Анор ва анжирнинг замбуруг касалликлари ва унга карши кураш чоралари - Ботаника - Дипломные работы

Анор ва анжирнинг замбуруг касалликлари ва унга карши кураш чоралари

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159.5 KB

Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликлари ва унга қарши кураш чоралари Кириш. 1 . Боб. Ўсимлик касалликлари тўғрисидаги умумий маълумотлар. 1.1. Анор ва анжир касалликларини ўрганишда қўлланиладиган асосий усуллар 1.2. Олиб борилган тажрибаларнинг натижалари. II. Боб. Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликлари ва уларга қарши кураш усуллари. II.1. Миришкор туманида учрайдиган анор ва анжир нинг замбуруғ касалликлари II. 2 . Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликларига қарши кураш чоралари Хулоса: Фойдаланилган адабиётлар.

КИРИШ Ҳар бир инсонпарвар жамиятнинг мақсади, шу жамият аъзоларининг тўкис ва фаровон яшашини тўлиқ таъминлашга қаратилган бўлади. Худди шундай, ҳозирги бозор иқтисодиётининг шароитида мустақил Ўзбекистон давлатининг ҳам мақсади кишиларнинг озиқ-овқатга, кийим бошга бўлган талабини, эҳтиёжини қондиришдан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси раҳбари И.Каримов ўзининг “Жаҳон молиявий-иқисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” асари мамлакатимизда истиқомат қилаётган ҳар бир фуқаро қалбини ҳар қандай шубҳа ва хавотирдан фориғ қилиб, эртанги кунимизда бўлган ишонч ва собитқадамликни янада мустаҳкамлашга хизмат қилади. Ўзбекистон давлати аҳолисининг озиқ-овқатга бўлган талабини қондиришга гўшт, сут маҳсулотлари, хўл мева ва ундан тайёрланган компот, майиз, қуруқ мевалар, ўсимлик мойи каби маҳсулотлар билан янада яхшироқ таъминлашни кўзда тутган. Аҳолининг озиқ-овқатга бўлган талабини қондириш ҳозирги кунда нафақат иқтисодий жиҳатдан балки, сиёсий томондан ҳам муҳимдир. Ўзбекистон фақат пахта, қоракўл тери, пилла толаси макони эмас, балки эл дастурхонининг ноз неъмати бўлган хилма-хил олма, ўрик, анжир, анор, беҳи, нок ва бошқа кўпгина ширин-шакар мевалар етиштирадиган гўзал бир бўстон ҳамдир. Ўлкамизнинг кўрки бўлган боғ-бўстонлар халқимизнинг миллий ифтихори ва фахридир. Боғдорчилик ва токчилик билан ота боболаримиз қадимдан шуғулланиб келишган. Мана шу тўғрисида боғбонлар сардори, машҳур соҳибкор, Давлат мукофотининг лауреати, меҳнат қаҳрамони Ризамат Мусомуҳаммедов шундай дейди: Боғдорчилик ўзбекларнинг ота-боболаридан тортиб севган касби. Биз кўз очиб, узум, ўрик, олмо, нок, беҳи ва бошқа меваларни кўрганмиз. Хуллас, мевачилик қонимизга сингиб кетган. Боболар удумини қилиб кўчат ўтказайлик, мева етиштирайлик, халқимизни ширин-шакар мевалардан баҳраманд қилайлик. Боғдорчилик ва токчилик Ўзбекистон учун энг қадимийдир. Шунингдек, республикамиз қўшни давлатларга қуруқ мевалар, майиз, мевали дарахтлар, узумнинг хўраки навларини етиштириб берадиган асосий базадир. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мевачиликни кескин даражада ривожлантириш учун мева дарахтларининг ҳосилини оширишимиз, мевазорларни кенгайтириш, мева навларини яхшилашимиз ва мевачилик шароитини мумкин қадар машиналаштиришимиз лозим. Бу вазифани муваффақиятли бажариш учун мевачилик соҳасида ишлаётган мутахассисларимиз мева ва резавор, мева кўчатларини экиш ҳамда,

парвариш қилиш қоидаларини билишлари, фан ютуқларини ва илғор хўжаликларнинг тажрибаларини кенг миқёсда қўллашлари лозим. Бу тўғрида юртбошимиз И.Каримов қишлоқ хўжалиги олдига барча экинлардан юқори ҳосил олиш учун тупроқ унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқаришнинг илғор технологиясини жорий этиш, минерал ва органик ўғитлардан самарали фойдаланиш, сизот сувлар ер бетига яқин жойлашган зоналарда милиорация ишларини тубдан яхшилаш, ишларини тубдан яхшилаш, эрозияча қарши тадбирларни ўтказиш, миханизациядан унумли фойдаланиш, серҳосил мева дарахтларини кўпайтиришдек меҳим вазифани қўйди. Ҳозир Республикамизда мева узум етиштириш бўйича ихтисослаштирилган 100 дан ортиқ мевачилик ва токчилик хўжаликлари ташкил этилган. Мустақил республикамизда мевали дарахтлар ва токлардан юқори ҳосил олаётган хўжаликлар сони йил сайин ошиб бормоқда. Ҳаётий эҳтиёжлардан келиб чиқиб, шуни айтиш мумкинки, боғдорчилик ва токчиликни кенг режа асосида ривожлантириш мустақил Ўзбекистон учун долзарб масалалардан биридир. Бу муҳим вазифани етарли даражада ҳал этиш учун мевали дарахт касалликлари ва унга қарши кураш чораларини илмий асосда ишлаб чиқишни тўғри йўлга қўйишни тақозо этади. Ушбу малакавий битирув ишда биз ана шу муаммони атрофлича ўрганишига ҳаракат қилдик. Кейинги йилларда анор ва анжир кўчатлари етиштирадиган кўчатхоналарда кўчат сифатини ёмонлашганлиги ва хўжаликларга экилгандан кейин уларнинг қуриб қолиши ҳоллари кузатилмоқда. Бунинг асосий сабаби анор ва анжир кўчатларининг турли хилдаги замбуруғлар, бактериялар ва вируслар билан касалланишдир. Касалликни келитириб чиқарувчи микроорганизмлар анор ва анжир уруғидан унган, пайвандланган кўчатларни кўп йиллик анор ва анжир дарахтини ҳам касаллантира олади. Бу касалликлар асосан, замбуруғлар ёрдамида келиб чиқади. Замбуруғ турлари тупроқда, ҳавода, сув ҳавзаларида, ўсимлик қолдиқларида кенг тарқалган, ҳаёт кечириш муҳитидан турлича бўлган ўсимликлар гуруҳидир. Замбуруғларнинг вакиллари орасида маълум бир турга мансуб ўсимликка мослашган ва унга касаллик келтириб чиқариш хусусиятига эга бўлган турлари учрайди. Шунинг учун улар кўп йиллик дарахтлар ва уларнинг кўчатларини, мевали ва полиз экинларини, техник ва манзарали ўсимликларни ҳам касаллантиради. Республикамиз миқёсида экологик шароитнинг ўзгариб бориши анор ва анжир дарахтида ҳар хил касалликларнинг намоён бўлишига сабаб бўлмоқда. Ана шу касалликларнинг олдини олиш ва унга қарши самарали кураш чораларини ишлаб чиқиш долзарб масалалардан ҳисобланади.

1. Боб. Ўсимлик касалликлари тўғрисидаги умумий маълумотлар. Деҳқончилик ривожланган ва илм фан тараққий қилган сарин одам мева ва резавор мева ўсимликларининг ёввойи турларини онгли равишда танлаб олган ва экиб ўстира бошлаган, сўнгра зарур агротехника усулларини қўллаб ана шу ёввойи тур ўсимликларини тобора яхшилаб борган ва кейинчалик хўжалик мақсадларини қондирадиган янги тур навларини вужудга келтирган. Экиб ўстирилаётган ҳамма ўсимликлар мева ва резавор мева ўсимликлари ҳам, ўзларининг ёввойи қариндошларига қараганда эртароқ ҳосилга киради, мўлроқ ҳосил беради, уларнинг мевалари йирикроқ, тўйимлироқ ва сифатлироқ бўлади. Шу билан бирга бундай ўсимликларнинг мевалари яхшироқ сақланади, узоқ жойларга жўнатишда бузилмай етиб боради, ҳўллигида ва қайта ишлаган ҳолида ҳар хил хўжалик мақсадлари учун сарфланади. Ўрта Осиё, айниқса, Тожикистон ёввойи ўсимликлар экиб кўпайтириладиган манба ҳисобланади. Ер юзидаги барча мамлакатларга нисбатан собиқ СССР ўртача кенгликда ўсадиган ёввойи мева ўсимликларига энг бой мамлакатлардан ҳисобланган. Кавказ, Ўрта Осиё ва узоқ шарқ мева ўсимликларининг жуда кўп тур хиллари ўстириладиган асосий вилоятларидир. Ўрта Осиёда ёввойи мева ўсимликларининг кўпчилиги тоғли туманларда, ўрмонларда ва дарё бўйларидаги сув тошадиган ерларда ўсади.

Мева ва резавор мева ўсимликларининг кўпчилиги бизнинг эрамиздан кўп йиллар бурун вужудга келган. Бу ўсимликлар кўп йиллар мобайнида танланиб, ҳар-хил ташқи муҳит шароитига мослашганлиги ва уларга деҳқон ҳам таъсир қилганлиги сабабли ҳозир уларнинг навлари жуда кўпайиб қолган. Мева резовор мева ўчимликлари ўзларининг ботаник белгиларига, биологик хусусиятларига, тупроқ, ёруғлик нам ва иссиқликка бўлган талабларига, ҳосилдорлигига, меваларнинг сифатига, қандай мақсадлар учун ишлатилишига қараб бир-биридан фарқ қилади. Мевали дарахтларнинг ўзига хос яна бир хусусияти шундан иборатки, диярли ҳамма мадий мевали дарахтлар куртак ва искана пайванд қилиш йўли билан кўпайтирилади. Ўзбекистон ёввойи мева дарахтлари асосан Тошкент, Самарқанд, Сурхондарё, Қашқадарё ва бошқа вилоятларнинг тоғли вилоятларида ўсади. Кейинги йилларда ёввойи олма, ўрик, анор, анжир, бодом, писта, дўлана каби мевали дарахтлар пайванд қилиш йўли билан маданийлаштирилмоқда. Анор ва анжир дарахти Ўзбекистонда қадим замонлардан маълум кўпроқ Европа ва Шимолий Америкадан келтирилган анор ва анжир навлари Қрим кўчат етиштирувчи хўжаликларида кўпайтирилиб Ўзбекистонга оли келинган. Анжир Losaceal оиласига Piries communis турига мансуб бўлиб, унинг ҳозирги вақтда 60 га яқин тури мавжуд. Ўрта Осиёда анжир қадимдан маълумунинг ёввойи турлари ва маданий, маҳаллий навлари кўп тарқалган анжир Хитойда 3000 йилдан бери ўстирилади. Ўзбекистон учрайдиган маҳаллий анор навларининг келиб чиқиш ва тарқалиш манбаи Хитойда ўстирилаётган анжирлардан деб билинади. Европадан Ўзбекистонга анор навлари XIX асрнинг охирларидан бошлаб олиб келинган .

Ўрта Осиё республикалари айниқса Ўзбекистон анжирдан юқори ва сифатли ҳосил етиштириш учун жуда қулай жой ҳисобланади. Ўзбекистон шароитида анжир навларини тоғ этакларида жойлашган зоналарида кўпайтириш тавсия этилади. Анор Rosaceae оиласига Cydania oblonja турига мансуб бўлиб, унинг ҳозирги вақтда ўндан ортиқ тури мавжуд. Анор қадимий ўсимлик, Ўрта Осиёда бизнинг эрамиздан олдин маълум бўлган. Айрим тарихий маълумотларга кўра анор Ўзбекистонга Эроннинг шимолий ройонларидан келтирилган. Ўзбекистонда анор узоқ вақт уруғидан кўпайтирилишиб натижасида бир қанча хусусиятларга эга турлари пайдо бўлган. Ўзбекистонда етиштириладиган анор навлари қишда узоқ муддат сақланиши ҳосилнинг сифати ва мазаси яхшилиги, консервабоплиги жиҳатидан кавказ, Қрим ва Жанубий Европада етиштириладиган анор навларидан сира қолишмайди. Анор Ўзбекистоннинг денгиз сатҳидан 360-1000 м баландликда жойлашган суғориладиган районларида ўсади. Денгиз сатҳидан 1100-1400 м баландликда жойлашган тоғли туманларда майда мевали, эрта пишар навлари ҳам учрайди. Ўзбекистонда етиштириладиган анор навлари тўғридан-тўғри истеъмол қилиш, консерва тайёрлаш ва бошқа ерларга юборишга жуда яроқли. Анордан анжир кўчатлари етиштиришда пакана пайвандтаг сифатида жуда кўп фойдаланилади. Республикамиз миқёсида экологик шароитнинг ўзгариб бориши анор ва анжир ўсимлигида ҳар хил касалликларнинг намоён бўлишига сабаб бўлмоқда. Ана шу касалликларнинг олдини олиш ва унга қарши самарали кураш чораларини ишлаб чиқиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Ўсимликнинг касаллиги унинг паразит билан ўзаро муносабати ёки муҳитнинг ноқулай шароити таъсири натижасида пайдо бўладиган мураккаб паталогик жараёндан иборат. Касаллик натижасида ўсимликнинг тузилишида морфологик ва анатомик

ўзгаришлар содир бўлади. Касаллик туфайли келиб чиққан барча ўзгаришлар таъсирида ўсимликлар секин ўсади, ҳосил камайиб кетади, кўпинча ўсимлик бутунлай нобуд бўлади. Олимлардан В.И.Сербиновнинг 1964 йилда ёзишича, ўсимлик касалликлари икки гуруҳга: 1. Ноқулай яшаш шароити таъсирида келиб чиқадиган юқумсиз ва 2 замбуруғлар, бактериялар, вируслар ва гулли паразитлар таъсирида келиб чиқадиган юқумли касалликларга бўлинади. Ўчимликларнинг юқумли касалликлари ноқулай шароит: юқори ёки паст температура, ерда ва ҳавода нам етишмаслиги ёки ортиқчалиги, меҳаникавий зарарланиш ва ҳаказолар таъсирида пайдо бўлади. Ўсимликларга сув, карбонот ангрид ва кислороддан ташқари макро ва микроэлементлар керак. Ана шу эелементларнинг бирортаси етишмаса, ўсимликлар касалланиши мумкин. Масалан, азот етишмаса ўсимликлар сарғайиб, ўсиш секинлашади, барглари эрта тўкилади, уруғ ва мева ҳосили камайиб кетади ёки бутунлай ҳосил бермайди. Аксинча, азот ортиқча бўлса, ўсимликлар жадал ўсади, вегетация даври узайиб кетади, натижада гулламайди ва ҳосил тугмайди. Фосфор етишмаганда ўчимликларнинг илдиз системаси суст ривожланади, уруғлар етилмай қолади. Тупроқда темир етишмаслигини хлороз пайдо бўлишининг сабабларидан биридир, бунда барглар секин-аста қуриб, ўсимликлар нимжонлашиб қолиши кузатилади. Тупроқ температураси, намлиги, ўсимликларнинг минерал озиқланиши тезлигига, бевосита таъсир кўрсатади. Тупроқ қуруқ ёки ҳаддан ташқари нам бўлса, ўсимликлар озиқ моддаларни суст ўзлаштиради. Паст температурада ўсимликлар музлаши ёки бутунлай нобуд бўлиши мумкин. Баҳорда тебпература кескин ўзгариб турса, мевали дарахтлар пўстлоғи қуёш таъсирида куяди, ёзги юқори температура таъсирида ўчимликларнинг барги буралик кетади. Юқори температура, тупроқда нам камлиги ва гармсел биргаликда таъсир этса, ғалла экинларида ҳаммага маълум юқумли касаллик-захват пайдо бўлади. Намликнинг ҳаддан ташқари кўп бўлиши кўпчилик ўсимликларга салбий таъсир этиши ҳаммага маълум. Бунинг асосий сабаби ҳаво етишмаслигидан экинлар зах босиб нобуд бўлади, дарахтларнинг илдиз бўғзи моғорлаб, чирийди. Иккичидан, тупроқда нам кўп бўлса ҳам, ўсимликларда муҳим паталогик ўзгаришлар содир бўлади. Юқумсиз касалликлар кимёвий моддалар таъсирида келиб чиқади.

Юқумли касалликлар юқумсиз касалликлардан фарқ қилиб ўсимликларда замбуруғлар, бактериялар, вируслар ва бошқалар таъсирида пайдо бўлади. Бундай касалликлар бир ўсимликдан бошқаларига ўтиши мумкин, яъни улар юқумлилиги билан фарқ қилади. Олимлардан С.М.Поспелов ва бошқаларнинг 1978 йилда аниқлашича юқумли касалликлар табиатда кенг тарқалган бўлиб бирорта ҳам ўчимлик у ёки бу юқумли касалликдан ҳоли эмас экан. Ўсимлик касалликлари ниҳоятда хилма хил бўлиб, уларни бир нечта типга бирлаштириш мумкин: доғланиш, ўсимликларнинг баргида ва бошқа қисмларида замбуруғ мицелийсининг ғубори, зараланган тўқималарда дўмбоқчалар, тўқималарнинг ҳаддан ташқари ўсиб кетиши, ўсимликларнинг барглари, мевалари ва бошқа органларининг шакли ўзгаради, чириш, сўлиш натижасида ўсимлик бутунлай нобуд бўлади. Шунингдек, ҳар хил касалликлар битта қўзғатувчи таъсирида пайдо бўлиши мумкин. Масалан, олмада қора чириш қўзғатувчиси таъсирида дарахтлар барги доғланиши, гуллари куйиши, мевалари чириши, пўстлоғи нобуд бўлиши, айрим шохлар ва дарахтлар бутунлай қуриб қолиши мумкин. Ҳаммамизга маълумки микроорганизларда (замбуруғлар, бактериялар ва вирусларда) хлорофилл бўлмайди, фотосинтез қилиш хусусияти йўқ, шунинг учун улар ўсимликларда ҳосил бўладиган органик бирикмалар билан озиқланади. Микроорганизмлар озиқланиш усулига кўра паразитлар ва сапрофитларга бўлинади. Паразитлар тирик тўқими ҳисобига, сапрофитлар нобуд бўлган ўсимликларда яшайди. Фақат микроорганизмлар эмас, балки айрим гулли ўсимликлар ҳам бутунлай ёки қисман ўзи паразитлик қиладиган ўқимликлар ҳисобида озиқланади. 1.1. Анор ва анжир касалликларини ўрганишда қўлланиладиган асосий усуллар Ҳаммамизга маълумки, бозор иқтисодиёти шароитида мевачиликни кескин даражада ривожлантириш учун мевали дарахтларнинг ҳосилини оширишимиз, мевазорларни янада кенгайтиришимиз, мева навларини яхшилашимиз ва мевачилик ишларини мумкин қадар машиналаштиришимиз лозим.

Ҳаётий эҳтиёжлардан келиб чиқиб, шуни айтиш мумкинки, боғдорчиликни кенг режа асосида ривожлантириш мустақил Ўзбекистон учун долзарб масалалардан биридир. Бу муҳим масалаларни етарли даражада ҳал этиш мевали дарахт касалликлари ва унга қарши кураш чораларини илмий асосда ишлаб чиқишни тўғри йўлга қўйишни тақозо этади, ушбу битирув малакавий ишда биз ана шу муаммони атрофлича ўрганишга ҳаракат қилдик. Кейинги йилларда анор ва анжир кўчатлари етиштирадиган кўчатхоналарда кўчатлар сифатининг ёмонлашганлиги ва хўжаликларга экилгандан кейин уларнинг қуриб қолиш ҳоллари кузатилмоқда. Бунинг асосий сабаби анор ва анжир кўчатларининг турли хилдаги замбуруғлар, бактериялар ва вируслар билан касалланишидир. Бу касалликлар асосан замбуруғлар ёрдамида келиб чиқади. Замбуруғ турлари тупроқда, ҳавода, сув ҳавзаларида, ўсимлик қолдиқларида кенг тарқалган. Бунинг учун тажриба қўйилган майдонлардаги касалланган ҳар бир анор ва анжир ўсимлигидан алоҳида герабрийлар тайёрлаб ва унга йиғилган вақти бир жойи кўрсатилади. Касалланган анор ва анжир меваси, пояси ва баргидан гербарий тайёрлаб лаборатория шароитида гербарийни касалликни келтириб чиқарган замбуруғлар ажратиб олинди. Бунинг учун Н.А.Наумов (1937), В.М.Билай (1977) ва М.Б.Хахряков (1969)лар томонидан тавсия этилган “Намланган камера” усулидан фойдаландик. Касал ўсимликнинг ичидаги инфекция, яъни касаллантирувчи замбуруғни ажратиб олиш учун текширилаётган анор ва анжирнинг барги, пояси, новдаси ва меваси аввал спиртда, кейин алангада стирилланиб, Петри косачаларида тайёрланган “Нам камера” муҳитига қуйилди ва 25-27 даража ҳароратда термостатда 4-5 кун сақланди, кейин микроскопда текшириш, кузатиш ва аниқлаш ишлари олиб борилди. Касалликнинг текшириш, кузатиш ва аниқлаш ишлари Қарши Давлат университети, кимё-биология факультетининг ботаника кафедрасида олиб борилди. Бизга маълумки касаллик туғдирувчи паразит замбуруғ турлари асосан тупроқда, ўсимлик органларининг юзасида ёки тўқимасининг ичида ҳаёт кечиради. Анор ва андиринг мевасида, баргида ҳамда поясида жойлашган замбуруғ турларини ажратиб олиш учун ювиш усулидан фойдаландик. Бунинг учун текширилаётган анор ва ўсимлигининг бирор қисми стерилланган сувга солиб чайқатилди, ювилиб тушган замбуруғнинг спора ва конидиялари микроскопда кўрилди, текширилди ва аниқланилди. Юқоридаги ишлардан ташқари яна биз анор ва анжир ўсимлигида учрайдиган касалликларнинг қўзғатувчиларини аниқлаш билан бирга тажриба майдонида ўсаётган ўсимликларнинг неча фоизи қандай касалликлар билан қанча ҳаракатланганлигини ҳам

ҳисобладик. Чунки касалликнинг ирвожланишини ҳисобга олиш ўсимликнинг касаллик қўзғатувчиларига қарши чидамлилигини билиш жуда зарур. Ана шулар асосида, у ёки бу ўсимликнинг зарарлилик даражаси ҳамда ушбу касалликка қарши кураш усулининг фойдаси аниқланади. Анор ва анжирнинг турли-туман касалликларининг қўзғатувчиси билан танишиш учун баргдаги ҳар-хил ғубор ва доғлар микроскопда кўрилади. Рангсиз унсимон ғуборнинг микроскопда конидиялар тўпламидан иборат эканлиги аниқланилди. Паразит замбуруғнинг қишловчи стадиясини лупа орқали кўрамиз, лупада кўрилган рангсиз унсимон ғуборлар замбуруғнинг мева таналари эканлигини аниқладик. Қаттиқ озиқ муҳитида ўсаётган замбуруғнинг ўсиш ва ривожланишини ҳар бир колониянинг диаметрини ўлчаш асосида аниқладик. Бу усулда маълум турнинг морфологик тузилишида қандай ўзгаришлар бўлишича, ўсаётган озуқа муҳим рангининг ўзгаришига алоҳида эътибор берилди. Адабиётларда қайд этилишича анор ва анжир ўсимликларида 20 га яқин замбуруғ касалликлари бўлиб шулардан энг кўп ўчрайдиган касалликлар устида тажриба ишларини олиб бордик. 1.2. Олиб борилган тажрибаларнинг натижалари. Пахта ўзбек халқининг миллий ифтихори бўлгани каби, ўлкамизнинг кўрки бўлган боғ-бўстонлар ҳам халқимизнинг миллий ифтихори ва фахридир. Республикамиз мустақилликка эришгандан кейин юртбошимизнинг яқиндан кўрсатган ёрдами туфайли боғдорчилик унча тараққий этмаган вилоят ва туманларда, катта-катта массивларда мевали боғлар барпо қилинди ва бу боғларни парвариш қиладиган кўплаб боғбон ва мутахассислар етишиб чиқди. Шунингдек мевали дарахт ва токлардан юқори ҳосил олаётган хўжаликлар сони йил сайин ошиб бормоқда. Мевали дарахтларнинг ҳосилдорлигини ошириш, сифатини яхшилаш, янги навларни яратиш, юқори агротехника асосида парвариш қилиш билан бирга мевали дарахтларни касаллик ва заракунандалардан асраб қолиш чораларини амалда тадбиқ қилиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки ҳар хил касаллик ва зараркунандаларнинг мевали дарахтларга ва унинг ҳосилига келтирган зарари туфайли ҳосилдорлик камайиши билан бирга унинг сифати ҳам пасаяди. Мевали дарахтлардан мўл ҳосил олувчи асосий омиллардан бири анор ва анжир ўсимлигида учрайдиган касалликларни пухта урганиш ва уларга қарши кураш тадбирларини ишлаб чиқишдан иборатдир.

Вилоятимиз шароитида ўсадиган анор ва анжир ўсимлиги асосан, қўтир, анжир баргларининг саргайиши, қорайиши, калмараз, қора рак, монилиоз, занг ва ун-шудринг ва бошқа замбуруғ касалликлари билан энг кўп зарарланади. II. Боб. Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликлари ва уларга қарши кураш усуллари. II.1. Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликлари. Анорнинг рак касаллиги Бу касаллик анор ў симликларининг асосий танаси ва ё ш новдалари зарарланиб, кейинчалик уларнинг қ исман ёки бутунлай қуриб қолишига сабаб бўлади. Касалликнинг дастлабки белгилари дарахтлар танасининг пўстлоғи юзасида ёриқли қўнғир рангдаги доғлар пайдо бўлишидан бошланади. Ҳосил бўлган яралар кенгайиб, тананинг барча қисмини ўраб олади ва унинг пастки қисмидан ёш новдалар ҳосил бўла бошлайди. Бу новдалар секин ривожланиб, уларда мева ҳосил қилмайдиган гуллар етилади. Касаллик туфайли ҳалқа билан ўралган новдалар ва дарахтлар қуриб қолади. Бундай новдаларнинг эпидермиси остида касаллик қўзғатувчининг қора рангдаги дўмбоқчалари- 11 пикнидияларни кўриш мумкин. Анорнинг рак касаллигини Такомиллашмаган замбуруғлар синфининг вакили бўлган Phoma puniccae тури келтириб чиқаради. Намгарчилик шароитида пикнидиялардан рангсиз, чўзинчоқ шаклдаги замбуруғ споралари ажралиб чиқади. Бу споралар нам шароитда соғлом ўсимликларга механик зарарланган тўқималари орқали киради.

Анорнинг калмараз касаллиги . Бу касаллик билан анорнинг барги, гулбанди, новдалари ва пишмаган мевалари касалланади. Касалланган ўсимликнинг баргида майда, юмалоқ бинафша рангдаги доғлар пайдо бўлади. Кейинчалик доғлар қотиб тўқ-қўн-ғир ранга киради. Бундай барглар буралиб, сарғаяди ва ва тўкилиб кетади. Касаллик белгилари новдада гулбандларда, мевада майда, юмалоқ , ботиқ, қўнғир рангдаги доғлар тариқасида намоён бўлади. Кейинчалик доғлар бир-бири билан қўилиб, ёрилиб кетади ва қотади. Бу ёриқлар орқали сапротроф замбуруғлар мевага кириб, унинг чиришига сабаб бўлади. Касаллик қўзғатувчи Sphaceloma punicae замбуруғи бўлиб, асосан ёш новдаларни касаллантиради. Нам шароитда касалланган ўсимлик қисмларининг юзасида замбуруғнинг конидияларидан ташкил топган бахмалсимон нафис доғлар пайдо бўлади. Замбуруғ конидиялари рангсиз бир ҳужайрали, силиндрсимон ёки эллиписимон шаклда бўлади. Касаллик ўсимликнинг ёш аъзоларида учрайди. C erkosporioz касаллиги (Барг доғланиш) . Касаллик белгилари ўсимликлар барги ва мевасида намоён бўлади. Касалланган баргларда кўп миқдорда юмалоқ ёки учбурчак шаклдаги жигаррангда, 4-5 мм ҳажмдаги доғлар пайдо бўлади. Доғларнинг атрофи бинафша, ялтироқ рангда кўринади. Касалланган барглар сарғайиб тўкилиб кетади. Нам шароитида доғларнинг устида замбуруғ конидияларининг бахмалсимон моғори ҳосил бўлади. Касалланган меваларда дастлаб тўқ жигаррангдаги юмалоқ доғлар пайдо бўлса, кейинчалик улар бир-бири билан қўшилиб кетади. Касалликни халтачали замбуруғлар синфининг вакили бўлган ( Cophaerella lythracearum ( Cercospora lythracearum -конидияли босқичи) келтириб чиқаради. Доғлар устидаги ғубор жигаррангдаги замбуруғ конидияли бандларидан иборат бўлиб, уларда ипсимон, тўғнагичсимон, рангсиз конидиялар ҳосил бўлади. Ерга тушган баргларда эрта баҳордан бошлаб майда шарсимон қора рангдаги перитециялар ҳосил бўлади. Улар ичидаги 8та халтачада споралар етилади. Анорнинг уч-шудринг касаллиги Касалликнинг асосий белгиси анорнинг барглари ва ёш новдаларида, кўпинча июн ойининг иккинчи ярмида унсимон оқ ғубор ҳосил бўлади. Ана шу ғубор аста-секин

хиралашади, қўнғир рангга киради, кейинчалик бу ғуборда қора нуқталар ҳосил бўлади. Касалланган барглар, яшил навдалар сарғаяди ва қуриб қолади. Касалликни Podasphare okyacantae деган халтачали замбуруғ туғдиради. Бу замбуруғ касалланган органларнинг устида мищелий, конидия бандлар ва конидиялар кейинчалик клиётракорпийлар ҳосил қилади. Ўсимликнинг ўсиши даврида касаллик замбуруғ кониялари билан тарқалади. Замбуруғ касалланган новдаларда шунингдек, тўкилган баргларда мищелий ҳамда қишлайди. Бу замбуруғ анордан ташқари, баъзан анжир, дўлана ва ирғайни ҳам зарарлайди. Касаллик вилоятимизнинг ҳамма туманларида учрайди. Анжирнинг калмараз касаллиги Бу касаллик анжир дарахтида Venturia pirina замбуруғи қўзғатилади. Бу халтачали замбуруғлар синфига мансуб. Замбуруғ анжирнинг новдалари барг ва меваларини зарарлайди. Касалликнинг асосий белгиси барглар ёзилиш билан баргларда оч рангни мойсимон доғлар пайдо бўлди. Кейинчалик доғлар қораяди ва барг эса замбуруғнинг кониция спораларидан иборат тўй рангли бахмалсимон ғубор билан қонланади. Доғларнинг катталиги меваларнинг новича ва от-ҳаво шароитига боғлиқ бўлади. Касалликка чидамсиз навларда бу доғлар йирик ва қалин ғубордан иборат бўлади. Шунингдек андирнинг мева банди ва барг бандларининг зарарланиши ҳам кузатилади, бунда барглар ва тугунчалар эрта тўкилиб ҳосилдорлик кескин пасаяди. Меваларда қорамтир кул ранг юмалоқ доғлар пайдо бўлади. Меванинг зарарланган тўқимаси пўкакланади, баъзи ёрилиб ҳам кетади. Агар мева эрта зарарланса, унинг шакли ўзгаради. Бир томонга қийшайиб ўсади. Мевалар сақлаш вақтида ҳам калмараз билан касалланиши мумкин. Калмараз билан касалланган новдалар йўғонлашиб, пўстлоғи ёрилиб кетади ва натижада улар ёмон қишлайди, қаттиқ зарарланганда эса қуриб қолади. Замбуруғ споралари касалланиб тўкилган баргларда қишлайди ва шу ерда зарарланган тўқимада меватаналар-перицийлар шаклидаги халтачали станциясини ҳосил қилади. Ана шу перитнийларда кўплаб халтачалар бўлиб уларнинг ҳар бирида саккизтадан спора жойлашган халтачадаги споралар икки хўжайрали, яшил рангда, мева таналари кузда ривожлана бошлаганича қарамай баҳор ва ёзда етилади. Баъзи йилларда улар ҳатто бир неча ойда етилади. Халтача споралар сув томчисида ўсади ва баргларни зарарлаб, уларда тўқ ранг ғуборли ўзича хос ҳосилаларни вужудга келтиради. Тўқ рангли бахмалсимон ғубор замбуруғнинг конидия спораларнинг бир неча буғини етилади. Кузда зарарланган тўқимада тўп-тўп, баъзан якка ҳолда перитецейлар пайдо бўлади, уларни микрокопсиз оддий кўз билан кўриш мумкин. Улар қора нуқталар кўринишида бўлиб баргнинг қуёшлича қараган томони каби, устки ёки остки томонида жойлашади. Калмараз касаллигининг ривожланиши ва тарқалишида ҳавонинг намлиги ва ҳарорати катта рол ўйнайди. Булар учун 16-2 даража ҳарорат энг қулай ҳисобланади. Анжирда қишлаб чиққан барглардан ташқари новдалар ҳам инфекциянинг дастлабки манбаи бўлиши мумкин, чунки замбуруғлар новдаларда мицелай кўринишида сақланиб қолади. Калмараз касаллигининг қўзғатувчилари маълум бир дарахтларга зарар етказади, улар фақат ўзи озиқланадиган ўсимликларга мослашган бўлади.

Булар турли хил навларга турлича зарар етказадиган ва ҳар экологик омилларга ҳар хил муносабатда бўладиган формава ирқларга эга бўлган мураккаб турлардир. Калмараз касаллиги анор ва анжир дарахтига айниқса, катта зарар етказади. Қаттиқ зарарланиш рўй берганда барглар муддатидан олдин сўлийди ва натижада мева ҳосили камаяди, дарахтнинг ўсиши секинлашади, совуққа чидамлилиги камаяди. Касалланган мевалар сифатсиз ва сақлаш учун яроқсиз бўлиб қолади. Калмараз касаллиги Ўзбекистоннинг ҳамма туманларида тарқалган. Айниқса намлиги юқоир бўлган туманларга катта зарар етказади. Анжирнинг қора рак касаллиги Касалликни такомиллашмаган замбуруғлар синфига кирувчи Sрhalchopsis malochit замбуруғ қўзғатади. Бу анжир учун жуда хавфли касаллик бўлиб ўсимликнинг ҳамма қисмларининг пояси, шохлари, барги, меваси ва гулларини зарарлайди. Анжир баргларига бўртикка ўхшаш қизғиш-қўнғир доғлар ва уларнинг устига баъзан замбуруғ бўлади. Меваларда йиғин-теримдан олдинроқ чириклар пайдо бўлади. Чириклар кичкинагина қорамтир доғдан бошлайниб, аста-секин ўсиб, бутун мевани қойлайди ва натижада мева қорайиб, бужмаяди, мумланади. Мевалар кўплаб пикнидалар билан қопланиб, ғадир-будур бўлиб қолади. П оя ва ш о хларнинг касалланиши, айниқса хавфли бўлиб, бунда пўстлоқ зарарланади ва унда қизғиш-бинафша ранг ботиқ доғлар ҳосил бўлади. Кейинчалик доғлар катталашиб, қораяди, соғлом ва касалланган тўқима чегарасида бўртмалар, ёриқлар пайдо бўлади. Баъзан боғ навдани ҳалқа шаклида ўраб олади. Ўсимлик қаттиқ зарарланганда қорайиб пўстлоғи тўкилиб, қорайган ёғоч кўриниб қолади. Бу касалликнинг анча шакли бўлиб, 3-4 йил ичида анжирни нобуд қилиши мумкин. Зарарланган пўстлоқда бўртиб чиққан жуда кўп нуқталар замбуруғ спораларидан иборат пикпидалар ҳосил бўлади. Пикпидаларда жуда кўп қора, анча йирик бир ҳужайрали споралар ҳосил бўлади. Споралар шаман, ёмғир томчилари ва ҳашаротлар билан соғлом анжир дарахтларига тарқалади ва уларни ҳам зарарлайди. Споралар тўқималарга, асосан механикавий шикастланишлар, совуқдан вужудга келган ёриқлар, қуёшдан кейин, ҳашаротлар шикастлаган жойлар орқали киради. Айниқса, нимжон ўсимликлар қаттиқ зарарланади. Қора рак касаллиги билан айниқса нимжон ўсимликлар қаттиқ зарарланади. Касаллик қари дарахтларда, қаровсиз боғларда авж олиб ривожланади ва кўпроқ зиён етказади. Замбуруғ зарарланган пўстлоқда пикнидалар ёки мицеллий кўринишда қишлайди. Ўсимликлар пикнидаларда ҳосил бўлган споралар таъсирида касалланади, бизнинг кузатишимизга касаллик опрелдан октябргача давом этади. Спораларни ўстирадиган ва касалликни ривожлантирадиган қулай ҳарорат 27-28 даража ҳисобланади. Иссиқ ва ёмғирли ҳаво спораларнинг тарқалиши ва ўсишига ёрдам беради. Қора рак касаллигини замбуруғи анор ва анжирдан ташқари ҳам жуда кўп ўсимликларни зарарлайди. Анжир дарахтининг қора рак касаллиги деярли вилоятимизнинг ҳамма ерида тарқалган. Анжирнинг монилиоз касаллиги Анжирнинг монилиоз касаллигини такомиллашмаган Morilia Fructigena замбуруғи қўзғатади. Касаллик асосан, анжир ва олма меваларини зарарлайди. Касаллик қўнғир рангли кичкина доғдан бошланади ва тез ўсиб бутун анжир мевасини қоплаб олади. Касаллик натижасида мева эти юмшаб, қўнғир тусга киради ва меванинг мазаси бузилади. Тез орада

ҳосил бўлган доғнинг устида спора ҳосил қилувчи ёстиқчалар ҳосил бўлади. Паст ва юқори ҳароратда ва қуруқ ҳавода мевалар қорайиб, мумланиб қолади. Бужмайиб, мумланиб қолган меваларнинг бир қисми дарахтга қолиб, инфекция манбаи бўлиб хизмат қилади. Мева ичидаги мицелий замбуруғ кирган жойидан ҳар томонга бир текис тарқалади. Шунинг учун ёстиқчалар концентрик айлана ҳосил қилиб жойлашади. Анжирнинг мева чиринг ёки монилиоз касаллиги ҳосилга ниҳоятда катта зиён етказади. Ҳосилнинг нобуд бўлиши ва кейинчаликтерилган меваларнинг чиришига кўра, у калмараз касаллигидан устун туради. Вилоятимизнинг кўпчилик туманларида айрим хўжаликларида ҳосилнинг 50-60 фоизи ана шу монилиоз касаллигидан нобуд бўлади. Касаллик қўзғатувчи замбуруғ мицелий шаклида зарарланган меваларда, ерда ва дарахтларда қишлайди. Баҳорда меваларда конидия споралари ҳосил бўлади. Ана шу конидия спораларни шамол, ёмғир ва ҳашаротлар тарқатади. Мевалар фақат казарка ва мева қуртлари, қушлар ва момақалдироқ вужудга келтирган механикавий шикастланишлар орқали зарарланади. Конидия сув томчисида ёки ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлганда ўсиб чиқади. Замбуруғнинг ривожланиши учун қулай ҳарорат 24-28 даражага тенг. Қўнғир тусли доғҳосил бўлгунга қадар инкубация даври 3-5 кун, спора ҳосил бўлиши 8-10 кун давом этади. Қисқа инкубация даври касаллик қўзғатувчисига ёз-куз фаслида кўп сонли буғин яратиш имконини беради. Қулай ҳаво шароити ва механикавий шикастланишлар касалликнинг авж олишига сабаб бўлиши мумкин. Мева чириш касаллиги республикамизнинг марказий ва жанубий вилоятларидаги боғларга айниқса, катта зиён етказади. Монилиоз касаллигига қарши кураш чоралари Баҳорда куртаклар бўртгунга қурилган шохларни кесиб йўқотиш. Кемирувчилар етказган жароҳатларни даволаш (коваклар ва тешикларни тозалаш, дизинфекциялаш, боғ қайнатмаси суртиш). Читтак ва чуғурчуқларга инлар ўрнатиш ва илгари осилган инларни тозалаш. Штомлар, деворлар ва қурилмаларни текшириш ва ток ипак қуртини топиб йўқотиш. Қишлайдиган инфекцияни йўқотиш учун зарарланиб тўкилган мева баргларни йўқ қилиш зарур. Қатор ораларини ҳайдаш ва дарахт атрофини 6-10 ёш чуқурликда чопиш тавсия этилади. Вечемация даврида меваларнинг зараркунандаларига ва монилиоз касаллигига қарши аралашма заҳарлар пуркалади. Пуркаш муддати ва қайси фунгицидларни қўллаш қуйидагича амалга оширилади. Касалликни бутунлай йўқотадиган нитрофеннинг 2-3 фоизли концентрацияси, ДНОКнинг 0,5-1 фоизли концентрациясини қўллаш. Касалликни олдини олиш учун ўсимликларнинг яшил конусига 2-4 фоизли бордо суюқлиги билан пуркалади. Касалликнинг олдини олиш учун биринчи марта барг ёзганда, иккинчи марта гуллаш олдидан, учинчи марта гуллаш олдидан, учинчи марта гуллагандан кейин дориланади. Фунгицидлар сифатида гуллашдан олдин 1 фоизли бордо суюқлиги, гуллагандан кейин 80 фоизли цинеб (гектарига 6-8 кг) тавсия этилади. Кўзда хозонрегиликдан кейин дўланачи ва олтинкуй руқнинг қишки уяларини йўқотиш. Дарахт штамблари ва скелет шохларини оҳакка 1 кг лой (10 литр сувга 2-3 кг) қўшиб тайёрланган ёпишқоқ аралашма суртиш. Анжир дарахтини кемирувчилардан сақлаш учун ёш дарахтларнинг штамбларига кеч кузда рагота, унинг устидан эса қора қоғоз ўралади шунингдек, арча шохолари ёки қамиш билан ўраб қўйилади. Қишда читтак ва бошқа ҳашаротхўр қушларга дон бериш (айниқса, кўп қор ёғганда), читтаклар учун ин ўрнатиш тавсия этилади.

Анжирнинг занг касаллиги Анжирнинг занг касаллигини Ctympoyaporangium sabinoe замбуруғини қўзғатади. Бу замбуруғ базидиомицетлар синфига киради. Занг замбуруғи касаллиги анжирда жуда авж олиб ривожланиб, анжирнинг барги, барг банди, мевачаларини зарарлайди. Касаллик баргларда даставвал майда (0,5 мм), юмшоқ, сарғиш, яшил тусли доғлар кўринишида пайдо бўлади. Кейин яна доғлар катталашади, барг тўқимаси қалинлашади ва доғлар оч қизил ёки тўқ қизил тусга киради. Мевалар ва навдалардаги доғлар йирикроқ, диаметри 3 см бўлади. Зарарланган органларнинг шакли ўзгаради. Мевалар бир томонга қийшаяди, яхши тўлишмайди, новдалар эса ўсишдан тўхтайди. Зарарланган новдалар баъзан қуриб қолади. Занг касаллиги айниқса, анжирга кўп зарар етказади. Касалланган барглар ассимияцие юзасининг кескин камайиши туфайли мевалар яхши тўлишмайди. Зарарланган барглар тўкилиб кетади. Касаллик ёппасига авж олган йиллари августнинг бошларида дарахтларнинг 60-70 фоиз барги тўкилади. Касалланган мевалар етила олмайди, қийшиқ-қинғир шаклга киради ва муддатидан илгари тўкилади. Анжирнинг скелети шохлари зарарланганда 40 смгача узунликда яралар ҳосил бўлиб, шоҳлари қуриб қолади. Касаллик қўзғатувчилари лищелий шаклида соур аргада ва шунингдек анжир новдаларида қишлайди. Эрта баҳорда соур арганда ташқарига бир талай чиқарган желейтопустулалар ҳосил бўлади. Сурункасига ёғин ёғиб, ҳарорат 7 даражадан пасайиб кетганда желейтаспоралар шишади, шиллиқланади ва ўсиб базидия спорали базидияларга айланади. Базидия- споралар шамолда анжирнинг барглари ва бошқа органларига ўтиб, уларни ҳам касаллантиради. Касаллик омма ва анжирда узоқ-уч ой ва ундан ҳам кўпроқ давом этади, чунки желеймоспоралар бирданига ўсмайди, уларнинг ўсиши кўпроқ ёғингарчиликка боғлиқ. Анжир ва олма дарахтида ҳосил бўлган эцидио-споралар шамол воситасида саур аргача ўтиб уни зарарлайди. Занг касаллигининг замбуруғи саур аргада 20 ойга яқин ривожланади. Бутун ривожланиши цикли 2 йил ва ундан ҳам кўп давом этади. Касалликнинг ривожланиши метеррологик шароит ва айниқса, намгарчиликка боғлиқ. Адабиётларда қайд этилишича занг касаллиги Қримда кўп учрайди, чунки бу ерда саур арчанинг жуда кўп тури шу жумладан, дарахтсимон формалари бор. Занг касаллиги асосан, молдавия, закавказ ья , Шимолий Кавказ, Ўрта Осиё республикаларида жуда кўп учрайди. Занг касаллигига қарши кураш чоралари Агротехника қоидаларига амал қилиш занг касаллигининг ҳосил бўлиши ва кўпайишига йўл қўймасликнинг муҳим воситаларидан биридир. Агар саур арча реликт ўсимлик сифатида қўриқланадиган ёки манзарали ўсимлик сифатида экилган бўлмаса, уни мевали дарахтзорлар яқинидан йўқотиш керак. Парк ва қўриқхоналарда саур аргаларнинг атрофига дарахт экиб ўралади ва бу билан эцидияспораларни тўсиб, базидияспораларнинг саур орчадан тарқалишига йўл қўйилмайди.

Анжирзорларда эрта баҳорда зарарланган новдалар ва шоҳларнинг касалланган жойининг пастроғидан 5-10 см қўшиб туриб кесиб танланади. Бу эса қишлаб чиққан мицелий эцидия стадиясининг эрта пайдо бўлиши манбаидан бирини йўқотиш демакдир. Анжирнинг занг касаллигига қарши курашнинг кимёвий тадбирларидан бири, касалликнинг олдини олиш мақсадида қўлланадиган боғга 80 фоизли цинебнинг ёки 75 фоизли поликарбаципнинг 0,5 фоизли суспензияси пуркалади (бир гектарига 6-8 кг). Яхши фонус фазасида (баъзидияспоралар тарқалишдан олдин) биринчи баҳорги ишлов берилади. Кейинги ишловлар хар 12-15 кунда (гуллашдан олдин, гуллаган заҳоти, ёш ўсимта чиққандан кейин) ўтказилади. Касаллик чидамли анжир навдаларини октебрский Кюре, Бере зимиял Мигурина навларини экиш тавсия этилади. Анжирнинг ун-шудринг касаллиги Анжирнинг ун-шудринг касаллигини Podosphaera Jencotrecha деган халтачалари замбуруғ қўзғатади. Бу касаллик билан асосан, анжирнинг барг ва новдалари зарарланади. Ўсимлик курмак ёзиши билан дарҳол баргларда оқиш кул ранг упсимон ғубор малла ранг кукунсимон тусга киради. Баргнинг ранги учади, асосий томир бўйлаб букилиб қайиқгача ўхшаб қолади, шаклини ўзгартиради, ўсишдан тўхтайди. Касалланган новдалар ҳам кейинчалик қораядиган ғубор билан қопланади. Новдаларнинг ўсишии секинлашади, калта буғимлилик вужудга келади, кўпчилик тепа шохлар қурийди. Мевалар олдинга кул ранг юпқа ғубор билан қопланади ва уларнинг ўрнида кейинчалик “занг тури” ҳосил бўлади. Ун-шудринг касаллигининг қўзғатувчиси асосан мицелий шаклида касалланган новда куртакларида қишлайди. Халтачали споралар (зарарланган новдалардаги клейстокарчийлар) қишлашда унчалик катта аҳомиятга эга эмас. Баҳорда куртаклар уйғониш билан лицелий ўсиб, барг куртакларининг элидермис ҳужайраларига киради ва кейин барг ўсиши билан унинг бутун юзасини қоплайди. Мицелийда ҳосил бўладиган жуда кўп попидиллар шамолда тарқалиб ёш ва соғлом барг ва новдаларни ёппасига зарарлайди. Касалланган анжир новдаларидаги замбуруғ шаклланаётган ёш куртакларининг тангачалари остига кириб ўша жойда келгуси йил баҳоргача сақланади. Ун-шудринг касаллигининг қўзғатувчиси қуруқ ва иссиқ ҳавода яхши ривожланади. Бундай шароитда анжир кучли зарарланиши мумкин, чунки намлик танқис бўлган шароитда ўсимликнинг касалликка чидамлилиги камаяди. Бироқ, шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, ун-шудринг касаллигининг тез ривожланишига мўътадил намлик ва ҳаво ҳароратига ҳам ёрдам беради. Баҳорда ва иссиқ кунлар бошлангунга қадар касалликнинг энг кўп ривожланиши кузатилади. Соя жойларда, деярли шамол ўсмайдиган кўчатзорларда касаллик кучлироқ ривожланади. Адабиётларда кўрсатишича, касаллик Ўзбекистон, Қозоғистон шароитида кенг тарқалган ва деярли ҳамма жойда учрайди. Ун-шудринг касаллигининг айниқса ёш дарахтлар ва барча новдалар қаттиқроқ зарарланади. Данак мевалилар монилиоз касаллиги

Бу касалликнинг такомиллашмаган замбуруғлар синфига кирувчи Monilia cinera замбуруғи қўзғатади. Касаллик натижасида эрта баҳорда гуллар қорайиб, барглар сўлиб, ёш мева шохлари ва бир йиллик новдалар қуриб қолади. Қуриган шоҳлар, барг ва тугунчалар кўпинча келгуси баҳоргача дарахтларда осилганча қолади. Нам хавода зарарланган барча органларда замбуруғ спораларидан иборат кул ранг ёстиқчалар пайдо бўлади. Касаллик натижасида янги новда ва хатто шоҳларнинг қуриши ёз бўйи давом этади, чунки мищелий дастлабки зарарланган жойидан анча тез тарқалади. Касаллик меваларда қўнғир рангли чирик кўринишда ривожланади. Мева сирти замбуруғнинг конидия спораларидан иборат майда, бетартиб сочилган кул ранг ёстиқчалар билан қопланади. Данав меваларнинг монилиоз касаллиги Россиянинг жанубий областларида, Узоқ шарқда ва Ўрта Осиёнинг тоғ олди туманларида айниқса катта зарар етказади. Новда ва шоҳларнинг зарарланиши бутун дарахтнинг қуришига олиб келиши мумкин. Касаллик кўп хўжаликларда ҳосилни бир неча ўн тонналаб нобуд қилиши мумкин. Республикамизнинг жуда кўп туманларида замбуруғ касалланган новдалар, шоҳлар, мева шоҳлари ва ерга тўкилган ёки дарахтга осилиб қолган мумланган қуруқ меваларда мищалий шаклида сақланади. Юқорида санаб ўтилган органлар баҳорда жуда кўп конидия ёстиқчалари билан қопланади ва бу ёстиқчалар шамол воситасида гулларга, куртакларга, тугунчаларга ўтади. Адабиётларда ёзилишича Узоқ Шарқда бу замбуруғ икки усулда: склероцийлар кўринишида касалланган органларда ва тупроқда қишлайди. Баҳорда ана шу дарахтлардан тўкилган меваларда мищалий кўринишидаги апетецийларда ўсиб чиқади, баҳорда анотецийларда конидия спорали ёстиқчалар ривожланади. Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, бу жойларда гуллар ва бошқа органлар дастлаб, аскоспоралар ва конидиялар томонидан зарарланади. Монилиоз кугошнинг дастлабки белгилари данан мевали дарахтларнинг гуллаш даврида пайдо бўлади. Замбуруғларнинг уруғчи тумшуқчаси ва чангдонлар орқали гулга, кейин эса тугунча ва гулбандга киради. Мищелий гулбанд орқали мева шоҳига ўтиб, дарахтнинг луб толаларини зарарлайди ва натижада шоҳлар қурийди. Россиянинг европа қисмида замбуруғ меваларга назарка ва букарка етказган миханикавий шикастланишлари орқали ўтади. Урғочи ҳашарот мухум қўйиш вақтида пўстни тешади ва тухумлар билан бирга замбуруғ спораларини ҳам олиб киради. Механикавий шикастланишлар кимёвий моддаларнинг куйдириши туфайли юзага келади. Касаллик бошқа дарахтга касалланган ва соғлом меваларнинг ёнма-ён ўсишидан ҳам ўтиши мумкин. Дарахтлар гуллаш вақтида баҳор ҳавосининг салқин ва кам келиши ҳам монилиоз касаллигининг ривожланишига олиб келади. Бундай ҳаво конидияси ёстиқчаларни ҳосил бўлишича ҳамда оклероций ва анотецийларнинг ўсишича имкон яратади. Ёмғир ёққан ва туман тушганда споралар яхши ўсади. Баҳорнинг совуқ келиши эса гуллашни кечиктириб, зарарланиш учун яхши шароит туғдиради. Ҳамма данак мевали дарахтлар монилиоз касаллиги билан зарарланади. Анжир баргларининг қорайиш касаллиги Касаллик натижасида анжир баргининг устки томонида ва шохларида қоракуя ғубор ҳосил бўлади. Бу ғубор ўсимлик тўқималарига ёруғлик ва ҳаво киришини қийинлаштиради, бунинг натижасида ассимиляция ва нафас олиш жараёнлари секинлашади.

Қорайиш касаллигини аскомицеплар синфига кирувчи Cornodium деган замбуруғ туғдиради. Бу замбуруғ ўсимлик битлари ва анжир қондаласи бўлган жойларда учрайди. Бунинг асосий сабаби бу ҳашаротлар ўзидан кўп миқдорда ширин суюқлик чиқаради. Бу суюқлик анжир дарахти барглари ва шохларини ифлос қилади. Ана шу суюқликда Cornodium замбуруғининг споралари унади ва мищелийҳосил қилади. Нам ҳаво ва соя жойлар касалликнинг авж олишига ёрдам беради. II. 2 . Анор ва анжирнинг замбуруғ касалликларига қарши кураш чоралари Анорнинг рак касаллигига қарши кураш чоралари Касалликка қарши курашиш учун пўстлоқнинг механик зарарланиши олдини олиш керак. Зарарланган жойларни тозалаб, устини ҳимоя воситалари билан мойлаб қўйиш керак. Анорнинг кўпайтириш учун тайёрланган қаламчаларга мис сулфат эритмаси билан ишлов бериш керак. Касалланиб қуриган новдалар ва танани кесиб ташлаш керак. Анорнинг калмараз касаллигига қарши кураш чоралари Калмараз билан касалланган ўсимлик аъзоларининг қолдиқларини, новдаларини йиғиштириб олиб чиқариб ташлаш керак. Касаллик тарқалмаслиги учун анорзорларга 1%ли бордо суюқлиги билан ишлов бериш керак. Анорнинг Serkoporioz касаллиги Касалликка қарши курашиш учун анорларга 1% ли бордо суюқлиги билан ишлов бериш, ўсимликларнинг касалланган барглари ва меваларини йиғиштириб олиб ташлаш керак. Ун-шудринг касаллигига қарши кураш чоралари 1. Тўкилган ҳамма баргларни кузда йиғиштириб олиш ва ёқиб ташлаш. 2. Кузда ерни ҳайдаш, дарахт атрофини чопиш. 3. Касалланган новдаларни вақти-вақти билан кесиб ташлаш. 4. Дарахтлар шох-шаббасини сийраклатиш. 5. Бачки новдаларни кесиб ташлаш зарур. 6. Кузда хазонрезчилик олдидан ёки баҳорда, куртаклар очилгунча дарахтларни мис купаросининг 3 фоизли эритмаси билан пуркаш. Калмараз касаллигига қарши кураш чоралари Қишлоқ хўжалик зараркунанда ва касалликларидан анжир ва унинг ҳосили икки йўл билан сақланади: Биринчиси, профилактик олдини олиш методи, иккинчиси кимёвий тадбирлар методидир. Профилактика методнинг асосий вазифаси анжирнинг касалликларга чидамли навларини чиқариш, анжирнинг соғлом бақувват ва яхши ўсишини таъминлайдиган бир нечта агротехника тадбирларини кўришдан иборатдир. 1. Тўкилган баргларни йўқотиш (ёқиш ёки қўшиб ташлаш), дарахт танаси атрофини ағдариб чопиш (чулки перитецийлар тупроқ остида ҳалок бўлади). 2. Анжирнинг калмараз касаллигига қарши курашнинг кимёвий тадбирларидан бири нитрофекнинг 2-3 фоизли концентрацияси, ДНОКнинг 0.5-1 фоизли

концентрациясини қўллаш. Касалликнинг олдини олиш учун ўсимликларнинг яшил конусига 2-4 фоизли бардо суюқлиги билан пуркалади. Кейинги дорилашда 1 фоизли бардо суюқлиги ёки унинг ўрнини боса олувчи 90 фоизли мис хлор оксиди (чекторига 6-7 кг), 80 фоизли цинебнинг 0,3-0,5 фоизли концентрацияси (чекторига 6-8 кг)дан ишлатилади. Ўсимлик гуллаганидан кейин биринчи ишловдан 10-12 кун ўтган, иккинчи ишлов берилади. Ўсимлик гуллагандан кейин фитонцидлик хоссаси камроқ бўлган цинеб ва коптонни қўллаган маъқул. Калмараз касаллигига чидамли анжир навларини экинг тавсил этилади. Қора рак касаллигига қарши кураш чоралари Мустақил Республикамизда ҳозирги вақтда ҳар хил қишлоқ хўжалик экинларининг касалликларига қарши курашиш учун кўпгина тадбирлар ишлаб чиқилган ва амалда қўлланилмоқда. Улардан бири ўсимлик касалликларини олдини олишдир. Олдини олиш тадбирлари ўсимликшунослик амалиётда катта аҳамиятга эга, чунки касалланган ўсимликни даволашдан кўра, касалликнинг олдини олиш осонроқдир. Анжир дарахтининг яхши ўсиши учун зарур шароит яратиш. Қора рак касаллигининг қўзғатувчиси, биринчи навбатда бирор сабабларга кўра нимжонлашган ўсимликларни зарарлайди. Совуқ таъсирида ёрилиши ва қуёш таъсирида куйишнинг олдини олиш мақсадида дарахт танаси охакка (1 литр сувга 2 килограмм) 1 фоизли мис купароси қўшиб оқланади. Боғни парваришлаганда илдизлар ва дарахт ёғочларига шикаст етказмаслик учун эҳтиёткорлик билан ишлаш лозим. Зарарланган шохларни кесиб йўқотиш, қуриган дарахтларни боғдан чиқариб ташлаш керак. Дарахтга қора рак касаллигининг доғларини сезган заҳоти уни даволашга киришиш зарур. Шу мақсадда баҳорда зарарланган пўстлоқлар кўчириб ташланади ва ялонғочланиб ёғоч 1-2 фоизли ДНОК ва 2 фоизли нитрофен эритмаси билан дизенфекцияланади. 5-6 кундан кейин жарохатга оҳак ёки лой ё бўлмаса, таркибида 15 фоиз парафин бўлган махсус тайёрланган замаска суртилади. Жарохатларни тозаламасдан тозалаш даволаш учун керасин қўйинган кўпронафт ишлатилади. Пўстлоқнинг зарарланган бўлаги соғлом тўқимадан 1,5 см қўйиб рангли қалаш билан чизиб ажратилади ва кейин қаттиқ тукли чўткада эритма суртилади. Дарахтлар вегитатив даврида барпо суюқлиги билан пуркалади. Дарахтларга калмараз касаллигига қарши курашишдаги каби ишлов берилади. Монилиоз касаллигига қарши кураш чоралари Баҳорда куртаклар бўртгунга қурилган шохларни кесиб йўқотиш. Кемирувчилар етказган жароҳатларни даволаш (коваклар ва тешикларни тозалаш, дизинфекциялаш, боғ қайнатмаси суртиш). Читтак ва чуғурчуқларга инлар ўрнатиш ва илгари осилган инларни тозалаш. Штомлар, деворлар ва қурилмаларни текшириш ва ток ипак қуртини топиб йўқотиш. Қишлайдиган инфекцияни йўқотиш учун зарарланиб тўкилган мева баргларни йўқ қилиш зарур. Қатор ораларини ҳайдаш ва дарахт атрофини 6-10 ёш чуқурликда чопиш тавсия этилади. Вечемация даврида меваларнинг зараркунандаларига ва монилиоз касаллигига қарши аралашма заҳарлар пуркалади. Пуркаш муддати ва қайси фунгицидларни қўллаш қуйидагича амалга оширилади. Касалликни бутунлай йўқотадиган нитрофеннинг 2-3 фоизли концентрацияси, ДНОКнинг 0,5-1 фоизли концентрациясини қўллаш.

Касалликни олдини олиш учун ўсимликларнинг яшил конусига 2-4 фоизли бордо суюқлиги билан пуркалади. Касалликнинг олдини олиш учун биринчи марта барг ёзганда, иккинчи марта гуллаш олдидан, учинчи марта гуллаш олдидан, учинчи марта гуллагандан кейин дориланади. Фунгицидлар сифатида гуллашдан олдин 1 фоизли бордо суюқлиги, гуллагандан кейин 80 фоизли цинеб (гектарига 6-8 кг) тавсия этилади. Кўзда хозонрегиликдан кейин дўланачи ва олтинкуй руқнинг қишки уяларини йўқотиш. Дарахт штамблари ва скелет шохларини оҳакка 1 кг лой (10 литр сувга 2-3 кг) қўшиб тайёрланган ёпишқоқ аралашма суртиш. Анжир дарахтини кемирувчилардан сақлаш учун ёш дарахтларнинг штамбларига кеч кузда рагота, унинг устидан эса қора қоғоз ўралади шунингдек, арча шохолари ёки қамиш билан ўраб қўйилади. Қишда читтак ва бошқа ҳашаротхўр қушларга дон бериш (айниқса, кўп қор ёғганда), читтаклар учун ин ўрнатиш тавсия этилади. Занг касаллигига қарши кураш чоралари Агротехника қоидаларига амал қилиш занг касаллигининг ҳосил бўлиши ва кўпайишига йўл қўймасликнинг муҳим воситаларидан биридир. Агар саур арча реликт ўсимлик сифатида қўриқланадиган ёки манзарали ўсимлик сифатида экилган бўлмаса, уни мевали дарахтзорлар яқинидан йўқотиш керак. Парк ва қўриқхоналарда саур аргаларнинг атрофига дарахт экиб ўралади ва бу билан эцидияспораларни тўсиб, базидияспораларнинг саур орчадан тарқалишига йўл қўйилмайди. Анжирзорларда эрта баҳорда зарарланган новдалар ва шоҳларнинг касалланган жойининг пастроғидан 5-10 см қўшиб туриб кесиб танланади. Бу эса қишлаб чиққан мицелий эцидия стадиясининг эрта пайдо бўлиши манбаидан бирини йўқотиш демакдир. Анжирнинг занг касаллигига қарши курашнинг кимёвий тадбирларидан бири, касалликнинг олдини олиш мақсадида қўлланадиган боғга 80 фоизли цинебнинг ёки 75 фоизли поликарбаципнинг 0,5 фоизли суспензияси пуркалади (бир гектарига 6-8 кг). Яхши фонус фазасида (баъзидияспоралар тарқалишдан олдин) биринчи баҳорги ишлов берилади. Кейинги ишловлар хар 12-15 кунда (гуллашдан олдин, гуллаган заҳоти, ёш ўсимта чиққандан кейин) ўтказилади. Касаллик чидамли анжир навдаларини октебрский Кюре, Бере зимиял Мигурина навларини экиш тавсия этилади. Анжирнинг ун-шудринг касаллигига қарши кураш чоралари Қишлоқ хўжалик зараркунанда ва касалликларидан анжир ва унинг ҳосили икки метод билан сақланади. Биринчиси, профилактик олдини олиш методи, иккинчиси кимёвий тадбирлар методидир. Профилактик метод асосий мақсади касаллик ва зараркунандаларга қарши чидамли навларни чиқариш ҳамда, агротехника қоидаларига тўлиқ амал қилишдан иборатдир. 1. Боғзорни мунтазам равишда суғорию туриш, ҳосилга кирган боғларда юксак агрофон яратиш, зарарланган новдаларни ўз вақтида йўқотиш. Эрта баҳорда куртаклар буртган вақтида касалликни тог-томири билан йўқотиши учун дарахтларга дорилар пуркалади. 2. Агротехника қоидаларидан қуйидагиларга алоҳида эътибор бериш керак. Боғзорни тоза сақлаш, тўкилган, юлиб ташланган, сингак, қурилган баргларни,

новдаларни йўқотиш. Касалланган новдаларни кузда қирқиш ва тўкилган барглар билан бирга ёқиб юбориш. Усув даврида фақат боғзор талабига кўра агатлардан суғориш, ҳар галги суғоришдан кейин қатор ораларини культивация қилиш. Мана шу агротехника тадбирлари ўз вақтида юқори сифатли қилиб бажариб борилганда дарахтларнинг ўсиши ва ривожланиши учун қулай, ун-шудринг замбуруғининг ўсиши учун эса ноқулай шароит вужудга келади. 2. Касалликни олдини олиш учун қуйидаги муддатларда кимёвий препаратлар пуркалади; биринчиси – гуллагандан олдин; иккинчиси гуллагандан кейин; учинчиси – касаллик авж олган ҳолларда-иккинчи дорилашдан 2-3 ҳафта кейин ўтказилади, 25 фоизли каратакнинг 0,1-015 фоизли концентрациядаги (гектарига 5-6 кг) суспензиялари ва ИСО (0,5-1 даражали) энг фойдали препарат ҳисобланади. Монилиоз касаллигига қарши кураш чоралари Монилиоз касаллигига қарши курашиш учун кузда қуриган ва касалланган новда ва шохлар кесиб ташланади. Касалланган ва соғлом тўқима чегарасини осон ажратиш учун бу иш барглар бутунлай тукилмасидан олдин бажарилади. Бунда соғлом тўқимадан 3-5 см қўшиб кесилади. Касалланган мева ва барглар дарахтдан ва ердан йиғиб йўқотилади. Дарахт атрофи чопилади. Дарахт атрофи чопилади ва қайта ҳайдалади (бу айниқса, шимолий туманлар учун муҳим). Ўсимликларни яхши парвариш қилиш ва ўз вақтида органик ва минерал ўғитлар билан таъминлаш юқори ҳосил олишнинг асосий гаровидир. Эртачи олма навлари гуллаб бўлганидан кейин, олма қуртига, баргурар ва каналарнинг тухумдан чиқаётган қуртларига ва шунингдек, калмараз касалиигга қарши дори пуркалади. Касалликни таг-томири билан йўқотиш учун баҳорда куртакларнинг бўртиш фазасида ДНОКнинг 1 фоизли эритмаси ёки нитрофенинг 2-3 фоизли эритмаси пуркалади. Монилиоз касаллигини олдини олиш учун: ғунчалар ёзилган вақтида 2-3 фоизли бардо суюқлиги, гуллагандан кейин эса 80 фоизли цинебнинг 0,5 фоизли суспензияси (гектарига 6-8 кг) пуркалади. Учинчи ишлов иккинчи ишловдан 2-3 ҳафта кейин ўтказилади. Қорайиш касаллигига қарши кураш чоралари Касалликка қарши кураш чораларидан бири ўсимлик битлари ва анжир қондаласини йўқотиш. Дарахтларни 1 фоизли бордо суюқлиги билан пуркаш лозим.

Хулоса 1. Юқоридагилардан хулоса қилиб, шуни айтиш лозимки, ҳар бир инсонпарвар жамиятнинг мақсади, шу жамият аъзоларининг тўкис ва фаровон яшашини тўлиқ таъминлашга қаратилган бўлади. Ўзбекистон давлатининг асосий мақсади аҳолини озиқ-овқатга, гўшт, сут маҳсулотларига, хўл мева ва ундан тайёрланган кампот, майиз, қуруқ мевалар, ўсимлик мойи каби маҳсулотлар билан янада яхшироқ таъминлашга қаратилгандир. 2. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мевачиликни кечкин даражада ривожлантириш учун мева дарахтларининг ҳосилини оширишимиз, мевазорларни кенгайтиришимиз, мева навларини язшилашимиз ва мевачилик ишларини мумкин қадар машиналаштиришимиз лозим. Бу муҳим вазифани етарли даражада ҳал этиш учун мевали дарахт касалликлари ва унга қарши кураш чораларини илмий асосида ишлаб чиқишни тўғри йўлга қўйишни тақозо этади. Ана шу касалликларнинг олдини олиш ва унга қарши самарали кураш чораларини ишлаб чиқиш асосий масалалардан бири ҳисобланади. Ҳозирги вақтда фермер хужаликларда етакчи мутахассислари олдида турган энг муҳим вазифалардан бири замонавий агротехника фани янгиликларини ва илғор тажрибаларни ишлаб чиқаришга кенг жорий этиш мевали дарахтларда учрайдиган замбуруғ касалликларини яхши ўрганиш ва уларга қарши курашиш илмий асосланган тавсияномаларда кўрсатилганидек ташкил этишдан иборатдир. Биз анор ва анжир ўсимлигида учрайдиган замбуруғ касалликларини ўрганиш учун Миришкор тумани хўжаликларида, шахсий томорқа участкаларида 2010-2011 йилларда тажриба ва кузатиш ишларини олиб бордик. Бунинг учун тажриба қўйилган майдонлардаги касалланган анор ва анжир ўсимлигидан гербарийлар тайёрладик. Ана шу гербарийлар лаборатория шароитида касалликни вужудга келтириш замбуруғлар ажратиб олинди. 4. Анжир ва анорнинг барги ва поясида жойлашган замбуруғларни ажратиб олиш учун ювиш усулидан фойдаландик. Бунинг учун текширилаётган касал анжир ва беҳи ўсимлигининг бир қисми стериалланган сувга солиб чайқалади, ювилиб тушган замбуруғ спора ва конидиялари микро оконда текширилиб тузатиш ва аниқлаш ишлари олиб борилади.

5. Кейинги йилларда Ўзбекистон шароитида анор ва анжир дарахтида 20 яқин касаллик қайд қилинган бўлиб, шулардан энг аҳамиятлиси калмараз, қорарак, монилиоз, занг, ун-шудринг, қорайиш ва данак меваларининг монилиоз касалликларидир. 6. Калмараз, монилиоз ва қорарак касалликлари асосан анор ва анжир мевасининг чиришига сабаб бўлади. Касалланган меваларнинг сифати бузилади ва ейиш учун яроқсиз бўлиб қолади. Касалланган мевалар ғадир-будир бўлиб, айрим вақтларда меванинг устида ҳар хил доғлар ҳосил бўлади, бу доғлар кейинчалик меванинг ҳамма ерига тарқалади. 7. Занг, ун-шудринг, данак меваларнинг монилиоз касалликлари, анор ва анжир баргининг, поясининг астки ва устки томонида ҳар хил шаклдош доғ ва ғуборларни ҳосил қилади. Касаллик натижасида барг сарғаяди ва тукилиб кетади. 8. Бу касалликларни ҳаммаси ҳам анор ва анжир дарахтининг умрини қисқартиради, ҳосилини камайтиради ва меваларнинг сифатини бузади. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари Тошкент – 2009 йил. Билай В.И.“Токсино образую щие микроскопические” гри бы Киев 1977г Мирзаев М. “Ўзбекистонда боғдорчилик” Т., “Меҳнат” 1998 йил Курсанов Л.И. Определитель грибов, том .Т 1, 1954 год Наумов Н.А. Метод ы микроскопических исследование в фитопо-тологии, М. 1973 год Поспелов С.М. ва бошқалар ўсимликларни ҳимоя қилиш Тошкент – 1978 йил Шералиев А. Умумий ва қишлоқ хўжалиги фитопатология Тошкент- “Талқин”-2004 Хохряков М.К. Указание на экспериментальному изучение фитопотогеннқх грибов Ленинград 1969 г. Йўлдошев Ҳ.С Ўсимлик касалликлари Тошкент- “Илм зиё” -2004

Похожие

Беҳи ва Нокнинг замбуруғ касалликлари ва уларга қарши кураш чоралари усуллари

Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари

Қашқадарё вилояти суғориладиган майдонларида етиштириладиган кузги буғдой

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Суғориладиган майдонларда кузги буғдойнинг биоэколгик хусусиятлари