Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

321.5 KB

Скачать

Мавзу : Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш Кириш. I. Боб. Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларга “Ўлкамизда куз” тўғрисида билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. 1.1 . Ўлкамизда куз ҳақидаги тасаввурларини кенгайтиришнинг моҳияти II. Ўқувчиларнинг кузги мавсумий ўзгаришлар ҳақидаги тасаввурларини кенгайтиришнинг ўзига хос хусусиятлари. III . Боб. Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш. III. 1 . Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусига доир билимларини педагогик технологиялар асосида ўрганиш. III. 2 . Педагогик технологиядан фойдаланган ҳолда ўқувчиларга Ўлкамизда куз мавзусига доир дарс ишланмалари.

Кириш. Маълумки ҳозирги пайтда маънавий юксак эркин фикрлайдиган, ижодкор миллий салоҳияти юқори ҳар томонлама ривожланган, илмий дунёқарашни шаклланган шахсни тарбиялаш давр тақозасидир. Республикамизда халқ таълимини янада ривожлантириш мутахасис кадрларни этириштириш мақсадида “ Таълим тўғрисида” қонун қабул қилинди.. Қонун 12 моддаси умумий ўрта таълимга бағишланган бўлиб унда “Вошланғич таълим олиш учун зарур бўлаг саводхонлик билим ва кўникма асосларини шакиллантиришга қаратилганлиги” таъкидланган. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таъкидланишни “ўқувчиларнинг фан асослари бўйича мунтазам билим олишларини меҳнат кўникмаларини, ижодий фикрлаш ва атроф-муҳитга онги муносабатда бўлишини ва касб- танлашни шакиллантиради”. Бундай таълим ислоҳатлари таълимни ривожлантиришга ва самарадорлигини оширишдаги вазифаларни ҳал қилиш учун хизмат қилади. Республикамиз Презнденти И. Каримов томонидан 2010 йил “Варкомол авлод йили” деб эълон қилишининг булгуси ёш педогоглар зиммасига катта маъсулият юклайди. Ёш педогоглар, устозлар эса ёш авлодни ҳар томонлама дастлабки фан асосларини –билим эгалашларини таъминлаш билан бирга –бўлажак мураккаб фанлар билимларини эгаллаш ўқивчини ҳосил қилишга тайёрлайди. Шу жараёнда касб эгаллаш ижтиёқи ҳам туғулишига замн яратилади. Бу катта мақсадга эришиш учун боланинг ёшлигидан бошлаб теварак- атрофдаги борлиқни кузатишга ўргатиш, уларни эъзозлаш, муҳаббат кўзи билан қараш, улардан ўз соғлигини мустаҳкамлашда фойдаланиш йулларини билим руҳида тагбиялашни талаб этади. Бу борада ўқитувчидан катта ғайрат фидокорона интилиш ва астойдил меҳнат қилишнинг айни муддатдир. Табиатшунослик дастурида ўқув жараённинг такомиллаштириши мазкур ўқув предметига бўлган талабларни ўқитучиларда билим ва амалий кўникмаларни ҳосил қилиш масалалари кўзда тутилган. Ўқитувчининг диққат эътибори вазифани ҳал қилишга қаратилишни, ўқувчиларни теварак- атрофборлиқ хақидаги билимлар билан қуроллантириш лозим. Шундай экан бу маъсулиятни вазифаларни ҳам қилмоқ учун Ўқувчиларни куз фаслида теварак-атрофдаги ўсимликларнинг ўрганишга қаратилган таълимнинг шакл ва услубларини излаш, шу асосида ўз уларни , тирик мавжудодларини эъзозлаши унинг табиий бойликларни асраш, кўпайтиришга қадар бўлган эътиқодлик ёшларни тарбиялашга

эришиш устозларнинг муҳим ютуғи саналади. Шунинг ўз ўлкасини, ватанини унинг бебаҳо сарҳадлари. Ўтлоқлари тоғу- дарёларини севиш унинг жонли ва жонсиз унсурларига нисбатан ижодий муносабатни тарбиялаш болалар тарбиясидаги энг асосий масалалардан бири деб ҳисоблаймиз. Битирув малакавий ишини тайёрлаш мақсадида юқорида кўрсатилган мавзу бўйича ўз текшириш тадқиқотимизни амалга оширдик. Текшириш-тадқиқот ишимизниўрта таълим мактабида олиб боришнинг кўзда тутдик. Битирув малакавий ишини обекти ва предмети. Битирув малакавий ишнинг объекти бўлиб, Бешкент 43 умумий ўрта таълим мактаби ўқувчилари таълим –тарбия соҳасида олиб бориладиган ишлар ҳисобланади. Битирув малакавий ишининг предмети эса муайян мактаб шароитида бола шахсни тарбиялаш соҳасига қаратилган, болаларни табиатини, унинг илмий ўрганишидан иборат. Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари. 1. Мактаб ўқувчиларга куз фаслида ўсимликларда бўладиган ўзгаришларнинг педогогик - психологик асосларини ишлаб чиқиш ва ўрганиш жараёнини ташкил қилишдан иборат. Ўқувчиларнинг таълим олиши учун мавзунинг амалий аҳамиятининг аниқлаш. 2 . Турли синф ўқувчиларини куз фаслида ўсимликларда бўладиган ўзгаришларнинг педогогик –психологик хусусиятлари билан ҳамда бу ўсимликларнинг одам ҳаётидаги аҳамиятига доир маълумотлар билан таништиришини асосида уларда ўсимликлар бўйича бошланғич билимлар ҳосил қилишдан иборат. 3. Бошланғич синф ўқувчиларини кузда ўсимликлардабўладиган ўзгаришлар билан машғулотлар ҳамда саёҳатлар жараёнида амалиётда таништириши йўларини изчил кўрсатишдан иборат. 4. Табиатда кузда бўладиган ўзгаришларнинг турли туманлигини кўп сонлилиги, улар инсонлар ва табиат учун аҳамияти катта бўлиши ҳақида илк бор ишонч ҳисини ўйғотишдан иборат. Битирув малакавий ишининг вазифаси Бошланғич синф ўқувчиларига ўсимликларни ўрганишга бағишланган машғулот турлари, мазмуни, методикасини ишлаб чиқиш, ўтказиш ва таҳлил қилиши, ўқувчиларни кузда ўсимликлар ҳаётида бўладиган ўзгаришларга доир маълумотлар билан таништириши ва ўзгаришдан иборат. Шу юуллар орқали уларда амалий билимлар ҳосил қилиш. Саёҳат дарсларида куздаги ўзгаришларни кузатиши ва уларни табиат, инсон учун аҳамиятига оид юланмаларни ишлаб чиқиши ҳам қилишдан иборат. Ишнинг илмий –тадқиқот методлари Битирув малакавий ишни тайёрлаш жараёнида ўқувчилар билан суҳбат, кузатиш, табиий ва тасвирий кўргазмалардан фойдаланиш, ўйин ва саёҳатлари ҳтказиш методларидан фойдаланилади. Битирув малакавий ишининг манбалари. Ўқувчилар табиат ва унинг ҳодисалари билан таништиришни хусусан ўсимликлар билан

таништиришда бағишланган илмий методик адабиётлар. Ўқув қўланмалари методик юлланма ва тавсиялардан иборат. I. Боб. Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларга “Ўлкамизда куз” тўғрисида билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. 1.1 . Ўлкамизда куз ҳақидаги тасаввурларини кенгайтиришнинг моҳияти Ўқувчиларнинг тирик табиат бурчагидаги (ўсимликларни екиш ва кўпайтириш), шунингдек ўсимликларнинг сувга, иссиқликка, ёруғликка еҳтиёжини (пиёз ва балзаминни ўстириш мисолида — 2-синф), гул манзарали ўсимликларининг ўсиши ва ривожланишига органик ва минерал ўғитларнинг таъсирини (3-синф); помидорнинг пишиши ва ҳосилдорлигига бачкиларнинг кўчириб ўтқазилишининг таъсирини аниқлаш бўйича тажрибалар (4-синф) ўтказиш билан боғлиқ бўлган ўқув-тажриба участкасидаги меҳнат жараёнида назария билан амалиёт боғланиши яхши амалга ошади. Синфлар бўйича мактаболди участкасидаги ишлар методикаси Ўқув-тажриба участкасидаги ишларни бутун синф билан дарс вақтида ўтказиладиган мажбурий ишларга, ўқувчиларнинг дарсдан ташқари вақтларда (уй вазифаси ёки ёзги топшириқ тарзида) бажарадиган мажбурий ишларга ва ёш табиатшунослик тўгараги а‘золарининг ишларига ажратиш мумкин. Биринчи синфда ўқувчилар куз даврида дарахт, бута ва ўт ўсимликлари билан, улар барглари ва гуллари шакллари ҳамда рангларининг хилма-хиллиги ва чиройлилиги билан, қўл билан ишлатиладиган асбоблар (хаскаш, замбил) ва улар билан ишлаш услублари билан танишадилар. 2-синфда болалар кузда ўқув-тажриба участкасидаги ишлар вақтида амал қилиниши керак бўлган меҳнат хавфсизлиги ва шахсий гигиена қоидалари билан, уруғларни йиғиш ва сақлаш қоидалари билан танишадилар, синф пайкалини кузда тупроққа ишлов беришга тайёрлайдилар, тўкилган барг ва шохларни йиғиб оладилар, ўсимлик қолдиқлари 3-синф ўқувчилари кузда хаскаш ва белкурак билан ишлашда меҳнат хавфсизлиги ва шахсий гигиена қоидалари билан танишадилар, марзада ўстирилган ўсимликларнинг уруғларини йиғадилар, участкани ўсимлик қолдиқларидан тозалайдилар, ўғит соладилар, тупроқни ағдариб чопадилар, иккинчи синфдаги ўқиш даврида мактаболди ўқув-тажриба участкасидаги ишлар якунини чиқарадилар, мактаб кўргазмаси учун експонатлар тайёрлайдилар. 4-синф ўқувчилари куз даврида ҳосилни йиғадилар ва ҳисобга оладилар, уларни сақлаш қоидалари билан танишадилар, уруғлар йиғадилар, тупроққа ишлов берадилар, резавор, бута ва мевали дарахтларни қишга тайёрлайдилар. Бундан ташқари болалар мевали дарахтларнинг танаси ҳамда

асосий поясидаги ески пўстлоқларини олиб ташлайдилар, тана атрофига тупроқ ташлайдилар, унга ўғит соладилар, резавор ва манзарали буталар ўтказадилар. Бошланғич синфларда табиат тўғрисидаги билимлар таркибига жонсиз табиат жисмлари ва ҳодисалари, ўсимлик ва ҳайвонлар, одам танасининг тузилиши ва саломатликни муҳофаза қилиш, йилнинг ҳар хил фаслларида қишлоқ хўжалик меҳнати тўғрисидаги тасаввур ва тушунчалар, оддий географик тасаввур ҳамда тушунчалар киради. Ўқувчилар мактабга келиши билан ўқитувчи раҳбарлигида атроф олам билан мақсадга йўналган ҳолда: танишиб борадилар. Aтроф олам билан дастлабки танишиш уларнинг сезги органларининг қабул қилишига. асосланади. Оламни билиб олишнинг биринчи босқичи болаларнинг барча янгиларни қараб чиқишга, иложи бўлса ушлаб кўришга қаратилган туғма интилишдир. Шунга кўра дастлабки тасаввурлар ва тушунчаларни шакллантиришда ўқувчига ўрганиш объекти билан бевосита мулоқотда бўлиш имкониятини бериши керақ Экскурсияларда, кузатишлар вақтида ўқувчилар кундалик ҳаётнинг нарсаларини қабул қилиб, улардаги ўхшашлик ва тафовут белгиларини топадилар. Уларда «оддий тушунчалар» шаклланади. Фикрлаш жараёнида болаларда аниқ фикрлар вужудга келади. (Фикрга эга бўлиш — ниманидир тасдиқлаш ёки рад етиш демакдир. Масалан, «Бу гул қизил». «Бу ўсимлик— ғўзадир»). Фикр ҳосил бўлишида фикрлаш жараёни: жисм ва ҳодисаларни таҳлил қилиш, синтезлаш, таққослаш ва умумлаштириш катта ўрин олади. Фикр бевосита қабул қилиш ва тасаввурлар асосида шакл ланади. Масалан, «Дарахт илдизи, тана (поя), барглар, гуллар ва мевалардан иборатдир» дэган фикр дарахтларни кузатиш, уларнинг хусусиятларини аниқлаш ва таҳлил қилиш, ўсимликнинг аталган қисмларини таққослаш, тегишли хулоса чиқаришга асосланган. Фикрлаш фаолияти жараёнида болаларда атроф олам тўғрисида тушунчалар шаклланади. Табиатшуносликни ўрганишда болалар оладиган тушунчалар жўғрофий (умумий, алоҳида ва йиғма) ва биологик (тур ва авлод) тушунчаларига бўлинади. Табиатшунослик тушунчаларини шакллантириш ва уларни кичик ёшли мактаб ўқувчилари томонидан ўзлаштирилишининг хусусиятлари. Табиатшунослик тушунчалари — бу умумий муҳим белгилари билан бирлаштирилган объектлар, ҳодисалар, жисмларнинг бутун гуруҳи тўғрисидаги умумлашган билимлардир. Чунончи, «ўсимликлар» тушунчасига барча ўсимликлар учун умумий бўлган муҳим белги лари билан бир гуруҳга бирлаштирилган ҳар хил нарсалар киради. Уларнинг ҳаммаси ўсади; ривожланади, нафас олади, кўпаяди, яъни тирик организмлар ҳисобланади. Қабул қилиш ва тасаввурлар айрим нарсаларнинг қиёфасидир. Тушунчалар еса бутун нарсалар синфига тааллуқли умумлашган мазмунни акс еттиради. Масалан, «барг» тушунчаси дарахт, бута, ўт ўсимликлари ўсадиган ҳамма баргларга тааллуқлидир. Ўқитувчи бу мэъёрлардан фойдалана бориб, ҳар ўқувчининг индивидуал хусусиятларини, унинг ўқув материалини ўзлаштиришдаги

ҳаракатларини, ўзининг камчиликлари ва қийинчиликларни бартараф қилиш қобилиятини ҳисобга олиши зарур. Баҳо синфдаги ёки жойлардаги аниқ амалий иш учун ҳам қўйилиши мумкин. Бунда ишнинг изчил ва пухта бажарилиши, ўқувчининг мустақиллик даражаси, олинган хулосаларнинг тўғрилиги, уларни ифодалана олиши ҳисобга олинади. Камида ойда бир марта ўқувчиларнинг кузатишлар кундалигидаги ишлар баҳоланади. Бунда кузатишларнинг мустақиллиги, ўз вақтида ўтказилганлиги, об-ҳавони қайд қилиш тўғрилиги ҳисобга олинади. «Кузатишлар кундаликлари» да ўқувчилар йўл қўйган имло хатолари албатта тузатилади, аммо табиатшунослик бўйича баҳо қўйишда ҳисобга олинмайди. Ўқув чораги ёки йили учун якуний баҳо қўйишда ўқувчи дастур талабларида кўрсатилган билим, уқув ва кўникмаларни қанчалик эгаллаганликларини ҳисобга олиш лозим. Бунда ўқувчиларнинг оғзаки жавоблари, уларнинг амалий фаолияти ва кузатишлар кундалигини юритиш сифати ҳисобга олинади. Табиатшунослик бўйича дафтар тутиш. 1-синфдан бошлаб ўқувчилар атроф олам билан танишишга боғлиқ ижодий ишлар учун дафтар тутишлари керақ Бу уларга кузатувчанликларини ривожлантиришга ва табиат тўғрисидаги билимларини системалаштиришга ёрдам беради. Дафтарларда асосий ўринни кўпинча ўқувчиларнинг уй вазифаси сифатида мустақил чизган расмлари эгаллайди. Расм чизиш ёки саволларга жавоб тарзида ёзувлар қилиш учун ўқувчилар материални олдиндан ўзлаштирган бўлишлари керақ Биринчи ярим йилида ўқувчилар ҳеч нарса ёзмайдилар, фақат расм чизадилар, ўқув йилининг иккинчи ярмида улар шу расмлар остида қисқача ёзувлар қиладилар. Хат- саводга ўргатишнинг алифбе даврида ўқувчилар парк ва хиёбонларнинг дарахтлари билан танишиш мақсадида ўтказилган екскурсиядан кейин ҳар хил шаклдаги барг пластинкаларини қоғоз варағига қўйиб, унинг атрофини расм тарзида чизадилар. Кейин улар баргни қараб чиқадилар ва унинг тишли, овал, кесик қирғоқлари, баргда томирларни жойланиши, банди расмларини чизадилар, чизилган баргга бўёқ берадилар. Мустақил расм чиза оладиган ўқувчилар баргни қоғоз варағига қўймасдан расм чизадилар. Чизилган расм ёнига баргнинг ўзини ёпиштириш мумкин. Иккинчи ярим йилда ўқувчилар расмлар тагига «Ҳинор барги», «Терак барги» каби ёзувлар қиладилар. Йил фасллари тўғрисидаги ҳикоялар ўқилгандан кейин ўқувчилар бутун суратларни чизишлари мумкин. Бирор ўсимликни кузатиш пайтида ўқувчилар эътиборини ўсимликларнинг ривожланиши билан боғлиқ жараёнга қаратиш ва уларни кунлар бўйича ёздириб бориш керақ Масалан, «20 февралда ўрик дарахтида куртаклар пайдо бўлди», «25 февралда ўрик гуллади», «Гуллаш 5 кун давом етди». Ишни осонлаштириш мақсадида биринчи синф ўқувчиларига қатор топшириқлар берилади, топшириқларга кўра улар фақат ўсимликнинг ривожланишини характерловчи кунларни белгилаб борадилар. 2-синфда ўқувчилар кузатишлар кундалиги ва ижодий дафтарлар билан иш олиб борадилар. 3-синфдан бошлаб табиатшунослик систематик курсини ўрганиш билан боғлиқ ҳолда дафтарларида анча мураккаброқ ишларни олиб борадилар. Табиатшунослик бўйича дафтарнинг мазмуни қуйидагилар бўлиши мумкин:

Тушунтирувчи ёзувли расм. Aслига қараб чизиш яхши. Масалан, амалий машғулотда «Ғўза» мавзусини ўрганишда ўқувчилар ғўзанинг органлари билан расмини чизадилар. Aгар дарсда вақт етарли бўлмаса, расм чизиш уйда тугалланади. Ўқитувчининг доскага чизганларини дафтарга чизилиши мумкин. Ҳар бир расм одатда унинг айрим қисмларини ифодалайдиган тегишли ёзувлар кўринишидаги тушунтирувчи матнга эга бўлиши керак (масалан, илдиз, поя, барг, гул, мева); Умумий тушунчаларни шакллантиришда ўқитувчи: -объектларни мақсадга йўналган ҳолда қабул қилиб олинишини ташкил қилиши; табиат жисмлари ва ҳодисалари тўғрисидаги ҳар бир янги тушунчани таҳлил қилиши ва барча нарсаларда, илгари ўзлаштирилганларда такрорланадиган муҳим белгиларни ажратиши; - иккинчи даражали унча муҳим бўлмаган барча белгиларни мавҳумлаштириш, бунинг учун унча муҳим бўлмаган турланадиган белгили, лекин муҳим белги - ларини сақлаган (масалан, лола ва бинафша, бойчечак ва лола) нарсалардан фойдаланиши лозим. Табиатшунослик тушунчаларини шакллантиришда ҳар хил фикрлаш оператсияларидан: таҳлил, синтез,, таққослаш, мавҳумлаштириш, аниқлаштириш, умумлаштириш кабилардан фойдаланишга алоҳида аҳамияг бериш керақ Бирор ўсимлик, ҳайвон, жонсиз табиат объекти; (компас, термометр) тўғрисида тушунча ҳосил қилишда уни фикран қисмларга ажратиш, уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқиш зарур. Масалан, 1—2-синф ўқувчиларини ерта гулловчи ўсимликлар (бинафша, ярутка, чучмома, лола) билан таништира бориб, ўқитувчи болаларга шу ўсимликлар» нинг қисмларга (илдиз, поя, барг ва гулга) ажратиш, кейин еса ҳар бир қисмнинг вазифасини аниқлашни, яъни таҳлил қилишни таклиф қилади. Шундан кейин болалар нарсанинг қисмларини фикран бир бутунга бирлаштириши, яъни синтез услубидан фойдаланиш керақ Таҳлил ва синтез — фикрлашнинг енг муҳим услубидир, унинг ёрдамида тушунчалар шакллантирилади. Нарсаларнинг айрим елементларини фикран ажра тиш ва уларни бир бутунга бирлаштиришдан фойдаланиб, айрим нарса ва ҳодисаларни бир-бири билан таққослаш (бинафша билан лолани; чучмома билан бинафшани, бинафша билан кўкнорни, табиатдаги мавсумий ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда ўсимликлар ҳаётидаги ўзгаришларни) орқали ўтказиш мумкин. Таққослаш ҳар хил белгилар: ўсимлик органлари, ташқи тузилиши, йил фасллари, фойдаланилиши бўйича ўтказилади. Мантиқий тафаккур ва нутқни ривожлантириш. Табиатшунослик тасаввурлари ва тушунчаларини шакллантиришда тафаккур ва нутқ катта рол ўйнайди. Бошланғич синф ўқитувчиси ўқувчилари нутқининг тўғри бўлишини кузатиб бориши керақ Нутқни машқлантириш учун енг муҳим материаллардан бири ўқувчи атрофидаги табиатдир. Aтроф табиат билан таништириш болаларнинг кузатишларига асосланади. Табиатни кузатиш

жараёнида тўпланган материал лексикани бойитиш, жумлалар ва оғзаки ҳикоялар тузиш, луғавий машқлар, ёзма иншо бажариш, суҳбатлар ўтказиш учун хизмат қилади. Кўпинча кичик ёшдаги мактаб ўқувчилари табиатни кузатиб, хулоса чиқара олмайдилар, бажарган ишларининг мазмунини айтиб беролмайдилар, кузатишларини амалий тажриба, дарслик матни билан боғлашга қийналадилар, ўрганилган мавзу бўйича оғзаки ҳикоя тузолмайдилар. Шунинг учун ҳам табиатшунослик дарсларида фойдаланиш учун нутқий машқлар ишлай туриб, ўқитувчи ақлий ишнинг муайян шаклларига — таҳлил ва синтезга, индуктсия ва дедуктсияга енг муҳим белгиларни ажратишга, умумлаштиришга, фикр юритиш бўйича масалалар ечишга, сабаб ва оқибат боғланишларини аниқлашга, таққослаш ва қарама-қарши қўйишга таяниш керақ Кичик ёшдаги мактаб ўқувчилари кўпинча нарсалар нинг, ҳодисаларнинг, фаолиятнинг белгиларини ажратишга қийналадилар, шу сабабли бу ишни кузатишлар билан борлиқ ёки ўқувчиларнинг тасаввурларига асосланиб ёки хотиралари бўйича ўтказиш зарур. Кузатиш лар мунтазам равишда хилма-хил материалда (табиат ҳодисалари, айрим ҳолатда ва муваққат ривожланишда, уруғдан ўсимликларнинг ривожланиши; баҳорда ўсимликларнинг уйғониши) олиб борилади. Гул ва унинг табиатда товланишини кузатиш ҳам ўқувчиларда қизиқувчанликни тарбиялашга, ўраб олган оламни кўра билиш ва қабул қила олишга ёрдам беради. Буларнинг ҳаммаси тафаккур ва нутқни ривожланишини таъминловчи базадир. Кузатишлар жараёнида ўқувчилар нарсаларнинг белгиларини пайқашга ўрганадилар. Чунончи, биринчи синф ўқувчилари билан паркда ўтказиладиган кузги сайр вақтида суҳбат ўтказилади, суҳбат жараёнида болалар дарахт баргларидаги рангларнинг ўзгарганини кўрадилар. Бунда улар эътибори бир хил дарахтларда рангларнинг пастки шохларда, бошқаларда — юқоридаги шохларда ўзгарганлигига, сирен ва лигуструм каби ўсимликларда баргларнинг ўзгармай яшил ҳолда қолганлигига қаратилади. Шу сайрнинг ўзида болаларга ўсимликларнинг ўлчами, ранги, шакли ёки бошқа хусусиятлари билан боғлиқ бўлган нарсаларнинг белги ларини ажратиш бўйича топшириқлар бериш мумкин. Таққослаш — бу нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашлик ва тафовут белгиларини аниқлаш демакдир. Таққослаш — ақлнинг таҳлилий ишидир. Таққослаш жараёни мураккаб ва ўз ичига синтез, умумлаштириш ва хулосани олади. Ўқувчилар нарсаларнинг белгиларини ажрата олсалар, муҳимни унча муҳим бўлмагандан фарқ қила олсалар, шундай шароитдаги таққослаш бўлиши мумкин, чунки фақат муҳим белгилар бўйича таққослаш мумкин бўлади. Таққослаш учун топшириқлар тузишда қуйидаги талабларга риоя қилиш зарур: Фақат бир-бирига дахлли бўлган нарса ва ҳодисаларни, яъни улар ўртасида ўхшашлик ёки тафовут бўлганлигини (арча ва қарағай, заранг ва чинор, ака тсия ва глидичияни) таққослаш керақ Таққослаш мақсадга йўналган ҳолда (масалан, бўри ва ит, ит ва мушук) бўлиши. Таққослаш фа қат ташқи белгилари бўйичагина емас, балки характери ва келтирадиган фойдаси бўйича ҳам бўлиши мумкин.

Таққослаш хулоса билан тугалланиши керақ Машқни икки нарса ёки ҳодисани таққослаш билан бошламоқ зарур. Кейин уч, тўрт ва ҳатто кўпроқ сондаги объектларни таққослаш мумкин бўлади. Таққослашни ҳаммадан кўра бир-бирига қарама-қарши қўйишдан бошлаш қулай (қум сочилувчан, лой эса ёпишқоқ). Болалар аста-секин фақат фарқ қиладиган белгиларгина емас, балки ўхшашларини ҳам ажрата бошлайдилар, ҳодиса ва нарсаларнинг енг муҳим белгиларини аниқлайдилар. Мактаболди участкасидаги гулзорда ўсувчи ўсимликларни пояси, барглари, гуллари, мевалари бўйича таққослашни таклиф қилиш мумкин. Таққослаш аста-секин мустақил ҳикоя белгиларини касб етиб боради. Таққослаш ёрдамида ўқитувчи ўқувчилар бевосита кузатмаган, яққол кўрмаган, қабул қилиш воситасида сезгилари сезмаган ҳодисалар ўртасидаги богланишларни очиб бериши мумкин. Таҳлил — бу бутунни белгиланган қисмларга ажратиш, махсус белгиларга бўлиш, ўхшаш нарсаларда тафовутни ажрата билишдир. Масалан, ҳамма ғалла ўсимликларида илдизи, пояси, барги, гули ва меваси бўлади. Aммо бу белгиларнинг ўхшашлигида, масалан, буғдой ва маккажўхорида фарқлар ҳам бор. Синтез — бу боғланишлар ўрнатиш, умумлаштириш ва хулоса чиқаришдир (ғалла ўсимликларининг илдизлари кўпгина ингичка илдизчалардан иборат, пояси ковак—похол чўп, барги енсиз ва узун, меваси— дон). Фикрлаш натижасида илгари кўрилмаган янги боғланишларни ўрнатса бўлади. Тафаккур жараёнида ўқувчи фикр юритади, таҳлил қилади, зарур боғланишларни аниқлайди, унга берилган аниқ вазифага мос келадиган ечим услубларини фикран танлайди ва қўлланади. Aқлий оператсиялар воситасида у ўхшаш ва фарқ қилувчи нарсаларни таққослайди ва гуруҳлайди «Ўлкамизда куз» бўлимида ўқувчи йил фасллари, пахта терими, ижтимоий фойдали меҳнат кузги ўсимликлар, хашоратлар ҳаёти ҳақида умумий тушунчалар бўлиб ўтади. Бу хақда ўқувчилар ҳам ўз фикрларини баён этадилар. Менинг исмим Шухрат. Менга к у з фасли ё қ ади. Чунки барча мевалар пишади. «Хосил байрами» қ иламиз, ота-онамга қ овун-тарв у з йи ғ ишда ёрдам бераман. Мен катта бўлганимда ж уда чиройли бо ғ яратаман. Бо ғ имда ширин-шакар мевали дарахтлар б ў лади. Менинг исмим Комила. Мен к у з фаслини яхши к ў раман. Чунки дарахт барглари чиройли рангда товланади. Далаларда оп п о қ пахталар очилади. Пахтадан чиройли ёсти қ чалар тикиш мумкин. Мен келажакда тикувчи б ў лмо қ чиман.

Шу тарзда ҳар бир ўқувчи ўзи ҳамда табиатга дахлдорлик хақида гапирадилар. Бу усул ўқувчиларни мустақил фикр юритишга, оғзаки нутқни ўстириш кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам беради. «Сўз топ» ўйини. Бу методдан дасрнинг ҳамма қисмларида фойдаланиш мумкин.Ўқитувчи қушлар, ҳайвонлар, мева, сабзавотлар хақида бир сўз айтмади, ўқувчилар давом эттирадилар. Ўқитувчи бошлаган сўз қайси ҳарф билан тугаса, ўқувчи шу ҳарфдан бошланган сўзни айтиши керак. Масалан: тулики-илон-ниначи-ит-типратикан-нор-тул-ялқов; (панда)-айиқ-қарға-ари ва хакозо.Бу усул ўқувчиларни тезкорлик билан фикр юритиб, жавоб беришга ҳамда хотирасини мустахкамлашга ёрдам беради. II. Ўқувчиларнинг кузги мавсумий ўзгаришлар ҳақидаги тасаввурларини кенгайтиришнинг ўзига хос хусусиятлари. Табиатшунослик дарсларида ўқувчиларга “Ўлкамизда куз” мавзуси ҳақидаги тасаввурларини кенгайтиришда табиатда рўй берадиган ўзгаришлар билан таништириш уларни сирлари, ундаги сабаб ва оқибат ички боғланишларини англашлари ўқувчилар ўзлаштиришида муҳим аҳамият касб этади. Шу боис табиатшуносликнинг кузги мавсумий ўзгаришлари уларнинг моҳиятини баён этувчи дарсларида мавзу кенг ва ва атрофлича ёритилиши ўқувчиларининг билим фаолиятини ўзлаштиради ва табиат ҳақидаги билимларни чуқурлаштиришига асос бўлади. Шунга асосан 2-синф ўқувчиларини табиатда рўй берадиган ўзгаришларининг номлари маҳияти билишлари лозимлиги талаб этилади. Болалар куз пайтида аниқроғи охирги кунларида ҳавонинг аста-секин совий бошлаши куцндузлари илиқ кечалари эса анча совуқ яъни хароратнинг тушуини сезамиз, шунингдек сув совий бошлаб, этни жун-жуктиради; бунинг асосий сабаби Қуёш нури тикк тушмай ер устини қияллаб ўтади; ёғингарчлик кунлари бошланади. Бу пайтда жонли табиат мавжудодлари ҳам сезилиларли даражада ўзгаришларини гувоҳи бўламиз қушлар иссиқ ўлкаларга учиб кетадилар; бақа ва қурбақалар сувнинг тагига 2 метр чуқурликкачакириб кетадилар; судралиб юрувчилар паноҳ жойларга деворлар ковакларида бекиниб ҳаёт кечирадилар, бу

пайтда улар “уйғонб” карахт ҳолда ётадилар.Кунлар исиши билан улар бу уялардан чиққиб фаол ҳаёт кечиришга ўтадилар. Ўсимлиуларнинг ер усти қисмлари қовжираб қуриб қоладилар, дарахтлар баргларини тукадилар. Ҳашоратлар чувалчанглар турли ёриқларда яширинадилар, бу эса ўз ҳаётларини ҳавсизлигини таъминлайди, ниҳоят қирилиб нобуд бўлишдан сақланадилар Ўқувчиларга мазкур маълумотлар англатилади ва мисоллар ёрдамида саёҳатлар жараёнида уларга тушунча ҳосил қилинади. Ўқувчиларга дарахтларнинг қишга тайёрланиши бўйича тушунчалар ҳосил қилиш. Ўсимлик баргларининг тўкилиши (хазанрезгилик) ўқитувчи бу ҳақида ўқувчиларга илмий тушунчалар ҳосил қилиш табиат ҳодисалари билан таништиришди ўзига хос аҳамият касб этади. Маълумки, ёзнинг охири ва кузнинг бошланиши билан дарахт ва буталарнинг баргларида бир қанча ўзгаришлар содир бўлади, яъни баргнинг ранги бошқача бўла бошлайди. Баъзи турларида масалан олха лигустурумларда барглар яшиллигича тўкилса, аммо кўп ҳолларда барглар тўкилишидан олдин қизаради, хусусан олчада, барги учли заранг, ёхут сарғаяди-липа қайин каби ўсимликларда. Барглар рангини ўзгаришига хлорапласт ва пигментларнинг емирилиши баъзан эса хужайра ширасининг антосион пигментига бойишига сабаб бўлади. Барглар тўкилишидан олдин баъзи моддалар барглардан асосий ўқ қисмларга (органларга) ўтади. Крахмал билан ванд баргда деярли қолмайди. Хужайраларда цитоплазма ядро ва пластинкалардан озгина қолдиқлар қолади. Хазонрезгилик пайтида барглар кўпгина органик моддаларни ўзи билан олиб тўшиб кетади. Масалан, 100 ёшдаги қора қайин устига олиб борилган кузатишлар битта дарахтдан тўкилган баргларда яхлит қилиб олганда 1,6 кг протин1,1кг гимицеллюлоза 0,6 кг углерод ва 0,4 кг ёғ бўлишини кўрсатди. Барглар тўкилиши олдидан азот билан фосфорни жуда кўп йўқотади, улардаги темир билан магний миқдори деярли ўзгармайди, калсий кремний олтингугурт ва хлор миқдори еса ҳаттоошиб кетади. Шунингдек баргнинг тузилишида ҳам ўзгариш содир бўлади:ажралиш қавати ҳосил (бўлади). Бўлиш мунособати билан барг ўз шо хидан узилиб тушушга тайёрланади. Ажралиш ёки бўлиш қавати барг асосидан барг бандининг

дарахтшохига бириккан жойига яқин йерда ёки бандсиз баргларда барг пластинкасининг пояда ёпишган жойида вужудга келади. Одатда бу йерда сув найларининг деворларигина. Ажралиш авати юпқа деворли тирик паринхима ҳужайраларидан иборатдир. Йоғочланган бўлади. У барг асосининг юзасига тк жойлашган бўлиб епидермис мезофилл ҳужайраларни,ўтказувчи бўғламларнинг тирик ҳучайраларини ўз ичига олади. Баьзи ўсимликларда ажралиш қавати (нок, каштан дарахтда)куртаклар бўлиб келадиган вақтдаёқ белги бериб қолади. Об-ҳаводаги Ўзгаришлар кузда ҳарорат аста-секинпасайиб боради бунинг натижасида ўсимлик ва ҳаввонат дунёси ҳаётида ўзгариш ҳамда сусайиш рў й беради. ( ўсимлик барглари сарғаяди, тўкилади. Баъзи қушлар кетиб, бошқалари учиб келади) Сентябр куз фаслининг биринчи ойидир. Биро қ Ўзбекистонда сентябр ойида ҳам ёз фаслидагидек иссиқ бўлади. Сентябр ойида ҳаво иссиқ бўлиб кечалаи ҳарорат +7 даражагача тушиб кетади. Кунуз кунлари эса +20+25 даражагача кўрсатилади. Октябр одатдагидек куз ойи ҳисобланади. Бу ойда ўлкамиз қуёшли, иссиқ ва қуруқ бўлади, куннинг биринчи ярмида ҳарорат +7, +10 даража бўлади, кундуз кунлари +15+23 даражага, баъзи ҳолларда эса +27 дарагача кўтарилади. Ана шундай жуда иссиқ вақтларда ўсимликлар, айниқса гунафша, дастаргул ва бошқалар 2 марта гуллайди. Ҳайвонлар дунёсида ҳам баҳорги ҳодисаларнинг такрорланишини кўриш мумкин. Одатда пасаяди, эрталаб +3+5 даража бўлиб, кундуз кунлари эса +16+20 даражагача кўтарилади. Узоқ йиллик тажриба шуни кўрсатадики, ўсимликларнинг катта қисмини ва айниқса, қишлоқ хўжалик ўсимликларидан пахта, картошка памидор, бодринг ва бошқаларни совуқ урадиган аёзлар ўлкамизда тахминан 12-18 октябрларда бошланади. Совуқ тушиши бу ҳароратнинг қисқа вақтли пасайиши бшлиб, ер қатламлари нол даражадан пастроқ бўлади. Ана шундай дастлабки аёзлар Куз фаслининг бошланганидан далолат беради. Шимолий кенгликдан совуқ шамол эса бошлаши билан совуқлар бошланади. Совуқ даражаси жойнинг релифига ва тупроқнинг иссиқлигига боғлиқ бўлади. Одатда, совуқ тушганининг даслабки куни кундузи, баъзи ҳолларда эса тунда ҳавонинг булутли бўлиши кутилади. Агар

кечаси осмон булутсиз бўлса, ер устки қатламларининг парланиши натижасида ернинг юза қатлами музлайди, Бундай совуш ер қатламларнинг тегиб, ҳавонинг ҳароратини янада кўпроқ пасайтиради. Совуқнинг дастлабки тўлқинлари ўзи қопланган барча ҳудудни озгина музлатади, у фақатгина паст жойларга тарқалади ва бир- икки кун давом этади. Агар ҳаво тўлқининг ҳарорати нол даражадан паст бўлсагина музлаш барча ҳудудида ёйилиши мумкин. Шунда тупроқ ва ўсимликларнинг устки қатламларга эрталабки шудринг тушади. Баъзи вақтларда октябр ойида кучли ва совуқ шамоллар аралаш ёмғирлар ҳам ёғиб ўтади. Бундай пайтларда тарбияси болаларнинг диққат эътиборини дарахтларнинг катта шохлари ва ингичка навдаларнинг тебранишига жалб этади. Ноябр қишга ўтиш ойи ҳисобланади. Одатда ноябр ойида ўлкамииз об-ҳаво қулай бўлмайди; гоҳ ёмғир, гоҳ қор ёғади кун гоҳо илиқ, гоҳо совуқ бўлиб туради. Ўсимликлар ҳаётидаги ўзгаришлар Ўзбекистонда асосан пахта етиштирилади. Бу вақтда ғўза барглари бир текисда етила бошлайди. Боғларда кечки олмалар, кечки узумлар, ёнғоқ пишиб етилади, Шунингдек, Ўзбекистон учун бўлган беҳи, анор ришади, ёввоойи дўлана, олча ва наъматак ҳамда болаларнинг энг севимли меваларидан бири- жийда пишади. Гулзоналарда гултожихўрозлар, хризатемалар гуллайди. Флокс ва бошқа гуллар эса сўлий бошлайди. Кузнинг тушиши аввола мевасиз дарахтларгатаъсир қилади. Биринчи галда бу дарахтларнинг барглари сарғая бошлайди. Бундай ўзгаришларни ўқувчилар бутун куз давомида кузатиб борадилар. Ушбу даврда таълим турдаги ўсимликларнинг ҳаммаси бирданига ўзгармайди, албатта. Бу вақтда уларнинг бир қисми “куз либоси”ни гиё бошлайдилар, бошыа бир қисми эса, ўзининг ёзги ҳолатини тўла қоплайди. Ўсимликларнинг ёши ҳам таълим даражада таъсир қилади, қари дарахтларда ёш дарахтларга нисбатан илгарироқ ўзгариш кўзга ташланнади. Баргларнинг ранг ўзгаришлари хлорафилнинг парчаланиши билан боғлиқ бўлади. Хлорофил доналарнинг ёрдами билан дарахт барглари бутун ёз давомида карбонат крахмал оладилар.

Ёз давомида хлорофил кўпроқ ҳосил бўлади ва камроқ парчаланади. Кузда ҳароратнинг пасайиши билан хлорофилнинг ҳосил бўлиши камаяди. Аксинча, қуёш нурларининг таъсири остида хлорофилнинг парчаланиши кучаяди. Шунинг учун хлорофилнингумумий миқдори камайиб боради. Хлорофил мураккаб модда бўлиб, бирнеча пегментлардан иккита кўк ва иккита сариқ пигментдан иборатдир. Хлорофилнинг парчаланиш вақтида сариқ рангдаги яна янги моддалар кузда баргларни сариқ рангга бўйайди. Барглардаги ҳосил бўлган пигментлар, орадан бирмунча вақт ўтгач парчаланади ва барглар қўнғир тусга киради. Баргларнинг қўнғир рангга кириши уларнинг хозон бўлишидан далолат беради. Бундан ташқари баргларнинг сариқ турлариқизғиш тусга, қизғиш тусдан тоғ бинафша тусга ўтади. Болалар боғчаларининг тарбиячилари эса табиатда бўлаётганбундай ўзгаришларга болаларнинг эътиборини жалб қиладилар. Бу ранг антотцион деб аталувчи алоҳида пегменитга боғлиқ бўлади. Ҳар турли қизғиш баргларнинг туси барглардаги нордон ва ишқор моддаларнинг мавжудлигига боғлиқ бўлади. Кучли ёруғ ва паст ҳарорат бўлгандагина баргларда антоцион ҳосил бўлади. Баргларда шакар моддаларининг мавжудлиги антоцион ҳосил бўлишининг мумкин. Шартлардан биридир. Маълумки, кузда ҳарорат пасайиши билан шакар крахмалга айланади. Баргларнинг куздаги ранг ўзгариши билан тиниқ рангли заранг илгарироқ ўзгара бошлайди ва мажнунтолнинг барглари тоғ сариқ, оқиш тусга киради.. Узум, ўрик, нок ва кейинроқ эсақайроғоч, шафтоли ва бошқа дарахтларнинг барглари тоғ сарғайиб, қизғиш тусга киради. Октябр ойида одатда, қуруқ об-ҳаво шароитда барглар рангининг ўзгариши тезлашади ва улар ўзига хос гўзалллик касб этади. Барглар яна ҳам равшанроқ тус олади. Ўқитувчининг ўқувчиларнинг диққат эътборини дарахтларнинг гўзаллигига жалб қилади. Ўқувчилар барглардан гулдасталар ясайдилар ва улар билан табиат бурчаклари шкафлар, жавонларни безатадилар. Баргларнинг ранги ўзгара бориши билан аста-экин хазон бўла бошлайди ва ўсимликлар ҳёти билан боғлиқдир.Октябр ойида барглар тўкила бошлайди. Аввало заранг дарахтининг барглари

тўкилади, кейинчалик эса акасия, қайроғоч, глидичия, эман, ёнғоқ, оқ тераква чинорларнинг барглари тўкила бошлайди. Заранг дарахтининг сийраклашган барглари орасидан жуфт- жуфт бўлиб, ўсувчи бир паллали мева бошлари кўриниб туради “Паллалар” орасида жигарранг, юмалоқ уруғларибўлади. Кузда тўкилган уруғдан яна дарахт осибчиқаверади. Кузда тўкилган уруғлари жуда кўп бўлади, узоқ пайт ёзиши сақланади. Шунинг учун бу дарахтнинг униб ўсишини кузатиш ва шундай дарахтларни экиб ўзгартиришга ўқувчиларни жалб қилиш осон . Шу мақсадда куз фаслида заранг, Шумтол ва бошқа дарахт навларининг уруғлари йиғиш тавсия этилади. Хозонрезгилик ўсимлик ҳаётида катта аҳамиятга эгадир. Агар барглар тўкилмаганида, эски барглар қириб дарахт танасидаги намликни парлатиб юборар, натижада дарахтларқуруб қолган бўлар эди, шунинг учун ҳам баргларнинг тўкилиши ўсимликларни қуриб қолишидан сақлайди. Бундан ташқари, барглар тўкилмаса, қишда қорни тутиб қолиб, навдаларга зарар етказар эди. Баргларнинг тўкилиши билан ўсимликларнинг ҳаёт кечиришлари учун зарарли бўлган шавил кислотаси юқолади. Бу нуқтаи назардан қараганда ўсимликлар баргининг тўкилиши уларнинг яшаши учун тўғилган янги шарт-шароит ҳисобланади. Баргларнинг тўкила бориши турли дарахтларда турлича ;эман дарахтининг барглари бир-неча кундаёқ тўкила бўлади. Теракларда эса узоқроқ сақланади. Жумладан, терак совуқ тушгунча кўкариб туради. Совуқ тушгач эса барча барглари тезда тўкилади. Ўқувчилар баргларнинг тўкилишини устида бир неча марта кузатиш олиб боришлари натижасида куз фаслига хос хазонрезгилик ҳақида тўғри тасаввурга эга бўладилар. Ноябр ойида дарахт ва буталарнинг барглари кўпроқ сарғайиб қўнғир тусга киради, кейинчалик аста-секин тўкилиб тамом бўлади. Эман, чинор ва бошқа дарахтларнинг барглари айрим ҳолларда қаттиқ совуқ тушгунга қадар ҳам кўм-кўк бўлиб туради. Қушлар ва ҳашаротлар ҳаётидаги ўзгаришлар. Сентябр – октябр ойларда ўлкамизга гўнг-қарғалар учиб келишади. Биз уларни ўқувчиларнинг мактаб боғларида ҳам кўрамиз. Улар бизга тоғлардан тушиб учиб келишади. Гўнгқарғалар кундуз кунлари далаларга учиб кетишади ва турли қолдиқларни ейди. Тошкентнинг чекка жойларида сентябр ойининг иккинчи яримида қизил қўшлар ( ўрмон сайроқи қушлар) пайдо бўлади. Баъзан улар

Тошкент боғларида апрел ойининг охиригача бўлишади. Одатда улар тўда-тўда бўлишиб Ўзбекистоннинг ҳавзаларида кўчиб юради. Сентябр ойида қораёлоқлар читтаклар ва иссиқмамлакатларга учиб кетаёётган тилла рангли қушларни кўриш мумкин. Тоғ ўрмонларидан водийларга тушиб келган зоғчаларнинг катта тўдасини ҳам кўриш мумкин бўлади. Зарғалдоқ, қалдирғоч, булбул, чивинхўр қушлар ва бошқа шу каби қушлар жанубдан иссиқмамлакатларга учиб кетадилар. Қушлар учиб кетишга одатланиб қолганликлари, шунингдек, ҳашоратларнинг секин-аста юқола бориши туфайли учиб кетишади. Чунки бу ҳашоратлар ана шу қушлар учиб ўзига бўлиб хизмат қилади. Сентябр ойида лайлаклар, ғозлар, ўрдаклар ва турналар ўз инларига йиғиладилар ва учиб кетишга тайёрланадилар. Товуқлар тиллай бошлайди. Уларнинг деярли барча патлари тўкилиб янгидан чиқади. Шу Билан бирга улар ыишки совуыларга тайёрлана бошлайдилар. Уй =айвонлари ва ёввойи ҳайвонларда ҳам қиш шароитига мос келадиган туклар ўса бошлайди. Сентябр ойида асаларилар ҳам қишга тайёрлана бошлайдилар. Улар ўзларининг асал заҳираларини уйларнинг бир томонига олиб ўтадилар, ўз уйларини иситадилар, кераксиз тешик ва ёриқларни бекитадилар, ўз уйларидан ўггимчакларни ҳайдаб чиқарадилар, чунки ўргимчаклар қиш вақтида асаларилар учун ортиқча юк бўлиб, асал заҳираларини еб қўйишлари мумкин. Ўргимчакларнинг асосларинки каби нишлар ва жағлари бўлмайди. Шунинг учун улар ўзлариниҳимоя қила олмайдилар, уйларини ташлаб чиқиб кетиб очликдан ўлиб қоладилар. Асаларилар бошқа ҳашоратлар сингари узоқ ухламайдилар. Дастлабки совуқлар тушиши биланоқ турналари ва ғозлар жануб томнга гала –гал бўлиб учиб кетади. Қушлар тўдасининг тузилиши учиб кетувчи қушларнинг белгиларидандир. Турналар одатда ўткир бурчак ҳосил қилиб учадилар. Ғозлар эса узун қийшиқ қатор бўрида эса бурчак ҳосил қилиб учадилар. Ёввоий қушлар ва каккуларгина олҳида алоҳида учиб кетадилар. Қушларнинг учиб кетиши ўқувчиларни сайрга олиб чиққанда йўли билан кўзатиш мумкин. Октябр ойининг охирларида шаҳарлар ва водийларда саъвалар пайдо бўлади ва улар март ойиларигача шу ерларда қолади. Улар қизиқ, отқулоқ уруғларини еб кун кечирадилар. Саъвалар

ўзларининг чиройли пайтлари ва ажойиб овозлари билан ўқувчиларни ўзларига жалб қиладилар. Ўқувчилар саъваларни табиат бурчакларида парвариш қилишни ўрганадилар: тоза сув, арпа, писта донларини майдалаб берадилар. Шунингдек, куз фаслида Куз фаслида заранг ва шумтол дарахтларининг уруғлардан тайёрланган озиқаларни берадилар. Саъвалар қирилган сабабини ва ўқувчилар қўли билан табиат бурчагида ўстирилган кўк сулини зўр иштаҳа билан ейдилар. Кечалари далалардан шаҳарларга тўда- тўда бўлиб учиб келади. Ҳароратнинг пасайиши билан ҳашоратлар ҳам аста-секин йўқола боради. Уларнинг баъзилари ўлади, бошқалари эса дарахтларнинг (чивинлар, пашалар) иморатларнинг кавакларига кириб яширинадилар. Кўпгина чивинлар хазон бўлган барглар остида яширинадилар. Баъзи ҳашоротлар қиш учун тухумларини сақлаб қўйадиларбошқалар эса личинка ҳолатида ерда қишлайдилар. Ўқувчилар очиқ ҳавога дам олгани чиққанларида тўкилган барглар тагида ётган ҳашоратларни топиб оладилар. Олтин куз давомида учиб юраётган ўргимчак уяси кўзга ташланади. Унинг кумишсимон тўқимасида кичикина ўргимчак уйачалари, шунингдек кўчманчи қўнгизлар бўлади. Ноябр ойида шаҳарда кўплаб олақарғалар, зағчалари учиб келадилар.Улар дон излабтўда-тўда бўлиб учиб юрадиганлар шунингдек, шаҳарга тоғлардан оқбош саъвалар, четларидан эса сўфитўрғайлар учиб келадилар. Боғларда кўпгина қораялоқлар ва читтаклар пайдо бўлади. Улар асосан тоғлардан учиб келади. Кўк чумчуқларнинг ўткир овозлари ҳам эшитилиб туради. Ҳайвонлар ҳайётидаги ўзгаришлар куз фаслида Қурбақаларнинг вақтларини камроқ эшитилиб боради. Бунда ўқувчилар эътиборини жалб қилиш лозим. Ёш типратикан мустақил ҳаёт кичира бошлайдилар. Ўқувчилар табиат бурчакида уларни боқадилар ва парвариш қиладилар. Шу пайтларда тоғ этакларива чўлли районларда қум қуёнларини тез-тез учратиш мумкин.Кичикроқ кўринишдаги унчалик катта бўлмаган ва қуёшлар ўзига хос рангга эгадир. Улар сариқ керакли ва оқ рангли бўлади. Унинг думи узун, думнинг учида попукчаси бўлиб, боши эса чўзинчоқ бўлади. Қум қуёни қумлар орасида саксовул ўрмонларида ва дарёларнинг

қирғоқларидаги тўқайларда яшайди. Куз фаслида ўтлар уриганда шаҳар атрофидаги туманларда қуёнлар ёш дарахтларнинг қобиқларини чўлли туманларда эса чксиз қандим, юлғин ва шу каби ёввойи ўсимликларнинг қобиқларини кемириб ташлайдилар. Судралувчи ҳайвонлар ( калтакесаклар, илонлар тошбақалар), донг қотиб ухлаш даврига кирадилар. Совуқ тушиши билан қурбақалар ҳовуз тагидан балчиқлар ичига кириб кетадилар, чўл қурбақалари эса уй атрофидаги кавакларга кириб, уйқуга кетадилар. Типратиканлар совуқ тушгунча ўзларининг қишги жойларига кетишади. Улар қишда тўрт ойдан ортиқ ухлайдилар. Бу вақт ичида қимирламайдилар ва ҳеч қандай овқат ҳам етмайдилар. Улар ана шу уйқу жараёнида ўзларининг гавда оғирликларнинг учдан бир қисмини юқотадилар. Баъзи вақтларда ўқувчилар мактабларида типратиканни қиш вақтида ҳам олиб қоладилар. Уларни уларни қутиларга солиб, баҳоргача салқин ерда сақлайдилар. Ўқувчилар типратиканнинг уйғонишини алоҳида қизиқиш билан кузатадилар. Кўршапалаклар совуқ тушиши билан ташландиқ уйларнинг шипларига кериб, осилиб олган ҳолда яшайдилар. Улар ёз мобайнида тўплаган озуқа заҳираларини қишда жуда кам сарфлайдилар. Агар кўршапалак қишда иссиқроқ жойларда яшаса, тез-тез уйғониб турадилаар. Қишглоқ хўжалик ишлари. Сентябр ойида Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида шу жумладан Тошкент вилоятида ҳам асосий хўжалик ишларидан бири-пахта йиғиш-терим бошланади. Ҳар бир чаноғда 3-5 паллача бўлиб ҳар бир паллачада эса пахта толалари билан ўраб олинган 8-9 тадан чигит бўлади. Пахта толаси пахтанинг энг қимматбаҳо қисми ҳисобланади. Пахта толасидан газмоллар ва бошқа кўпгина техник маҳсулотлар, чигитидан эса мой кунжара ва бошқа нарсалар тайёрланади. Сентябр ойида мевали боғларда олма, беҳи терилади, узум узилади. Бу ишларда ўқувчилар қўлларидан келганича иштирок этишлари мумкин. Тарбиячилар бу пайтда баҳорда боғча ҳовлисида ўтказилган уй ўсимликларини табиат бурчакларига кўчириб ўтқазадилар. Гулзорларда қўқонгул, хушбуй нўхат аждароғиз (гуллари каттта-катта боғ ўсимлиги ), нашурсия, петуний, самбиттол, флокс

ва тирноқгул каби ўсимликлар уруғини теришни давом эттирадилар, бунда ўқувчилар ҳам қатнашади. Октябр ойида далаларда оммовий равишда пахта –йи ғ им- терим давом этади. Пахта чоно қ лари тунги сову қ ва кундузи исси қ нинг кескин таъсири натижасида очила бошлайди. Далалар ва полизларда карам, памидор, лавлаги, бақалажон, картошка сингари савзавотлар йиғиб-териб олинади. Бу каби манзарали қишлоқ жойларда тез-тез учратиб туриш мумкин. Боғларда мевали дарахтларни қиш шароитига тайёрлайдилар. У ерда ўсимликлар ошишдан тўхтаган вақтда ўғит солинади. Сўнгра дарахт атрофлари чопиб қўйилади, қатор оралари ҳайдалади. Дарахтнинг илдизига яқинроқ ерлари юзароқ туради. Дарахт илдизларидан узоқлашган ер чуқуроқ ҳайдалиши керак. Бунда дарахт турларининг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олиниши лозим. Жумладан, нок ва олма дарахтларининг илдизлари олча ва олхўриларга нисбатан катта чуқурликда жойлашган, шунинг учун ҳам шу дарахталр атрофидаги ерларни чуқурроқ ҳайдаш талаб қилинади. Ерни кузги шудгорлаш вақтида тупроқни ҳаддан ташқари майдалаб юбормай, балки уни йирик қилиб ағдариш ва шу ҳолича қишга қолдириш керак, бундай қилинганда тупроқ структураси яхшиланиб уни сақлаб олишга имконият туғилади. Бундан ташқари ерни йирик –йирик қилиб ағдариш фойдали, чунки у намни ва қорни яхши сақлайди. Бу эса ўсимликнинг яхши ривожланиши учун жуда муҳимдир.Одатда қиш фаслида тупроқнинг устки қатламида зарарли ҳашоратлар яшириниб қоладилар. Ерни ҳайдаш учун зарар келтира олмайдилар. Баргларнинг тўкилиши билан барча зарарли ҳашоратлар ҳам ерга тушадилар ва тўкилган барглар орасида жойлашиб оладилар. Шунинг учун барча ахлатларни тўплаш ва ёқиш ёки кўмиб ташлаш керак. Бу ерда уларнинг болалари, личинка ва тузумлари дарахт пўстлоқларининг ёриқлари орасида ҳам бўлади. Уларни эски, чириган илдизлари билан бирга ёўқотиш, ёриқларини эса суваш керак. Дарахт таналарини янги гўнг ёки лой қўшилган оҳак билан оқлаш керак (дарахт илдизлари куйиб кетиб, зарар етказмаслиги учун) ёки дуст ДДГ (дексахлорал) нинг бўр билан аралашмасини дарахтларга суриш керак. Ана шу вақтда дарахт пўстлоғидан ширалар олиб ташланади.

Октябр ойида новдаларни буташ бошланади. Бу иш шохларнинг узунасиги қараб ўсишини тўхтатади ва ёш новдаларнинг ривожланишига ёрдам беради. Бундай ҳолда ўсимлик қишни осонлик билан ўтказади.Дарахт танасидаги ўсишга қаршилик қилганортиқча, эса чириган шохлари ҳам қирқиб ташланади. Шу йил билан дарахтларнинг келгуси йил ривожланиши учун яхшишароит яратиб беришга ҳаракат қилинади. Октябр ойининг охирида дарахтлар ва буталарни бир жойдан иккинчи жойга кўчириш, токларни қиш мавсумига тайёрлаш бошланади.Бунда токлар кесилиб кўмилади. Тошкент вилояти шароитида баъзи пайтларда токларни кўммасдан ҳам қишлатиш мумкин, айрим ҳоллар, яъни тўсатдан совуқ тушишидан сақлаш учун токларни кўмиш мақсадга мувофиқдир. Шу мақсадда гуллар, анорлар ва бошқа ўсимликлар ҳам хашак ва сомон билан ўралади. Ёки қиш даври учун ерга кўмилади. Хмел, печак, чирмашувчи гуллар сингари ўсимликлар йиғиб олинади ёки ўраб қўйилади. Гулзорлардан гладиолус илдизи, картошкагул ва бошқа шу каби совуққа чидамли кўп йиллик ўсимликлар туганакларини кавлаб олинади. Картошкагул туганаклари афтобда бир оз қизитилиб, сўнг салқин жойда сақланади. Гладиолус илдизлари яхшилаб тупроқдан тозаланади ва дока халтачага солиб қуруқ, салқин ерга осиб қўйилади. Октябрнинг иккинчи ёрдамида капалакгул дастаргул уруғлари сепилади, булар эрта баҳорда гулзорларни безайди. Ноябр ойида далаларда ғўзанинг очилмаган кўсаклари ҳам терила бошланади. Ғўзапоя юлиб олинади, экин майдонларига ўғит солиб шудгор қилинади. Бундан ташқари мана шу вақтда келгуси йил ҳосилига замин ҳозирлаш мақсадида ёппасига сўғориш ўтказилади. Экин майдонлари ҳайдалгандан кейин ҳам сўғориш ўтказиш мумкин. Боғ, мактаб олди майдонларида, агар ҳарорат 5 даражадан пастбўлмаса, дарахт кўчатларини ўтқазиш мумкин. Ноябр ойида дарахтларни буташ, мевали дарахтлар ҳамда бошқа дарахтларда бўладиганзараркунандаларга қарши кураш ишлари давом эттирилади. Гулхоналарни хазонлардан тозаланади, қизитилган гўнг ёки шарбат ва суперфосфат солинади. Шунингдек тупроқни кузги шудгор қилиб қўйилади.

Мавзу: Табиатда кузги ўзгаришлар Мактабнинг тажриба участкасидаги кузги ўзгаришлар билан танишиш, уларни участкада мустақил ишларга жалб этиш. Машғулотнинг бориши. Ўқувчиларни тажриба ер участкасига олиб келгач ўқувчи улар билан суҳбат ўтказади. -Сентябр ойидаги нисбатан бу ерда қандай ўзгаришлар бўлибди. Томорқода қандай ўсимликлар ўсади? ( Помидор, картошка, карам, бодринг) Уларнинг меваси қани? ( меваларни йиғиболишган) Ўқитувчи ўқувчиларга ҳашоратлар ва уларнинг ўқувчилар саналмиш ғумбаклар еб қўйган карам ва бошқа ўсимликлар баргини кўрсатади. - Қани ўқувчилар ким айтади, зараркунанда ҳашоратлар ўсимликларнинг қайси қисмларни ер экан? ( илдизини, баргларини, гулларини, мевасини) Баргларини қайси ҳашорат ейди? ( Қўнғизлар) Меваларни –чи? (мевахўр қуртлар) Илдизларничи? ( Ғумбаклар-ҳашоратларнинг болалари) -Полизларга нималар фойда келтиради.?( ўқувчиларга полиздан бақани қидириб топиш буюрилади.) - Бақа –фойдали жонзот .У шиллиққуртларни ейди. Яна нима полизларнинг дўсти?( Қушлар) Улар қандай фойда келтирадилар? ( Зараркунанда ҳашоротларни ейдилар.) - Рахтани кўринг Ўсимликларнинг қисмларини айтинг. Юқори синф ўқувчилари участкада нима иш билан машғул? ( ерни чопишётган) ўқитувчи кузда ўқувчилар сабзавотларнинг қолдиқларини йиғиштириб олишларини, кейинги йил ўсадиган ўситмликларга ўзида бўлиши учун ерга гўнг солишларини, ерни чопиб қўйишларини тушинтиради. Ўқувчилар диққатини ўқувчиларнинг чаққонлик билан хаскаш ва белкурак ёрдамида ишлаётганликларига қаратади. Юқори синф ўқувчиларга ўсимлик қолдқларини йиғиштиришда ёрдам бериш, йиғилган ўсимликларни тўдалаб қўйиш, дарахтлардан ьтушган баргларни дарахт тагида супуриб қўйиш каби топшириқларни буйиради ва барглар аста- секин чириб ундан яхши гўнг ҳосил бўлишини тушинтиради. Бу баргларни учиб кетишдан сақлаш учун дарахт тагида кўмган маъқул.

Ишдан сўнг қўл ювиш зарурлиги тушинтирилади. Шундан сўнг, “бу қачон содир бўлади “ мавзуида ўйин ташкил қилинади. Ўқувчиларга бирор-бир фаслнинг табиат ҳодисаси ифодаланган расм намойиш этилади( масалан ҳазонрезгилик). Ўқувчилар дарров қўлларига сариқ баргларни оладилар. Шу фаслда яна қандай ҳодисалар бўлиши эслатади. Ўйинни тугатгач, ўқитувчи ўқувчилар диққатини участкада ўсадиган дарахтларга қаратади. Дарахтларнинг меваси қаёққа йўқолди? Қайси дарахтларнинг меваси қолди? Бизнинг участкада қандай қушлар яшаркан? Улар нима учиб келишди? (Қарғалар зағчалар) Қайси қушлар бизда доимий яшайдилар? (Чумчуқлар, мусичалар) дарс якунида ўқувчи қуйидаги саволларни беради. - Полизнинг душманлари деб нималарни айта оласиз? Полиз нинг дўстлари ким? Ўсимликларнинг қандай қисмларини биласиз. Сентябрга нисбатан участкамизда қандай ўзгаришлар содир бўлган? Ўқитувчи ҳафта давомида табиатдаги ўзгаришларни кузатиб боришни, юқори синф ўқивчиларининг участкада бажарадиган ишларга эътибор бериш лозимлигини айтинг. III. Боб. Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш. III.1. Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусига доир билимларини педагогик технологиялар асосида ўрганиш. Таълим –тарбия жараёнига замонавий педогогик технологияларни қўллаш аввал педогогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократлаштиришни амалга оширмай туриб қулланган ҳар қандай педогогик технология кутилган самарани бермайди. Педогогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш асосидаги педогогик технология ўзида фалсафа психология ва педогигиканинг инсонпарварлик ғояларини мужассамлаштиради. Ушбу педогогик технология диққат марказида ўз имкониятларини максимал даражада амалиётга қўллайдиган, ижодий ва ижтимоий фаол, турли ҳаётий вазифаларни аниқлаб, таҳлил қиладиган, мўлжални онгли равишда мустақил тўғри ола оладиган шахсни шакиллантириш ғояси туради. Мазкур технологиянинг асосий жиҳати ҳар бир шахсда мавжуд бўлган унинг эҳтиёжи қизиқиш, иқтидори ва имкониятлари асосида шахсда ижодий фазилат ва хислатларини шакиллантириш ва ривоожлантириш саналади. Шу

сабабли таълим мазмуни инсонпарварликка юналтирилган гуманистик ғоя ва меъёрларни ўзида мужассамлаштирган бўлиши лозим. Педогогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш асосида педогогик технология авторитар технологияга қарама-қарши бўлиб, педогогик жарёнида ҳамкорлик, ғамхурлик, ўқувчилар шахсини хурмат қилиш ва эъзозлаш орқали. Шахснинг таҳсил олиши, ижод қилиши ва ўз-ўзини ривожлатришига қулай ижтимойи ва психлогик муҳит яратилади. Мазкур жарёнда ўқувчи ўз ўқув фаолиятининг субъекти саналади ва ўқитувчи билан ҳамкорликда ягона таълим жарённинг иккита субъекти ўқув тарбиявий вазифаларни ҳал этади. Педогогнинг ўқувчи шахсига бўлган инсонпарварлаштирилагн муносабати ўқувчиларни севиш, уларнинг тақдири учун қайғуриши, ўқувчиларга ишончининг юқорилиги , ўзаро ҳамкорликнинг вужудга келиши, мулоқат маданиятининг юқори даражада бўлиши, ўқувчиларни тўғридан-тўғри мажвурлашдан воз кечиш ва аксинча ижодий рағбатлантиришнинг устунлиги туфайли таълим жараённидан кўзланган мақсадга эришиш, ўқувчилар фаолиятида учрайдиган камчиликларга чидамли бўлиш, уларни бартараф этишнинг энг самарали йўлларини қўллашда номаён бўлади. Таълим- тарбия жараёнини демократлаштириш ўқитувчи ўқувчиларнинг фуқоралик ҳуқуқларини тенглаштириш, ўқувчиларга танлаш ҳуқуқининг бериши, ўз фикри ва нуқтаи назарини йўл қўйиши мумкинлиги, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва болалар ҳуқуқлари конденсиясида амал қилишини тақоза этади. Янги муносабатларнинг ўзига хос жиҳати, анъанавий таълимдаги фарқ қилиб ўқувчиларнинг мустақиллиги ва ўқув фаолиятини тақиқламасдан, белгиланган мақсадга йўналтириш, ўқув фаолиятини бошқармасдан, ҳамкорликдан ташкил этиш, таълим-тарбия жараёнида мажвурлашдан воз кечиб, ўқувчиларни шу фаолиятга онгли равишда йўллаш, бирор бир фаолиятга самарали ташкил этиш орқали ўқувчиларда қизиқиш уйғотиш, шахснинг эҳтиёжи, қизиқиши,имкониятларини чегараламасдан эркин танлаш ҳуқуқини бериш саналади. Янги муносабатларнинг асосий моҳияти, анъанавий таълимда кўзда тутилагн натижаларни бермаётган мажбуран ўқитишдан воз кечиш ва унинг ўрнига: - ўзаро ишончга асосланган талабчанлик; - таълим жараёнини самарали ташкил этиш орқали ўқувчиларда қизиқиш уйғотиш ва онгли интизомни вужудга келтириш; - ўқувчиларнинг билим олиш жараёнини муваффақиятларга йшллавчи муҳитнинг пайдо бўлиши; - мустақилик ва мустақил фаолиятни ташкил этишни: - тегишли талабларни жамоа орқали қуллашни амалга ошириш муҳим саналади. Янги муносабатларнинг вужудга келиши шахсга тафовутлаб ёндошишни талаб этади. Таълим жараёнини ташкил этишда: - ўрта савияли ўқувчиги нисбатан мўлжал олишдан воз кечиш;

- шахснинг энг яхши сифатларини аниқлаш ва уни ривожлантириш; - Шахс психологик –педагогик диагностикасини қўллаш, қизиқиши, эҳтиёжи, қобилият, йўналиши, сифатлари, ақлий жараёнининг хусусиятларини аниқлаш; - Таълим –тарбия жараёнларда шахснинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш; - Шахс ривожи динамикасини қилиш; - Шахс ривожланини дастурини лойҳалаш ва унга тегишли ўзгартирилишлар киритиш зарур. Ушбу педогогик технология ўқувчида ўқувчилар муносабатини ташкил этишнинг асоси саналса, ўқувчиларнинг билиш фаолиятинифаоллаштиришда тегишли таълим технологиялардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Шу сабабли битта машғулотда бир неча технология уйғунлаштирилди. Қуйида шу технологияларга қисқача тавсиф берилади. 1. Дидактик ўйин технологиялари. Таълим –тарбия жараёнида дидактик ўйин ткхнологиялари дидактик ўйинли дарс шаклида қўлланилади. Ўқувчиларнинг билим олиш фаолияти билим уйғунлашга дарслардидактик ўйинли дарслар дейилади. Дидактик ўйинли дарсда ўйин сйужети, бориши, ўқувчилар бажариши лозим бўлган роллар вазифалар ўқувчиларда муайян билим, кўникма ва малакаларни шакиллантириш мулоқат ва нутқ маданиятини тақоза этади. Ўқувчиларининг ёшлик ва психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда табиатшуносликни ўқитишда ижодий ўйинлардан “Ўлкамизда куз мавзуларни ўрганишда фойдаланилади. Муайян мавзулар якунида мазмунига бо-лиқ ҳолда ўйин, машқлар, кроссвордлар берилди. Ижодий ўйинлар ўйин машқлардан самарали ва ўз ўрнида фойдаланиш ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш ва дарс самарадорлигини оширишда муҳим рол ўйнайди. 2. Ҳамкорлик ўқитиш технологияси. Ҳамкорликда ўқитиш технологиясининг асосий ғояси- ўқувчиларнинг ўқув топшириқларини биргаликда, ҳамкорликдабажариб ўқув-тарбия мақсадига эришишдир. Мазкур технология ўқувчиларда дарслик, илмий-оммабоп адабиётлар устида мустақил ва ижодий ишлаш, ўз фикрини баён этиш, асослаш ва исботлаш, мантиқий фикр юритишкўникмаларини таркиб топиш, ўқув баҳси ва муносабатларда фаол қатнашиш, онгли интизомни вужудга келтиришга замин яратади. Ўқитувчи ботаника дарсларида ҳамкорликда ўқитиш технологиясининг назарий асосларини, методларидан фойдаланиш йўлларини, ўқувчиларининг мустақил ишларини, ўқув баҳси ва мунозараларни самарали ташкил этиш йўлларини эгаллаган бўлиши лозим. Шуни қаид этиш керакки, ҳамкорликда ўқитиш технологиясининг 5та ; комондаларда ўқитиш , кичик гуруҳларда ҳамкорликда ҳқитиш, “ зигзаг” ёки “арра”, “Биргаликда ўқиймиз”, кичик гуруҳларда ижодий изланишниташкил

этишметодлари мавжуд. Мазкур методлардан табиётшунослик дарсларида муваффақиятли фойдаланиш учун ўқувчиларда дарслик устида мустақил ишлаш кўникмалари, синф жамоси ўртасида ўзаро ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик бўлиши зарур. Ўқитувчи ўқувчиларда юқорида қаид этилган жиҳатлкарни вужудга келтириш учун аввал кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлаш методидан фойдаланиши мақсадга мувофиқ. Чунки бу методда ўқитувчи аввал янги мавзуни кўргазмали қуроллар воситасида режага асосан баён қилади, сўнгра янги мавзу юзасидан ўқувчиларнинг ҳамкорликда бажарадиган мустақил ишларини ташкил этади. Кичик гуруҳларда ҳамкорликда ўқитиш (Р. Сладин 198) Бу юндашувда кичик гуруҳлар 4 та ўқувчидан ташкил топади. Ўқитувчи аввал мавзуни тушинтиради, сўнгра ўқувчиларнинг мустақил ишлари ташкил этилади. Ўқувчиларга берилган ўқув топшириқлари 4 қисмга ажратилиб ҳар бир ўқувчи топшириқнинг таълим қисмини бажаради. Топшириқ якунида ҳар бир ўқувчи ўзи бажарган қисм юзасидан фикр юритиб, ўртоқларини ўқитади, Сўнгра гуруҳ аъзолари томонидан топшириқ юзасидан умумий хулоса чиқарилади. Ўқитуячи ҳар бир кичик гуруҳ ахборотини тинглайди ва тест саволлари ёрдамида билимларни назорат қилиб баҳолайди. Гуруҳлар ўртасида ўтказилган ўқув баҳси, мунозара ўқувчилар жамоасининг ҳамкорликда бажарган мустақил фаолиятининг натижаси, якуни саналади. Ҳамкорликда ишлаш натижасида қўлга киритилган муваффақиялар синф жамосидаги ҳар бир ўқувчининг мунтазам ва фаол ақлий меҳнат қилишга, ўқувчиларни жипслаштиришга, аввал ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларни янги ва кутилмаган вазиятларда қўллаб, янги билимларни ўзлаштиришга боғлиқ бўдади. Мазкур методдан “катталаштириб кўрсатиладиган асбоблар”, “Илдизнинг тупроқдан сув ва минерал моддаларни шимиши”да бошқа мавзуларда фойдаланиш йўлари ишлаб чиқилди. Ўқувчиларда дарслик устида мустақил ишлаш, ўз фикрини баён этиш, асослаш ва далиллаш кўникмалари таркиб топганлигига ишноч ҳосил қилингандан кейин гуруҳларда ўқитиш методидан фойдаланш тавсия этилади. Командада ўқитиш ( Р. Славин)да ўқувчилар тенг иккита гуруҳга ажратилади. Ҳар иккала гуруҳ бир хил топшириқни бажаради. Гуруҳ аъзолари ўқув топшириқларини ҳамкорликда

бажариб, ҳар бир ўқувчи мавзудан кўзда тутилган билим, кўникма малакаларни ўзлаштиришга эътиборни қаратади. Ҳамкорликда ўқитиш технологияси муаллифларидан бири бўлган Р. Славининг таъкидлашича, ўқувчиларга топшириқларни ҳамкорликда бажариш бўйича кўрсатма берилиши етарли эмас. Ўқувчилар ўртасида том маънодаги ҳамкорлик, ҳар бир ўқувчининг қўлга киритган муваффақиятидан қувониш, бир- бирига сидқидилдан ёрдам бериш ҳисси, қулай ижтимоий- психологик муҳит вужудга келиши зарур. Мазкур технологияда ўқувчининг билимларини ўзлаштириш сифатини аниқлашда уларни бир-бири билан эмас, балки ҳар бир ўқувчининг кундалик натижаси аввал қўлга киритилган натижа билан таққосланади. Шундагина ҳар бир ўқувчи ўзининг дарс давомида эришган натижаси командага фойда келтиришини аниқлаган ҳолда машғулотни ҳис қилиб, кўпроқ изланишга, билим кўникма ва малакаларни пухта ўзлаштиришга интилади. Ўқитувчи дарсни бошлашда аввал ўқувчиларни тенг сонли гуруҳларга ажратиб, мавзу бўйича тузилган ўқув топшириқлари асосида ўқувчиларнинг мустақил ва ижодий ишларини ташкил этади. Ҳар бир топшириқ бўйича савол- жавоб ўтказиб, ўқувчиларнинг жавоблари тегишли баллар билан баҳоланиб боради. Дарс сўнггида қолиб гуруҳ белгиланади ва гуруҳ аъзолари рағбатлантирилади. Ҳамкорликда ўқитишни”зигзаг” ёки “арра” методи ёрдамида ташкил этиш ( Е. Аронсон..1978). Педагогик амалиётда метод қисқача “арра” методи деб номланади. Мазкур методда кичик гуруҳлар 6-8 та ўқувчидан ташкил топади. Дарс давомида щрганиладиган мавзу мантиқан тугалланган қисмларга ажратилади. Ҳар бир қисм юзасидан ўқувчилар бажариши лозим бўлган ўқув топшириқлари тузилади. Ҳар бир қисм юзасидан ўқувчилар бажариши лозим бўлган ўқув топшириқлари тузилади. Ҳар бир ўқувчилар гуруҳи мазкур топшириқларнинг биттасини бажаради ва ва шу қисм бўйича “мутахассис”га айланади. Шуни қаид этиш керакки, “арра” иетодидан фойдаланилган дарсларга ўқувчилар икки марта гуруҳларга ажратилади. 1. “Мутахассислар” тайёрлаш гуруҳ. Ушбу методдан фойдаланиб ўзганиладиган мавзу бўйича ўқув материали тўртта қисмдан иборат

бўлса, дарсда қатнашаётган 32 ўқувчи дарс бошланишидан олдин 4 хил рангдаги картошкалар ёрдамидаар бири 8та ўқувчидан иборат бўлган тўртта” мутахассислар” гуруҳига ажратилади. Улар ўзларига ва шу қисм бўйича “мутахъассислар” га айланади. 2.“Мутахассислар” учрашуви гуруҳи. Рангли карточкаларнинг ҳар бирининг орқа томонида 1 дан 8 гача рақамлар ёзилган бўлиб, борича рангли корточкалардаги рақамлар йиғиндиси синфдаги ўқувчилар сонига тенг бўлади. “ Мутахассислар” учрашуви карточкаларнинг орқа томанидаги рақамлар асосида 8та гуруҳ ташкил этилиб, бу гуруҳлар бир хил рақамли 4 хил рангдаги карточкаларга эга бўлган ўқувчилардан иборат бўлади. Шуни қайд этиш керакки, бу гуруҳларда ҳар бир қисмлар ( блок ёки модул) “мутахассис” бўлиши лозим. Мазкур учрашувда “ Мутахассислар” ва ўзлари эгаллаган билимларни худди” арра” тишлари кейин кетма-кет келганидек, навбат билан аввал 1 гуруҳ мутахассиси кейин 2,3,4 гуруҳ мутахассислари ўртоқларига тушинтиради. Ушбу гуруҳлар ўқув материалнинг 4та қисми маънтиқий кетма-кетликда қайта ишлаб чиқилади. Сўнгра ўқув материали хурасидан тузилган топшириқлар яхлит ҳолатга келтириб гуруҳлар ўртасида савол-жавоб, мунозара ўтказилади. Топшириқларни бажариш жараёнида гуруҳлар ичида вазифалар белгиланиб олинади. Мазкур методнинг ўзига хос хусусияти ўқувчилар ўз шериклари билан биз қаторда гуруҳ аъзоларининг фаолиги мулоқат маданияти ҳам ҳисобга олинади. Шундай қилиб, гуруҳ аъзолари бажаради. 1. Академик-ўқув-билиш фаолияти ва ижодий изланиш орқали ўқув топшириқлардан кўзлаган мақсадга эришиш. 2. Ижтимои- психологик дарс давомида юксак мулоқат маданиятига эга бўлиши. Ўқцвчилар пухта билим олишларининг ягона йўл ўз ҳамкори ахборотини диққат билан тинглаш эканлигини аниқлаган ҳолда, мушоҳада юритишга, керакли маълумотларни дафтарга ёзишга ҳаракат қилади. Бу ерда ўқитувчи фақат ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этадиган ташкилотчи вазифасини бажаради. Дарс охирида ўқитувчи ўқувчиларнинг билим даражасини тест саволлари ёрдамида аниқлайди. Ҳар бир ўқувчининг билим сифатидаги ўсиш ҳисобга олинади.

1986 йили Р. Сладин “арра” методини олинади. Ўзгартириб “арра-2” методини яратади Махкур методга кўра кичик гуруҳ 4-5 ўқувчидан ташкил топади. Барча гуруҳ аъзолари ўқув материали юзасидан тузилган ягона топшириқ устида ишлайди. Гуруҳ ичида ўқувчилар топшириқларни қисмларга ажратиб, бўлиб оладилар. Ҳар бир ўқувчи ўзига тегишли қисмини пухта ўзлаштириб “ мутахассис” га айланади. Дарс охирида ҳар бир кичик гуруҳдаги “мутахассис” лар учрашуви шу гуруҳнинг ўзида ўтказилади, яъни янги мавзу материали шу билими тест саволлари ёрдамида индивидуал тарзда ўтказилиб назорат қилинади ва баҳоланади. Мавзу: Табиатда куз. Кузда ҳайвонлар билан ўсимликлар ҳаёти. Ўқувчиларни табиатдаги кузги ўзгаришлар билан таништириш, кузнинг ўзига хос асосий белгилаини ажрата билиш. Шу ҳудудда яшайдиган қушлар ва ҳашоротларникузатишни ташкил этиш, ўтказилган кузативлар натижасида гўзаллик ҳиссини ривожлантириш. Машғулотнинг бориши. Ўқувчилар қандай ўтирганликларини текшириб олгач, бугунги машғулот синфда эмас, табиатда ўтишини эълон қилади. Ўқувчилар уюшқоқлик билан мактаб ер участкасига чиқишади. - Ўқувчилар, осмонга бир қаранг, осмон қанақа? ( Тоза ҳаво чанг) - Осмонда булитлар борми? Улар қандай рангда? Ҳаво қандай? (булутлар кам, улар оқиш. Ҳаво қуёшли, илиқ). Ўқувчи кузга тааллуқли шеър ўқийди; Куз Ғир- ғир шамол эсади Буни ҳамма билади. Ўгиради елга юз:

“Марҳамат! Кел, олтин куз! Мактаб борар қиз-ўғил, Қўлда китоб ҳамда гул. Олтин оқар даладан Тонг ёришган палладан. Қуёш тушар тафтидан Сарғаяди кўкатлар, Барг тўкади дарахтлар, Ҳосил йиғиб олинар, Қишга замин солинар Ш. Саъдулла Бу шеър йилнинг қайси фасли ҳақида? Узум қачон пишади? Олмалар қачон қизаради? Эртаги нок қачон пишади? (ёзда) кечки ноклар пишади?(кузда) - Бугунги машғулотимиз табиатда ўтади. Табиат- инсонни ўраб турган нарса. Табиат инсон қўли билан эмас, табиий яратилан. Ўсимликлар, ҳайвонлар, ер, осмон, қуёш буларнинг ҳаммаси табиат. Куз бўлишига қарамай, Ўзбекистонда ҳаво ҳали қуёшли. Бугун биз биринчи саёҳатимиздан сўнг дарахтларда қандай ўзгаришлар содир бўлганини кузатамиз. Ўқитувчи ўқувчиларни олма дарахти ёнига олиб келади. (кузатиш учун исталган меваси ёки манзарали дарахтни олиш мумкин, мактаб атрофида борига қараб). - Дарахтга бир қаранг. У қандай? Катта баланд шохлари қандай? (катта) Шохларида нималар ўсяпти? ( Барглар) Улар қандай гангда? ( Яшил ва сариқ). Баргларнинг четига қарангчи? Арра тишига ўхшаганми? (Ҳа) Сентабр ойида дарахтда нималар ўсиб ётганди? (Олмалар) Улар ҳозир қани? (Олмалар пишгач уларни йиғиб олишган). Ўқитувчи олмани кесаётгиб, ўқувчиларга савол беради: - Олманинг ичида нима бор? (Уруғи)

Ўқувчи ҳақиқатдан ҳам олма мевасининг ичида уруғлари борлигини, бу уруғлар эса янги олмаларнинг ўсиб чиқиши учун кераклигини айтди. - Энди эса олма дарахтига диққат билан назар солинг. Аввалги саёҳатдан ҳозиргача бўлган вақт ичида қандай ўзгаришлар бўлади. ( У вақтда олманинг ҳамма барглари яшил эди, ҳозиргача қизил ва сариқлари ҳам бор олмалари эса йўқ). - Боғимиздга бир назар ташланг. Уқанақа? ( Чиройли) - Нима учун дарахтлар ясанганга ўхшайди? (Барглар тилла ранглиги учун) - Олмалари қани? ( Уларни териб олишган) - Боғда нималар ўсади? (Дарахтлар) - Қандай мевали дарахтларни биласиз? (Олма, нок, олхўри, олча) . - Кимнинг ҳовлисида боғи бор? У нда қандай дарахтлар ўсади? Ота-онангиз қайси дарахтни ўстиришади? Мевали дарахтларга ким қарайди? Ўқитувчи ўқувчиларни бута ёнига олиб келади. - Бу ўсимликнинг номи нима? (Бута) - Бутанинг номи бўлади.Унинг барглари қандай? (Барглари узун ва яшил) - Анор бутасида барглардан ташқари яна нималар ўсади?(У нда анор ўсади) - Нимка учун қизил? (Чумчуқ) - Йил давомида бизда қандай қушлар яшайди? - Яна қандай қушлар? Агар ўқувчилар жавоб бермаса, ўқитувчининг ўзи Ўзбекистонда мусичаларнинг йил давомида яшашини, улар уруғлар ва ҳашаротлар билан озиқланишини айтади. - Қушлар қандай қилиб озиқа қидиришади? (Улар учиб юриб ҳаракатларни тутишади? - Чумчуққа қарангчи, у нима қиляпти?

- Шохда қандай қилиб ўтирилди? Шохда оёқ бармоқлари ёрдамида ўтирибди). - Энди нима қиляпти? ( Қанотларини қоқяпти, чумчуқ учяпти. Чумчуқ овқат қидиряпти) - Мана бу нима? (Мусича) - У нима қиляпти? (Донни чўқияпти) - Қандай чўқияпти? (Тумшуғи билан) - Қушларнинг танасида нима бўлади? ( Тумшуғи, кўзлари) Ўқитувчи кузда шимол томонидан ғузгунлар, гўнгггқарғалар, зағчалар учиб келиб, бизда қишлашини тушунтиради. Бу қушларни қаерда яшашини, нима билан овқатланишини кузатиш мумкин. Куз тушиши билан қушларга ғамхурлик қила бошлаш кераклигини ўқитувчи ўқувчиларга эслатиб қўяди. Уларни муҳофаза қилиб, қўшимча озуқа бериб туриш керак, улар шунга муҳтождирлар. Сўнг ўқитувчи ўқувчиларга мантиқий масала таклиф этади. Табиатда бўлган қизиқишнинг Доимийлигини таъминлаш ва унда бўладиган щзгаришларни кузатиш малакасини ривожлантириш мақсадига мантиқий нутқ масалалари ечилади. Ўқувчи ўқувчиларга уйлари яқинидаги қушларни кузатишни таклиф этади, уларнинг патларига, ҳаракатларига, нима билан овқатланишлаига эътибор беришларини ва нима учун қушлар жанубий ўлкаларга учиб кетишини айтиб беришларини сўрайди . Саёҳат дарсларида куздаги ўзгаришларни кузатиш.

Маълумки, табиатшунослик дарсларида ўқитувчи барча методларини; оғзаки, кўргазмали ва амалий методларни қўллайди. У ўсимлик ва ҳайвонларни намойиш қилади. Амалий ишларнибажариш йўли орқали ўқувчиларни айрим ишларни бажариш йўли орқали ўқувчиларни айрим организмларнинг ташқи ва ички тузилиши билан таништиради. Аввалги бобларда ёзганимиздек, синфдаги дарсда ҳаёти узоқ кузатишни талаб қилучи ўсимлик ёки ҳайвоннинг ривожланиш жараёнини, ҳар хил организмларнинг табиий шароитларда биргаликда яшашларини кўрсатиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам табиатшунослик ўқитиш методикасида дарсларни тўлдирувчи махсус шакллар қўлланилади. Экскурцияларда ўқувчилар табиатдаги табиий гуруҳлашда, қишлоқ хўжалигида, музейларда ўсимлик ва ҳайвонлар билан таништирилади ва умумлаштирилади. Экскурциялар дарслар билан чамбарчас боғланади; экускурсияда кўрилган обектлар курс давомида кўп марта ёдга олинади. Тзўпланган нарсалар эса намойиш қилинади. Якунловчи экскурсияларда ўқитувчилар аввл олган билимларни янада мустаҳкамлайдилар, топшириқлар бўйича мустақитл кузатишлар ўтказадилар ва марериал йиғиладилар. Дарсларнинг уй вазифалари билан хусусан экспериментал харакатлардаги топшириқлар билан боғлиқлиги аниқ ва равшандир. Ўқувчилар уйда унча мураккаб бўлмаган тажрибалар амалга оширадилар кузатишлар ўтказадилар. ( масалан, уйда дафтарларга синфда ажратилган гул қисмларини ёки ҳаракат бўлакларини елимлайдилар, жадвалнинг энг юқори кўргазмалиликка ва ўқувчиларнинг ижодий мустақиллигига асосланган махсус шаклидир. Дарстурнинг деярли ҳар бир мавзуси бўйича экскурсиялар мўлжалланган ватанимизнинг табий шароити улар сонини анча кўпайтиришга имкон беради. Экскурсия ўқув-тарбия ишларининг жуда мураккаб ва қийин шакли ҳамда билимларни баён қилишнинг хилма-хил методларини назарда тутувчи энг самарали ўқитиш шаклларидан биридир. Экускурсиянинг календар иш режаси ўқув йилининг бошида бир йил учун чораклар бўйича маҳаллй шароит ҳисобга олинган ҳолда тузилади. Ҳар бир экскурсия пухта тайёргарликни талаб қилади ва одатда қуйидаги босқичлардан ташкил топади. - экускурсияларнинг календар режасини тузиш; - аниқ ўқув –тарбия вазифаларини белгилаш; - объект танлаш ва у билан тахминий танишиш; - кенгайтирилган иш режасини тузиш; - экускурсиядон ёки корхона ходимларини ўқувчилар билан суҳбат ўтказишга тайёрлаш, уларни

экскурсиянинг мақсади ва вазифалари билан таништириш; - ўқувчиларни олдиндан тайёрлаш (экскурсиянинг умумий вазифаларини қўйиш, топшириқ ва вазифаларини тақсимлаш, экскурсиядаги хулқ-атвор қоидалари билан топшириш, анжом-аслаҳа ва жиҳозларни тайёрлаш); - кузатиш имкониятларини ҳисобга олиб, энг мақсадга мувофиқ йўналиш танлаш; - экскурсия ўтказиш учун ёрдамчиларини тайёрлаш. Экскурсия вақтида ўтказиладиган ва бажарладиган ишлар қуйидагилардан иборат; 1) экускурсия вақтида ўқувчилар экскурсия жойигача йўл-йўлакай кузтишлар ўтказиб борадилар: 2) экскурсия давомида ўқитувчи тушунтириб боради ; 3) экскурсия жойида ўқувчилар одамлар ва машиналар ҳаракатини ёки табиат обектлари ва ҳодисаларини кузатадилар; 4) ишчилар ва муҳандислар билан суҳбатлашадилар: 5) табиий материал йиғадилар ва олдиндан тайёрлаб қўйилган жилд қутича, бонкаларга соладилар; 6) ўдчов ишларини ( дарёда, тупроқ кесмаларида, тепаликда) олиб борадилар; 7) компос бўйича йўналишларни аниқлайдилар; 8) расм чизадилар, хулосалар чиқарадилар, хулосаларни умумлаштирадилавр; 9) кузатаётган обектда баҳоли қудрат ижтимоий фойдали меҳнат қиладилар. Экскурсия вақтида тўпланган матерал дарсда уйда ёки дарсдан ташқари вақтда мактабда ишланади. Улардан гербарий ва коллексиялар тайёрланади, улар тарқатма материал бўлиб хизмат қилади ёки улардан кўргазмали қурол сифатида фойдаланилади. Экскурсияда тўпланган материаллардан фақат табиатшунослик дарсларидагина эмас, балки математика, она-тили, меҳнат ва расм дарсларида ҳам фойдаланиш мумкин. Чкнончи 1-синфда “Алифбе”

ўқитилаётган даврда ўқувчилар билан “куз” мавзуси бўйича иккита экскурсия ўтказилади, экскурсиялар вақтида ўқувчилар хиёбонда эрта ва кеч куз даврида ўсимликлар ҳаётидаги ўзгаришлар билан танишадилар. Ўқувчилар қушларнинг учиб кетишини кузатадилар, меҳнат дарслари учун табиий материал йиғадилар. Қиш ва баҳорда ўқувчиларнинг ўсимликлар ҳаётидаги йил фаслларига қараб фарқларни кўришлари учун келгуси экскурсиялар ўша обектларда ўтказилади. 2-синфда табиатдаги мавсумий ўзгаришлар мавзуси билан боғли ҳолда экскурсиялар ўтказилади ва чуқурлаштиради., табиат ҳақидааниқ тушунчаларни шакллантиради. 1- синф ўқувчилар экскурсияларда 3-4ўсимлик билан танишадилар ва уларни йил давомида кузатиб борадилар. 2-синфда бунга яна 3-4 ўсимлик тури қўшилади, 3-синфда, баҳорнинг охирига келиб, улар 6- 8 ўсимлик турлари (дарахт, бута ва ўт ўсимликлар)ни таний ва тарифлай олишлари, 4-синфда эса 8-10 турни яхши билиб олишлари керак. Экскурсия ўқувчиларни табиат ҳодисаларининг ёки ва меҳнат алоқаларини акс эттиррувчи фактлар билан таништириш учун зарур бўлган ноёб билим манбаидир. Мисол сифатида энг кўп тарқалган сув ўсимликлар ва ҳайвонлар билан танишиш мақсадида сув ҳавзасига ўтказиладиган экскурсия режасини келтирамиз. 1) илгари табиатга (боғча, хиёбонга) ўтказилган экскурсия мазмуни бўйича суҳбат; 2) янги мавзу бўйича (сув ҳавзасининг мавжудотлар ҳақида) кириш суҳбат; 3) Ўсимликларни кузатиш: 4) Ҳайвонларни кузатиш; 5) яқинда жойлашган сув ҳавзасидаги ўсимлик ва ҳайвонларнинг ташқи тузилишини қараб чиқиш

6) экускурся материалини йиғиш; 7) умумлаштирирувчи суҳбат 8) уйга вазифа бериш Экускурсия жараёнида ўқувчиларнинг билиш фаолиятига раҳбарлик қилади, бунда оғзаки, ҳикоя, суҳбат, тушунтириш), кўргазмали (суҳбат жараёнида кузатиш) ва амалий (ўқувчиларнинг амалий ишларига раҳбарлик қилиш) методлардан фойдаланади. Экускурсия жараёнида ўқувчилар фақат кузатибгина қолмасдан,балки ўрганилаётган обект тўғрисидаянги маълумотлар олишлари олган билимларнинг натижаларини ўқувчилар сўзлаб бера олишлари лозим. Ўқитишнинг хилма-хил методлари ва услубларидан фойдаланиш жиҳатидан дарсларга ўхшаш бўлган экскурсия айни вақтда ўзига хос белгиларга ҳам эгадир. У мактабдан ташқарида ўказилади ва кўпроқ вақт талаб қилади, вақт фақат билиш фаолиятигагина эмас балки ўрганиш обекти томон ва орқага қараб ҳаракатланишга ҳам сарфланади. Экскурсия вақтида билимни фақат ўқитувчигина эмас, балки бошқа шахслар ҳам байён қиладилар. Унинг фарқ қиладиган муҳим белгиси атроф бопрлигининг обект ва ҳодисалари билан таништиришдир. Синфда эса табиий обектлар кўпинча кўргазмалиликнинг у ёки бу воситалари билан алмаштирилади. Шунинг учун ҳам экускурсияда дарсдагига қараганда ўрганиладиган обект ва ҳодисаларнинг аниқ боғланишлари осонроқ белгиланади. Мавзу: Боғда кузги саёҳат Ўсимликлар ва ҳайвонлар ҳайётидаги кузги ўзгаришлар билан ўқувчиларни таништириш; табиатдаги гўзалликни кура билишни ўргатиш, касаллик тарқатувчи, боғ ва далаларнинг зараркунанда ҳашоротлари ҳақида маълумот бериш. Машғулотнинг бориши

Ўқувчилар уйушган ҳолда боққа чиқадилар. Ўқитувчи ўқувчилар эътиборини табиатга, ўсимликларга қаратади. Атроф табиатга қараб, ўсимликлар қандай ўзарганини айтиб беринг. Баргларнинг ранги ўзгаргани йўқми? Шундан сўнг қайрағоч билан чинор дарахтлардаги ўзгаришлар батафсил муҳокама қилинади. Улар бир-бирига қиёсланади ва қайси бири катталиги аниқланади( Чинор) Мана бу бутага эътибор қилинг . Бу настарин. Унинг барглари қандай? ( Настарин баргларининг ранги яшил. Демак, ранг ўзгармаган) Меваси борми? ( Баъзи шохларида кичик-кичик ёнғоқоқчалар бор) - Тўғри ўқувчилар, гуллаётган настарин шохлари синдирилмаса, ундан шундай мевалар қолади. Кумуш теракка эътибор берингчи . Баргларнинг ранги қандай? (сариқ) Сентябрда қандай эди?( Яшил ). Энди баргларнинг орқа томонига баргларнинг бир ёғи кумуш рангда? Қайси баргларнинг бир ёғи кумуш рангда. ( Яшил баргларнинг Ҳамма барглар сарғайганми? ( йўқ яшил барглар ҳали ҳам бор.) - Кўраяпсизми ўқувчилар барглар рангини секин ўзгартирар экан. Аввал ҳамма барглар яшил эди, знди баъзилари сарғайибди. Яқинда сариқ барглар батамом тўкилиб тушади. Ўқитувчи ўқувчиларни гулзор ёнига олиб келади. Бу ерда ўқувчилар гулларнинг ранги, каттакичиклигини аниқлайдилар. Шундан кейин ўқитувчи ўқувчилар диққатниерга қаратади. Ерда тўкилган барглар борми? Нега улар ерда ётибди? ( Чунки улар дарахтдан тўкилган.) -Тўғри, дарахтларнинг барглари бирдан тўкилмайди. Баъзан биз уларни узилиб, ерга тушай отганини, сезмаймиз ҳам. Аммо ерга қарасак, қанча барг тўкилганини кўришмиз мумкин. Ўқитувчи ўқувчилардан табиатда нималар кўришинг. Анини сўзлаб беришни сўрайди.

(Ўсимликларни, гулларни, сариқ баргларни) - Ўзбекистоннинг кузи ниҳоятда гўзал. Дарахтлардаги барглар ранг-баранг, сариқ, қизил, яшил. Гуллар ниҳоятда кўп. Атир гуллар ҳали гуллашда давом етмоқда. Кузги гуллар чирой очиб гулламоқда (ўқитувчи уларнинг ном ва қисмларини сўрайди) Сўнгра бир қанча саволлар беради. Боғ ва далаларнинг дўстлари кимлар? (қушлар) - Қушлар қандай фойда келтиради? (Зараркунанда ҳашаротларни еб қуритишади бу қушларнинг номи нима? (Қалдирғоч, мусича) -Боғларнинг полизларнинг душманлари ким? (Қўнгғизлар ва ғумбаклар.) - Бирортангиз бақалар ҳам боғларнинг дўстлари эканлигини биласизми? Улар шиллиққурт ва ғумбакларни кўплаб ейишади. (Ўқувчи шиллиққуртни кўрсатади. Бақаларни олдириш мумкин эмас. Кўпчилик уларни ёқтирмаганлиги туфайли ўлдиришади. Бу нотўғри. Бақаларни ҳимоя қилиш керак. Чунки улар дўстимиз. Ўқитувчи боғдан ҳашаротларни топишни сўрайди. Октябрда ҳали кунлар илиқлиги учун, ўсимлик гулларига қўнаёган ёки учиб юрган капалкларни кўриш мумкун. - Бу нима? (қўнғиз). Унинг танасининг қисимларини кўриб чиқинг. Унинг нечта ойоғи бор? (Учтадан олтита). Қўнғизнинг ранги қандай? (Қора). Бошида нима бор? (кўзлари, мўйлови, оғзи). Қани бир кўзинг-чи қўнғиз қандай учади? (Қанотчалари билан). Ўқитувчи болаларга кузда капалаклар ва қўнғизлар камайишини тушинтиради. Совуқдан улар дарахт пўстлоқлари орасига беркинишини ва у ердаги баҳоргача ухлашини, баҳорда эса уйғонишини айтади. Дарахт пўстлоғини у ейдиган қўнгизларни кўрганмисиз? Яшил ўсимликларга жуда катта зарар келтиради.

Энди диққат билан ерга қаранг чумолилар борми? Уларнинг рангиқанақа?Улар қандай ҳаракат қилишяпти? Чумолилар кетаётган жойга қаранг. Бу чумолиларнинг уйлари чумолилар фойдали ҳаракатлар. Уларни ўлдириб бўлмайди. Биз турли хил ҳашоротларни билиболдик. Булар қўнгғизлар, капалак, ғумбак, чумолилардир. Улар нафас олишади. Учиш ади юришади, овқатланишади. Улар тирик. Уларнинг ҳаммаси- табиатнинг бир бўлади. Бизга баҳор, куз, ёз фаслларида халақит берадиган ҳашаротни биласизми? Улар фақат қишдагина бўлишмайди. Ушбу ҳашаротлар катта зарар келтирадилар. Улар ифлос жойларга, чиқиндиларга, овқатларга қўнишади. Улар туфайли биз турли касалликлар билан оғришимиз: масалан, сариқ касаллиги билан касалланиб қолишимиз мумкин. Ким билади, бк қандай ҳаракат? ( бу пашшалар. Улар касаллик тарқатадилар шунинг учун улаарни қириш керак) Шундан сўнг ўқитувчи касаллик инфексияларини тарқатувчи пашшалар ҳақида гапириб беради Шу билан бирга уларнинг ҳафлилиги одамлар яшайдиган жойларда учиб юриб ифлос нарсалар билан озиқланиши, ахлатдан овқатга қўниб оёқларининг учида жуда кўп микробларни ташиб юриши бу микроблар эса одам организмига ўтиб кўпайиб турли касалликларни келтириб чиқариши ҳақида сўзлаб беради. Шу боис пашшаларни қириш ва озиқ овқат маҳсулотларнинг устини доимо ёпиб юришистеъмол қилишдан аввал албатта яхшилаб ювиш кераклигини уқтиради. Шундан сўнг “Нима қаерда ўсишини топ” номли дидактик ўйин ўйналади. Ўқувчилар доира шаклида турадилар. Ўқитувчи ўқувчилардан бирортасига ўсимлик ўсадиган жойнинг номини айтиб коркоптокни отади.(боғ, полиз, ҳайвон томорқа). Коптокни илиб олаётган ўқувчи (шу жойда) ўсимлик номини айтиши керак. Ўйиндан сўнг ўқувчиларга синфда,меҳнат дарсларида ишлаш учун ердан

чиройли баргларни териб олиш топширилади. III. 2. Педагогик технологиядан фойдаланган ҳолда ўқувчиларга Ўлкамизда куз мавзусига доир дарс ишланмалари. Ўқув машғулотлари жараёнида куз мавсумида ўсимлик ўзгаришалар билан жараёнларнинг ўсишида ўзига хос аҳамият касб этади. Ўқувчи табиатдаги кузги ўзгаришлар ҳақида батафсил тушунчалар ҳосил қилиш жараёнида кузги ўзгаришларни роли ҳақида тўхталади. Тирик табиатда рўй берадиган кузги ўзгаришлар ўсимлик ва ҳайвонларда ҳаёт давомийлигини сақлаб қолади. Шу ўйл эволюцияни давом эттирадилар. Ўт ўсимликлар ёз даврининг ўтиши билан қуриб қолса дарахтлар эса ўз баргларинитўкадилар. Барглар тушуши даврида новда бириккан жойда шундай ҳужайралар ҳосил бўладики у гуё пробка вазифасини ўтайди. Маҳкам ўрнашиб сув унда эриган минерал моддаларни баргга ўтказгани қўймайди. Натижада озиқ моддалар ва сув ўтмай барг сарғайиб аста-секин тўкила бошлайди. Бу биланулар қишда музлаб қолмаслик учун ўзлари ҳаётини сақлаб қоладилар. Қушлар узоқ ўлкаларга гала-гала бўлиб иссиқ ўлкаларга учиб кетадилар. Ҳашоратлар паноҳ жойларга яширнадилар ва совуқдан эссон-омон чиқишлари учун ўзларига қулай жой топиб қишги озиқ-овқатларини ҳам жойлаштиради ва яна кунлар исиши билан ер юзига чиқа бошлайди. Хуллас табиат вақти –вақти билан ўзгара боради, бу албатта тирик табиатдаги ўзгаришлардир. Куз мавсумида барглар сарғаяди ва ҳакоза

Ўлкамизда куз Йил фасллари Дарснинг мақсади. Ўқувчиларни янги атама ва тушунчалар, табиатда фасллар алмашиниши, ундаги ўзгаришлар фаслларнинг асосий белгилари билантаништириш, қушлар, ҳашоратлар устида кузатиш ишлари олиб боришга ўргатиш ҳар бир фаслнинг ўзгача таравати борлигини тушунтириш гўзалликни ҳис этишга уни асраб авайлашга ўргатиш. Дарснинг тури Янги билим берувчи Дарснинг жиҳозланиши . Фасллар тасвирланган плакатлар раслар Атама ва тушунчалар: йил баҳор ёз, куз, қиш. Дарснинг бориши. Ташкилий қисм. Ўтилган мавзуни такрорлаш Янги мавзуни баёни этиш. Ўқувчиларнинг янги мавзуга бўлган қизиқишларини ошириш мақсадида уларга қуйидаги саволлар билан мурожаат қилинади. 1. Ҳозир қандай фасл? 2. Бир йилда нечта фасл алмашинади. 3. Фасллар номини айтинг? 4. Қ айси фасл ҳақида шеър биласиз? 5. Сизга қайси фасл ёқади. Бир йил тўрт фаслдан иборат. Табиатда фасллар алмашиниб туради.Лекин ҳамма жойда ҳам эмас. Бизнинг Ўзбекистонимизни жаннатмаконюрт деб таърифлашади. Нимак учун? Бизда бир йилда тшрт фасл тўлиқ алмашиниб

туриши, фаслларнинг ўзгаришига сабаб, Ернинг Қуёш атрофида айланиш ва бунинг натижасида ерга Қуёш нурининг кўп ёки кам миқдорда тушиши, Қуёш бўлмаганда Ер юзи қаронғи ва совуқ бўлиши тушинтирилади. Кузда 23- сентябрда кун билан тун тенг бўлиши қишда 12 декабрда кун энг қисқа ва тун энг узун бўлиши чунки Қуёш кеч чиқиб эрта ботиши ўқувчилар онгига атрофича сингдирилади. Ўтилаётган мавзулар ўқувчилар хотирасида қолишига эришиш мақмақсадида улар тутаётган “Иш дафтари”билан танишиб бориш, дафтарга нималарни ёзиб бораётганини уларнинг ўзига ўқитиш тез-тез такрорлаб туриш ва янги маълумотларни ёзишлари таъкидлаб туради. Бундай ёндашув ўқувчиларни маъсулятли бўлишига табиатни кузатишни ўрганишга ва атроф-муҳит билан жиддий танишиб боришга ундайди. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш. Дарс якунида ўқувчиларга қуйидаги саволлар билан мурожаат қилиш мумкин. 1. Фасллар нимаси билан бир-биридан фарқ қилади? 2. Қуёшнинг бизга қандай аҳамяти бор? 3. Фаслларнинг алмашинишига нима сабаб бўлади? Ўқувчилар билимини баҳолаш. Уйга вазифа. Уйингиз деразаси токчасига тувакдаги гулни қўйинг. Гулнинг баргларини кузатинг, кейинроқ гулни айлантириб нариги тамонини қуёшга қаратиб қўйинг. ”Нималар рўй берганини аниқлагач натижани “ иш дафтарига ёзинг. 6-дарс. Куз- ҳосил йиғиладиган фасл. Дарснинг мақсади. Ўқувчиларни табиатдаги кузги ўзгаришлар билан таништириш, кузнинг асосий белгиларини ажрата билишга ўргатиш, маданий ўсимликларни таниб олишига эришиш кишилар меҳнатини қадрлашга ундаш.

Ўқувчиларни кузда пишиб етиладиган мевалар, сабзавот ва полиз экинларининг фикрлари билан таништириш. Дарснинг тури. Суҳбат. Дарснинг жиҳозланиши. Полиз экинлари, турли сабзавотлархилма-хил мевалар акс этган плакатлар, кишилар меҳнати тасвирланган расмлар, ғўза пахта хирмонлари акс этган рангли суратлар. Далалардан келтирилган ғўза намунаси. Атама ва тушунчалар: пахта, чигит Дарснинг бориши: Ташкилий қисм: Ўтилган мавзуни такрорла ш. Янги мавзуни баёни. Дарснинг қизиқарли бўлишига эришиш мақсадида ўқувчиларга қуйидаги саволлар билан мурожаат этиш мақсадга мувофиқдир. 1. Кузда қандай мевалар пишади. 2. Далада қандай ўсимликлар ўсади? 3. Қайси ўсимликларниг меваси ер остида ўсади, 4. Сабзавотлар ҳақида қандай топишмоқлар биласиз? 5. Далада қандай ўсимликлар ўсади? Ўқувчиларга куз фасли сентябр ойидан бошланиши, кузги тенг кунлик 23 сентябрдан бошланиши, кузда дарахтлар баргларининг сарғайиши, тўкилиши ҳақида тушунча берилади. Кузда ширин-шакар мевалар, қовун-тарвуз пишиб етилади. Бу деҳқонларнинг машаққатли меҳнатлари евазига бўлади. Деҳқонларнинг меҳнатини қадрлашга ўргатиш билан ҳалол меҳнат қилиш шароф еканлиги ўқувчилар онгига синдирилади. Кузда пахта очилади. Пахта ўзбек халқининг асосий бойликларидан биридир. Пахта ғўза ўсимлигининг ҳосили еканлиги, ғўза гулларидан кўсаклар йетилиб чаноқларда пахта очилиши тушунтирилади. Пахта чигити алоҳида ажратиб олиниб езиб кўрилади. Ундан йоғ доғи қолади. Чигитдан йоғ, совун, кунжара, лак, бўйоқ, спирт, олиниши айтилади. Пахта толасидан еса қимматбаҳо материаллар, қоғоз, ип, ва газламалар таййорланиши ўқтирилади. Мавжуд рангли суратлардан фойдаланиш, пахтадан тайёрланадиган маҳсулатларининг намуналарнинг кўрсатиш дарс самарадорлигини оширишга хизмат қилади. Тармоқлаш усули орқали пахтадан нималар олиш мумкинлиги кўрсатилади. Сабзавотлар маданий ўсимликлардир. Памидор, бодринг, карам, сабзи, пиёз, картошка, лавлаги, редиска, сабзавотларга керади.

$Сабзавотларда турли фойдали витаминлар жуда кўп. Шу сабабли янги узулган сабзовотларни суйиб истеъмол қиламиз. Ҳатто баъзиларини консервалаб қишга сақлаб қўямиз. Чизма пахтадан олинадиган маҳсулотлар ёзилади. Далаларда қовун, тарвуз,қовоқ, \андалак каби полиз экинлари устирилади. Бу полиз экинлари ерда палак отиб ўсади. Иссиқлик ва ёруғликни севади. Шунинг учун полиз экинларини иссиқсевар ўсимликлар дейиш мумкин. Уларда кўп миқдорда қанд моддаси бор. Сабзавот ва полиз экинлар йиғилиб, олиганидан сўнг ер шудгор қилинади. Мустақил ишни методи. 1. топшириқ. Доскага ёзилган мақолларни изоҳли ўқишга тайёрланинг. Ер ҳайдасанг куз ҳайда куз ҳайдасанг юз ҳайда. Меҳнат қилсанг роҳат кўрасанг. Ҳар бир гуруҳдан 3-4 ўқувчига мақолллар ўқитилиб, баҳоланади. Уйга вазифа бериш: Дарсликда берилган топшириқни бажариш. 7. Дарс . Ижтимоий фойдали меҳнат. Дарснинг мақсади: Ўқувчиларни янги атама ва тушунчала мактаб биноси ва ҳовлиси ва боғи у ерда усаётган гуллар, ўсимликлар билан яқиндан таништириш. Меҳнатга муҳаббатни тарбиялаш, меҳнат қилган одам ҳеч қачон ҳор бўлмаслигини улар онгига сингдириш табиатни севиш, уни изозлашга ургатиш. Дарснинг тури. Суҳбат. Дарснинг жиҳозланиши. Мактаб биноси, боғи ва боғда устирилаётган мевали дарахтларни расмлари боғда меҳнат қилаётган болаларнинг суратлари меҳнатни севиш. Дарснинг бориши. Ташкилий қисм. Ўтилган мавзуни такрорлаш . Янги мавзуни баён этиш . Саволлар бериш орқали ўқувчилар янги мавзуга қизиқтирилади. 1. Синф хонасида, мактаб ҳовлисида қандай ишларини бажаргансиз. 2. Маҳаллада бўладиган ҳашарларда қатнашганмисиз? 3. Катталар бажараётган ишларни кузатганмисиз? 4. Ота-онангизга уй ва томарқа ишларида ёрдамлашиб турасизми? Она Ота$

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

24.09.2019

0

321.5 KB

Похожие