logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Биология
  4. Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli

Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4014.5 KB
Скачать
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI ANATOMIYA VA FIZIOLOGIYA KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etildi” Tabiiy fanlar fakulteti dekani dots. B.Boysunov ______________ «____» ________ 201 5 yil Tabiiy fanlar fakulteti 5 140 100-biologiya ta’lim yo‘nalishi bitiruvchisi Xo’jaqulova Zebo To’xta qizi ning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “ Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli ” MAVZUSIDAGI Ilmiy rahbar : o ‘ qituvchi Halimov M . Z . “Himoyaga tavsiya etilsin” Anatomiya va fiziologiya Kafedrasi mudiri: __________dots.O.Karimov Qarshi – 201 5 yil 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………3-4 I BOB. HUJAYRADAGI HAYOTIY JARAYONLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA …………………………………………………………………5-9 II BOB. HUJAYRAVIY JARAYONLARNING KECHISHINI O‘RGANISHDA QO‘LLANILADIGAN ZAMONAVIY TADQIQOD USULLARI…………………………………………………………………10-15 III BOB. BIOMEMBRANALARNING TARKIBIY TUZILISHI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI …………………………………………16-19 3.1. Hujayra membranasining tuzilish asoslari……………………………......19-25 3.2. Biologik membranalar tuzilishiga doir hozirgi zamon tasavvurlari………25-31 IV BOB. HUJAYRADAGI FIZIOLOGIK VA BIOKIMYOVIY JAR AYONLARNING BORISHIDA BIOMEMBRANALARNING ROLI VA ULARGA BIOLOGIK FAOL MODDALARNING TA’SIRI………………..32 4.1. Biomembranalar orqali hujayraga moddalar o‘tkazilishining mexanizmlari …………………………………………………………………..33-42 4.2. Hujayradagi qo‘zg‘alish jarayonlarining kechishida biomembranalardagi ion kanallari va ionoforlarning o‘rni… ……………………………………………43-49 4.3. Biologik faol moddalarning hujayra membranasi resepsiya faoliyatiga ta&#39;siri… ………………………………………………………………………..49-51 4.3.1. Gormonlarni hujayra membranasi faoliyatiga ta&#39;siri… ……………….... 52-53 4.3.2. Pestitsidlarning hujayra membranasi faoliyatiga ta&#39;siri ………………....53-54 XULOSA...........................................................................................................55-56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................57-59 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi zamonaviy biologiya fanlari oldida turgan muammolar ichida hujayralar membranasidagi va unlardagi transport jarayonlarini, hamda ion kanallari mexanizmlarini o‘rganish muhimligi bilan ajralib turadi. Biomembranalarni tadqiq qilinishi molekulyar va hujayra biologiyasida asosiy o‘rini egallaydi. Biomembranalar lipidlar va oqsillardan tashkil topgan bo‘lib, hujayra ichki muhitini hujayralararo bo‘shliqdan chegaralaydi. Membrana oqsillari tashqi muhit bilan hujayra o‘rtasida o‘za&#39;ro ta&#39;sirlashishda, shuningdek, qo‘shni hujayralar o‘rtasida ionlar, oziq moddalar transportida, signallar uzatilishi va energiya hosil bo‘lishida vositachi bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda membranadagi transport jarayonlari hamda ion kanallari ko‘pgina hujayraviy jarayonlarning amalga oshishida, jumladan, hujayralarning qo‘zg‘aluvchanligida, muskullarning qisqaruvchanlik va bo‘shashuvchanligini amalga oshishida, mediatorlar va gormonlar sekretsiyasida va boshqa bir qator fiziologik jarayonlarda muhim o‘rin tutadi. Shu sababli ushbu jarayonlarning buzilishi natijasida hujayralarning funksional faolligi buziladi. Bu esa organizmda ayrim patologik holatlarning kelib chiqishiga hamda turli xildagi kasalliklarning rivojlanishiga turtki bo‘lishi mumkin. Masalan, ba&#39;zan ular funksiyasining buzilishi Alsgeymer, Parkinson, diabet, o‘sma, infarkt kabi og‘ir xastaliklarga olib keladi. Shunga qaramasdan membran oqsillari odam genomidagi faqatgina uchga yaqin kodlangan oqsillarni tashkil etadi, 60-70 % zamonaviy dori moddalar o‘zining nishoni sifatida aynan membrana oqsillari bilan ifodalanib, ular yechimining ahamiyati farmakalogiya va tibbiyot uchun ahamiyatga ega. Bulardan tashqari qon-tomirlar silliq muskul hujayralarining qisqaruvchanligi va ularning funksional faolligini ta&#39;minlab turilishida ham hujayra membranalari muhim rol o‘ynaydi. Hujayra membranasining elektrik xossalarining o‘zgarishi hamda ular orqali amalga oshadigan jarayonlarning buzilishi oqibatida organizmda jiddiy patologik holatlar yuz berishi mumkin. Masalan, yurakning ishemik kasalliklari, infark-miokard, gipertoniya, insult va boshqalar. 3 Shu sababdan hujayra membranasidagi transport sistemalarning farmakalogik boshqarish mexanizmlarini o‘rganishga katta e&#39;tibor qaratilmoqda. Ishning maqsadi . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli va biologik ahamiyatini ilmiy adabiyotlar asosida o’rganish va tahlil qilish. Ishning vazifalari. - biomembranalar tuzilishiga oid zamonaviy ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish; - biomembranalardagi transport jarayonlari to’g’risida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; - hujayraviy jarayonlarni kechishida biomembranalarning roli va ularga turli biologik faol moddalar ta’siri haqidagi ilmiy ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish; Ishning ilmiy yangiligi. Hujayradagi sodir bo‘ladigan fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli va ahamiyati haqida o’zbek tilidagi ilmiy ma’lumotlar ko‘lami kengaydi. Ish ning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish davomida to’plangan ma’lumotlar asosida talabalarga odam va hayvonlar fiziologiyasi, biofizika hamda biotexnologiya fan laridan o‘tiladigan o’quv mashg’ulotlari jarayonida foydalanish mumkin. Shuningdek, to‘plangan ilmiy ma&#39;lumotlar internet tarmog’i va so’nggi yillarda himoya qilingan nomzodlik dissertatsiyalaridan olingan bo’lib, katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega. Natijalarning e&#39;lon qilinganligi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy natijalari bo‘yicha 2014-2015 yillarda universitetda o‘tkazilgan “Fan, taraqqiyot va yoshlar” mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiyada 2 ta tezis e&#39;lon qilingan. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ish kirish, 4 ta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Ish 57 sahifada bayon etilgan. Unda 1 ta jadval va 14 ta rasm keltirilgan. 4 I BOB. HUJAYRADAGI HAYOTIY JARAYONLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. Tirik organizmlar xilma-xil bo&#39;lishiga qaramay, ularning barchasi hujayraviy tuzilishga ega hamda o&#39;xshash kimyoviy elementlar va moddalardan iborat. Yirik sut emizuvchi hayvon kit ham, mayda chivin ham hujayralardan tuzilgan. Hujayra tiriklikning barcha xossalarini o&#39;zida mujassamlashtirgan eng kichik birlikdir. Organizm bilan tashqi muhit o&#39;rtasida doimo moddalar va energiya almashinuvi sodir bo&#39;lib turadi. Ba&#39;zi bir moddalar organizm tomonidan o&#39;zlashtirilsa, boshqa moddalar, aksincha, tashqi muhitga chiqarib yuboriladi. Bunda murakkab jarayonlar kuzatilib, natijada oddiy moddalardan murakkab moddalar hosil bo&#39;ladi, ular o&#39;z navbatida organizmning tana tuzilishi uchun sarflanadi. Yoki murakkab moddalar oddiy moddalarga parchalanishi mumkin, bunda organizmning hayot faoliyati uchun zarur bo&#39;lgan energiya ajralib chiqadi. Moddalar almashinuvi organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o&#39;sishi va ishlashini ta&#39;minlaydi. Barcha tirik mavjudotlar oziqlanadi. Oziqlanish tashqi muhitdan ozuqa moddalarni o&#39;zlashtirishdir. Ozuqa barcha tirik organizmlar uchun zarur, chunki u organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o&#39;sishi va boshqa ko&#39;pgina jarayonlar omili bo&#39;lib, moddalar va energiya manbayi hisoblanadi. Tirik organizmlar o&#39;z hayot faoliyatini saqlab turishlari uchun doimiy ravishda energiya kerak bo&#39;ladi. Energiya nafas olish jarayonida ozuqa mod - dalardan ajralib chiqadi. Moddalar almashinuvi natijasida organizmlarda keraksiz moddalar ham to&#39;planishi mumkin. Bunday moddalar odatda zaharli moddalar hisoblanib, ularni organizmdan chiqarib yuborish ajratish jarayoni deb ataladi. Tirik organizmlar o&#39;sadi va rivojlanadi. O&#39;sish organizmlar tomonidan ozuqa moddalarni o&#39;zlashtirish hisobiga amalga oshadi. Organizmlar tashqi muhitdagi va o&#39;zida kuzatiladigan barcha o&#39;zgarish- larga ham sezgir bo&#39;ladi. Buning uchun yashil o&#39;simliklarning quyosh nuri ta&#39;siriga 5 bo&#39;lgan munosabatini ko&#39;rsatib o&#39;tish kifoya. Demak, tirik organizmlar qo&#39;zg&#39;aluvchanlik xususiyati bilan tavsiflanadi. Shuningdek, tirik organizmlar o&#39;zini o i zi idora etish xususiyatiga ham ega bo&#39;lib, u organizmni o&#39;zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga javoban kimyoviy tarkibi va fiziologik jarayonlarning borishini ma&#39;lum bir me&#39;yorda ushlab turish, ya&#39;ni gomeostaz bilan bog&#39;liq. Bunda tashqi muhitdan qandaydir ozuqa moddalarni qabul qilishi, yetishmasa organizm o&#39;zining ichki imkoniyatlaridan foydalanishi, aksincha, ortiqcha moddalarni zaxira sifatida saqlashga o&#39;tkazishi mumkin. Bunday jarayonlar esa turli yo&#39;llar bilan, ya&#39;ni nerv, endokrin va boshqa ba&#39;zi bir idora etuvchi tizimlarning faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Tabiiyki, tashqi muhitdan hujayralar ichiga zarur moddalar qanday qilib kirishi mumkin, degan savol tug’iladi. Hujayralar qobig’i va sitoplazma o’zi orqali hamma moddalarni ham o’tkazavermaydi. Masalan, tuproqdan hujayralar ichiga suv va unda erigan moddalar kiradi. O’simliklar hujayrasi ichiga tashqaridan kirgan turli eritmalar qayta ishlanib, hayotiy zarur moddalarga aylanadi. Shunday qilib, hujayralar ichiga tashqaridan turli moddalar kiradi. Bu hujayralarning hayotiy xususiyatlaridan biridir. Hujayralarga xos muhim biologik xususiyatlardan biri ularning o’sishi va bo’linishidir. Tabiiyki, yosh hujayralar ancha mayda bo’lib, o’sgan sari yiriklasha boradi (1-rasm). Shuni aytish kerakki, har bir hujayra ma’lum o’lchamgacha o’sadi. O’sish jarayonida o’simliklarning ayrim hujayralari shaklini o’zgartirmagani holda, ko’pchilik hujayralar shaklini ma’lum darajada o’zgartiradi. 1 -rasm. Hujayralarning o’sishi va bo’linishi Hujayralarning qobig ’ i yoshiga qarab qalinlashadi . Qari hujayralarda vakuol sitoplazmaga qaraganda ko’proq joy egallaydi. 6 Bu belgi yosh va qari hujayralarni ajratish imkonini beradi. Vaqt o’tishi bilan qari hujayralarda sitoplazma va mag’iz butunlay yo’qolib, ularning o’rnini suv yoki havo egallaydi, natijada ular nobud bo’ladi. 2 -rasm. Hujayraning bo’linishi : 1 - ona hujayra bo’linguncha; 2 - bo’linish oldidan hujayra mag’izi yiriklashadi; 3 - mag’izi ikkiga ajralgan hujayra; 4 - yosh hujayralar. Ular sitoplazmadagi to’siq orqali ajralib turadi. Hujayralar bo ’ linish yo ’ li bilan ko ’ payadi . Shuni ham aytish kerakki, hamma hujayralar ham bo’linavermaydi. Faqat o’sish nuqtasidagi hujayralargina bo’linadi. Hujayralarning bo’linishida mag’iz katta rol o’ynaydi. Qari hujayralardan yosh hujayralar yuzaga kelguncha ularda juda katta va murakkab biologik o’zgarishlar sodir bo’ladi, ya’ni mag’zi yiriklashib, oldingi shaklini va qobig’ini yo’qotadi (2- rasm). Bo’linadigan hujayralarda dastlab mag’iz yiriklashadi, so’ng ikkiga ajraladi va ular maxsus parda bilan qoplanadi. Bu davrda sitoplazmada ham to’siq paydo bo’lib, ona hujayrani teng ikkita yosh hujayraga ajratadi. Hujayra bo’linishi bilan undagi plastidalar ham teng ikkiga ajralib, yosh hujayralarga o’tadi. Hosil bo’lgan yosh hujayralar o’zidagi oziq moddalar hisobiga o’sishda davom etadi. Ular ona hujayra o’lchamiga yetgach, yana yosh hujayralarga bo’linadi. Shunday qilib, o’sish hujayralarning bo’linib ko’payishi va o’sishi hisobiga boradi. Tirik hujayraning qobig’i murakkab tuzilishga ega, u bir moddani osongina o’tkazsa, boshqasiga to’sqinlik qiladi. Hujayra qobig’idagi yarim o’tkazuvchanlik hususiyati u nobud bo’lguncha saqlanib turadi. Demak, qobiq hujayraning butunligini saqlash bilan bir qatorda moddalaming tashqaridan kirishini tartibga solib turadi hamda ortiqcha moddalarni tashqariga chiqaradi. 7 Hujayraning kimyoviy tarkibini, uning ichki tuzilishini chuqur o‘rganish biologiyaning rivojlanishidagi asosiy yo‘nalishi bo‘lib qoladi. Hujayrada to‘xtovsiz kechib turadigan hayotiy jarayonlarning asosi, modda va energiya almashinuvi bo‘lsa ham, ularning tashkil topishi, idora qilinishi, bunda ayrim komponentlar va organellalarning ishtiroki katta ahamiyat kasb etadi. Hujayra elementar tirik sistema. U mustaqil yashash, o‘zidan ko‘payish va rivojlanish qobiliyatiga ega. Hujayra tarkibidagi komponentlar o‘z funksiyalarini ma&#39;lum darajada mustaqil ravishda bajarib tursa ham, hujayra faoliyatida ular minglab reaksiyalarni bexato kechishida to‘la uyg‘unlikda ishtirok etadi. Organizm, ya&#39;ni ochiq sistema uchun tashqi muhit o‘rtasida modda, energiya va axborot almashishi xarakterli xususiyatdir. Moddalar almashinuvi ularning biologik tizimlar ichiga tashilishi bilan bevosita shartlangandir. Organizmni tashkil etgan barcha moddalar limfa va qon oqimi bilan yetkaziladi, ular to‘qima va organlar o‘rtasidagi almashinuvni ta&#39;minlab sezilarli bo‘shliq hosil qiladi. Qon va to‘qima o‘rtasidagi almashinuv vaqtida modda qon- tomir devoridan o‘tkaziladi. Hujayra ichida esa to‘xtovsiz ravishda organella membranalari orqali moddalar tashilishi amalga oshib turadi. Organizmda moddalar tashilishining buzilishi bilan bog‘liq kasalliklar, biologik membranalarning molekulyar tuzilmalarining turli xil buzilishlari bilan bog‘liq og‘ir kasalliklarning namoyon bo‘lishi yuqorida keltirib o‘tildi. Hujayrada organik birikmalar yonganda oxirgi mahsuloti sifatida CO 2 va H 2 O hosil bo‘ladi. Yonganda ko‘p moddalarning angidridlari hosil bo‘ladi, Fosforlan uning angidridi, oltingurtdan angidridi hosil bo‘ladi. Oksidlanish ayniqsa nafas olish jarayonida oxirgi maxsulot CO 2 va H 2 O hosil bo’ladi. Aytib o’tilgan nafas olish zanjiri mitoxondriyalarning membranalarida sodir bo’ladi va bu biomembranalarning nechog’li ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib beradi. Birgina mitoxondriya membranalarida joylashgan fermentlar tomonidan amalga oshiriladigan biokimyoviy reaktsiyalar cheksizdir. Buning natijasida hujayra uchun energiya hosil bo’lish jarayoni amalga oshirilib turiladi. Hujayrada organik 8 birikmalarning oksidlanishi vodorod atomining ajralishi bilan sodir bo‘ladi. Bu jarayon Palladii to m o ni da n a ni ql an ga n. B un da y j ar ay on l a r n i de gi dr o ge na za l a r amalga oshiradi. Ajralgan vodorod to‘g‘ri kislorodga bormay balki oraliq moddalar orqali o‘tgandan so‘ng kislorodga beriladi. Elektron va protonlar tashilishda NAD, FAD, KoQ, sitoxromlar ishtirok etadi. U m u m a n o l g an da h uj ayr ad a am al ga os ha di ga n b ar c ha f i zi ol og i k va bi ok i m yo vi y j ar ay on l ar u ni ng a so si y ko m p on en t l ar i d an b i r i - bi om em br a na l a r f a ol i ya t i b i l an u zv i y b og ’ l i qd i r . 9 II BOB. HUJAYRAVIY JARAYONLARNING KECHISHINI O‘RGANISHDA QO‘LLANILADIGAN ZAMONAVIY TADQIQOD USULLARI. Olimlar fan uchun ideal hisoblangan Maksvelning elektr, magnit va optik xodisalarni ifodalovchi nazariyasiga o’xshash, moddalarning hujayraga o’tuvchanligini tushuntiruvchi yagona nazariyani izlashmoqdalar. Hujayra ochiq termodinamik sistema bo‘lib, atrofdagi muhit bilan tinmay moddalar almashtirib turadi. Hujayralar gazlar, suv va unda erigan moddalarni o‘tkaza oladigan bo‘lgani uchun moddalar shu tariqa almashinishi mumkin. Hujayralarning mana shu xususiyatiga o‘tkazuvchanlik deb aytiladi. Organizmning butun hayot-faoliyati mana shu xususiyatga aloqadordir-metabolik jarayonlar, moddalarning hujayralar bilan to‘qima suyuqligi o‘rtasida tarqalishi, biopotensiallar hosil bo‘lishi va boshqalar hujayralar membranasining o‘tkazuvchanlik xususiyati tufayli vujudga keladi[12]. Hujayralar o‘tkazuvchanligini aniqlashning bir qancha metod va usullari mavjud. Jumladan: 1. Osmotik; 2. Rangli indikatorlar; 3. Mikrokimyoviy tahlil; 4. Nishonli atomlar; 1. Osmotik-plazmolitik, plazmometrik hamda gemolitik metodlar. Bu metodlar hujayralarni har xil konsentratsiyadagi gipertonik eritmalarga joylashtirilganda hajm o‘zgarishlari kinetikasini o‘rganishga asoslanadi. Ob&#39;ektiv suratda qayd qilish uchun hujayralar aralashmasi sentrifugalanib, ularning yig‘indi hajmi gematokrit yordamida vizual tarzda (oddiy ko‘z bilan) aniqlanadi. Hujayralar hajmining o‘zgarishini yorug‘lik o‘tkazuvchanlikning o‘zgarish dinamikasiga qarab fotometriya metodi bilan, yorug‘lik nurining sinish ko‘rsatkichining o‘zgarishiga qarab aniqlash ham mumkin va hokazo. Biroq bu metodlar hujayralarning qandlar, mineral tuzlar, aminokislotalarni qanday o‘tkaza olishi to‘g‘risida to‘g‘ri tushunchalar bermaydi, chunki bu moddalarning konsentratsiyalari katta bo‘lganda hujayra ularni o‘tkazmaydigan holatga kelib qoladi. 10 2. Bo‘yoqlar, shuningdek rangli indikatorlardan foydalanishga asoslangan metodlar. Bu metodlardan foydalanganda hujayrda bo‘yoqlarning paydo bo‘lishi mikroskop bilan tekshirib topiladi. Indikatorlar qo‘llanilganda, kislota va ishqorlarning hujayraga kirishini kirish tezligini tekshirishga imkon beradi. Bu metodning kamchiligi shuki, bo‘yoq kichik konsentratsiyalarda bo‘lsa, aniqlash qiyin, uning yuqori konsentratsiyalari esa organizm uchun ancha zaharli ta&#39;sir ko‘rsatishi mumkin. 3. Mikrokimyoviy analiz metodlari hujayra ichidagi suyuqlikni odatdagi analitik metodlar bilan tekshirishga asoslangan. 4. Nishonlangan atomlar (izotoplar metodi) metodi. Boshqa metodlarga qaraganda bu metodning bir qancha afzalliklari bor. Bu metod yordamida tirik ob&#39;ektlarning o‘tkazuvchanligini tekshirish va bu ob&#39;ektlarni tabiiy holatlarda o‘rganish mumkin; tekshiriladigan moddani hujayraning hayot- faoliyatini izdan chiqarmaydigan past konsentratsiyalarda yuborib, moddalarning hujayralarning membranalari orqali tashilishini o‘rganish imkoniyati yaratiladi. Izotoplardan foydalanish natijasida zaharli va organizm uchun yot moddalar molekulalaridan tashqari, yana organizmning o‘zidagi hujayralar va to‘qimalar suyuqliklari tarkibiga birikmalarning ham membrana orqali qanday tashilishini o‘rganish mumkin. Natriy va kaliy izotoplarining hujayraga o‘tish kinetikasini sinchiklab tekshirish protoplazmada bu ionlarning qanday holatda bo‘lishini aniqlab olishga imkon berdi. 1931 yilda Maks Knol va Ernst Ruska tomonidan elektron mikroskopning yaratilishi hujayraning asosini tashkil etuvchi membranalarni ko’rish imkoniyatini yaratdi. Membranalarning tarkibi va xossalarini o’rganish usullari quyidagilar: 1. Rentgeno – struktur tahlil usuli; 2. Elektron mikroskopiya usuli; 3. Spektroskopik usul (YAMR va EPR); 4. Fluoressent usul; 5. Membrana elektr parametrlarini o’lchash usuli; 11 Hujayraning ultrayupqa kesimini elektron mikroskop orqali kuzatganda qalinligi ι = (7 ÷ 10) nm gacha bo’lgan yupqa ikkilangan chiziqlarni ko’rish mumkin. Bu biologik membranalar kesmasidir. Hamma hujayralarni membranalar o’rab turadi. Hujayralarda membrana bo’lmaganda uning ichidagi bor moddalar (sochilib) ”yoyilib ketib” diffuziya esa termodinamik muvozanatga olib kelgan bo’lardi, bu holat hayot mavjud bo’lmasligini bildiradi. Biologik membranalar mavjudligi va tarkibini o’rganish ancha taraqqiy etayotgan biofizikaning ajralmas qismidir. Bu soha klinik va nazariy tibbiyotda katta ahamiyatga ega. Ko’pchilik patalogik (muhim bo’lmagan) holatlar, hujayrada mavjudlik buzilishi, rak hujayralari paydo bo’lishi, atersklerozda funksiyalarni o’zgarishi, virus va bakteriyalar ta`sirida jarohatlanish, UB – va ionlashtiruvchi nurlanish ta`siri, to`g`ri yoki to`g`ridan-to`g`ri bo’lmagan membrana tarkibiy funksiyasi o’zgarishi bilan bog’liq. Ko’pchilik dori-darmonlar ta`siri asosan membrana funksiyasini o’zgartirishga qaratilgan, uning effektivligi membranalar orqali o’tishiga yoki aloqa qilishiga bog’liq. Biologik membranalarning mavjudligini hozirgi davrda uch xil sun`iy fizika- kimyoviy modellar bilan ta`riflaydilar. 1. Bir qatlamli (monosloynaya) fosfolipidli membrana modeli. 2. BLM (Bisloynaya fosfolipidnaya membrana). 3.Lipasoma-fosfolipid pufakchalari (vezikula). Bir q atlamli (monosloy) model, o q silning membranadagi joylashish tartibi va gidrofil zarrachalari uchun membrananing o’ tkazuvchanligi kabi masalalarni birortasiga javob beradigan emas [15] . XX – asrning 50 – yillarida esa elektron mikroskop yordamida olingan membrana surati uch qatlamli bo’lib taxminan 10 nm ga teng bo’lgan. Biomembranalar molekulalarining harakatlanuvchanligini va membrana orqali o‘tuvchi zarrachalarning diffuziyasini o‘lchash , bilipid qatlami o‘zini suv kabi tutishidan dalolat beradi. Ikkinchi tomondan, membrana tartibli holdagi strukturadir. Ko‘rsatilgan bu ikkala dalil membranadagi fosfolipidlar uning tabiiy holdagidek ishlab turishida suyuq kristallik holatida bo‘ladi deb xulosa qilish 12 imkonini beradi. Membrananing suyuq holatda bo‘lishini EPR (elektron paramagnit rezonans) va YaMR (yadro magnit rezonans) usullari orqali aniqlash mumkin. Membranalar lipid qatlamining qovushqoqligi suvning qovushqoqligidan taxminan 100 marta ortiq, bu esa taxminan o‘simlik moyining qovushqoqligiga mos keladi. Sirt tarangligi esa suvnikidan 100 va 1000 marta kichik, ya’ni 0,03-1 m N/m. Harorat o‘zgarganda, membranada fazoviy o‘tishlarni, ya’ni isitilganda lipidlarning erishi, sovitilganda esa kristallanishini kuzatish mumkin. Fazoviy o‘tishlar energiyaning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgani tufayli uni xususan, haroratning o‘zgarishida issiqlik sig‘imi S ning ortishiga qarab payqash mumkin. Biqatlamning suyuq kristallik holati kichik qovushqoqlikka va qattiqlik holatiga qaraganda turli moddalarda katta eruvchanlikka ega. Suyuq kristallik biqatlamning qalinligi qattiqnikaga qaraganda kichik bo‘ladi. Molekulalarning qattiq va suyuq holatdagi konformatsiyasi (strukturasi) turlichadir, bunga renggenostruktur analiz tufayli ishonch hosil qilish mumkin. Suyuq fazada fosfolipid molekulalari diffuziyalanuvchi modda molekulalarini ishga kirishi imkoniyatiga ega bo‘lgan bo‘shliq hosil bo‘ladi. Shubhasiz, hujayraviy jarayonlarning kechishini o‘rganish tadqiqotning yangi usullarini yuzaga chiqishiga sabab bo’ldi. Bunday usullarga ”Petch–klamp” va maxsus fluoressent indikatorlari kirib ular yordamida hujayra ichki jarayonlari molekulyar darajada o’rganib boriladi. Masalan muskul hujayralari membranalaridagi ion kanallari va ionlar transporti jarayonlarining mexanizmlari to‘g‘risidagi zamonaviy ma&#39;lumotlar turli xildagi sun&#39;iy va tabiiy birikmalarining ushbu jarayonlarga ta&#39;sir qilish mexanizmlarini o‘rganish orqali to‘planib boradi. Erishilgan yutuqlar va olingan natijalar hujayralarning membranasidagi ion kanallari va ionlar transportida ishtirok etuvchi mexanizmlarini to‘liq tavsiflab bera olmaydi hamda bu boradagi tadqiqotlarni davom ettirishni talab qiladi. Tadqiqotlar asosida shu narsalar ma&#39;lum bo‘lmoqdaki, hali yechimini topmagan mexanizmlar ham bor. Ushbu muammolarning samarali yechimlaridan biri yangi birikmalarni sintezlash va ularning hujayra membranasi orqali amalga 13 oshadigan ionlar transport sistemalariga hamda boshqa jarayonlarga ta&#39;sir mexanizmlarini o‘rganishdan iboratdir (2). Ion kanali orqali zaryadli ionlarning o‘tishi elektr toki oqimini hosil qiladi. Ion kanali orqali ionlarning tashilishi kimyoviy konsentratsiya gradienti bo‘yicha nofaol ko‘rinishda, membrana potensiali qiymatiga bog‘liq holatda va ion kanalining ion o‘tkazuvchanlik xususiyatiga bog‘liq holatda amalga oshadi. Petch-klamp uslubi yordamida 1980 yilda alohida ion kanali orqali ionning o‘tish xususiyatlarini qayd etishgan. Bu uslub juda nozik shisha elektrod yordamida membranada amalga oshuvchi elektr hodisalarini qayd qilishga asoslangan. Bu uslub yordamida alohida ion kanalining ochilishi va yopilishi jarayonini kuzatish mumkin. Ion kanali ochilishi unda konformatsion o‘zgarishlarni vujudga keltiradi. Bu konformatsion o‘zgarishlar potensialga bog‘liq holatda amalga oshsa ion kanali biofizik xususiyatlariga ko‘ra potensialga bog‘liq deb nomlanadi. Ion kanali ochiq holatda bo‘lishi ms dan bir necha o‘n sek gacha davom etadi. Alohida ion kanalida hosil bo‘lgan elektr toki qiymati 1-100 picoamper ni (1 picoamper 10 - 12 amperga teng) tashkil qiladi. 3-rasm. Hujayra ion kanallarini tadqiq qilishda qo’llaniladigan Patch clamp uslubi 14 4-rasm. Rak hujayrasining bo’linishi. Skanirlovchi fluoresent mikroskopdan foydalanilgan holda olingan tasvir. Fluoressensiya biologik va tibbiy tadqiqodlarda keng qo‘llanilmoqda. Biofizik a, molekulyar va hujayra biologiyalarining ko‘pgina yo‘nalishlari aynan fluoressensiya ning yangi usulari evaziga yuzaga keldi va rivojlandi. Fluoresent markerlari kiritilgan maxsus usullar va bir qancha yorug ’ lik filtrlaridan foydalanish bir vaqtning o ’ zida bir nechta obyektlarni kuzatish imkonini beradi Masalan, biofiziklar uchun fluoressensiya biologik makromolekulalar – nuklein kislotalar va oqsillarning tarkibi, dinamikasi va funksiyalarini hamda biomembranalar tarkibini tadqiq qilishda tezkor va sezgir metod hisoblanadi[1,2,3,5]. 15 III BOB. BIOMEMBRANALARNING TARKIBIY TUZILISHI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Ma&#39;lumki, barcha tirik hujayralarning ichki muhiti tashqi muhitdan membrana orqali ajralib turadi. Shuningdek, hujayra organellalari, komponentlari (hujayra ichki qismlari) ham membrana bilan qoplangan. Membrana so‘zi lotincha membrana - yupqa parda degan ma&#39;noni beradi. Hujayra membranasi lipidlarning 3 ta sinf vakillaridavn tashkil topgan bo‘lib, ular: fosfolipidlar, glikolipidlar va xolesteroldir . Fosfolipidlar va glikolipidlar gidrofil “bosh”ga birikkan ikkita uzun uglevodorodli gidrofob “dum”lardan tashkil topgan. Xolesterol lipidlarning gidrofob dumlari o‘rtasida erkin bo‘shliqni egallab, ularning egilishiga yo‘l qo‘ymaydi va membranaga qattiqlik beradi. Shuning uchun xolesterol kam miqdordagi membrana qiyshiq, ko‘pmiqdordagisi esa ancha qattiq va ta&#39;sirchan bo‘ladi. Shuningdek, xolesterol hujayradan hujayraga qutbli molekulalarning mos ravishda o‘tkazilishida “to‘xtatuvchi” bo‘lib xizmat qiladi. Membranalarning eng muhim qismini, uning turli-tuman xususiyatlariga javob beruvchi va uni qo‘zg‘atuvchi oqsillar tashkil etadi. Ularning tarkibi va joylashuvi har xil membranalarda turlicha bo‘ladi. Oqsillar bilan yonma-yon tarkibida to‘yingan yog‘ kislotalar bo‘lgan annulyar lipidlar joylashgan bo‘lib, ular ancha tartibli, kam harakatli bo‘ladi va membranadan oqsillar bilan birgalikda ajratib olinadi. Membrana oqsillari annulyar lipidlarsiz ishlamaydi. Hujayra memranasi assimetrik bo‘ladi, ya&#39;ni qavatlar lipid tarkibi jihatdan farq qilib, tashqi tomonida mos ravishda fosfatidilinozitol ,   fosfatidilxolin ,   sfingomielinы   va   glikolipidlar , uning ichki tomonida   - fosfatidilserin ,   fosfatidiletanolamin   va fosfatidilinozitollar bo‘ladi. Alohida molekulaning bir qatlamdan ikkinchisiga (flip-flop) o‘tishi qiyin, biroq plazmatik membrananing skramblaz va flippaz oqsillar yordamida taxminan 6 oyda bir marotoba spontan sodir bo‘lib turadi. Agar tashqi qavatda fosfatidilserin 16 paydo bo‘lsa, hujayrani yo‘q qilish zarurati to‘g‘risida makrofaglar uchun signal yuzaga keladi[38]. Membranali organellalar alohida yopiq yoki bir-birining sitoplazma qismlari bilan bog‘langan gialoplazmadan membranalar bilan ajratilgan. Bir membranali organellalarga endoplazmatik to‘r, Golji apparati, lizasoma, vakuola va peroksisomalar kirsa, qo‘sh membranalilarga yadro, mitoxondriya va plastidalar kiradi. Turli xil organellalarning membrana tuzilishi lipid tarkibi va membrana oqsillari bo‘yicha farq qiladi. Membrana lipidlari 14-22 ta uglerod atomlaridan iborat zanjir bo‘lib, fosfolipidlar, glikolipidlar va steroidlardan tashkil topgan. Fosfolipidlar molekulasi ikki qismdan tashkil topgan: bosh qismi (qutblangan gidrofil) va dum qismi (gidrofob). Fosfolipidning bosh qismi fosfor kislotasi qoldig‘i, gidrofob dum qismi uglevodorodlar qoldig‘idan tashkil topgan. Lipid molekulalari hujayra membranasida qalinligi 3,5-4,0 nm bo‘lib, ikki qavat hosil qilib joylashadi. Biomembranalar tarkibiga kiruvchi oqsillar xilma - xil bo‘lib, ularning molekulyar massasining qiymati o‘rtacha 10 - 240 kD hisoblanadi. Oqsillar membranada lipid molekulalari matriksida joylashish o‘rniga ko‘ra integral va periferik oqsillarga bo‘linadi. Membrananing lipid qismiga kam bog‘langan bo‘lib, membrana chekkasida joylashgan oqsillar periferik oqsillar deyiladi. Lipidga bog‘lanib, membranani ichki qismiga yorib kirgan oqsillar esa integral oqsillar deb nomlanadi. Membrana oqsillari fermentativ, modda va ionlar tashilishi, regulyatorlik va strukturaviy tuzilish kabi funksiyalarni ta&#39;minlaydi. Membranada oqsil molekulalari uglevodlar bilan birikib glikoproteidlarni yoki lipidlar bilan birikib, lipoproteidlarni hosil qiladi. Oqsillar hujayra quruq massasining 10-15 % ni, lipidlar 25-75 % ni tashkil qiladi. Har qanday membrananing asosini ikkilangan lipid katlami (aytarli darajada fosfolipidlar) tashkil etadi. 17 Membranani hosil qiluvchi lipid molekulalari, amfipatik birikmalar hisoblanadi, ya&#39;ni ikkita turli xildagi funksional qismdan: kutblangan «boshcha» va nokutbiy gidrofob «dum»dan iborat [6]. 5 -rasm. Fosfolipidning kimyoviy tuzilish sxemasi (Remizov, 2005). Biologik membranalarning funksiyasi 1. Hujayrani tashqi muhitdan ajratib turish 2. Moddalar trnsportini boshqarish 3. Retsepsiya va signal uzatish 4. Fermentativ reaksiya 5. Hujayralar o‘rtasida aloqa 6. Sitoskelet barqarorligini ta&#39;minlash Biomembranalar quyidagi xossalarga ega: • Tanlab o‘tkazuvchanlik • Egiluvchanlik • Qo‘zg‘aluvchanlik • Fagotsitoz • Energiya hosil qilish • Qisqaruvchanlik • Retseptorlik 18 Bugungi kunga kelib, biologiya fanlari doirasida olib borilayotgan ko‘pgina tadqiqotlar asosan hujayra darajasida yoki uning tashqi qobig‘i – membrana ustida bormoqda. Chunki, organizmda sodir bo‘layotgan yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan fiziologik va biokiyoviy jarayonlarning mexanizmini bilish uchun albatta hujayrada boradigan jarayonlarni bilish talab qilinadi. Hujayra membranasi juda yupqa ko‘zga ko‘rinmas bo‘lsa-da, hujayraviy jarayonlarning normal kechishida juda katta ahamiyat kasb etadi. Birinchi navbatda ular hujayrani tashqi muhitdan chegaralab turadi. Hujayralararo bo‘shliqdagi va hujayra ichidagi mavjud moddalarning almashinishini boshqarib boradi. Keraksiz bo‘lgan moddalarni o‘tkazmaydi (kerakli moddalarni tanlab o‘tkazadi), qoldiq moddalarni chiqarib yuboradi. Membrana yuzasida elektr potensiallarini hosil bo‘lishini va uni tarqalishini ta’minlaydi. Shu orqali sezgilarning hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Tadqiqot natijalari asosida shuni aniq aytish mumkinki, ko‘pgina patologik holatlarning rivojlanishi, aynan membranalarning fizik va kimyoviy omillar ta’sirida jiddiy shikastlanishi natijasida kelib chiqadi. Dastlab hujayra zararlanadi va nobud bo‘ladi (nekroz) keyin to‘qima yallig‘lanishi kabi og‘ir oqibatlarni yuzaga kelishini rag‘batlantiruvchi holatlar sodir bo‘lib, uni oldini olinmasa, organizmning nobud bo‘lishi mumkin[7]. 3.1. Hujayra membranasining tuzilish asoslari. Membrana lipidlari va oqsillari. Organizmlar hayot faoliyati jarayonlarini o‘rganishning qiyinligini tirik materiyaning funksional xossalarini aks ettiruvchi termodinamik va kinetik ko‘rsatkichlarning murakkabligigagina emas, tirik organizm barcha qismlarining tuzilish jihatdan juda yuksak va murakkab tuzilganligiga ham bog‘liqdir. Tirik organizmlarda barcha hayotiy (biokimyoviy va fiziologik) jarayonlar aynan hujayralarda kechishi ma’lum. Hujayralar atrof-muhit bilan modda va energiya almashib turadigan ochiq termodinamik funksiyadir. Hujayralarda ushbu jarayonlarning normal darajada borishini uni o‘rab turgan yupqa parda – 19 membrana ta’minlab turadi. Membranalar juda yupqa tuzilgan bo‘lsada, hujayra hayot faoliyati uchun benihoya katta ahamiyatga egadir. Shu sababdan, biologiya fanlari (biokimyo, sitologiya, biofizika, fiziologiya va boshq.) doirasida olib borilayotgan ko‘pgina izlanishlar birinchi navbatda membrananing kimyoviy tuzilishi va uning ishlash mexanizmini o‘rganishga qaratilgan. Hozirgi davrga kelib, biologiyada mustaqil ilmiy yo‘nalish – membranоlogiya shakllandi. Membranologiya biologik membranalar tuzilishi, molekulyar shakllanishi, membrana tarkibiy qismlarining faoliyat mexanizmlari, membrananing fizik-kimyoviy xossalari va ular faolligining boshqarilishi masalalarini tekshirish bilan shug‘ullanadi. Biologik membranalar faoliyati xilma-xil bo‘lib, shulardan biri – baryerlikdir. Membranalar hujayra ichki muhitini tashqi muhitdan ajratib qolmasdan, hujayra ichini, struktura va funksional alahidalashgan bo‘limlar – kompartmentlarga bo‘linishida ham ishtirok etadi. Hujayra organoidlari membranalari alohida-alohida tuzilishga va o‘ziga xos ishlash mexanizmiga egadir. 6 -rasm. Biomembranalarning sxematik tuzilishi (Asrarov, Xushmatov 2006). 6-rasmda barcha hujayralarning membranalari uchun umumiy bo‘lgan tuzilish sxemasi keltirilgan. Unga ko‘ra membrananing tashqi va ichki tomonini 20 periferik oqsillar o‘rab turadi. O‘rta qavatda 2 qator fosfolipid qatlam joylashgan. o‘tgan. Ular ion kanallarini hosil qiladi. Ikkilangan lipid qatlami, lipidlarning monoqatlamidan shunday tashkil topadiki, ikkala qatlamning gidrofob “dumlari” ichki tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Bunda gidrofob qismlardagi molekulalarning suv bilan bo‘ladigan eng kichik kontakti amalga oshiriladi (7-rasm). 7 -rasm. Fosfolipidning suv bilan o‘zaro bog‘lanishi (Remizov, 2005). Hozirgi vaqtda membrana tuzilishini tushuntirishda ko‘proq 1972 yilda Singer va Nikolson lar tomonidan taklif etilgan “suyuq-mozaika” modelidan foydalanilib kelinmoqda. Bu modelda aytib o‘tilishicha, fosfolipid molekulalari membranada ikki qatlam hosil qilib joylashgan va ular doimo har xil harakatda bo‘ladi. Ba’zan lipid molekulalari bir qatlamdan ikkinchisi flip-flop yoki arg‘imchoq sakrash orqali o‘tishi kuzatiladi. Ikkita qatlamdagi lipid molekulalari tarkib jihatidan o‘zaro farqlanadi, ya’ni fosfolipidlar ikki qatlamda assimetrik joylashgan. Ularning fikriga ko‘ra, membranalar qo‘zg‘almaydigan tinch turuvchi strukturalar hisoblanmaydi. Yа’ni, membranadagi lipidlar va oqsillar bir-birlari bilan o‘rin almashtirib, membrana tekisligi bo‘ylab lateral diffuziyani hosil qilib hamda tekislikka perpendikulyar ravishda ko‘chib turadi. Lateral diffuziyaga 21 lipidlarning yuksak darajadagi, “flip-flop” ga esa past darajadagi qo‘zg‘aluvchanligi mos keladi, ya’ni membrananing turli tomonlaridagi lipidlarning bir-birlari bilan o‘rin almashtirishlari juda ham kam uchraydigan jarayondir. Biomembranalar oqsil molekulalari, lipidlar, suv va anorganik komponentlardan tashkil topgan . Biomembranalar tarkibiga kiruvchi oqsillar xilma-xil bo‘lib, ularning molekulyar massasining qiymati o‘rtacha 10 000 - 240 000 D hisoblanadi. Oqsillar membranada lipid molekulalari matriskida joylashish o‘rniga ko‘ra integral va periferik oqsillarga bo‘linadi. Oqsillar gidrofob xususiyatiga ko‘ra, alohida yoki lipid molekulasiga birikkan holda bo‘ladi. Membranaga kam bog‘langan noelektrostatik, periferik oqsillar va lipidga bog‘langan integral oqsillar fermentativ, modda va ionlar tashilishi, regulyator va struktura kabi funksiyalarni ta’minlaydi. Biologik membranalarning tuzilishi, unda biomolekulalarning joylanishi ko‘p yillar davomida o‘rganilib, ultrastrukturasi haqida bir qator ilmiy qarashlar vujudga kelgan. Membrana tabiatiga ko‘ra juda murrakkab tizim bo‘lib, uning xususiyatlarini belgilash maqsadida turli xil modellar taklif qilingan. Bunda membrananing asosiy tarkibiy qismi fosfolipid va oqsil moddalardan iborat ekanligi va oqsil molekulalarining gidrofob qismi lipidlar tomonga, gidrofil qismi suv tomonga tortilib turadi. Shuningdek, fosfolipidlar membranada bir xil tarqalmagan bo‘lib, xolin guruhiga ega bo‘lganlari membrana tashqarisida, aminogruppaga ega bo‘lganlari membrana ichkarisida joylashgan. Biomembranada joylashgan oqsil molekularining o‘rtacha 40% α - spiral shaklida bo‘ladi. Hujayraga tashiladigan moddalar molekulasi har xil tuzilgan va turli-tuman fizik kimyoviy xossalarga ega bo‘lishiga qaramay, ular asosan ikki yo‘l bilan tashiladi: 1) tashiluvchi moddaning hujayra membranasi lipidlarida erishi hisobiga va 2) hujayra membranasini teshib o‘tib, sitoplazma bilan hujayra strukturalarini tashqi muhit bilan hamda bir-biriga tutashtirib turadigan submikroskopik teshiklar 22 (ion kanallari) orqali moddalarning tashilishi orqali amalga oshadi. Moddalarning birinchi usulda tashilishi asosan suvda erimaydigan organik moddalar uchun xarakterli bo‘lsa, ikkinchi usulda tashilishda suvda eruvchan moddalarning molekulalari, shuningdek, ionlarga xarakterlidir[8]. Organik moddalarning tashilish xususiyati ularning lipidlargda eruvchanligiga bog‘liq ekanligini dastlab Overton aniqlagan. Uning xulosalariga qaraganda, hujayralarning turli moddalarni qanchalik o‘tkaza olishi ularda muayyan funksional gruppalar borligi bor-yo‘qligiga bog‘liq. Gidroksil, karboksil va amin gruppalari bor bo‘lgan moddalar membranadan o‘z-o‘zidan o‘ta olmaydi. Ular maxsus mexanizmlar asosida tashiladi. Birikmada bu birikmalar miqdori ortgan sari uning o‘tkazuchanlik xususiyati pasayib boradi. Molekulada metil, etil va fenil gruppalarining bo‘lishi moddaning membranadan o‘tishini osonlashtiradi. Jekobsning tushuntirishicha, metil, etil va fenil gruppalari tutadigan birikmalar qutblanmagan birikmalar hisoblanadi va shunga ko‘ra ularning dielektrik doimiysi past bo‘ladi. Ular suvda erimaydi, lekin lipidlar va yog‘larni erituvchilarda yaxshi eriydi. Shu munosabat bilan ana shunday gruppalari bo‘lgan molekulalar hajmining ortib borishi, agar bunda o‘sha molekulaning elektrik qutbiyligi susayib, shu bilan bir qator hujayra membranasining lipidlarda eruvchanligi ortib boradigan bo‘lsa, ularning o‘tuvchanlik xususiyatini kuchaytirishi ham mumkin. Tarkibiga gidroksil, karboksil va amin radikallari kiradigan boshqa moddalar gruppasi ro‘y-rost ifodalangan elektr qutbga ega. Bular o‘zi qutbli hamda yuksak dielektrik doimiyga ega bo‘ladigan suvda yaxshi eriydi. Ularning o‘tish tezligi asosan molekulyar hajmga bog‘liq. Molekulalar ma’lum bir kritik kattalikka yetganda hujayra membranasidan mutlaqo o‘ta olmaydi. Bu fakt molekulalarning hujayra ichiga kirishi asosan membranalardagi ion kanallari orqali amalga oshishini ko‘rsatadi. Ionlarning membrana ion kanallari orqali tashilishi hamisha ham osmos natijasi emasligi radioaktiv izotoplar metodi bilan aniqlandi. Shu munosabat bilan membranada zaryadsiz kanallar bilan bir qatorda zaryadli kanallar ham bor, ularning shu zaryadi kanallar yuzasiga qarama-qarshi zaryadlangan ionlar 23 adsorbsiyalanishi natijasida paydo bo‘lishi mumkin degan gipotezalar ham taklif etildi. Bu ion kanallar asosan oqsil molekulalaridan, shuningdek, gidrofil lipidlardan hosil bo‘lgan, shu bilan birga o‘sha teshiklar zaryadining ishorasi musbat va manfiy zaryadlar nisbati bilan belgilanadi deb taxmin qilinadi. Shu sababdan, kanal ichiga uning devorlaridagi zaryadga qarama-qarshi ishorali zaryad bilan zaryadlangan zarra tushganda u kanalga tortilib, kanaldan ichkariga o‘tkaziladi. Aksincha, zaryad ishoralari kanalning zaryadi bilan bir xil bo‘lganda zarra kanaldan itariladi. Biroq kanallar yuzasi zaryadiga qarama-qarshi zaryadlangan ionlar ham cheklanganmiqdorda o‘tishi ma’lum bo‘ldi. Bunga sabab shuki, bir xil ishorali zaryadlar bilan zaryadlangan ionlar kanalga kirganda bir- birini itaradi va shu bilan o‘zining ichkariroq kirishiga to‘sqinlik qiladi[13,14]. Hozirgi paytda ushbu soha olimlari tomonidan olib borilayotgan izlanishlar natijasida shunday xulosalar ham borki, ya’ni hujayralar membranasida mavjud ion kanallarining ionlarni hujayra ichiga va tashqarisiga o‘tkazishi bir necha usullarda amalga oshadi. Ta’kidlanishicha, membranada har bir va ikki valentli ionlar uchun maxsus ion kanallari bo‘lib, ionlar ana shu maxsus kanallar (ixtisoslashgan) orqali membaranadan o‘tkaziladi. Y а ’ni bunga membrananing tanlab o‘tkazuvchanligi deyiladi. Membranada mavjud ion kanallari ma’lum bir kattalikgacha bo‘lgan (ko‘pchilik ion kanallari 1500-2000 D gacha bo‘lgan ionlarni o‘tkaza olish qobiliyatiga ega) ionlarni o‘tkaza olishi mumkin, undan ortig‘ini u o‘tkazmaydi, bunday ionlar maxsus mexanizmlar yordamida membranadan o‘tkaziladi. Masalan, o‘tkazgichlar (ionoforlar) yordamida tashilish yo‘li. Biologik organizmlarda kechuvchi hayotiy jarayonlar asosini bevosita hujayra darajasida kechuvchi jarayonlar tashkil etadi. Hujayra membranasida boradigan murakkab jarayonlar natijasida qo‘zg‘alish, fotosintez, nafas olish kabi ko‘plab muhim xayotiy jarayonlar amalga oshadi. Hujayra membranasi umumiy holatda oqsil molekulalari joylashgan lipid qo‘shqavatidan tashkil topgan. Membranada lipid qo‘shqavatida joylashgan oqsil molekulalari asosan ion kanallari, ion nasoslari va retseptorlarni xosil qiladi. Membranada joylashgan ion kanali xosil qiluvchi oqsil molekulalari ma’lum bir ionni kimyoviy gradiyent 24 bo‘yicha tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega. Ion kanallari ochilish va yopilish mexanizmlariga ko‘ra potensialga bog‘liq, ligandlar ta’siriga sezuvchan yoki mexanik ta’sirdan faollashuvchi guruhlarga bo‘linadi. Ion kanallari uchun maxsus tanlovchanlik xususiyati xarakterli hisoblanadi. Hujayra membranasi ion kanallarining umumiy elektrik xususiyatlarini yetarlicha o‘rganib chiqilgan [Sackmann, 1983]. Biologik evolyutsiya davomida tirik organizm hujayralarida kechadigan turli xil murakab tartibli jarayonlar bevosita ion tashilish tizimlarining faoliyati orqali amalga oshishi tarkib topgan. Shu nuqtai nazardan to‘qima, butun bir organizmda amalga oshuvchi jarayonlarni ilmiy asoslash bevosita hujayra ion tashilish tizimlari darajasidagi bilimlarni talab qiladi. Ayniqsa turli xil patologik jarayonlar hujayra ion kanallarida ro‘y beruvchi o‘zgarishlarga bog‘liq amalga oshadi. Hujayrada ion kanallari funksiyasi parametrlari turli xil moddalar ta’sirida o‘zgaradi. Bunda modulyator moddalar ion kanaliga bevosita yoki turli xil retseptor tizimlari orqali ta’sir ko‘rsatadi. 3.2. Biologik membranalar tuzilishiga doir hozirgi zamon tasavvurlari. Model membranalar. Biologik membranalarning tuzilishi, unda biomolekulalarning joylanishi ko‘p yillar davomida o‘rganilib, ultrastrukturasi haqida bir qator ilmiy qarashlar vujudga kelgan. Membrana tabiatiga ko‘ra juda murrakkab tizim bo‘lib, uning xususiyatlarini belgilash maqsadida turli xil modellar taklif qilingan. Ushbu modellarda membrananing asosiy tarkibiy qismi fosfolipid va oqsil moddalardan iborat ekanligi, oqsil molekulalarining gidrofob qismi lipidlar tomonga, gidrofil qismi suv tomonga tortilib turishi muhokama qilingan. Shuningdek ushbu modellarda fosfolipidlar membranada bir xil tarqalmagan bo‘lib, xolin guruhiga ega bo‘lganlari membrana tashqarisida, aminogruppaga ega bo‘lganlari membrana ichkarisida joylashgan. Biologik membranalarning tuzilishining birinchi modelini1902 yili Overton taklif qildi. Overton membranalardan lipidlprda eruvchi moddlar yaxshi o‘tishini 25 birinchilardan bo‘lib payqadi va membranalar fosfolipidlarning yupqa qatlamidan iborat degan taxminni aytdi. 1925 yil Gorter va Grendel eritrotsit membranalaridan ajratib olingan lipidlar, eritrotsit tashqi yuzalari yig‘indisidan ikki marta katta ekanligini aniqladilar. Ushbu natijalar asosida ular membranalar lipidlprning ikki qatlamidan (qo‘shqatlamdan) iborat degan xulosaga keldilar. Ushbu gipoteza biomembranalarning elektr parametrlarini o‘lchash tasdiqlandi; 1935 yil Koul va Kyortis o‘z tajribalarida membranalar yuqori elektr qarshilikka va katta elektr sig‘imga egaligini ko‘rsatdilar. Biomembranalarning tuzilishi va faoliyat mexanizmlarini tushintirishda 1935 yilda yaratilgan Daniyelli va Devsonning “buterbrod” modeli muhim o‘rin tutdi. Bu gipotezaga ko‘ra biologik membranalar ikki qavat lipid molekulalari qavati va uni ikki tomonidan o‘rab turuvchi oqsil molekulalari globulalar yig‘indisidan tashkil topganligi ta’kidlanadi (3.4 va 3.5-rasmlar). 8 -rasm. Biomembrana struktura tuzilishiga oid Daniyelli va Dаvson tomonidan yaratilgan model. F.Danielli tomonidan olib borilgan ilmiy tekshirishlarda membranada ikki qavatli fosfolipid molekulalari radial holatda joylashgan. Bunda fosfolipid molekulasining qutbli atom guruhlari membrana suv fazasi tomonga va qutbsiz atom guruhlari esa o‘zaro taqalib turadi deb ko‘rsatilgan. Lipid molekulalari qo‘shqavatining ikki tomonida joylashgan oqsil molekulalari globula ko‘rinishida bo‘lib, ularning qutbli atom guruhlari membrana suv fazasi tomonga va qutbsiz 26 atom guruhlari lipid molekulalari fazasiga qarab joylashgan holatda bo‘ladi deb ko‘rsatiladi. Ammo Daniyelli modeli ham vaqt o‘tishi bilan, biofizikada yangi ma’lumotlar olinishi bilan talabga javob bermay qoldi. 9 -rasm. Hujayra membranasining strukturaviy modeli (A - Daniel-Davsonning elementar membranasi; B - Lenard va Singerning suyuq-mozaika modeli). 1964 yilda yaratilgan J.Robertsonning biomembranalar strukturasiga oid modelida membrana uch qavatli ekanligi, ya’ni ikkita lipid molekulalari qo‘shqavatini ichki tomondan oqsil molekulalari va tashqi tomondan glikoproteid molekulalari o‘rab turishi qayd etiladi va bu tuzilish universal, ya’ni barcha biomembranalar bir xil tuzilishga ega ekanligi ko‘rsatib beriladi. Shuningdek J.Robertsonning membrana modelida membrana tashqi tomonida joylashgan oqsil molekulalarining fibrillyar shaklda ekanligi ta’kidlanadi. 1966 yilda J.Lenard va S.Singer tomonidan biomembranalarning tuzilishini tushintirishda membrananing suyuq-mozaika modeli yaratildi. Unga ko‘ra membrana suyuq fazadan tashkil topgan lipid molekulalari va unda botib turuvchi 27 yoki suzib yuruvchi oqsil molekulalaridan iboratligi ta’kidlanadi. 1970 yilda yaratilgan G.Vanderskiy va D.Gren tomonidan yaratilgan biomembranalarning oqsil-kristall tuzilish modeli esa membranada oqsil strukturalarining membrana faoliyatiga bog‘liq holatdagi konformatsiyalari o‘zgarishlarini to‘laroq tushintirib berishga harakat qiladi. 1972 yil S.Singer va G.Nikolson tomonidan biomembranalarning suyuq-mozaika modeliga to‘g‘risidagi fikrlar rivojlantirilib, unga binoan fosfolipid molekulalari membranada ikki qatlam hosil qilib joylashgan va ular doimo har xil harakatda bo‘ladi. Ba’zan lipid molekulalari bir qatlamdan ikkinchisi flip-flop yoki arg‘imchoq sakrash orqali o‘tishi kuzatiladi. Ikkita qatlamdagi lipid molekulalari tarkib jihatidan o‘zaro farqlanadi, ya’ni fosfolipidlar ikki qatlamda assimetrik joylashgan. Hozirgi vaqtda biomembranalarning tuzilishiga oid gipotezalar ichidan Singer va Nikolson suyuq-mozaika modeli qabul qilingan. Shu bilan birga zamonaviy biofizika fanida biomembranalarning struktura tuzilishida oqsil molekulalarining joylashish konformatsiyalari to‘liq tushintirib beriladi. Biomembranada joylashgan oqsil molekulalarining ion kanallari hosil qilish mexanizmlari, retseptor oqsil molekulalari, lipid molekulalarining turlari va vazifasi kabi murakkab holatlar ilmiy jihatdan to‘liq asoslab berilgan. Hujayra membranasining qalinligi J.Robertson tomonidan taxminan 75 А о ekanligi qayd etilgan va ko‘pgina tajribalar asosida bu ko‘rsatkichning o‘rtacha qiymati 100 А о deb baholangan. Hujayra membranasining kimyoviy tarkibi va tarkibiy qismlarining o‘zaro joylashish konformatsiyalari membrana faoliyati xususiyatlariga mos keladi. Elektron mikroskopda kuzatilganda hujayra membranasi ikkita, qalinlik o‘lchami o‘rtacha 20 А о ga teng bo‘lgan monosloy qatlamlardan va ularning o‘rtasida qalinlik o‘lchami o‘rtacha 35 А о ga teng bo‘lgan qatlamdan tashkil topganligini ko‘rish mumkin. Hujayra membranasining elastiklik, qisqaruvchanlik, mexanik xossalari unda joylashgan oqsil molekulalarining holati bilan tushuntiriladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, hujayra membranasi oqsil, yog‘, uglevod va boshqa organik va noorganik moddalardan iborat bo‘lib, ular moddalarni hujayra 28 ichkarisiga va o‘z navbatida tashqarisiga o‘tishini ta’minlab beradi. Bu jarayonning normal kechishi membranalar kimyoviy tarkibining doimiy bo‘lishi hamda uning fizikaviy xossalariga ham bo‘g‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, biomembranalar ham o‘ziga xos fizikaviy va kimyoviy xossalarga ega. Ma’lumki, membrananing lipid qo‘shqatlami hujayrada o‘ziga xos bo‘lgan suyuq faza hosil qiladi. Suv va lipid fazalar orasida esa ko‘plab fermentlar va ularning substratlari, turli xil oqsillar, retseptorlar, glikolipidlar, gliko- va lipoproteidlar joylashgan ( aniqrog‘i “suzib” yuradi). Membrana qo‘shqatlamining qovushqoqlik, qutblanlik, sirt zaryadi kabi asosiy xossalariga deyarli hamma membranalarda joylashgan fermentlar faolligi, shuningdek retseptorlar faoliyati bog‘langan. Biomembranalarning uchta asosiy funksiyalari mexanik, matritsa va barer funksiyalari ularning xossalariga bog‘liq. Mexanik funksiya hujayra va uning organellalarini mustahkamligini va avtonomligini ta’minlaydi. Matritsa funksiyasi esa membrana oqsillarini o‘zaro joylashishini, oriyentatsiyasini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida ushbu oqsil tizimlarini optimal ishlashiga asos bo‘ladi. Masalan, membrana fermentlarining o‘zaro ta’siri, yoki membranadagi poliferment tizimlar faoliyati, nafas zanjirini tashkil qilgan ansambl va boshqa faoliyati uchun albatta membranada joylashish tartibi muhim o‘rin tutadi. Biomembranalar barer funksiyaga ega, ya’ni membrana hujayra uchun yot bo‘lgan moddalarni ichki tomonga o‘tkazmaydi, faqat hujayra uchun kerakli moddalar tanlab o‘tkaziladi, ushbu moddalarni hujayra ichiga kirishi boshqarilib turiladi, ya’ni hujayraning funksional holatiga bog‘liq ravishda membranaga singadi. Shuningdek, biomembranalar tanlab o‘tkazuvchanlik, egiluvchanlik, qo‘zg‘aluvchanlik, fagotsitoz, energiya hosil qilish, retseptorlik kabi funksiyalarga ham ega, ushbu funksiyalar membrananing o‘ziga xos bo‘lgan xossalari orqali ta’minlanadi. Biomembranalar faol tizim bo‘lib, u hujayraning tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlarini, turli xil moddalarni, jumladan ionlarni tanlab tashqi muhitdan hujayra ichkarisiga kirishi yoki tashqariga chiqarilishini, gormonlar va boshqa 29 boshqaruvchi molekulalarning bog‘lanishini, fermentlar katalizlaydigan turli rekatsiyalarning kechishini, elektr impulslarning hosil bo‘lishi va o‘tkazilishini ta’minlaydi. Har bir membrana o‘ziga xos bo‘lgan funksiyani bajaradi. Umuman membranalarning strukturasi ma’lum vazifani bajarish uchun moslashgan bo‘ladi. Membranada tizimlar ikkita asosiy faza holatida bo‘lishi mumkin: 1) qattiq ikki qatlamli kristall holat yoki gel holatda; 2) suyuq kristall holatda; Ikkala holatda ham lipid fazasining ikki qatlamli strukturasi saqlanib qoladi. Membrana harorati oshirilganda qattiq fazaning suyuq fazaga nisbati o‘zgaradi. Membranani tashkil qilgan fosfolipidlarning yarim miqdori qattiq va ikkinchi yarmi suyuq bo‘lgan holatni belgilaydigan harorat fazali o‘tish harorati deyiladi. Bu harorat lipidlarning uglevodorod zanjiri uzunligi va uning to‘yinish darajasiga bog‘liq. Fosfolipidlarning uglevodorod zanjirlarning uzunligi oshishi bilan fazali o‘tish harorati ham oshadi va to‘yinish darajasi kamayishi bilan bu harorat pasayadi. Fazali o‘tishda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar asosida lipidlarning uglevodorod zanjirlarining fazoviy o‘zgarishlari yotadi. Gel-suyuq kristall holatdagi fazalararo o‘tishda uglevodorod zanjirlari trans - holatidan tartibsiz holatiga o‘tishi sodir bo‘ladi. Bunda bir lipid molekulasi egallaydigan yuzaning qiymati oshadi va uglevodorod qatlamining qalinligi kamayadi. Bunda tashqi kavatlar oqsil molekulalaridan va o‘rtada joylashgan qavat ikki qator holatda joylashgan lipid molekulalaridan tashkil topganligi aniqlangan. Membrana tashqi tomonida joylashgan oqsil molekulalari yaxlit holatda emasliga sababli lipid molekulalari hujayra tashqarisida mavjud bo‘lgan gidrofob xususiyatga ega moddalar bilan bevosita ta’sirlashadi. Buning natijasida esa suvda erimaydigan holatdagi moddalar membranadan bemalol lipid molekulalari qavatida erishi orqali o‘ta oladi. Hujayra membranasi tashqi tomonida joylashgan oqsil molekulalarining maxsus konformatsiyasidan hosil bo‘ladigan ion kanallari orqali turli xil ionlar qat’iy tartibda, maxsus tanlovchanlik xususiyati asosida hujayra ichki muhitiga o‘tkaziladi yoki tashqariga chiqarib yuborilishi amalga oshadi. Shu bilan birga membrana tashqi qismida joylashgan oqsil molekulalari membrananing ichki va 30 tashqi qavatlarida joylashgan ferment tizimlari, ion kanallari, biologik faol moddalar bilan tanlovchanlik asosida ta’sirlashadigan retseptor deb ataluvchi maxsus molekula tuzilmalarini tashkil etadi. Bu tuzilmalar faoliyati asosida hujayra tashqi muhit ta’sirotlarini qabul qiladi[16,17]. 31 IV BOB. HUJAYRADAGI FIZIOLOGIK VA BIOKIMYOVIY JARAYONLARNING BORISHIDA BIOMEMBRANALARNING ROLI. Membranaga bog‘liq energetik jarayonlar muskullar qisqarishi mexanokimyosi bilan aloqador . Muskul qisqarishidagi jarayonlar membranadagi jarayonlar vositasida sodir bo‘lib, membranalar muskullarning mexanik tarkibi va boshqa qisqaruvchan tizimlarda muhim ahamiyatga ega[10]. Asosiy fotobiologik jarayonlar-fotosintez va fotoretsepsiya membranalarda amalga oshadi. Xloroplastlarning tilakoid membranalari, fotoretseptor hujayralarning membranalari maxsus tuzilish va funksiyaga ega bo‘lib, hali o‘rganilganligiga uzoq vaqt bo‘lmadi. Turli xil hujayra membranalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jarayonlar sodir bo‘ladi (1-jadval)[12,14]. Turli xildagi hujayra membranalarida amalga oshadigan jarayonlar. 1-jadval. № Jarayonlar Yorug‘lik kvanti Elektrik potensialning o‘zgarishi Elektrik (ion) tokining yuzaga kelishi Elektronla r transporti ATF sintezi va gidrolizi 1. Fotosintez һν ∆φ i ė ATF (+ va -) 2. Nafas olish - ∆φ i ė ATF (+ va -) 3. Ko‘rish һν ∆φ i - ATF (-) 4. Asab hujayralarida - ∆φ i - ATF (-) 5. Muskul hujayralarida - ∆φ i - ATF (-) 1 4.1 . BIOMEMBRANALAR ORQALI HUJAYRAGA MODDALAR O‘TKAZILISHINING MEXANIZMLARI Hujayra membranasi tanlab o‘tkazuvchanlik xosasini namoyon etadi. U orqali glyukoza, aminokislotalar, yog‘ kislotalar, glitserol va ionlar sekin diffuziyalanadi. Membranalar tabiiy holatda bu jarayonni faol boshqaradi – bir moddani o‘tkazsa, boshqasini o‘tkazmaydi. Moddalarning hujayraga ichiga kirishi va tashqariga chiqarilishining 4 asosiy mexanizmi mavjud. Ular diffuziya, osmos, faol (aktiv) transport va ekzo- yoki endotsitoz. Dastlabki ikki jarayon passiv xarakterga ega bo‘lib, energiya sarflanmaydi. Keyingi ikki jarayon faollik asosida kechib, energiya sarfi bilan bog‘liqdir. 10 -rasm. Hujayrada membranasida kechadigan transport turlari . 1 Membrananing passiv transportdagi tanlab o‘tkazuvchanlik xususiyati integral oqsilli – maxsus kanallar bilan shartlangan. Ular o‘zlarining o‘tish yo‘llarini hosil qilishiga qarab membranadagi oqimni pasaytiradi. Har qanday moddaning membranadan o‘tishida uchta aspekt mavjud bo‘ladi: 1) modda qanday qilib gidrofob lipid barerdan o‘tadi; 2) moddaning hujayra ichidagi va tashqarisidagi konsentratsiyalari qancha; 3) agar modda konsentratsiya gradientiga qarshi yo‘nalishda harakatlanayotgan bo‘lsa, bu nimaning hisobiga bo‘layapti? Odatda moddalarning membranadan o‘tkazishning ikta turi tafovut qilinadi: passiv transport va aktiv transport Passiv transportning o‘zi esa a) diffuziya; va b) osonlashagan (yengillashtirilgan) diffuziya ko‘rinishida amalga oshadi. Passiv transport energiya sarf bo‘lishi bilan bog‘liq emas va elektrokimyoviy potensial qiymati Dm<0 bo‘lib, moddalarning elektrokimyoviy potensiali past bo‘lgan tomonga diffuziyalanishi natijasida sodir bo‘ladi. Passiv transportda molekulalar boshqa molekulalarga nisbatan mustaqil o‘tadi va konsentratsiya to‘yinishi ro‘y bermaydi. Diffuziya alohida molekula va ionlarning tartibsiz va spontan harakatiga bog‘liq. Masalan, ammiakning suvli eritmasi solingan idish og‘zini ochiq qoldirsak, ma&#39;lum vaqtdan keyin butun xonaga uning o‘tkir hidi tarqalib ketadi. Bu jarayon ammiak molekulalarini diffuziyalanishi bilan tushuntiriladi. Molekulalar va ionlar yuqori konsentratsiyali tomondan past konsentratsiyali tomonga gradienti bo‘yicha harakatlansa, diffuziyaning bunday turi oddiy diffuziya deb ataladi. Shu bilan birga ular har xil yo‘nalishda Braun harakati ko‘rinishida ham harakatlanishi mumkin. Diffuziyada har bir molekula tipi o‘zining konsentratsiya gradienti bo‘yicha harakatlanadi. Masalan, o‘pkada kislorod qonga diffuziyalanadi, shu bilan bir vaqtda uglerod (II)-oksidi qondan alveolalarga diffuziyalanadi. Yog‘da eruvchi 2 moddalar membranalarning lipid matriksida erib, undan osonlik bilan o‘tadi. Suv va suvda eruvchi diametri kichik ionlar membranadan har ikki tomonga o‘ta oladi. Hujayraga O 2 diffuziyasi yuqorida ifodalangan konsentratsiya gradienti asosida borib, hujayraning kislorodga ehtiyoji, ya&#39;ni oksidlanish reaksiyalari qiymatiga bog‘liq holda amalga oshadi va bunda C O 2 ko‘payishi kuzatilsa, avtoregulyativ protsesslar ishga tushib, kislorodga nisbatan gradient pasaytiriladi. Biologik membranalar orqali elektr zaryadiga ega bo‘lmagan, neytral moddalarning o‘tish jarayoni diffuziya hisoblanadi. Bu jarayon dastlab Fik tomonidan o‘rganib chiqilgan va miqdoriy jihatdan quyidagicha ifodalanadi: J = - Ddc/dx Bu yerda: J - moddaning biomembrana orqali oqimi; D – diffuziya koeffitsentini ifodalaydi. Ya&#39;ni membrana orqali moddalarning diffuziyalanish oqimi moddaning konsentratsiya farqi bo‘yicha harakatlanuvchi kuchiga to‘g‘ri proporsional hisoblanadi. Diffuziya tezligi Fik qonuniga muvofiq belgilanadi, bu qonunga ko‘ra diffuziya tezligi (dm/dt) konsentratsiya gradientiga (ds/dx) va modda diffuziyalanuvchi soha yuzasi (S) ga proporsional bo‘ladi: dm/dt = - DS(dс/dх) Membranalarning ion singdiruvchanligi - Pj va ion o‘tkazuvchanligi - Gj kabi xossalarini farqlash zarur. Membrananing bu ikki xossasi o‘zaro bog‘liq, singdiruvchanlik qiymatining o‘zgarishi doimo o‘tkazuvchanlik qiymatining o‘zgarishiga olib keladi. Singdiruvchanlik xususiyati hujayra atrof muhiti eritmalaridagi ionlar miqdoriga bog‘liq emas. Membrananing ion o‘tkazuvchanligi 3 esa membrana potensialining kichik siljishlaridagi ionlar oqimi o‘zgarishini xarakterlaydi va tashqi va ichki muhit eritmalaridagi j ionlar miqdoriga bog‘liqdir. Suvda eruvchan yirik moddalar, masalan, organik kislotalarning anionlari membranadan o‘ta olmaydi. Ularning transport mexanizmlari boshqacha, ya&#39;ni osonlashgan diffuziya tarzida kechadi. Molekulalarning membranadan tashilishi, faqat ularni maxsus tashuvchi tizimlar bilan bog‘lanishidan keyingina ro‘y beradi. Moddalarni maxsus tashuvchi tizimlar yordamida membranadan o‘tkazilishida, tashuvchi tizimlar o‘tkazilayotgan modda bilan birgalikda diffuziyalanadi. Maxsus tashuvchi tizim bir vaqtning o‘zida ikki substratni bog‘lashi ham mumkin. Masalan, Na + ionlarining eritrotsit va ichak epiteliy hujayralari membranasi orqali tashilishida bir yo‘nalishda, simport holatda bir qator aminokislotalar ham osonlashgan diffuziya orqali o‘tkaziladi. Hujayrada kechadigan bir qator jarayonlar, qo‘zg‘alish, ATF sintezi, ionli tarkibni saqlash membranalar orqali modda o‘tishi bilan bog‘liq holatda amalga oshadi. 4 11 -rasm. Hujayrada membranasida kechadigan aktiv va passiv transport. Diffuziyada konsentratsiya gradientiga binoan, modda miqdori ko‘proq muhitdan uning miqdori kamroq muhitga passiv shaklda o‘tkaziladi va bunda energiya sarflanmaydi. Bu jarayon biomembranalarning asosiy moddasi bo‘lgan lipidlarda eriydigan moddalar uchun oddiy diffuziya qonnunlariga bo‘ysunadi: modda diffuziyasining tezligi uning membranada eriy olishi, hujayra ichidagi va tashqarisidagi miqdorlarining farqi va diffuziya koeffitsienti bilan belgilanadi. 5 Suvda eruvchan moddalarning passiv diffuziyasi kamroq o‘rganilgan. Taxmin qilinishicha, lipidlarning gidrofob karbonvodorod zanjirchalari membranada doim to‘lg‘anib, to‘lqinlanib va vaqti-vaqti bilan bo‘shliqlar hosil qilib turadi, ular orqali esa suv va unda erigan moddalarning katta bo‘lmagan va zaryadlanmagan molekulalari kiradi. Ammo “vaqtincha hosil bo‘ladigan teshiklar” teoriyasi membranada hajmi katta bo‘lgan gidrofil molekulalar qanday qilib o‘tishini tushuntira olmaydi. Bunda plazmatik membranada yetarlicha ko‘p sonli doimiy teshiklar mavjudligi haqidagi tushunchalar ko‘proq foydali. Gramsalbiy bakteriyalarning tashqi membranalaridan, ularni qandlar va boshqa suvda eruvchan metabolitlar uchun o‘tkazuvchan qiluvchi maxsus oqsillar ajratilgan. Hozirda har xil nomlar (porin, matritsa oqsillari, kolitsin) bilan atalgan bu oqsillar membrananing har bir qismida massasi 600-900 gacha bo‘lgan molekulalarni o‘tkazuvchi, ammo makromolekulalarni tutib qoluvchi teshiklar va kanallar hosil qiladi. Passiv transportga defektiv bo‘lgan ichak tayoqchasining mutantlarida matritsa oqsillari yo‘q. Membranadagi kanal (teshik) lar soni shu oqsil miqdoriga mutanosibdir[16,17]. Membranadan ionlar passiv o‘tishi nafaqat konsentratsiyalar farqi, balki elektrik potensial turli-tumanligiga ham bog‘liq. Anion va kationlar uchun kanallar oqsillari ajratilgan. Moddalarning hujayraga passiv transportining ba&#39;zi aniq xususiyatlari ma&#39;lum. Noelektrolitlarning hujayraga diffuziya tezligi qalinligi o‘shancha bo‘lgan suvdan o‘tishidan 100-10 000 marta sekin. Tirik hujayraga noelektrolitlarning massasi 70 va diametri 0,5 nm dan kattaroq molekulalari diffuziyasining tezligi molekulyar massasining kvadrat ildiziga teskari proporsional va lipidlarda eruvchanligiga bevosita mutanosib. Fenol va benzoxinonlar misolida biotsidlarning lipofilligi va toksikligi orasida bog‘liqlik mavjudligi aniqlangan. Ma&#39;lumotlarga ko‘ra, tetragidroxinolinning mononitrohosilalariga nisbatan uning dinitrohosilalari ancha kam fungitoksiklikka va ayni paytda kamroq (30-50 marta) moyda eruvchanlikka ega [20,21,22]. 6 Tetragidronaftalinning gidrofobligini alkillash orqali kuchaytirganda uning biotsidlik xususiyati ham keskin kuchayishi aniqlangan. Chuqurroq o‘rganilganda moddaning faqat lipidlarda eruvchanligi emas, balki “moy – suv” taqsimlanish koeffitsientlari, ya&#39;ni suvda va moyda eruvchanliklari orasidagi nisbatlari ahamiyatga ega ekanligi ma&#39;lum bo‘lgan. Aftidan bu biotsid hujayraga kirishida ham gidrofob lipid, ham gidrofil oqsil qatlamlaridan o‘tishi, demak, har ikkisida ham eruvchan bo‘lishi lozimligi bilan izohlanadi. Tuzilishi bir-biriga yaqin bo‘lgan moddalar guruhining taqsimlanish koeffitsienti bir xil bo‘lganida o‘tkazuvchanlik odatda molekula hajmiga teskari proporsional. Massasi 70 dan kam bo‘lgan molekulalar ularning moyda eruvchanligiga ko‘ra emas, balki ancha tezroq, aftidan teshiklar orqali, o‘tadi. Bakteriya hujayrasiga sitoplazmatik membranadan passiv diffuziya vositasida trimetoprim, nitrofuranlar, oksolin kislotasi va sulfanilamidlar kabi bakteritsidlar va bir qancha suvda eruvchan antibiotiklar (rifamitsin, makrolidlar, linkomitsin) o‘tadi. Ularning diffuziyasi juda sekin o‘tsa ham, antibiotiklar hujayra strukturalari tomonidan bog‘lanishi tufayli diffuziya barcha hujayra retseptorlari to‘yingunicha davom etadi. Osonlashagan (yengillashtirilgan) diffuziya maxsus moddalar – molekula va ionlar o‘tkazuvchilari vositasida amalga oshadi. Ular o‘tkazilishi lozim bo‘lgan va o‘zlari membranada erimaydigan moddalar bilan birikadi va bu moddalarni membranalardan “sudrab” olib o‘tadi. Bunda harakatlanish odatdagi kabi konsentratsiya gradientiga ko‘ra, ammo ancha katta tezlikda amalga oshiriladi. yengillashtirilgan diffuziya ko‘pincha suvda eruvchan moddalar uchun xarakterli. Agar hammasi bo‘lmasa, membrana o‘tkazuvchilarining aksariyati oqsillardir. Membrana o‘tkazuvchilarining yengillashtirilgan diffuziyadagi faoliyatining mexanizmi yetarlicha o‘rganilmagan. Taxmin qilinishicha, ular modda o‘tkazishni membranada mokisimon yoki aylanma harakatlar qilish yordamida amalga oshiradi. Ba&#39;zi ma&#39;lumotlarga ko‘ra, o‘tkazilishi lozim bo‘lgan moddalar bilan kontakt kuzatilganda, o‘tkazuvchi oqsillar o‘z shaklini o‘zgartiradi, natijada membranada “darvozalar”, yoki kanallar ochiladi. yengillashtirilgan diffuziya katta tezligi va, o‘tkazuvchining quvvati bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘tkazilayotgan modda 7 konsentratsiyasi oshganida to‘yintirish qobiliyati mavjudligi bilan oddiy diffuziyadan farqlanadi. Diffuziyaning bu turi ham ingibitorlar vositasida to‘xtatilishi mumkin. Ba&#39;zan o‘tkazuvchi vositasidagi modda transporti boshqa birikmani o‘sha yo‘nalishda o‘tkazilishi bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Bu hodisaga “simport” nomi berilgan. Masalan qandlar va aminokislotalar hujayra membranasidan o‘tishi natriy o‘tkazilishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Agar bironta modda transporti boshqa moddaning teskari yo‘nalishda o‘tkazilishi bilan bir vaqtda sodir bo‘lsa, bu hodisani “antiport” deb atashadi. Aerob bakteriyalarda yengillashtirilgan diffuziya katta rol o‘ynamasligi taxmin qilinadi. Anaeroblarda aftidan bu jarayon ular bir qator birikmalarni “yutishida” va achitish mahsulotlarini hujayradan chiqarishida ishtirok etadi. Bakteriyalar hujayralariga ba&#39;zi antibiotiklar yengillashtirilgan diffuziya orqali kiritiladi. Bunda antibiotiklar uchun strukturasi o‘xshash bo‘lgan ozuqa moddalarning, jumladan D-sikloserin uchun D-alaninning, sideromitsin uchun sideraminlarning, fosfomitsin uchun glitserofosfat va geksozo- 6-fosfatning o‘tkazuvchilari qo‘llaniladi. Bakteriya va zamburug‘larda mayda peptidlar uchun kam spetsifik bo‘lgan o‘tkazuvchilar kashf etilishi hujayraga tez kirish qobiliyati bo‘lgan biotsidlar biosintezining yangi yo‘lini ishlab chiqishga imkon berdi. Shu maqsadda aminokislotalarning toksik analoglari ba&#39;zi moddalarni mayda peptidlarga biriktirish orqali ishlab chiqarilmoqda. Masalan, alafosfin biotsidi – alaninning bitta qoldig‘ining karboksili fosfon kislota bilan almashtirilgan alanin-alanin dipeptididir. Faol (aktiv)transport . Biomembranalar faqat passiv o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lib qolmasdan, balki nasosga o‘xshab, moddalarni bir – ularning konsentratsiyasi pastroq bo‘lgan – tomondan ikkinchi – ularning miqdori ko‘proq bo‘lgan tomonga o‘tkazishi mumkin. Bu hodisa faol transport nomini olgan. Faol transport uchun quyidagi belgilar xarakterli: 1) substratga spetsifikligi – membrana sirtida “o‘tkazuvchi-substrat” kompleksi hosil bo‘ladi; 2) metabolik energiyaga ehtiyoji borligi; o‘tkazuvchi membrananing tashqari tomoniga qarab joylashganda substrat bilan juda o‘xshashlik, ichkari tomoniga qarab joylashganda 8 esa kam o‘xshashlik alomatlarini namoyon etadi. Energiya o‘tkazuvchining ayni shu o‘zgarishlariga sarflanadi. Erimaydigan qattiq moddalar tirik organizmga kichik, qattiq zarrachalar yoki tomchilar shaklida kirishi mumkin. Bu jarayon bunday zarrachalarni hujayraning tashqi membranasi o‘rab olishi va hujayra ichiga itarib kiritishi bilan izohlanadi. Moddalar hujayraga bu usulda kiritilishiga endotsitoz (yoki qattiq zarrachalar “yutilishiga fagotsitoz , tomchilar yutilishiga esa pinotsitoz ) nomi berilgan. Pinotsitoz vakuolalari hosil bo‘lishi hujayra sirtiga shishib chiqadigan kalta va yupqa qobiqli o‘simtalar hosil bo‘lishi va ular hujayra membranasiga tekkan suyuqlik tomchilarini ularning ichida mavjud bo‘lgan moddalar bilan birga o‘rab olishidan iborat. So‘ngra o‘rab olingan joy (vakuol) sitoplazma ichiga invaginatsiya qilinadi (yutiladi). Vakuolning hujayra ichida hosil bo‘lgan devorchasi qalinligi va tuzilishi bo‘yicha plazmatik membranadan farq qilmaydi. Pinotsitozga qobiliyati bo‘lgan barcha hujayralar plazmatik membranalarining sirti polisaxarid qatlami bilan o‘ralgan, shu sababdan ularning usti xarakterli tolali shaklga ega. Bu polisaxaridlar o‘ziga pinotsitozni induksiya qiluvchi moddalarni boylab olganini ehtimol qilinadi. Aftidan, moddalar kirishidan oldin ularning zarrachalari hujayra membranasi tomonidan tortiladi va uning ustiga adsorbsiya qilinadi. Ular hujayra membranasidan fermentlar yordamida uziladi. Adsorbsiyaning faol ishtirokchilari glikoproteidlar va lipidlar bo‘lishi gumon qilinadi. Har xil moddalarning pinotsitozni induksiya qiluvchi zaryadlangan zarrachalari adsorbsiya qilingach, plazmolemma g‘ijimlanadi va unda burushiqlar hosil bo‘ladi. Bu hujayra membranasining ustki tarangligi kamayganining belgisidir. Natijada hujayra membranasi va uning yonidagi sitoplazmaning gelsimon qatlami orasidagi aloqa kuchayadi, shu sababdan membrana yirtilmaydi, balki, pinotsitoz kanallari hosil qilib hujayra ichiga tortiladi. Shunday qilib, pinotsitozning roli hujayra ichiga yuqori molekulyar birikma va nisbatan katta hajmli zarrachalarni kiritishdir. DNK molekulalari hujayri ichiga, masalan transformatsiya paytida, oson kirib oladi. Ko‘p fermentlar ham faolligini yo‘qotmasdan membranadan o‘tkazilishi mumkin. 9 Aktiv transport energiya sarflanishi bilan yuz beradi. Bu energiya ATF gidrolizlanishi yoki mitoxondriyada nafas zanjiri orqali elektron o‘tkazilishi energiyasi hisobiga hosil bo‘ladi. Aktiv transportda moddalar va ionlar membrana orqali kimyoviy yoki elektrokimyoviy potensial gradientiga qarshi yo‘nalishda tashiladi. Ionlarning membrana orqali aktiv tashilishiga ATF molekulasida makroergik bog‘lar sifatida jamg‘arilgan energiya hisobiga amalga oshuvchi plazmatik membranalarda joylashgan H + ion nasosi faoliyati, hujayra sarkoplazmatik retikulumi membranasida joylashgan Sa 2+ ion kanallari faoliyati misol bo‘ladi. Shuningdek, oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari asosida ajralib chiquvchi energiya sarflanishi natijasida amalga oshuvchi mitoxondriya membranasida joylashgan H + nasosi, xloroplast va shu kabi energiya bog‘lovchi membranalarda joylashgan transport tizimlari ham moddalarning aktiv tashilishiga misol bo‘la oladi. Tirik tizimlarda Ca 2+ ioni muhim biologik ahamiyatga ega bo‘lib, turli xil hujayra darajasidagi jarayonlarda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ca 2+ ionining tashilishi asosan aktiv tashilish orqali hujayra membranasi va sarkoplazmatik retikulum membranalarida joylashgan Ca 2+ -ATFaza tizimi orqali amalga oshadi. Sarkoplazmatik retikulum membranasida joylashgan Ca 2+ -ATFaza tizimi molekulyar massasi 100 kD ga teng bo‘lgan bitta oqsil polipeptid zanjiridan tashkil topganligi aniqlangan[33,34,36]. Ca 2+ -ATFaza tizimining ishlash mexanizmi quyidagicha tushuntiriladi. Bunda dastlab Ca 2+ ioni ATF bilan bog‘lanadi. Keyingi bosqichda ATF gidrolizlanadi va ATFaza fermentining fosforlanishi amalga oshadi. Ferment – fosfat, ya&#39;ni E–R ko‘rinishdagi konformatsiya holati yuzaga keladi. Bu holat beqaror bo‘lib, uning o‘zgarishi bilan birgalikda Ca 2+ ionining ferment bilan bog‘lanishi amalga oshadi. Shu holatda E–R konformatsiyaning o‘zgarishi natijasida Ca 2+ -ATFaza kompleksi hosil bo‘ladi. Bu jarayonda erkin energiyaning o‘zgarishi quyidagi tenglama bilan hisoblanadi: 10 dG 0 = - RTlnk Bunda bog‘lanish konstantasi qiymati 10 7 M -1 dan 10 3 M -1 ga o‘zgarishida erkin energiya o‘zgarishi qiymati 17,8 kJ/mol ni tashkil etadi. Yuqoridagi jarayonda bitta ATF molekulasi gidrolizlanganda ajralib chiquvchi 40 kJ /mol energiya membrana orqali ikkita C a 2+ ionining aktiv tashilishini ta&#39;minlaydi. Biologik membranalar or q ali ionlar tashilishi turlari bu jarayonlarning mustaqil yoki bog‘liq holatda bo‘lishi aosida quyidagicha bo‘lib o‘rganiladi: 1) Moddalarning membrana orqali uniport tashilishi. Bunda tashiluvchi ion yoki neytral molekula mustaqil holatda membrana qarama- qarshi tomoniga o‘tkaziladi. Bu jarayonga O 2 ning hujayra membranasi orqali ichki qismiga o‘tishini misol qilib ko‘rsatish mumkin. 2) Moddalarning membrana orqali simport tashilishida esa ikki turdagi modda bir yo‘nalishda, birgalikda tashiladi va bu jarayonga misol qilib, uglevod, aminokislotalarning Na + ioni bilan birgalikda hujayra membranasi orqali o‘tishini ko‘rsatish mumkin. 3) Biomembrana orqali tashiluvchi ikki xil ion yoki neytral molekula bog‘langan holatda qarama-qarshi tomoniga o‘tkazilishi, masalan ATF va ADF molekulasining mitoxondriya membranasi orqali tashilish jarayoni antiport tashilish deb ataladi. 11 4.2. Hujayradagi qo‘zg‘alish jarayonlarining kechishida biomembranalardagi ion kanallari va ionoforlarning o‘rni. Biologik organizmlarda kechuvchi hayotiy jarayonlar asosini bevosita hujayra darajasida kechuvchi jarayonlar tashkil etadi. Hujayra membranasida boradigan murakkab jarayonlar natijasida qo‘zg‘alish, fotosintez, nafas olish kabi ko‘plab muhim xayotiy jarayonlar amalga oshadi. Hujayra membranasi umumiy holatda oqsil molekulalari joylashgan lipid qo‘shqavatidan tashkil topgan. Membranada lipid qo‘shqavatida joylashgan oqsil molekulalari asosan ion kanallari, ion nasoslari va retseptorlarni xosil qiladi. Membranada joylashgan ion kanali xosil qiluvchi oqsil molekulalari ma&#39;lum bir ionni kimyoviy gradient bo‘yicha tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega. Ion kanallari ochilish va yopilish mexanizmlariga ko‘ra potensialga bog‘liq, ligandlar ta&#39;siriga sezuvchan yoki mexanik ta&#39;sirdan faollashuvchi guruhlarga bo‘linadi. Ion kanallari uchun maxsus tanlovchanlik xususiyati xarakterli hisoblanadi. Hujayra membranasi ion kanallarining umumiy elektrik xususiyatlarini yetarlicha o‘rganib chiqilgan [Sackmann, 1983]. Biologik evolyusiya davomida tirik organizm hujayralarida kechadigan turli xil murakab tartibli jarayonlar bevosita ion tashilish tizimlarining faoliyati orqali amalga oshishi tarkib topgan. Shu nuqtai nazardan to‘qima, butun bir organizmda amalga oshuvchi jarayonlarni ilmiy asoslash bevosita hujayra ion tashilish tizimlari darajasidagi bilimlarni talab qiladi. Ayniqsa turli xil patologik jarayonlar hujayra ion kanallarida ro‘y beruvchi o‘zgarishlarga bog‘liq amalga oshadi. Hujayrada ion kanallari funksiyasi parametrlari turli xil moddalar ta&#39;sirida o‘zgaradi. Bunda modulyator moddalar ion kanaliga bevosita yoki turli xil retseptor tizimlari orqali ta&#39;sir ko‘rsatadi. Membranada ionlarning o‘tishi maxsus oqsillar orqali amalga oshadi, ular ion kanallari deyiladi. Ion kanallarining darvozasi ochilganda ionlar hujayra ichiga yoki hujayra tashqarisiga harakatlanadi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar faoliyati uchun ularning membranalarida Na + , K + , C1 - ,Ca ++ ionlarini o‘tkazuvchi maxsus kanallar bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Ular selektiv, o‘ziga xos va o‘ziga xos bo‘lmagan kanallarga bo‘linadi[44]. 12 Membranalogiyada ion kanali deganda membrananing lipid qatlamida joylashgan va elektrokimyoviy gradient bo‘yicha membrananing bir tomonidan ikkinchi tomoniga ma&#39;lum bir ionlarni o‘tkazuvchi murakkab tuzilgan oqsil yoki glikoproteid makromolekulasi tushuniladi (12-rasm). 1 2 -rasm. Hujayrada membranasida ion kanalining joylashuvi. Ion kanali bir qancha domenlardan iborat bo‘lib, boshqa membrana oqsil makromolekulalari, masalan, retseptorlar, hujayra skeleti yoki mukopolisaxaridlar bilan birikkan bo‘ladi. Makromolekuladagi gidrofob aminokislotalar membrananing lipid qatlami bilan kontakt hosil qilsa, gidrofil aminokislotalar kanalning ichki qismida pora (g‘ovak) hosil qiladi. Pora ichida manfiy zaryadga ega guruhlardan (kislorod atomlari) tashkil topgan, tanlab o‘tkazuvchi filtr joylashgan bo‘lib, u kanalning faoliyatiga bog‘liq xossasini ta&#39;minlaydi. Kaliy kanallari diametri 7,3 natriy kanallariniki esa 8,1 o‘lchamga ega ekanligi aniqlangan. Kanal ichki qismi porasi darvoza mexanizmi asosida ochilishi va yopilishi mumkin, bu jarayon makromolekula konformatsiyasini o‘zgarishi bilan boradi. Bu jarayon elektr qo‘zg‘aluvchan membranalarda «darvoza» toklari, sensor 13 kuchlanish va kimyoviy qo‘zg‘aluvchan membranalarda esa kimyoviy moddalar, ya&#39;ni mediatorlar orqali boshqariladi. 13-rasm. Hujayradagi ion kanalining aktivatsiya va inaktivatsiya holati. Ion kanali orqali bir sekund davomida 10 7 -10 8 ta ion o‘tishi mumkinligi aniqlangan. Ionlarning suvdagi harakatchanlik tezliklari, kanaldan o‘tish tezligiga mos keladi, shuning uchun kanalni suv poralari deb ham qaraladi. Blokatorlar moddalar, ya&#39;ni susaytiruvchilar ta&#39;sirida membranada joylashgan ion kanallarining faoliyatining 0 qiymatga qadar susayishi kuzatiladi. Masalan tetrodotoksin, saksitoksin va boshqa blokatorlar ion kanalining faoliyatiga susaytiruvchi ta&#39;sirga ega. Hujayra membranasida joylashgan Ca 2+ ion kanallarining blokatorlari xususiyatlari chuqur o‘rganilgan. Jumladan verapamil, D-600 kabi moddalar ushbu kalsiy kanalining darvoza mexanizmi faoliyatini dozaga bog‘liq holatda susaytirishi kuzatilgan. Bu esa hujayralarda Ca 2+ bilan bog’liq jarayonlarning borishida muhim ahamiyatga egadir. Tanlab o‘tkazuvchi kanaldan ionlardan faqat bittasi o‘tishi mumkin. 14 K, Na va Cl elementlari uchun o‘zlarining kanallari mavjud. Bu elementlar konsentratsiya gradientiga bog‘liq ravishda hujayra ichiga va tashqarisiga harakat qiladi. Na ion kanallarining qo‘zg‘alishi vaqtida natriy ionlarining hujayra ichiga zudlik bilan kirishi sodir bo‘ladi. Natijada membranamembrana potensialida muvozanat buziladi. Membrana potensiali birozdan keyin yana tiklanadi. Kaliy kanallari esa doimiy ochiq holatda bo‘lib, ulardan sekinlik bilan hujayraga kaliy ionlari o‘tib turadi. Baqa muskuli Kalmar aksoni 14-rasm. Hujayra membranasining ikki tomonidagi ionlar konsentratsiyasi (mmol/l) va potensiallar farqi. Ion kanallari va ionoforlar , ion o‘tkazuvchi kanallar —tirik hujayra va hujayra organoidlarining lipoproteid tabiatli membranalarida, membrananing har xil modda va ionlarga bo‘lgan tanlab o‘tkazuvchanlik xossasini ta&#39;minlovchi molekulyar sistemalar (Na + , K + va Ca 2+ kanallari, mitoxondriya va bakteriya hujayrasi membranasidagi proton kanallari). Ion kanallar dastlab nerv hujayrasi membranasida, keyinchalik boshqa to‘qimalarda hamda sitoplazmatik membranalar komplekslari, sitoxromoksidazalar, rodopsin va b. tarkibida qayd etilgan. Oqsillar membranani &#34;teshib o‘tib&#34; ion o‘tkazuvchi sistema hosil qiladi. Ion kanallarning tanlab o‘tkazish xususiyati uning geometrik parametrlari, ichki devori va bo‘shlig‘ida joylashgan kimyoviy guruxlar xususiyatiga bog‘liq. Ion kanallar orqali transport faol (energiya sarfi orqali) va passiv (membrananing ikki tomonidagi elektrokimyoviy potensiallar farqi orqali) bo‘ladi. Bitta ion kanali 15 orqali bir soniyada 10 7 – 10 8 ion o‘ta oladi. Bir qancha birikmalar ion kanali elementlari bilan birikib, kanalning chala o‘tkazuvchanlik xususiyatini buzadi (chayonlar va ilonlar zaharidagi toksinlar, ayrim baqalar terisidan ajraladigan batroxotoksin, tetradotoksin va tetraetilammoniy). Ayrim tuban molekulali birikmalar, masalan, antibiotiklar (gramitsidin A, alametitsin, amfoteritsin) yordamida membranada ion kanallarini hosil qilish mumkin. Bu birikmalarning zahar sifatida ta&#39;siri membrana o‘tkazuvchanligining oshib ketishi tufayli hujayradagi ion muvozanatining buzilishi bilan bog‘liq. Membranada ionlarning o‘tishi maxsus oqsillar tizimi orqali amalga oshadi. Membranada oqsil molekulalarining ma&#39;lum bir tartib asosida hosil qilgan bu ko‘rinishdagi strukturalari ion kanallari deyiladi. Ion kanallari darvoza mexanizmi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatib, kanal ochilganda ionlar hujayra ichiga yoki hujayra tashqarisiga tomon harakatlanadi. Ion kanallariga ba&#39;zi hujayra organellalari membranalaridagi kanallar ham kiradi. Masalan, mitoxondriyalar membranalaridagi C a 2+ ioniga bog‘liq megakanal hujayra faoliyatida, apoptoz va nekroz jarayonlari sodir bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Hujayralarda amalga oshadigan biokimyoviy jarayonlarda ion kanallaridan tashqari ionoforlar ham faol ishtirok etadi . Ionofor molekulalari nisbatan kichik molekula bo‘lib, ular strukturasiga ko‘ra halqa tuzilishga ega, halqa markazida esa ion joylashadi. Ionofor molekulasi membranadan o‘tganda, ionni hujayra ichiga olib kiradi yoki tashqi muhitga chiqaradi. Ionoforlar juda xilma xil bo‘lib, ba&#39;zi ionofor molekulasi membradan faqat bitta ionni olib o‘tsa, boshqa tashilish mexanizmida bir necha ionofor molekulasi bitta ionni olib o‘tadi. Membranologiyada K + ionlarini ionofori valinomitsin yaxshi o‘rganilgan. Bunda tabiiy ionofor siklik polipeptid hisoblangan valinomitsin K + ionlari bilan kompleks hosil qiladi. Ya&#39;ni K + ionlari valinomitsin molekulasi o‘rtasida moslik asosida gidrat qobig‘i bilan valinomitsin molekulasi alifatik qoldiqlaridan iborat gidrofob qobig‘iga almashinadi va shu ko‘rinishda membrana orqali o‘tishi amalga oshadi. 16 15-rasm. Turli xil ionoforlarning kimyoviy tuzilishi. 16-rasm. K + ionining ionofori valinomitsinning kimyoviy tuzilishi. 17 4.3. Biologik faol moddalarning hujayra membranasi resepsiyasi faoliyatiga ta&#39;siri. Hujayra membranasi tashqi tomonida joylashgan oqsil molekulalarining maxsus konformatsiyasidan hosil bo‘ladigan ion kanallari orqali turli xil ionlar qat&#39;iy tartibda, maxsus tanlovchanlik xususiyati asosida hujayra ichki muhitiga o‘tkaziladi yoki tashqariga chiqarib yuborilishi amalga oshadi. Shu bilan birga membrana tashqi qismida joylashgan oqsil molekulalari membrananing ichki va tashqi qavatlarida joylashgan ferment tizimlari, ion kanallari, biologik faol moddalar bilan tanlovchanlik asosida ta&#39;sirlashadigan retseptor deb ataluvchi maxsus molekula tuzilmalarini tashkil etadi. Bu tuzilmalar faoliyati asosida hujayra tashqi muhit ta&#39;sirotlarini qabul qiladi Ma &#39;l um ki oq si l m ol ek ul as i b i r ne ch a f u nk si on al qismlardan iborat bo‘lib ularni domen (avtonom holat) deb ataladi. Membrana retseptorida 2 xil ichki va tashki domenlar b or . K as al t ar q at uv ch i a yr i m m i k r o or g an i z m l ar bi r d om en i orqali retseptor bilan bog‘lansa, ikkinchi domen esa kasallikka sababchi bo’ladi. Domenlar aksariyat avtonom xolatda faoliyat ko‘rsatadilar. Retseptor oqsillarining hujayrada joylashishiga ko`ra gormonlar retseptsiyasi uchta asosiy turga bo`linadi: 1) Membranali (yuzaki) - oqsil - peptidli gormonlar va katexolaminlar retseptsiyasi. 2) Membrana– hujayra ichi - steroid va tireoid gormonlar retseptsiyasi 3) Sitozolli Retseptsiyaning hujayra ichi turida gormonlar plazmatik membrana orqali hujayra ichiga oson o`tib, hujayra ichidagi retseptorlar bilan o`zaro bog`lanadi. Bu turdagi gormon - retseptor komplekslarining aktseptor qismlari yadro xromatinida joylashgan. Retseptsiyaning membranali turiga ko`ra, hujayra ichiga qiyin o`tadigan va hujayra yuzasi boylab ta`sir ko`rsatadigan gormonlar membrana retseptorlari bilan o`zaro bog`lanadi. Bu turdagi gormon - retseptor komplekslari uchun aktseptor 18 qismlar plazmatik membranalarda joylashgan. Masalan, adenilatsiklaza fermenti siklik adenozinmonofosfat (sAMF) mediatorlari hosil bo`lishini, «sekinlashgan» Ca - kanallari gormon ta`siri vositachisi – Ca 2+ kationlarini hujayra ichiga osonlashgan diffuziyasini; spetsifik peptidazalar - regulyatorli glikopeptidlar hosil bo`lishini ta`minlaydi. Ushbu sharoitda gormonlar effekti tezlikda namoyon bo`ladi. Shu usulda prostaglandinlar, kininlar, gistamin, atsetilxolin, serotonin, ba`zi hujayralarga glyukoza, aminokislotalar ta`sir ko`rsatadi. Yuqoridagilarning retseptorlari plazmatik membranada joylashgan bo`lsa, steroid gormonlarining hujayra ichi retseptorlari hujayraning eruvchan qismida (sitozolda), tireoid gormonlarining retseptorlari esa - yadro, mitoxondriyalar va sitozolda joylashgan. Insulin yoki STGni qisman plazmatik membrana orqali o`tishi va hujayra ichida ta`sir qilishini istisno qilib bo`lmaydi. Boshqa tomondan, steroid va tireoid gormonlarining erta effektlari sAMF vositasida namoyon bo`lishi mumkin. Retseptor oqsillari tabiiy va sintetik gormonlar hamda ular antogonistlarining ma`lum bir guruhini ham bog`lash xususiyatiga ega. Masalan, estrogen retseptorlari biologik faol estrogenlar va antiestrogenlarni (kliorifen va b.) bog`lab, androgen va progestinlarni bog`lamaydi. Glyukagon retseptori glyukagon va uning ba`zi analoglarini bog`laydi, lekin adrenalin, insulin va boshqalarni bog`lamaydi. Retseptor molekulalarini ma`lum turdagi gormonlar bilan tanlab ta`sir qilishi, hujayrani gormonal birikmalarni birlamchi tanishni ta`minlaydi. Retseptorlarning muhim belgisi – bog`lash hajmini chegaralanganligidir. Shunga ko`ra, bog`lash joylari kontsentratsiyasi kichik bo`lgan retseptorlar mos keluvchi gormonlar guruhi bilan oson to`yinadi. Har bir retseptor molekulasiga faqat bitta bog`lash joyi mos keladi (n=1). Retseptor molekulalari kontsentratsiyasi Hozirgi vaqtda membrana retseptorlarining ikkita asosiy tipi va ularga mos ravishda gormonal signalni o`tkazadigan va kuchaytiradigan ikkita asosiy hujayra ichi mediatorlari aniqlangan: 1) adenilattsiklaza sistemasi gormonal vositachi –sAMFni ishlab chiqaradi; 2) «sekinlashgan» Ca - kanallari identifikatsiya qilinmagan transmembrana oqsillarini, boshqa gormonal vositachi - Ca 2+ ionlarini hujayra 19 ichiga ko`p miqdorda kirishini ta`minlaydi. Bu yo`llar bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda yoki o`zaro yaqin bog`langan holatda bajarilishi mumkin. Gormonga bog`liq adenilattsiklaza fermenti turli gormonlar ta`sirini qabul qilsa, boshqa gormonlarning retseptorlari ko`plik shaklda va spetsifik bo`ladi. Membranada joylashgan lipidlar, ayniqsa fosfolipidlar transmembranali o`zaro bog`lanishning asosiy guruhi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Lipidli komponentlarning tarkibi, yopishqoqligi, fazoviy holati (suyuq yoki qattiq kristallik), adenilattsiklaza sistemasining harakatchanligiga va oqsil komponentlarining xossalariga ta`sir qilishi mumkin. Transmembranali aloqa mexanizmi adenilattsiklaza fermentini faolllanishiga olib keladi. Bu ferment Mg 2+ ishtirokida ATFni sAMFga aylantiradi. Bunda retseptor bilan bog`langan bitta gormon molekulasi 500 tagacha sAMF molekulalari hosil bo`lishiga yordam beradi. 20 4. 3 .1. Gormonlarni hujayra membranasi faoliyatiga ta&#39;siri Gormonlar ichki sekretsiya bezlari orqali ishlanib to‘g‘ri qonga beriladi. Ularda, maxsus chiqarish yo‘llari yo‘q. Endokrin yoki ichki sekretsiya bezlariga qalqonsimon bez, qalqon oldi bezlari, buyrak usti bezlari, oshqozon osti bezining alohida qismi: jinsiy bezlar: urug‘don, tuxumdonlar, gipofiz yoki miya o‘sig‘i, bo’qoq bezi kiradi. Ulardan ajraladigan gormonlar fermentlarni aktivlab yoki pasaytirib membranalarni o‘tkazuvchanligini o‘zgartirib, moddalar o‘tkazuvchanligida ham ishtirok etadi. Masalan, glyukokortikoidlar uglevodlarni aminokislota va yog‘ kislotalardan hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Hujayra membranasini o‘tkazuvchanligiga ta&#39;sir qiladi.Mineralkortikoidlar Na + va K + ionlarini almashinuvini boshqarib natriyni ushlab qolishga kaliyni esa siydik bilan ko‘proq chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Gormonlar hujayralar faoliyati asosida yotuvchi almashinuv jarayonlariga ta`sir etib, ular funksiyasini boshqarib turadi. Gormonlar hujayra membranasi bilan bog`langan joyda glyukoza, aminokislotlar, ba`zi bir ionlar o`tkazuvchanligini o`zgartiradi. Gormonlar membrana transport sistemasiga allosterik ta`sir ko`rsatadi. Gormonlarni membranali ta`sir etishi alohida holda kam uchraydi. Buni insulin misolida ko`rish mumkin. Insulin bir vaqtni o`zida membranali va membrana hujayra ichki turlari bo`yicha ta`sir etadi. Insulin membrana orqali ionlar, glyukoza va aminokislotalar transportini osonlashtiradi. Shuningdek, glyukozani fosforlanishida ya&#39;ni uglevod almashinuvida qatnashishda va uni hujayra membranasidan o‘tkazishda katta rol o‘ynaydi. Insulin glikogenni sintezini jigarda va to‘qimalarda to‘planishda qatnashib, yog‘li to‘qimalardan yog‘ kislotalarini ko‘chirilishiga halaqit beradi, o qs i l si nt ez i n i t ez l a sh t i r a di . Insulin va o`sish gormonlari hujayraning tashqi pardasiga, paratgormon va tiroksin mitoxondriyalar membranalariga, gidrokortizon lizosoma membranalariga ta`sir etadi. Ushbu mexanizm hujayra ichiga o`tolmaydigan oqsil tabiatli 21 gormonlar uchun xarakterlidir. Shu xususiyatiga ko`ra gormonlar modda almashinuviga hujayra ichki kimyoviy vositachilari orqali ta`sir etadilar. 4.3.2. Pestitsidlarning hujayra membranasi faoliyatiga ta&#39;siri Ko‘p sonli ma&#39;lumotlarga qaraganda, biologik membranalarning funksiyasi va struktura o‘zgarishlari turli pestitsidlarning muhim ta&#39;sir mexanizmlari tufayli yuzaga keladi. Bu hayotiy jarayonlarni ta&#39;minlashda biologik membranalarning rolini to‘la to‘kis tushunishda yordam beradi. Hozirgi vaqtda ko‘pgina biologik faol birikmalar, xususan, pestitsidlarning ta&#39;siri biologik membranalar o‘tkazuvchanligining o‘zgarishi bilan tushuntiriladi (33). Ko‘pgina tabiiy va sun&#39;iy membranafaol birikmalarning membranoaktiv xususiyatlari biologik membranalar va ularning modellarida o‘tkazuvchanlikni qayd qilish orqali o‘rganiladi. Pestitsidlarning zaharli ta&#39;sir mexanizmi ularning biomembrananing qo‘sh lipid qatlami bilan o‘zaro ta&#39;siri natijasida kuzatiladi. Bu qoidaga binoan, moddaning membrana yuzasida so‘rilishi ro‘y berib, membrana fermenti bilan pestitsid o‘rtasida reaksiya kirishish imkoniyati tug‘iladi, yoki bevosita membran a lipid qatlamining transportlik xususiyati o‘zgaradi. Pestitsidning membrana lipid matriksiga o‘zaro ta&#39;sir xarakteri ko‘pincha preparatning lipid qatlamda eruvchanligi, uning molekulasining dipol momenti, o‘lchami, shakli va boshqalarga bog‘liq. Ko‘pgina pestitsidlarning yog‘da eruvchan birikmalar bo‘lishi, ularning membrana qo‘shqavat lipidi bilan o‘zaro samarali bog‘lanishini ta&#39;minlaydi. Ko‘pgina FO B ( fosfoorganik birikmalar ), XO B ( xlororganik birikmalar ) va piretroid insektitsidlar, fenilmochevina hosilalari-gerbitsidlar, imidazol fungitsidlar va boshqa birikmalarning membnalarga ta&#39;siri chuqurroq o‘rganilgan. Pestitsid molekulasining membranaga yopishishi, membrana lipidlarining suyulishining oshishi bilan amalga oshadi. Membrana suyulishiga xolesterin miqdori kuchli ta&#39;sir ko‘rsatishi ma&#39;lum. Blaziak fosfororganik pestitsid metilparation va uning bosh 22 metaboliti metilparaoksonning eritrotsit membranasi orqali xlorid va sulfat oqimlariga ta&#39;sirini o‘rgandi. Har ikki pestitsid miqdori va vaqtga bog‘liqligi bir xil darajada eritrotsit tanachalarida xlorid almashinuvini ingibirlaydi. Har ikkala pestitsidning umumiy o‘xshash jihatlari sulfat oqimiga ham ta&#39;sir ettiril gan . Pestitsidlarning biomembranalardagi ion kanallari bilan o ‘ zaro ta &#39; sirini o ‘ rganishda ularning biologik ta &#39; sir mexanizmini molekulyar asosda ekanligiga e &#39; tibor qaratish kerak . Dosidicus gigas kalmarining nerv hujayralari membranalariga DDT ning ta &#39; siri o ‘ rganilganda , ushbu pestitsid nerv tolasi plazmatik membranasida to ‘ planib , kalmar aksonida K + ionlari o ‘ tkazuvchanligini ingibirlashi va Na + - kanallarini ochilishini rag ‘ batlantirishi aniqlangan . 23 XULOSA Bitiruv malakaviy ishda to‘plangan ma&#39;lumotlar asosida quyidagilarni xulosalarni keltirish mumkin. Biomembranalar tuzilishiga oid zamonaviy ma&#39;lumotlar to‘plandi va tahlil qilindi. Yangi to‘plangan ma&#39;lumotlarning tahlili asosida biomembranalarning tarkibiy tuzilishida asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan lipid turlarining o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi. Hujayra membranasi lipidlarning 3 ta sinf vakillaridan tashkil topgan bo‘lib, ular: fosfolipidlar, glikolipidlar va xolesteroldir . Xolesterol lipidlarning gidrofob dumlari o‘rtasida erkin bo‘shliqni egallab, ularning egilishiga yo‘l qo‘ymaydi va membranaga qattiqlik beradi. Shuning uchun xolesterol kam miqdordagi membrana qiyshiq, ko‘pmiqdordagisi esa ancha qattiq va ta&#39;sirchan bo‘ladi. Shuningdek, xolesterol hujayradan hujayraga qutbli molekulalarning mos ravishda o‘tkazilishida “to‘xtatuvchi” bo‘lib xizmat qiladi. Biomembranalardagi integral oqsillargina moddalarning membrana orqali hujayraga o’tishini ta’minlaydi. Qolgan oqsillar esa membrana o’rtasida yoki ustki qismida “suzib” yuradi. Shu boisdan hujayra membranasi uch qavatdan: tashqi oqsil va ikki qatlamdan iborat fosfolipid molekulalaridan iborat. Hujayra membranasi faol o’zgaruvchan tarkibga ega bo’lib, nafaqat uni tashqi muhitdan chegaralab himoyalaydi balki, qo’shni hujayralar bilan o’zaro aloqasini ta’minlaydi. Membranalarning ichki va tashqi tomonlaridagi oqsil-fermentlar o’sha membr naning holatiga va barcha hujayralar hayotiga ta’sir ko’rsatadi. Biomembranalardagi transport jarayonlari to‘g‘risida ilmiy ma&#39;lumotlar to‘plandi va tahlil qilindi. Unga ko‘ra transport jarayonida ion kanallari ahamiyati va yangi ionoforlar Enniatin B va monaktinlar haqida ma&#39;lumotlar keltirildi. Hujayraviy jarayonlarni kechishida biomembranalarga gormonlar va pestitsidlarning ta’siri haqidagi ilmiy ma’lumotlar to’plandi va tahlil qilindi. Xulosa o‘rnida shuni ta&#39;kidlash mumkinki, u yoki bu pestitsidning fizik- kimyoviy xususiyatlari hujayra membranasining qo‘shlipid qatlami bilan turli xil 24 o‘zaro bog‘lanishi, membranada ionlarning tashilishini, yoki qo‘shqavatli lipid strukturasining o‘zgarishini, shuningdek, qo‘shqavat yuzasida so‘rilishni, membrananing elektrpotensialini oshirishida namoyon bo‘ladi va bu holatlar hujayraviy jarayonlarning bir me’yorda kechishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Tibbiyotda membrana oqsillariga har doim dori moddalarning “nishoni” sifatida qaralgan. Bunday nishonlarga retseptorlar, ion kanallari, fermentlar va transport tizimlar kiradi. Hozirgi kunga kelib dori moddalar uchun hujayra yadrosidagi genlar ham nishon bo’lib xizmat qilmoqda. 25 FOYDALANILADIGAN ADABIOTLAR RO’YXATI 1. Антонов В. Ф., Смирнова Е. Н., Шевченко Е. В.   Липидные мембраны при фазовых переходах.   —   М.: Наука, 1994. 2. Агранович В. М., Галанин М. Д. Перенос энергии электронного возбуждения в конденсированных средах. М., Наука, 1978 3. Аксёнов С. И. Вода и ее роль в регуляции биологических процессов. М., Наука, 1990 4. Антонов В. Ф., Смирнова Е. Ю., Шевченко Е. И. Липидные мембраны при фазовых превращени- ях. М., Наука, 1992 5. Албертс В., Брей Д., Льюис Док., Рэфф М., Роберте К., Уотсон Дж. Молекулярная биология клетки. Т. 1-3. М.: Мир, 1994. 6. A.Remizov, Biofizika ., 2005 y 7. Березин И. В., Мартинек К. Основы физической химии ферментативного катализа. М., Высшая школа, 1977 8. Болдырев А. А., Курелла Е.Г., Павлова Т.Н., Стволинский С. Л., Федосова Н. У. Биологические мембраны. М., 1992 9. Бирштейн Т.М., Птицын О. Б. Конформация молекул. М., Наука, 1963 10. Бэгшоу Л. Мышечное сокращение. М., 1985 11. Bruce Alberts, et al.   Molecular Biology Of The Cell .   — 5 th ed .   — New York : Garland Science , 2007.   —   ISBN 0-8153-3218-1 .   — учебник по молекулярной биологии на английском языке 12. Волькенштейн М.В. Биофизика. М., Наука, 1981 13. Варфоломеев С. Д., Гуревич К. Г. Биокинетика. М., Гранд, 1999 14. Волькенштейн М.В. Биофизика. М.: Наука, 1988 15. Геннис Р. Биомембраны . Молекулярная структура и функция. М.: Мир, 1997 16. Гросберг А. Ю., Хохлов А. Р. Статистическая физика макромолекул. М., Наука, 1989 26 17. Геннис Р.   Биомембраны. Молекулярная структура и функции: перевод с   англ.   = Biomembranes. Molecular structure and function (by Robert B. Gennis).   — 1- е издание .   —   М .: Мир , 1997.   —   ISBN 5-03-002419-0 . 18. Де Жен П. Идеи скейлинга в физике полимеров. М., Мир, 1982 19. Иванов В. Г., Берестовский Т. Н.   Липидный   бислой   биологических мембран.   —   М.: Наука, 1982. 20. Иваницкий Г. Р., Кринский В. И., Сельков Е.Е. Математическая биофизика клетки. М., 1978 21. Ивков В. Г., Берестовский Г.Н. Липидный бислой биологических мембран. М., 1982 22. Ionic Channels of Excitable Membranes. Sinauer Associates Inc., 1992 23. Кагава Я. Биомембраны. М.: Высшая школа, 1985 24. Кантор Ч., Шиммел П. Биофизическая химия, тт. 1—3. М., Мир, 1984 25. Колье О.Р, Максимов Г. В, Раденович Ч.Н. Биофизика ритмического возбуждения. М.: МГУ, 1993 26 . Lehninger A., Nelson D., Cox M. Principles of Biochemistry. New York, Worth Publishers, 1997 27. Ладик Я. Квантовая биохимия для химиков и биологов. М., Мир, 1975 28. Максимов Г. В., Орлов С. Н. Транспорт ионов кальция при функционировании нервного волокна: 29. Маркин В. С, Пастушенко В. Ф., Чизмаджев Ю.А. Теория возбудимых сред. М.: Наука, 1974 30. Molecular Mechanisms in Bioenergetics. (Ed. Ernster, Ed.) Amsterdam, Elsevier, 1992 31. Николе Д. Д. Биоэнергетика: Введение в хемиосмотичекую теорию. М.: Мир, 1967 32. Nelson N. Structure, Function and Evolution of Proton-ATPase // Plant Physiol. 86 A988), № 1 Huguenard J., McCormik D.A. Electrophysiology of the Neuron. Interactive Tutorial. Oxford, New York, 1994 27 33. Овчинников Ю. А., Иванов В. Т., Шкроб А. М. Мембранно-активные комплексоны. М.: Наука, 1974 34. Ризниченко Г. Ю., Рубин А. Б. Математические модели биологических родукционных процессов. М., изд-во МГУ, 1993 35. Рекер Э. Биоэнергетические механизмы: новые взгляды. М., 1979 36. Рубин А. Б., Шинкарев В. П. Транспорт электронов в биологических системах. М., 1984 37. Рубин А. Б.   Биофизика, учебник в 2 тт .   — 3-е издание, исправленное и дополненное.   —   М.: издательство Московского университета, 2004.   —   ISBN 5-211-06109-8 . 38. Скулачев В. П. Энергетика биологических мембран. М., Наука, 1989 39. Франк-Каменецкий М. Д. Самая главная молекула. М., Наука, 1983 40. Френкель Я. И. Кинетическая теория жидкостей. Л., Наука, 1975 41. Фершт Э. Структура и механизма действия ферментов. М., Мир, 1980 42. Ходжкин А. Нервный импульс. М.: Наука, 1965 43. Хилл А. Механика мышечного сокращения. М., 1985Шульц Г., Ширмер Р. Принципы структурной организации белков. М., Мир, 1982 44. Эрнст Э., Боденхаузен Дж. Принципы структурной организации белков. М., Мир, 1982 . Foydalanilgan internet saytlari : 1.   http://biomembranes2014.ru/ 2. http://www.ziyonet.uz 3. http://knowledge.allbest.ru 4. http://bibliofond.ru 28

Похожие

Mitoxondriyalarda Са2+-transport sistemalarining tuzilishi, funksiyasi va ularga biologik faol moddalarning ta`siri
Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati
Probiotiklarning qorako’l qo’ylar jinsiy sistemasiga ta’siri
Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli
Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati