ўқувчилар эса уларни ўз хариталаридан топиб ўрганадилар. Ўқувчилар ҳамма чўлларни эслаб қолиши шарт эмас, ўзлари яшайдиган вилоятга яқинини харитадан топишга ўргансалар кифоя. Сўнг ўқувчилар табиий харитадаги

шартли белгилар ёрдамида чўл юзасини характерлаб дарё ва кўлларни топадилар. Кейин ўқитувчи чўлга таъриф беради: чўл-ўта қуруқ зона бўлиб, ўсимликлар кам. Ўқувчилар чўллар хусусиятларини яхши эслаб қолишлари мумкин, бунинг учун “чўл” ер деган маъно беришини уқтириш лозим. Ўқитувчи қум ва гилли чўллар манзараси акс этган расмни осиб табиий харитадан Ўрта Осиё ҳудуди юзасини кўриб чиқиш, йирик дарё ва кўлларни топиш, расмларда акс этган чўл табиатига тавсиф беришни топширади. Ёзувсиз харитада ўқувчилар чўл ҳудудини белгилаб, чўлдаги шаҳарларни акс эттирадилар. Дарс сўнгида ўқитувчи саволлар беради: 1. Қайси давлатлар чўл зонасида жойлашган?2. Нима учун чўллар иссиқ ва қуруқ? 3. Қайси тоғлар чўл ҳудудида жойлашган? 4. Ўрта Осиёда қандай дарё ва кўллар бор? 5. Чўлда қандай тупроқ учрайди? Уйга вазифа: дарсликлаги “Табиатнинг хилма-хиллиги”, “Чўллар табиати” мавзуларини ўқиш, топшириқларни бажариш ва саволларга жавоб атамаларини ёзиш, урғу қўйиш, ормограммалар тагига чизиш (урғусиз унлилар). Чўл ўсиликлари ва ҳайвонларини ёзиб олиш.

Похожие

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиатга доир илмий тушунчаларини шакиллантиришда педагогик технологиялардан фойдаланиш

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиат жисмлари ҳақидаги тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари

Беҳи ва Нокнинг замбуруғ касалликлари ва уларга қарши кураш чоралари усуллари

Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари