Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli - Биология - Дипломные работы

Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3239.5 KB

Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli

REJA 1-BOB. TABIAT BILAN JAMIYAT О`RTASIDAGI MUNOSABAT LARNING KESKINLASHUVI VA UNING EKOLOGIK HAMDA IJTIMOIY IQTISODIY OQIBATLARI 2-BOB IHOTAZORLARNING QISQARIB BORAYOTGANLIGI HAQIDAGI MUTAXASSISLARNING FIKIRLARI 3-BOB. OLIB BORILGAN TADQIKOD OBYEKTLARI VA ULARNI О`RGANISH USULLARI 4 -BOB. NISHON TUMANI CH.BEGIMQULOV JAMOA XО`JALIGI- GA QARASHLI MAYDONLARDAGI IHOTAZORLARNING AHAMI-YATI VA BUGUNGI AHVOLI 4 -BOB. О`RGANILAYOTGAN О`SIMLIKLARNI SUV REJIMINI О`RGANISH. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО`YXATI 2

К И Р И Ш Mavzuning dolzarbligi. Keyingi paytlarda chо`llanish-sahrolanish va qurg`oqchilik atamalari tez-tez tilga olinayotir. Dunyo axborot tarmog`i va matbuot nashrlari ekologik muammolarga keng о`rin berayotgan bir paytda chо`llanish va qurg`oqchilik jahon hamjamiyatining alohida e`tiborida turgani ham bu muammoning о`tkir va dolzarb bо`lib qolayotganidan dalolatdir. Ma`lumotlarda qayd etilishicha, qurg`oqchilik hozirgacha 900 million gektardan ortiqroq yerni о`z domiga tortgan. Dunyo xaritasidagi "sariq dog`lar" kо`payib borayapti. Yer yuzida 250 million kishi chо`llanish jarayoni ta`siriga tushib qolgan. Aslida jahon hamjamiyati bu holat dunyoning barcha mintaqalaridagi kо`pgina mamlakatlar uchun yirik iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammo tug`dirayotganini ancha oldinroq tan olgan. Shu sababli 1977 yilda BMT chо`llanishga qarshi kurash bо`yicha harakatlar rejasini qabul qildi. Afsuski bu va boshqa say-harakatlarga qaramay BMTning Atrof-muhit Dasturi (YUNEP) 1991 yilda qurg`oqchil, yarim qurg`oqchil va quruq subgumid hududlardagi yerlarning yemirilish muammosi bir muncha natijalarni hisobga olmaganda keskinlashgan, degan xulosaga keldi. Shundan sо`ng 1994 yil 17 iyunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qurg`oqchilik va chо`llanishga qarshi kurash bо`yicha Konvensiyasi qabul qilindi. Davlatimiz Osiyo mamlakatlari orasida birinchi bо`lib uni imzoladi va ratifikasiya qildi. 1999 yilda Konvensiya majburiyatlarini samarali amalga oshirish maqsadida chо`llanishga qarshi kurash Milliy harakatlar dasturi ishlab chiqildi va qabul qilindi шунингдек 17 iyun - Jahonda sahrolanish va qurg`oqchilikka qarshi kurash kuni deb e`lon qilindi. Ayni paytda mamlakatimizda, xususan viloyatimizda chо`llanish va qurg`oqchilikka qarshi bir qator tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Avvalo ana shunday ekologik holatga sabab b о `luvchi omillarni bartaraf etish3

choralari k о `rilmoqda. Ma`lumki atrof-muhitning haddan ortiq ifloslanishi, ya`ni havo, yer va suvga tashlanayotgan chiqindilar ekologik musaffolikka ta`sir о `tkazmay qolmaydi. Natijada tuproq eroziyasi, sh о `rlanish darajasi ortib, hosildorlik kamayib bormoqda. Qishloq x о `jaligi ekin maydonlari meliorativ holatining yomonlashuvi tabiatda muvozanat buzilishi bilan birga katta iqtisodiy zararni keltirib chiqarishi hech kimga sir emas. Ihota о `rmonlarini tashkil etish, suvdan oqilona foydalanish, meliorasiya tadbirlarini amalga oshirish ch о `llanishga qarshi kurashda asosiy choralardan hisoblanadi. О `rmonlar tuproqni shamol va eroziyadan, noqulay tabiiy hodisalardan asrash bilan birga biz uchun kerakli b о `lgan kislorodning 60 foizini ishlab chiqaradi. Shundan k о `rinib turibdiki, yog`och yoki о `tin t о `plash maqsadi global muammolar oldida mayda manfaatlar b о `lib, aksincha о `rmonzorlarni kengaytirish dolzarbligini tushunib yetishimiz kerak. Ayniqsa, kanal va zovurlar qazish, ularni vaqtida tozalash dehqonchilikda yerni davolash deganidir. Bu borada Prezidentimizning 2007 yil 29 dekabrdagi "Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari t о `g`risida"gi Farmoni sohada tub о `zgarishlar yasashga olib kelayotganini aytmoq joiz. Birinchi navbatda ushbu Farmon sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilab, qishloq x о `jaligi ishlab chiqarishini barqaror rivojlantirish, yerlarning unumdorligini oshirish, hosildorlikni k о `tarish barobarida yerlarning degradasiyaga uchrashi, yaroqsiz holga kelib qolishining oldini olishi bilan katta ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, mavjud ochiq zovurlarni tizimli ta`mirlash-tiklash, yopiq-yotiq drenajlarni yuvish, tik meliorativ va kuzatuv quduqlarini ta`mirlash hamda zovur-drenaj tarmoqlari bilan ta`minlanmagan yerlarga yangi zovurlar qurish ishlari olib borilayotgani masalaga b о `lgan yondashuv tubdan о `zgarganligini k о `rsatadi. 4

Birgina о `tgan yilning о `zida 19,3 kilometr uzunlikdagi zovurlarni qurish va qayta qurish, 619,2 kilometr uzunlikdagi 369 ta zovurni tizimli ta`mirlash-tiklash ishlarining bajarilishi 7639 gektar maydonning meliorativ holatini yaxshilash imkonini berdi va 35133 gektar sug`oriladigan yerning sizot suvlarini olib chiqib ketish kafolatlandi, -deydi viloyat gidrogeologiya meliorativ ekspedisiyasi boshlig`i о `rinbosari Komil Hamroyev. - Bu tadbirlarni Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yilida amalga oshirilayotgan ishlar bilan muqoyasa qiladigan b о `lsak, faoliyatimiz k о `lami yanada kengayganligi k о `zga tashlanadi. Shular evaziga mavjud ekinzorlarning sizot suvlari sathi va sh о `rlanish darajasi ancha pasaydi. Meliorasiya shoxobchalarining samarali ishlashi, sizot va oqova suvlarning kollektor- drenaj tarmoqlari orqali chiqarib yuborilishi uchun olib borilayotgan ishlar k о `lami chorakdan-chorakka ortib borayotganini ham ta`kidlash kerak. Yil oxirigacha esa 7 ta loyiha asosida 114,3 kilometr uzunlikdagi zovurlarni qurish va qayta qurish, shular hisobiga 2140 gektar maydonning meliorativ holatini yaxshilash k о `zda tutilgan. 10830 gektar sug`oriladigan maydonlardan sizot suvlari chiqib ketishi kafolatlanadi. 19 ta loyiha asosida esa 620,1 kilometr uzunlikdagi zovurlarni tozalash, 251,6 kilometr uzunlikdagi yopiq-yotiq drenajlarni yuvish, 80 ta kuzatuv, 100 ta tik meliorativ qudug`ini ta`mirlash va 2010 yil uchun 1970,8 kilometr uzunlikdagi zovurlarni tizimli ta`mirlash-tiklash loyiha-qidiruv ishlari amalga oshiriladi. Bu tadbirlar natijasida 8310 gektar sug`oriladigan yerlarning meliorativ holati yaxshilanadi. 39750 gektar maydondan sizot suvlarining chiqib ketishi kafolatlanadi. Shuningdek, 2008-2012 yillarga mо`ljallangan sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bо`yicha Davlat dasturida meliorativ inshootlarni qurish, rekonstruksiya qilish va ta`mirlash bо`yicha ham bir qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Yer resurslaridan maqsadli, oqilona foydalanish, muhofaza qilish yuzasidan olib borilayotgan ishlar 5

samaradorligi oshib borayotir. Bulardan kо`rinib turibdiki, yerlarning yaroqlilik holati, sifatini oshirish uchun birgina viloyatimizda katta hajmda ishlar olib borilayapti. Bu о`z о`rnida chо`llanishning oldini olishda katta ahamiyat kasb etayotir. Shuni nazarda tutgan holda biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizni ihota daraxtlarini bugungi ahvolini о`rganishn oldimizga maqsad qilib qо`ydik va quyidagi vazifalarni bajardik . Bitiruv malakaviy ishning vazifasi . . - Nishon tumani CH.Begimqulov jamoa xо`jaligiga qarashli maydonlardagi ihota daraxtlarining bugungi holatini о`rganish -Daraxtlarning zararkunandalarini о`rganish -Suv rejimi kо`rsatkichlarini о`rganish Olingan natijalar va ularning yangiligi. Bizning kuzatishlarimizcha chо`l sharoitida ihotazorlashtirish uchun ekilgan qayrag`ochlarning umr kо`rishi darajasi 40-50 yil ekanligi birinnchi bor о`rganildi. Ularning umr kо`rish darajasi yashash sharoitiga bog`liqligi aniqlandi. Shuning uchun bu ihotazorlardagi daraxtlar, birinchidan о`zining umrini yashab bо`lgan bо`lsa, ikkinchidan qarovsiz holda qolib, qurib qolmoqda. Biz CH.Begimqulov jamoa xо`jaligidagi barcha ihotazorlardagi daraxtlarni sarhisob qilganimizda, 52% daraxt qurigan va ular kesib ketilgan (ularning ildiz bо`g`zidan 20-30 sm li poyalari qolgan), 35% daraxtlarning yon shoxlari qurigan, 17% daraxtlar nisbatan yaxshiroq saqlangan. Agar ahvol shunday davom etsa, yana 10-15 yildan keyin bu qolgan daraxtlarning yо`qolib ketishi ham ehtimoldan xoli emasligi о`rganildi. Ishning amaliy ahamiyati. Ihotazorlarning kamayishi natijasida yer yuziga sizot suvlari kо`tarilib, yerning yuzini shо`r bosa boshlaydi, garemsel shamollari turib tuproq eroziyasi, ya`ni qum kо`chishi boshlanadi. Bu esa yerning meliorativ holati buzilishiga olib keladi, natijada qishloq xо`jaligi ekinlarining hosildorligi keskin kamayib ketadi. Ihota daraxtlari 6

sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bir qatorda barglari orqali suvni bug`latib mikroiqlimni yaxshilaydi, sizot suvlarini yuqoriga kо`tarilgani qо`ymaydi, yozning issiq shamollari hamda kо`chma qumlarning yо`lini tо`sadi, tuproqni eroziyadan, ya`ni yerning ustki hosildor qismini suv va shamol ta`sirida yuvib yoki kо`chirib ketishdan saqlaydi. Iqtisodiy samaradorligi. Ma`lumki, sug`oriladigan yerlarning melio rativ holatini yaxshilash usullaridan biri bu ihotazorlar barpo etishdir. Ihota daraxtlarining muhim xususiyatlaridan biri - ularning yer meliorasiyasiga daxldorligidir. Ihotalash maqsadida ekilgan chuqur ildizli daraxtlar yer osti suvlari sathini birmuncha pasaytirib, dehqonlarga yordam beradi. Qо`llanilish sohasi. Ushbu bitiruv malakaviy ishdan kollej, maktab о`quvchi va о`qituvchilari hamda shu sohaga qiquvchilar qо`llanma sifatida foydalanishlari mumkin. 7

1-BOB. TABIAT BILAN JAMIYAT О`RTASIDAGI MUNOSABATLAR NING KESKINLASHUVI VA UNING EKOLOGIK HAMDA IJTIMOIY IQTISODIY OQIBATLARI Tabiat bilan jamiyatning о`zaro munosabati murakkab jarayon bо`lib, u zamon va makonda tez о`zgaruvchandir. Insoi tabiat boyliklaridan qancha kо`p foydalansa, tabiat ham unga shuncha «tashvish» keltiradi. Binobarin, tabiat boyliklaridan ehtiyojga yarasha foydalanish va ularning о`rnini muntazam ravishda tо`ldirib, tabiatni doimo boyitib borish asosiy omil bо`lmog`i hamda unga sо`zsiz amal qilinmog`i lozim. Shundagina о`zaro munosabat ijobiy tusga ega bо`ladi, tabiat insondan о`z caxovati va mehrini ayamaydi. Insonning tosh acridan to shu vaqtga qadar tabiatga bо`lgan ta`siri acta sekin ortib borgan. Eng qadimgi odamlar — arxantroplarning suyak qoldiqlari va tosh qurollari ekvatyurial va tropik miitaqalarda topilgan. Afrikada (Efiopiya) bundan 3 mln. yil avval yasalgan tosh qurollar topilganki, bu hol о`sha vaqtlarda issiq va nam iqlimiy sharoitda Qadimgi odamlar yashash uchun tabiat bilan dastlabki munosabatda bо`lganliklarini bildiradi, Eng sodda va oddiy tosh qurollardan foydalanila boshlanishi ularning tabiat inom ehsoni mevachevani terib iste`mol qilishdan, yeyish mumkin bо`lgan barcha narsalardan ovqat sifatida foydalanishga о`tishga imkon bergan, Bu hol eng avvalo ovchilikning yuzaga kelishiga olib keldi. Ovchilik qadimgi odamlarni tropik о`rmonlarda ekologik jihatdan tabiatga qaramligini kamaytirdi. Bundan taxminan million yil muqaddam arxantroplar tropikekvatorial mintaqadan chiqib, mо`tadil mintaqaga о`tdilar, Binobarin, qadimgi odamlar Yer yuzida katta hududlarga "tarqalib hayot kechira boshladilar. Bundan 300—400 ming yil avval qadimgi odamlar olovdan muntazam foydalanadigan bо`ldilar. Olovning ixtiro qilinishi va undan foydalanish odamning turli joylarda joylashib, hayot kechirishida 8

yangi bosqichni boshlab berdi. Olov insonning ovqat turlari xilma xilligini kо`paytiribgina qolmay, balki uni tayyorlashta ham imkoniyat yaratdi. Olov yordamida ov qurollari yasash ancha takomillashdi. Bu hol muste davrida ayniqsa keng rivojlandi. Bu vaqtlarda qadimgi odamlarning tabiat bilan bо`lgan munosabatlarida unchalik zararli oqibatlar yuzaga kelmagan, balki turli ov hayvonlarining miqdor jihatidan kamayishi yuz bergan. Bundan 12—15 ming yil burun (mezolit) О`zbekiston hududida ijtimoiy jamoa tuzumida yangi davr boshlandi. Mehnat qurollarining takomillashishida katta yutuqlar yuz berdi: nayzalarni uzoqqa otuvchi moslama ishlab chiqildi, kamon va yoy amalda qо`llanila boshlandi, bu voqea insoniyat tarixida katta yutuqlardan biri edi. o,v qurollarining takomillashishi natijasida tez yuguradigan va uchuvchi qushlarni ov qilishga ham imkon yaratildi. Sopol idishlar ishlab chiqish ham shu davrga tо`g`ri keladi. Neolit (yanpi tosh asri) da loydan ishlangan idishlarni olovda kuydirishga о`tildi. Bu qadimgi odam hayotida yangilik edi. Xuddi shu davrdan boshlab sodda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanila boshlangan. Shuningdek, eramizdan avvalgi III minginchi yillarda rudadan mis eritib olinib, umdan turli mehnat qurollari Yasash boshlandi. Dehqonchilikda donli ekinlar ekishga kirishildi, liman usulida (yerlarli pol qilib bostirib) sug`orish (Nurota tizmasining shimoliy yon bag`ri etaklarida) boshlandi, uy hayvonlarini boqish va «kо`paytirish bilan (Janubiy Orolbо`yi) shug`ullaniladigan bо`ldi. Bronza metalini quyib, turli xо`jalik qurollari ishlab chiqarilishi natijasida (bu davr bronza davri deb yuritiladi) dehqonchilik va hunarmayadchilikda katta yutuqlarga erishila boshlandi. Metall omochniing qо`llanila boshlanishi dehqonchilikning tez rivojlanishiga ta`sir kо`rsatdi. Eramizdan avvalgi II minginchi yillarda Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshyun, Qashqadaryo etaklarida taqirlar liman usulida sug`orila boshlandi (Zamonbobo kо`li atrofida, Quyi Zarafshon, Suyargan о`zani, 9

Jonbos qal`a, Quyi Amudaryo va b.). Unchalik uzun bо`lmagan oddiy ariqlar ishga tushirildi. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda tog`li hududlarda temur rudasi eritilib, undan ilk bor temir olina boshlangan. Mis, bryunza, temir va boshqa metallarni quyish avvallari «pista kо`mir» asosida amalga oshirilgan, keyinchalik qо`ng`ir kо`mirdan foydalanishga о`tilgan. Mezolit, neolit, bronza va eramizdan avvalgi II—I minginchi yillarda О`zbekiston hududida tabiat bilan ibtidoiy jamoa о`rtasidagi munosabatlar joylarda umuman kuchsiz va о`rtacha о`zgarishlarga sabab bо`lgan. Albatta, tabiatdagi bu о`zgarishlar tо`la tiklanish kobiliyatiga ega edi. Tabiatga, ayrim juda kichik maydonlar (metallar huyilgan joylar) ni hisobga olmasa, unchalik kuchli ta`sir kо`rsatilmagan. О`zgarishlar, kо`proq о`simlik, hayvonot dunyosi, ba`zi joylarda tuproq bilan byug`liq bо`lib, vaqt о`tishi bilan ularning avvalgi tabiiy holati tо`liq tiklanib turgan. Umuman olganda, tabiat bilan jamiyat о`rtasida keskin ziddiyatli vaziyatlar sodir bо`lmagan. tabiatda faqat ayrim hududlarda hayvonot dunyosining miqdor jihatidan kamayishi rо`y bergan, ammo bironta ham hayvon turi qadimgi odam tomonidan qirib yuborilmagan. Ayrim turlarning yо`qolishiga esa tabiiy sharoitning keskin о`zgarishi (tog`larda muzlik maydonining bir necha barobar ortib ketishi va iqlimning sovib ketishi) sabab bо`lgan. Eramizdan avvalgi VI—IV asrlarda Quyi Amudaryo, Quyi Sirdaryo, Zarafshon daryosining etaklarida, Farg`ona vodiysining yoyilmalarida katta maydonlarda sug`oriladigan dehqonchilik bilan shug`ullanilgan. Eramizdan avvalgi minginchi yillarning о`rtalarida Turkiston о`lkasi hududi inirigasiyasi tarixida yangi bosqich boshlandi: katta ariqlar (janallar) qazilib, ularning bosh qurilma inshootlari yaratildi, daryo deltalarida katta maydonlarda muntazam sug`orishga о`gildi. Kо`pgina hozirgi yirik sug`orish kanallari о`sha vaqtlarda, ya`ni kushoniylar davrida (eramizning I—IV asrlarida) qurilgan yoki (qaytadan tiklangan. Masalan, Toshkent vohasidagi 10

Bо`z suv, Salor, Samarqand vohasida Eski Angor, Tuyatortar, Buxoro vohasida Shohrud, Romitonrud, Xorazm vohasida Qirqqiz, Chermenyob va I asrda Zarafshon va Qashqadaryoning quyi qismlaridagi sug`oriladigan yerlarning jami maydoni taxminan 600 ming ga atrofida bо`lgan. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida jami bо`lib, 3,5—3,8 mln. ga yer sug`orilgan. Lekin aslida yerdan foydalanish joeffysiyenti yiliga 10—15% dan oshmagan. Chunki о`sha vaqtlarda odamlar hali yerning shо`rlanishi, qum bosishi, botqoqlanish kabi hodisalar bilan kurasha olmaganlar. Yer shо`rlana boshlagandan sо`ng uni tashlab, yangi yerni о`zlashtirganlar, u ham yo shо`r, yo qum boyishi, yo botqoqlanishi natijasida tashlanib, yangi yerlarga о`tilgan. Shu tariqa katta maydonlarni sug`orishga erishilgan. Urug`qabila tuzumining inqirozga yuz tutishi va feodal jamiyatning boshlanishida, ayniqsa, VII asrdan e`tiboran Turkiston hududida irrigasiya va sug`orma dexkonchilik tez sur`atlarda taraqqiy «ila boshlagan va IX—XIII asrlarda ayniqsa keng maydonlarga yoyilgan. Sirdaryo va Amudaryoning quyi oqimlarida muntazam sug`oriladigan yerlarning maydoni 1,4 mln. ga atrofida bо`lgan. Bu hozirgi vaqtda о`sha yerlardagi sug`oriladigan yerlar maydonidan ham kо`p. 1914 yilga kelib jami foydalanishda bо`lgan sug`oriladigan yerlar maydoni О`zbekiston hududidan 1817,5 ming ga ni tashkil etgan. Yuqorida aytilganidek, sug`oriladigan dehqonchilik ibtidoiy jamoa tuzumidan to XX asr boshlariga qadar (1914 yil) Turkiston hududida katta maydonlarda amalga oshiriladi. Biroq bu yerlarning hammasi ham sug`orma dehqonchilikda muntazam foydalanib kelinmagan. Buning asosiy sababi tabiat qonuniyatlarini yaxshi bilmaslik, tabiat komlonentlari orasidagi о`zaro bog`liqliklarvi yaxshi anglamaslik bilan bog`liq bо`lgan. Dehqon va miroblar taqirli yerlar va taqirlarniig о`ziga xos xususiyatlarini tо`liq hisobga olmagan holda sug`organlar. Buning okibatida sug`orilgan yerlarda 2—3 yildan sо`ng shо`rlanish, ba`zan botqoqlanish 11

boshlangan, natijada ular partov va tashlandiq yer sifatida foydalanishdan chiqib qola bergan. Hozirda Amudaryoning Oqchadaryo, Sariqamisholdi deltalarldagi yaylovdan iborat shо`rtob taqirli yerlar, taqirlar va shо`rtoblar, kumliklar о`sha hodisalarning guvohi hisoblanadi. Ularda turli asrlarda qurilgan sug`orish kanallarining izlari va hatto sug`orilgan yerlarning о`rinlari yaxshi saqlanib qolgan. Chunonchi, hozirgi quruq Daryoliq, Dovdan, Uzboy, Oqchadaryo о`zanlari atrofidagi, shuningdek, Amudaryo ning hozirgi deltasining shar)qiy qismidagi quruq о`zanlar atrofidagi taqirli yerlar va taqirlarning bir vaqtlar sug`yurilganligi yaxshi sezilib turadi. Oqchadaryo deltasining janubiy qismi va Qizilqum bilan о`zaro tutashgan joyda Ayozqal`a, Qirqqiz, Oqchakо`l oralig`idagi bir necha о`nlab tuproq qal`alar birbirlaridan hozirda qumliklar va kо`chib yuruvchi qumlari bilan ajralib turadi. Odam bu yerlarni о`zlashtirishga kirishishidan oldin shu joylarda harakatdagi qumlar bо`lmagan, ularning vujudga kelishi qadimda yerlarni sug`orishda ularni eroziyaga beriluvchanligini e`tiborga olmaslik, yaylovlardan notо`g`ri foydalanish bilan bog`liq. Xuddi shu sabab tufayli Buxoro va Qorakо`l vohalarining atroflarida, shuningdek, Paykend hududida katta maydonlarda shо`rxoklar va kо`chib yuruvchi qumlar vujudga kelgan. Tog` etaklari va yonbag`irlari ibtidoiy, keyinchalik feodal jamiyatlarida oziq—ovqat va yem—xashak yig`ish, qurilish uchun yog`och, yoqilg`i uchun о`tin, metall eritish uchun «pista kо`mir» tayyorlash, ovchilik qilish makoni bо`lib xizmat qilgan. Hususan, tog`larning hozirgi manzarasi feodalizm jamiyati davrida shakllangan desak mubolag`a bо`lmasa kerak. Gap shundaki, Turkiston hududidagi tog`lar bundan oldingi jamiyatlar davrida sezilarli darajada zarar kо`rmagan. Balki urug`qabila tuzumi davrida tog`larning kuyi qismlaridagi daraxtlaryaing qirqilishi, daryo yoqalaridagi tо`qayzorlarning ayrim hududlaridagi dovdaraxtlari va butalari zarar kо`rgan bо`lishi mumkin. Turkiston hududida VII asrdan boshlab feodal tuzumning tobora kuchayishi, ayniqsa, IX asrdan e`tiboran kuchli davlatlarning tarkib 12

topishi (somoniylar —IX—X asrlar, qoraxoniylar—XI—XII asrlar, xorazmshohlar—XII—XIII asrlar, keyingi asrlarda temuriylar va b.), yangi shaharlarning bunyod etilishiga, kо`plab qurolaslaha ishlab chiqarishga, mehnat qurollarini tayyorlashga, hunarmandchilikning taraqqiy qilishiga, sug`orma va lalmi dexkonchilikning rivojlanishiga katta miqyosda ijobiy ta`sir kо`rsatgan. Albatta, о`sha vaktlarda kо`pgina sohalarning asosiy xom ashyosi yog`och bо`lgan, u yokilg`i, qurilish, hunarmandchilik, «pista kо`mir» tayyorlash va boshqa kо`pgina yumushlarda keng foydalanilgan. Shuning uchun bо`lsa kerak G`arbiy Tyanshan tizmalari, Zarafshon, Nurota, Turkiston, Hisor, Oloy va boshqa tog`larning yon bag`irlaridagi о`rmonlar ayni о`sha kezlarda kо`plab kesilgan. Archa daraxtiga hammadan ham kо`p qiran keltirilgan, chunki archa yog`ochiga ishlov berish oson, chirishga juda ham chidamli, bо`yi 10—12 m va undan ham ortiq. Archa kо`proq binokorlikda, kо`prik qurilishida, asov daryolarning qirg`oqlarida yuvilishga qarshi tо`siqlar yaratishda, hunarmandchilikda kо`plab ishlatilgan. Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Toshkent, Uratepa, Xо`jand, Qarshi, Farg`ona vodiysi shaharlari, Quyi Amudaryodagi shaharlar va boshqa kо`plab tarixiy ahamiyatla ega bо`lgan о`rta asr shaharlaridagi (deyarli barcha) imarotlarning yog`ochi tog`lardan keltirilgan archadan iborat. Mutahassislarning XIX asr oxirlarida yozgan tassurotlariga kо`ra, Zarafshon daryosida har yili Turkiston va Zarafshon tog` yon bag`irlaridan Samarqandga qarab 120 tasol oqizilgan, har bir solda 220 ta archa xodasi bо`lgan. Panjikentdan Samarqanddagi qurilishlar uchun har yili 30 ming archa xodasi yuborib turilgan. Agarda Zarafshon daryosi orqali Samarqand, Buxoro shaharlaridagi qurilishlarga XIII—XIX asrlar mobaynida о`rtacha 20—30 ming archa xodasi yuborilganligi e`tiborga olinsa, qanchadan qancha daraxtlarning ayovsiz qirqilganligi va tog` о`rmonlarining asrdan asrga tobora siyraklashib borgani ayon bо`ladi. 13

Daraxtlarning juda ham katta qismi ayniqsa, pista daraxti kо`plab «pista kо`mir» tayyorlash uchun kesib olingan. «Pista kо`mir» tayyorlash uchun boshqa xil daraxtlar ham kо`plab yoqilgan. Hozirgacha tog`li joylarda «kо`ra» (kо`mir tayyorlangan joy) larning о`rni yaxshi saqlanib qolgan. «Pista kо`mir» bilan temir, chо`yan, mis va boshqa metallar eritilgan va kerakli qurolaslaha, xо`jalik asboblari va boshqa buyumlar tayyorlangan. Shu boisdan bо`lsa kerak Turkiston о`lkasi tog`larida odatda 500—600 m dan 1700 m gacha balandlik orasida bir vaqtlar bir tekisda о`sgan pista daraxti endilikda «anqoning urug`i», faqat Bobotog` tizmasi yon bag`irlarida, Samarqand, atrofidagi tog`liklarda va boshqa joylarda kichik maydonlarda saqlanib qolgan. Xо`sh, dovdaraxtlarning asrlar mobaynida ayovsiz yо`q qilinishi qanday oqibatlarga olib keldi? Avvalo, tog` oldi prolyuvial tekisliklar, adirlar, past tog`lar va sо`ngra о`rtacha balandlikdagi tog` yon bag`irlari quyidan yuqoriga tomon yalang`ochlanib bordi. О`rmonzor va daraxtzorlarning yо`q qilinishi tufayli qurg`oqchilik kuchayib, undan pastda о`suvchi buta, yarim buta va о`tlanlarning ham ancha siyraklashishiga olib keldi. Prolyuvial tog` jinslari — tog`li о`lkalarda vaqtli oqar suvlar keltirgan nuroq tog` jinslarining tо`planishidan, vodiylar, soylar, tog` etaklarida hosil bо`lgan g`ovak tog` jinslari yotqiziqlaridir. Eroziyasi ta`sirida tuproq, grunt yuvilishi kuchaydi tog` relefining о`ydim-chuqurlik darajasi orta bordi, jarlar о`rni keyinchalik soyliklarga, surilmalar botiqlarga aylandi, yuzaki va chuqurlatma eroziya natijasida tuproq qatlami katta qalinlikda yuvilib ketdi, shuning uchun bо`lsa kerak past tog`lar va adirlar yon bag`irlarida endilikda tuproq qatlami nihoyatda yupqalashib ketgan, kо`p joylarda tub tog` jinslari yer betiga chiqib qolgan, tuproqning mexanik tarkibi nihoyatda dag`al, chunki mayda tuproq donachalari yuvilib ketgan. Yalang`ochlanib qolgan tog` etaklari va tog` yon bag`irlarida sel hodisalari kuchayib borgan, tog` oldi tekisliklarida jarlar 14

kо`paygan. Bu eroziya hodisalarining uzoq vaqtlar mobaynida muntazam ta`siri oqibatida tog` etaklari va yon bag`irlarining hozirgi sizga tanish bо`lgan landshaftlari shakllanib borgan. XX asrning 60 yillaridan e`tiboran fantexnika taraqqiyotining jadallashuvi tufayli ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi kuchayib, sanoat va qishloq xо`jaligi ishlab chiqarishi, transport, qurilish tez sur`atlarda о`sib bordi. Buning natijasida yangi yerlarni о`zlashtirish, daryolarning suvlaridan sug`orish uchun foydalanish, katta hajmda mineral xom ashyolarni xalq xо`jaligi ishlab chiqarishiga kiritish, kо`plab transport vositalarini ishlab chiqarish bosqichiga qadam qо`yildi. Buning natijasida tabiat bilan jamiyat о`rtasidagi о`zaro munosabatlar sezilarli darajada о`zgardi, insonning tabiiy boyliklarni ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish borasida tabiat qonuniyatlari, boyliklaridan ehtiyojga yarasha foydalanish, ularni muntazam tiklab borish va boshqa tamoyillarga tо`liq amal qilmaslik tufayli joylarda ekologik vaziyat chigallasha bordi, ba`zan buhron holatlar sodir bо`lishi yuz bera boshladi. Chunki tabiatning о`zi tozalash, barqarorlik, yetkazilgan ziyonlarni tiklab olish xususiyatlari 60—70 yillar, xususan 80 yillarda, eng yuqori chegarasiga yetib qolgan va joylarda hatto о`tib ham ketgan edi. Buning oqibatida ekologik muvozanat ham inson ta`siri kuchaygan joylarda asriy turg`unlikdan chiqib, о`zgarish tomoniga burildi. Inson tabiatni ming yillar davomida jiddiy о`zgartira olmagan bо`lsa ham, lekin keyingi 30 yil mobaynida unga «erishdi». Tabiat bilan inson о`rtasida munosabatlar jiddiylashmoqda. Buning yorqin misoli bо`lib, Turkistonda Orol dengizi sathining tushib ketishi natijasida Orol bо`yida ekologik sharoitning nihoyatda tez sur`atlarda buzilishi va buning salbiy ijtimoiy iqtisodiy oqibatlarini keng miqyoslarda kuzatish mumkin. Nafaqat Orol muammosi, vohalarning meliorativ ahvolining yomonlashayotgani, tekislik yaylovlarda chо`llashishning xuruji, tog` etaklari va yon bag`irlarida yaylovlar mahsuldorligining pasayib borayotganligi va boshqa ekologik muammolarni 15

ham kо`rsatib о`tish joizdir. Xulosa qilib aytganda, qeyingi vaqtlarda О`zbekistonda tabiat bilan jamiyat о`rtasidagi о`zaro ta`sirning keskinlashib borayotganligani vaqtinchalik oddiy tabiat «voqeasi» deb ta`riflamoq xatodir. Chunki tabiat boyliklaridan, uning chegaralangan turlaridan behisob foydalanib bо`lmaydi, dunyoda hamma moddiy narsa о`lchovli bо`lgani kabi yer kurrasi boyliklari ham xuddi shunday aniq о`lchovlidir, undan rasamadiga yarasha foydalanish darkor. 16

2-BOB IHOTAZORLARNING QISQARIB BORAYOTGANLIGI HAQIDAGI MUTAXASSISLARNING FIKIRLARI Biz chо`l о`rmonchiligi, ihotazorlar tashkil etishning borishi haqida viloyat qishloq va suv xо`jaligi boshqarmasi bо`limi bosh mutaxassisi Jamshid Temirovdan sо`raganimizda: "Bizdan hech kim ihotazorlar haqida sо`ragan emas. Faqat siz qiziqib turibsiz", deb javob berdi. Viloyat markaziy davlat о`rmon xо`jaligining Bahoriston bо`limi boshlig`i Muqimboy Olloberdiyevning esa sо`zimning avvalidan fig`oni falakka chiqdi: chо`l о`rmonchiligi ham, ihotazorlarning ahvoli ham hech kimni tashvishga solmaydi. Qani bir paytlar barpo etilgan saksovulzorlar? Yozda garmselli kunlarda osmondan tuproq va qum yog`ilishi gо`yo tabiiydek qabul qilinadi. Yoki "Atrof-muhit ifloslanishi, garmsellar keltirayotgan zarar yildan-yilga ortib borayapti", deb nolib qо`ya qolinadi, xolos. Muborak davlat о`rmon xо`jaligi bosh о`rmonchisi Shuhrat Tо`liyev esa "CHо`ldagi har bir dov- daraxtga yetkazilgan zarardan jonim og`riydi", deya fikrini lо`ndagina bayon qilib qо`ya qoldi. Ushbu muloqotlardan parodoksni his etasiz. Kimningdir sahroda dov- daraxt о `stirish uchun joni halak, kimdir ch о `ldan bir bog`lam о `tin kesib kelgani uchun k о `ngli shod. Men esa e`tiboringizga Sizga balki yod bо`lib ketgan mana bu ma`lumotni havola etishni ma`qul, deb topaman: 1 gektar maydondagi daraxtzor 54 tonna chang, 5 tonna is gazini ushlab qolib, havoning zararli mikroflora bilan tо`yinishini 40-45 foizga kamaytiradi. Bu ma`lumotlarni keltirishdan maqsad daraxtzorlarning hayotimiz va tabiatdagi о`rni nechog`li ahamiyatli ekanini yana bir bor eslatmoqdir. Endi bir tup ham dov-daraxt kо`karmagan bir necha gektarni tashkil etgan maydonlardagi ahvolni tasavvur etavering. Ayniqsa, chо`l hududlarda garmsel shamollarning kо`p bо`lishi qum kо`chishlarini tezlashtiradi. Agar gazetxonlar unutishmagan bо`lsa, bundan 2 yil oldin gazetamiz sahifalarida 17

xuddi shu mavzuda "CHEKINAYOTGAN SAKSOVULZORLAR quriyotgan Orolni eslatmaydimi?" sarlavhali maqola e`lon qilingan edi. Bugun yana mavzuga qaytmoqdan muddao shuki, chо`l hududlarda ihotazorlar kengayishi о`rniga aksincha qisqarib borayotganidir. Bundan 30-40 yil oldin birgina Mirishkor tumani hududida samolyot orqali 45 ming gektar maydonga saksovul urug`i sepilgan edi, -deb eslaydi Muqimboy Olloberdiyev. -Qarovsizlik oqibatida mavjud saksovulzorlar maydoni yildan-yilga kamayib ketdi. Afsuski bugunga kelib, ularning uchdan bir qismi ham qolmagan. Rosti bunday beparvolikni kо`rib iching achiydi. Axir о`sha maydonlar ma`lum xо`jalik, ma`lum fermerning yeri-ku. Nega yerning har qarichiga egalik qilishga haddi bо`lgan xо`jalik rahbari yoki fermer saksovulzorlarning kesib ketilishiga yо`l qо`ydi? Yoki... Yana bir gap. Agar yer egalari ruxsat bermasa, hech kim uning tasarrufidagi ekin yoxud daraxtni о`rib olish, kesib ketishga botinmaydi. Shunday holda ular ham qarab turmaydi. Axir saksovul kimningdir uyini isitish, kimningdir chо`ntagini qappaytirish yoki boshqa shaxsiy manfaatlar uchun emas, chо`l hududlarida tabiiy muvozanatni saqlash uchun о`stiriladi. Bu esa hamma mayda manfaatlardan ustun turadi. Ekologik talafotlarning og`ir oqibatlarini hali ham tushunib yetmayotgan zamondoshlarimiz borligi hammasidan ham ayanchlidir. О`sha saksovullarni ekish, о`stirishda xalqning, davlatning qanchadan-qancha mablag`i sarflangan, qanchadan-qancha mehnat hisobiga bо`y rostlagan. Qachonlardir quyuq saksovulzor bо`lgan joylar bugungi kunda yaydoq chо`l tasavvurini beradi. Demak "yо`qolgan" saksovulzorlarning hisobini berish fursati ham keldi, menimcha. Shu о`rinda chekinish qilamiz. Ilmiy manbalarda keltirilishicha, kuchli shamollar bо`ladigan hududlarda о`simlik qoplamidan ajralgan maydonlarda kо`chma qumlar paydo bо`ladi. Qumlarning kо`chishi shamol yо`nalishiga qarab о`zgaradi. Balandligi 30-50 metr bо`lgan qum barxanlari 1 yilda bir necha metrga siljiydi. Katta qum barxanlarining kо`chishi ba`zan 100 18

metrdan ham oshib ketishi mumkin. Bu holni sun`iy tо`xtatish uchun turli, ya`ni mexanik, kimyoviy va biologik usullaridan foydalaniladi. Daraxt va buta kо`chatlarini о`stirish biologik himoya vositalari sanaladi. 2-4 yil ichida ular ildiz otib, bо`y chо`za boshlagach, qum kо`chishlar keskin kamayadi. Bunda kо`proq qora saksovul, qizil qandim, teresken, oq saksovul kabi butalar bilan birga о`t urug`lari ham qо`shib sepilsa maqsadga muvofiq. Tо`g`ri, qumlik joylarda daraxt о`stirish ancha qiyin kechadi. Lekin chо`l hududlardagi ihotazorlar yoz jaziramasida garmsel shamollarning yо`lini tо`sadi, qum kо`chishining oldini oladi, atmosfera havosini mо`tadillashtirib turadi. Shuningdek, ular tuproq va shamol eroziyasi, unumdor yerlar shо`rlanishining oldini olish, barcha turdagi qishloq xо`jalik ekinlari hosildorligini oshirish va sizot suvlarini qochirishda katta ahamiyat kasb etadi. Chunki yerlarning birinchi qatlamida uchraydigan suv yuqoriga kо`tarilgan sayin maydonlarning shо`rlanishi kuchaya boradi. Ihota daraxtlarini joylashtirishda yerning meliorativ holati, shamolning tezligi va yо`nalishi, о`simlikning biologik xususiyati hisobga olinadi. Ihota daraxtlarini joylashtirishda yerning meliorativ holati, shamolning tezligi va yо`nalishi, о`simlikning biologik xususiyati, yashash sharoiti hisobga olinadi, -deydi Shuhrat Tо`liyev. Ana shundagina ihota daraxtlari qishloq xо`jalik ekinlarini turli zararkunandalardan, qum bosishdan, shamoldan muhofaza etadi. Xо`jaligimiz jamoasi bu о`simlikni ekish agrotexnikasiga amal qilgan holda saksovulzorlar maydonini yil sayin kengaytirishga harakat qilayapti. Avvalo aytish kerakki, 1 gektar joyda pitomnik tashkil etganmiz. Bu о`simlikning urug`i yerga tashlab kо`kartirib olingach, nihollar baquvvat tomir otguncha parvarishlanadi. Sо`ngra ular ihota daraxtlari sifatida yerga qadalayapti. Lekin bu tadbirni amalga oshirish, ya`ni chо`lda ihotazorlar barpo etish nihoyatda qiyin kechadigan ish. 19

CHо`lda hamma daraxt ham о`savermaydi, - deya sо`zini davom ettiradi Muqimboy Olloberdiyev. -Suvsizlikka chidamli daraxtlar tanlab olinadi. Bular saksovul, cherkez, qandim va shu kabilardir. Shuningdek, bо`limimizda har yili 100 ming tupga yaqin kо`chat yetishtirilib, ular yangi о`rmonzorlar barpo etish, о`rmonlar xatosini tо`ldirish bilan birga shahar va qishloqlarimizni kо`kalamzorlashtirish, obodonlashtirish uchun yetkazib berilayapti. Jumladan, yapon saforasi, ipak akasiya, ayland, amorfa, katalpa, tut, yasen, qayrag`och kabi manzarali, mojjevelnik, tuya, eldor qarag`ayi kabi igna bargli daraxt kо`chatlari albatta, shahar va qishloqlarimizga kо`rk va zeb berib kelayotir. Ihota daraxtlari esa qumli yerlarda, magistral y о `llar va kanal chetlarida joylashtiriladi. CH о `lda yangi saksovulzorlar yaratish uchun uni urug`dan ekib k о `kartirishga kirishdik. Yaqin yillar ichida b о `limimiz xodimlari tomonidan ch о `lda katta maydonda saksovulzorlar barpo etiladi. Lekin ularni о `stirishning о `zi b о `lmaydi. Mening kuyunayotganim bejizga emas. CH о `lda "yashil qalqon" barpo etish - mashaqqatli ish. Shuni bila turib ham odamlarning saksovullarni о `tin sifatida yoki boshqa maqsadlarda yiqitib olib ketishga qanday q о `llari borayapti ekan, degan savol qiynaydi meni. Ta`kidlashni istardimki, xо`jalik rahbarlari, fermerlar ayni paytda о`z tasarruflaridagi yerlarning shunchaki kuzatuvchisi emas, balki ularning taqdiriga javobgar ekanliklarini chuqur anglab yetmasalar viloyatimiz quyi hududining ertangi taqdiri ayanchli holga kelib qolishi hech gap emas. Shirkat va fermer xо`jaliklari rahbarlari о`zlari dehqonchilik qilgan maydonlarnigina emas, balki о`z hududlarida xalqning mehnati va mablag`i evaziga bunyod bо`lgan ekinzoru daraxtzorlarni ham muhofaza qilishga, ularni asrab-avaylab kо`paytirishga ham mas`uldirlar. Afsuski shirkat va fermer xо`jaliklarida saksovulzorlar qarovsiz qoldirilganligi bois ular о`zboshimchalik bilan yiqitib olib ketilayotir. Axir beparvolikning, mas`uliyatsizlikning cheki-chegarasi bor-ku?! Nahotki ming-minglab gektar 20

joydagi saksovulzor yо`qotilganda ham biror kishi pinagini buzmagan bо`lsa?! Axir fermer yoki xо`jalik rahbari о`z tasarrufidagi biror texnika, asbob-uskuna yoki о`g`itmi, yetishtirilgan hosilmi yо`qolsa yoxud о`marib ketilsa qay darajada jon koyitishini kо`z oldingizga keltirib kо`ring. Nega endi tabiat boyligi, xalq mehnatining mahsuli bо`lgan saksovulzorlarning ship-shiydam bо`lishiga tomoshabin, sherik bо`lishga vijdoni yо`l qо`ydi ekan. Aks holda noqonuniy xatti-harakati bilan tabiatga zarar keltirayotganlarga murosasizlik kо`rsatgan bо`lur edi. Qaysi rahbar yoki fuqaro bu holatdan tashvishga tushdi yoki bunga chek qо`yish vaqti yetdi, deya о`z munosabatini bildirdi? Ihota daraxtlari ekilmagani ustiga ustak ularni yiqitib, yо`qotish bilan shug`ullanmaganimizda ham tabiat oldidagi qarzu farzimizni bir qadar ado etgan bо`lur edik. Yangi saksovulzorlar barpo etilmagan taqdirda ham mavjudlari asrab-avaylanib, shamolda yerga tо`kilgan urug`idan tabiiy kо`payish yо`li bilan kengaytirilganda ham bu maydonlar bir necha gektarga yetgan bо`lur edi. Xо`jalik rahbarlari, yer egalari bо`lmish fermerlar о`z xо`jaliklarida yangi ihotazorlar tashkil etishga ham mas`ul ekanliklarini о`ylab kо`rishsa maqsadga muvofiq bо`lur edi. Hududda ihotazorlar ahamiyatini, ularni barpo etish zarurligini hammadan kо`ra yaxshi his etadilar, deb о`ylaymiz. Qarovsiz qolgan saksovulzorlar qachongacha mо`may daromad ilinjida yurgan "ishbilarmon"larning о`ljasiga aylanib qolaveradi. Ayni paytda yurtimizda mustaqilligimizning 20 yilligiga har bir kishi kamida 20 tup daraxt niholi о`tqazish tashabbusi keng quloch yoygan. Hududdagi xо`jalik rahbarlari va fermerlar aholini bu xayrli ishga jalb etishsa, odamlar о`zlari yashaydigan joyning obod, orasta va kо`rkam bо`lishi uchun albatta, safarbarlik namunalarini kо`rsatishadi 21

3-BOB. OLIB BORILGAN TADKIKOD OBYEKTLARI VA ULARNI О`RGANISH USULLARI Biz tadkikot obyekti qilib Nishon tumani CH. Begimqulov jamoa xо`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning 2011- 2012 yilarda ahvolini kuzatish usuli asosida о`rgandik. О`simliklarning qurg`okchilikka chidamliligini aniqlashda quyidagi usullar asosida о`rganildi. P.A.Genkel (1972) о`simliklarning qurg`oqchilikka chidamliligini analitik yul bilan aniqlash usulini ishlab chikdi. Bu usulga kо`ra, protoplazmaning ila shimligini, kolloid va osmotik birikkan suvni, suvsiz- likka chidamlilik xususiyatini belgilash bilan о`simlikning chidamliligi aniqlanadi. P.A.Genkel о`simlikning kurg`okchilikka chidamli lik xususiyatini bevosita laboratoriya sharoitida aniqlash usulini ishlab chikdi, uni protoplazma oqsillarining koagulyasiyalanishi oldidan aniqlashni va о`simlik tо`qimalarining suvsizlikka chidamlilik xususiyatini kursatdi. О` simliklarning issiklikka chidamliligini ani q lash u s u llari . О`simlik tо`qima va xujayralarining issiqlikka chidamliligini laboratoriyada aniqlash usullari. Mazk u r laboratoriya ishini bajarish u chun F. F. Maykov "(1936), P. A. Genkel va I. V. Qvetkov (1950) larning u s u llarini tavsiya etish m u mkin. О`simliklarning issiklikka chidamliligini F.F. Maykov usulida aniqlash . Bu usul, asosan, donli ekinlar uchun muljallangan. Bu usul bug`doyda, kungabokarda, g`uzada, makkajо`xo rida va boshka madaniy о`simliklarda sinab kо`rilgan, lekin geranga о`xshagan (xujayra shirasi kislotali) о`simliklar past temperaturada tez nobud bо`ladi. Sam bitgul, kamish kabi qattik bargli о`simliklarning barglari ancha yukori (65—70°S) issiqqa xam chiday oladi. Olchaning bargi gilosnikiga nisbatan, shotutning bargi ok tutnikiga nisbatan chidamliroq g`uza navlari ning bargi xam issiklikka har xil chidaydi; ertapishar S23

—3210, S—3506 navlar kechpishar navlarga (108-f S—6002) nisbatan chidamsizrok; bular ekan.Tajribb uchun kerakli narsalar: Suv qammomi, 3 ta kris talizator, 10% li xlorid kislota, tekshiriladigan о`simlikning bargi, pinset, qisqichlar, termometr. Ish tartibi. О`s imlik xujayra va tо`qimalarining issiklikka chidamliligini aniqlash uchun tupidan uzil gan, shikastlanmagan butun bargni olib, suv xammomida gi ma`lum darajada isitilgan suvga botiriladi. Masa lan, s u v xammomi ma`l u m darajada isitilib (masalan, 30°S), ichidagi s u vga 5 ta barg tashlanadi. 10 min u tdan keyin barglardan biri olinib ishlanadi va s u v yana 10°S isitiladi (40°S). Keyin yana bittasi olinib ishla nadi va s u v yana 10°S isitiladi (50°S) va x ok azo, H ar gal olingan barg kristalizator (yoki boshqa idish) dagi s u vga solinadi. S u vda bir oz t u rgach, barg temperat u ra si sov u q s u v temperat u rasiga tenglashgach, u idishdagi 10% li xlorid kislotaga solinadi. S о` ng barglarni yana sov u q s u vga solib, tekshirib k о` riladi. Barglarning is- siqlikka chidamliligiga qarab, u larda qun g` ir do g` lar paydo b о `ladi. B u do g` lar qancha k о `p b о `lsa, barg issiqlikka shuncha chidamsizligini, do g` lar kancha kam b о `lsa, yuko ri temperat u raga (60—70°S va h okazo) chidamliligini bildiradi. Bargdagi kung`ir DOG ` hujayra xlorofili tarkibida gi magniy metali bilan xlorid kislotadagi vodorod о`rin almashinishidan paydo bо`ladi. Barg azot kislotaga tushirilganda ham shunday reaksiya boradi. Binoba rin, xlorid kislota о`rniga azot kislota ishlatsa ham bо`ladi. H ujayra nobud bо`lmasdan о`z ichiga xech qanday nar sani kiritmaydi va tabiiy, moddalar almashinuvi jarayonidan mustasno, о`z ichidan xech narsani chiqar maydi. Hujayra issiklikka chidamliligiga qarab, issiqlik ta`sirida kо`p yoki kam nobud bо`lishi mumkin. Xuddi о`sha nobud bо`lgan hujayra ichiga xlorid yoki nitrat kislota kirib, u yerda xlorofill bilan reaksiyaga ki rishadi, natijada qung`ir tus — feofitin hosil bо`ladi. Kung`ir dog`ning kо`p yoki kamligiga qarab, о`simlikning issiklikka chidamli ligi aniqlanadi. 24

Ma`lum issiqlik darajasi о`tgan vaqt va shu vaqtda hosil bо`lgan dog`larning soni о`simliklarning issiq likka chidamlilik birligi (T°S min/dona) hisoblanadi, masalan, 60°S 10 min/20 dona. Agar о`simlikning xujayra shirasi kislotali bо`lsa, issik suvga tushirilgach, tezlik bilan reaksiyaga kirishadi. Natijada hujayra shirasidagi mavjud kis lota xlorofill bilan reaksiyaga kirishib, feofitin hosil kiladi. Shu sababli bu xil о`simliklar issikda chidamaydi. Masalan, mezofitlar kserofitlarga qara ganda issikda chidamsizdir.P rotoplazmaning qotish (koag u lyaqiya) temperat u rasi chegarasini aniqlash u s u li . Bu usul о`simliklarning issiklikka chidamliligini, xususan, protoplazmaning chidamliligini aniqlashda an cha aniq obyektiv meyorni kо`rsatadi. Tajriba uchun kerakli narsalar: mikroskop, buyum va qoplarich o ynalar, 1 n kand eritmasi, kiskich, nashtar, termometr, suv qammomi, kristalizator, soat. Ish tartibi: S u v xammomidagi s u v tajribaning sadiga m u vofiq yuqoridagi ishda keltirilganidek q ilib isitiladi. Keyin u ning ichiga tekshirilishi lozim b о `lgan barg (yoki о `simlikning boshka organlari) t u shirilib, s u vga botirib q u yiladi. 10 minut о` tishi bilan bargning bittasi olinadi (kolganlari s u v xammomi ning ichida turaveradi). U tezda kristalizatorda sovi tilib, kesik tayyorlanadi. Kesik 1 n kand eritmasiga solib, 20 min u t sa q lanadi. Eritmadan olingan kesikni buyum oynasiga quy i b, ustiga bir tomchi yuqoridagi qand eritmasidan tomizib qoplagich oyna bilan yopiladi, s о` ng qisqich bilan qisib mikroskop stolchasiga quyila di. S о `ngra mikroskopning 8- obyektivi bilan kuzatish uchun kesikning kulay joyi topiladi, keyin 40- obyek tivda xujayralarning plazmolizi kuzatiladi. Ish jarayonida kesikdagi xamma xujayralar kanday tempera turada (10 minut ichida) nobud b о `lgani aniqlanadi. О`simliklarning past temperaturaga chidamliligini aniqlash usullari О`simliklarning past temperaturaga chidamliligini aniqlash uchun suv 25

hammomi о`rniga sovukdan foydala niladi. H ozir istalgan issiq va sovuq beradigan va istalgan temperaturada doimiy avtomatik ishlab turadigan politermostatlar, xolodilniklar va hokazolar mavjud. Agar ish paytida yuqorida aytilganlar bulmasa, muz bilan tuzdan sovitkich tayyorlanadi (ilovadagi jadvalga qarang). Sovitkichning temperaturasini avtotermograflar yordamida aniqlab olish ma`qul. Chunki k о `pchilik uy-ruzgor xolodilniklari, garchi avtomatik ishlasa ham, bir xilda doimiy temperaturada b о` lmaydi. Bundan ta shq ari, xolodilnikning pastki qavati bilan u stki kavatlari о `rtasidagi temperatura о `rtasida k о `pincha katta farq b о `ladi. Avval, shu nu q sonlarni aniq bilib, temperatura doimiy xolatga kelganligiga asboblar yor damida ishonch hosil kilingandan s о `ng tajribani boshl ash va kuzatish ma`k u l. Tajriba uchun kerakli narsalar: sovitkich (xolodilnik), termograf, tur idish, termometr, mikroskop, buyum va qoplaqich oyna lar, nashtar, qiskich, soat. Tajribadan maqsad bargning sovuvda chidamliligi ni aniqlashdan iborat. Xolodilnikdagi doimiy sovuq temperatura termo grafda aniqlanganicha—5°S deb faraz etayliq Tajri baning maqsadiga qarab, tekshirilayotgan narsani (bargni) sakutash vaqti (ekspoziqiya) aniqlanadi. Ish tartibi. 1. Barg biror tur idishga solinib (tur idishning hamma tomonidan temperatura baravar ta`-sir etadi), xolodilnikka quyiladi. Ma`lum vaqt ut-gandan keyin olib, bir oz sovuq suvga solib quyiladi, s о `ng xlorid yoki nitrat kislotaning 10%li eritmasiga solinadi. Yuqoridagi ishda keltirilgani kabi qunrir t u sga kirgan, ya`ni feofitin hosil b о `lgan joylarning k о `p yoki ozligiga qarab, shu о `simlik bargining sovuqqa chidamliligi aniqlanadi. 2. Barg ma`lum va qt xolodilnikda sa qla ngandan keyin, undan kesiklar tayyorlanadi. Kesiklar mikros kopda kuzatiladi. Kuzatishdan ilgari kesiklar 26

1% qand eritmasiga solib quyiladi. Agar plazmoliz yuz bersa, hujayralar tirik ekani, aks x olda, nobud b о`lganligi ma`lum b о`ladi. Agar muayyan о`simlikning hujayralari qaysi tem peraturada nobud bо`lishini aniqlash lozim b о`lsa, u qolda (xolodilnikka) k о`proq barg kuyishga t о`g` ri kel adi. Ma`lum vaqt utgach va sovuq ma`lum temperatura ga tushirilgach yana bitta barg (yoki uning kichik bir qis mi) olib, kesiklar tayyorlanadi. Shunday qilib, to ki hamma xujayralar nobud bulgunga qadar kuzatiladi. Bargdagi xamma hujayralarning nob ud b о`lish vaqti (masalan, 20 minut) va sovuqlik darajasi (masalan, 50°S) muayyan о`simlikning sovuqqa chidamlilik chegarasi bо`ladi. Shu vaktdagi temperaturada mazk ur о`simlik bargi hujayralarining chidamlilik nuqtasi aniqla nadi. 3. О `simlik uru g` ining undirilgani yoki ma ysa holda gisi xolodilnikka quyiladi. Unda ma`lum vaqt tur gach olib, uy temperaturasiga quyiladi yoki kichik idishl arga ekiladi. Shu va qtda necha daraja sovu qda turgan bо`lsa, о` sgan va nobud b о`lgan maysalar sanaladi. Nobud bо` lmay qolganlarini pro se nt xisobida chiqarish mum kin. Masalan: b-100 b - 1 0 0 l / x = —q-% yoki u = —q—% Bunda: x — sovitilgandan keyin tirik qolgan maysalar pro se nti; a — xolodilnikka quyilgan maysalar soni; b — sovitilgandan s о` ng tirik qolgan maysalar soni; v — sovitilganda nobud b о`lgan maysalar soni; u — sovitilganda nobud b о`lgan maysalar pro se nti. Se ntrifuga yordamida protoplazmaning ilashimliligini aniqlash usuli . Bu usul qujayra xloroplasti tarkibida kraxmal kо`p bо`lgan vaqtda qullanishi mumkin, chunki kraxmal vazni og`irroq bо`lgani uchun sentrifugalangan27

vaqtda uz vazni bilan markazdan kochadi, natijada hujayra ning ma`lum bir yerida yoirilib qoladi.Tajriba uchun kerakli narsalar: sentrifuga, mikroskop, buyum va QOPLZRICH oynalar, nashtar, soat. Ish tartibi. о`simlik tuqimalarini sentrifuga probirkalariga joylashdan avval ularning vazni ba ravarlab olinadi va sо`ngra joylanadi. Sentrifuga aylanishi uchun elektr tarmogiga ulanadi va vaqt bel gilab quyiladi. Tajribaning maksadiga qarab, ketgan vaqt va sentrifuga necha marta aylangani aniqlanadi. Barglar joylangan sentrifuga minutiga 2000 marta aylanadi. 10 minut aylangandan keyin barglar darxol olinadi va kesik tayyorlab mikroskopda kо`riladi va shu tashqi ta`sir etuvchi kuchlar protoplazmadagi xloro plastlarda qay darajada о`rin almashganligiga qarab uning ilashimligi aniqqlanadi. Protoplazmaning ilashimliligini plazmoliz usulida aniqlash . Issiqlikka chidamlilik asosan, Protoplazmaning yuqori darajada ilashimliligiga va kolloid birikkan suvning mikdoriga bog`liq degan edi P. A. Genkel (1972). Osmotik bosimning ortishi ham, osmotik birik kan suvning miqdori ortgani uchun, issikda chidamlilikning oshishiga yordam beradi. G`uzaning h ar xil tur va navlarida Protoplazmaning ilashimliligi turlicha b о `ladi. U g`uzaning о` sish davriga qarab о` zgaradi xamda har xil darajada su g` orilgan g`uzalarda kuchli о` zgaradi. G`uza qondirib su g` orilsa (80%) va u kanchalik ertapishar b о `lsa (S—3210, S— 3506), bu fiziologik kursatkich shuncha past b о `ladi, tuprokda va fazoda suvning kamayishi (40%) va had dan tashqari ortishi (90%) bilan, havo temperaturasi ortishi natijasida va hokazolarda p rotoplazmaning ilashimliligi kuchli ortib boradi. Tajriba uchun kerakli narsalar: mikroskop, buyum va qoplagich oynalar, nashtar, soat, vazelin, soat oynasi, 1 n qand erit masi. 28

Odatda Protoplazmaning ilashimliligi plazmoliz shakliga qarab aniqlanadi. Bu tajriba P. I. Genkel va K- P. Morgolina (1951) taklifi bilan quyidagicha olib boriladi. Ish tartibi: Plazmoliz darajasini aniqlash ishi hu jayra shirasining izotonik konsentrasiyadan 0,1 n ortiq bо`lgan QZND eritmasida olib boriladi. Shunday qilib, har xil osmotik bosimga ega bо`lgan о`simliklar uchun taqqoslash mumkin bо`lgan sharoit hosil qilinadi, chunki plazmoliz qiladigan eritmaning konsentrasiyasi hamma vaqt izoosmotik konsentrasiyaga nisbatan 0,1 n yuqori bо`ladi. О`simlikning tekshiriladigan a`zosidan yupkqa kesik olinadi. Hujayra shirasida buyoqli pigmentlar (masalan, an-tosian) bо`lsa, qizil piyoz, qizil karam, kqizilcha kabilardan kesik olib, buyum oynasiga quyib, ustidan qoplagich oyna yopiladi va cheti vazelinlab (kesik ustiga usha eritmadan bir tomchi tomizib) quyiladi. Sо`ng mikroskop stolchasiga quyib qaraladi. Avval 8- obyek tiv bilan topib, sо`ng 40- obyektiv bilan kuzatiladi. Hjayra konsentrasiyasi 0,1 n yuqori eritma ichiga tushirilgach tezda plazmolizga uchraydi. Protoplazmaning ilashimliligi kо`pincha preparat tayyorlab, sо`ng mikroskop ostida kuzatish yuli bilan aniqlanadi. SSSR FAning Q A. Timiryazev nomidagi о`simliklar fiziologiyasi institutidagi professor P. A. Genkel laboratoriyasida kesik soat oynasida buyalib, probirkalardagi qand eritmasida plazmoliz qilinadi, Oddiy buyum oynasi urniga maxsus buyum oy-nasidan foydalanish qulay bо`ladi. Bunday oynaning ichiga anchagina eritma ketadi. Mavjud chuqurcha ichiga 1 n qand eritmasidan quyib, uning ustiga kesik tushi rib, sо`ng katta qoplagich oynaning atroflariga vazelin surtib, chuqurcha ustiga yopib quyilsa, maqsadga muvofiq bо`ladi. Bunda suv bug`lanib ketmaydi va eritmaning konsentrasiyasi о`zgarmaydi. Ikkinchidan, bunday pre- paratdan bir yula istalgan miqdorda tayyorlab olish mumkin. Uchinchidan, har qanday vaktda ham darhol prep aratni olib mikroskopda29

kuzatish mumkin. Ana shu yul, ya`ni «muallaq tomchi» usuli bilan hujayra pro toplazmasining ilashimliligi oson va aniq belgila nadi. Eski usulda, ya`ni har gal preparat tayyorlash yuqorida bayon etilgan edi. Sanoatda mikroorganizmlarning harakatini tekshirish va boshqa maqsadlarda ishlatish uchun qalinroq, tinch shishadan yasalgan (о`rtasi tangadek chuqurchali) buyum oynalari chiqariladi. Oddiy buyum oynasida «muallaq tomchi» tayyorlab quyish mumkin emas, chunki bunday prep aratda buyum oynasi bilan qoplagich oyna о`rtasida juda oz eritma bо`ladi. Suv almashuvi vaktida bu qadar oz eritmaga kо`pincha kesik botmay turadi. Tabiiy ki, kо`proq eritma solish mumkin emas, chunki «muallaq tomchi» tayyorlash vakdida koplagich oyna yopilganda, uni siqib, chiqarib yuboradi. «Muallaq tomchi» preparati tayyorlashda, о`rtasida chuqurchasi bor buyum oynasidan foydalanish kо`p jixat dan ma`qul ekanini kо`rsatdi. Yuqorida keltirilgan sentrifuga va plazmoliz usullari bir-biriga taqqoslanib, tekshirib kо`rilgan vaktda protoplazmaning ilashimliligi oxirgisida xamma vaqt yaxshi natijalar berdi. Shuning uchun sen trifuga yо`qligida yoki dala sharoitida, plazmoliz usulidan foydalangan ma`qul. Hujayra protoplazmasining qayishqoqligini aniqlash usuli. Protoplazmaning qayishqoqligini P. A. Genkel va Q P. Morgolina (1949) markazdan qochma kuch usuli ni qullab aniqlaganlar. Bunda о`simlikdan olingan kes iklar izoosmotik nuqtasi 0,1n ga past bо`lgan eritmaga tushiriladi, sо`ng aniqlanadi. S о` ngra qentrifugaga solib, minutiga 1000 marta aylantirib, markazdan qocha kuch h osil qilinadi. Kesiklar tajribadan ilgari neytral kizil (1:1000) rangda buyaladi. Ba`zi о`simliklardan, masalan, qizil piyozdan olingan kesikni buyamasa? qam bо`ladi, chunki protoplazmasida qizil antosian bо`lgani uchun mikros kop ostida buyoqsiz ham kо`rinaveradi. Ba`zi о`simliklar, masalan, g`uza hujayrasining pro toplazmasi qand eritmasini xujayra shirasiga tez о`tkazish xususiyatiga ega. Shunday 30

о`simliklar uchun qand eritmasini muvozanatlashtirilgan Vant-Goff (Rixter, 1927) eritmasi bilan almashtirgan ma`qul, ammo shun da ham muvofiq konsentrasiya olinadi. Protoplazmani hujayra pо`stidan ajratish uchun ketgan vaqt q ayishqoqlik birligi bо`ladi. U se ntrifu ganing aylanish tezligi va minut (masalan, minutiga 1000 marta aylanish) bilan ifodalanadi. Protoplaz maning h ujayra p о `stidan ajralishining boshlanishini (5—10 hujayrada) va oxirini (mikroskopda k о` rish maydonidagi hujayralarning h ammasida) aniqlash ham mumkin. Tajriba uchun kerakli narsalar: mikroskop, buyum va qoplag`ich oynalar, se ntrifuga, organiq buyoq, nashtar, 1 n qa nd eritmasi, soat . Mezofit о`simliklar protoplazmasining qayishkoq ligi jihatidan galofitlardan yuqoriroq, kserofit sharoitda yashovchi qsimliklardan ham yuqorirok; bо`ladi . Madaniy о`simliklar protoplazmasining qayishqoq ligi kserofitlarnikiga qaraganda biroz pastroq bо`ladi . Protoplazmaning qayiishoqlik xususiyati о`simlik ning hayoti davomida doimiy bо`lmaydi, u ontogenezda о`zgarib turadi. Protoplazmaning qayishkqoqligi о`sim likning (g`uza) о`sish davridan to shonalash davrigacha ortib borib, shonalash davridan gullashga utgach pasaya boradi, pishishgacha yana kuchayadi. Ish tartibi. Tekshiriladigan о`simlik a`zosidan yupqa kesik olinadi. Olingan kesikning (izotonik) eritmaga teng konqentraqiyasi topiladi. Sо`ng kesik shu eritma konsentrasiyasidan (izotonik nuqtadan) 0,1 n past izoosmotik nuqtali qand eritmasiga tushiriladi. Ma`lum vaqtdan keyin preparat mikroskop ostida ku zatiladi. Agar protoplazma rangsiz bо`lsa buyaladn (1: 1000), rangli— antoqianli bо`lsa buyalmaydi. Hujayra plazmolizining boshlanishi bilan, ya`ni hujayraning burchaklaridan endigina protoplazma kucha boshlagach, u darhol olib sentrifugaga joylanadi. Bir minutda 1000 marta aylantiriladi. Ma`lum vaqt о`tgandan sо`ng olib, yana mikroskopda kuzatiladi. Shunday qilib, pro toplazmaning hujayra pо`stidan kucha boshlagan vaqti bilan tо`liq kuchib31

bо`lgan vaqti Protoplazmaning qa yishqoqliq birligi bо`ladi. U minut birligida ifoda lanadi. Dala sharoitidagi tekshirishlarTajriba utkaziladigan maydon sinchiklab tekshnrib chikdshadi: maydonning bir xildaligi, tuproq yuqori qat- lamining bir turdaligi, haydalma qatlam chirindi (gu mus) ga boy va ostki qatlami qalin ekanligi aniqlanadi. Kо`p yillik tajribalar uchun tuproq qatlamlarini kesib 2,5—3,0 m chuqur qaziladi. Har bir tuproq, qatla midan namunalar olinadi. Namunadagi chirindi, umumiy azot, fosfor mikdori, mexaniq tarkibi aniqlanadi, tuproqning nam sig`imi belgilanadi. Yer tajriba utkazish uchun yaroqli deb topilgach, oxir gi uch yil ekilgan ekin turi begona о`tlar, turli xil zararkunandalar bilan zararlangani va kasalliklar (sulish, ildiz chirish, vilt) ga yuliqqan-yuliqmaganli gi, о`z vaqtida suv va boshqa agrotexnika tadbirlari utkazilganligi h a m tuliq urganib chiqiladi. Dala tajribasini utkazishdan asosiy maqsad, turli, xil tabiiy va xujalik sharoitida ekilayotgan ekinlarga shu tajribada о`rganilayotgan usullarga asoslanib ilmiy agroximiyaviy va iqtisodiy tomondan baxo berishd an iborat. P a y k a l n i n g k a t t a l i g i va t a k r o r i y l i g i. Paykalning kattaligi va uning takroriyligi taj ribaning aniqligini belgilovchi muhim omil hisob lanadi. Tajriba paykallarining hajmi tajribaning maqsadiga muvofiq qullanilayotgan agrotexnika, ishla tilayotgan qurollar, ishlov berish texnikasi, solinadi gan ug`it va sug`orish sistemasi, navlarning joylanishi, almashlab ekish va boshqalarga qarab belgilanadi. Daladagi tajribalar turini, imkoni boricha, qis qartirish keraq Aks holda tajribaning aniq chiqishiga salbiy ta`sir etishi turgan gap. Binobarin, turli tup roq sharoitida о`sgan о`simliklarda fiziologik va bio logik jarayonlar ham turlicha kechadi. Demaq olingan fiziologik dalillar bir-biriga takdoslab bо`lmaydigan, noaniq bulib qolishi mumkin. Shuning uchun taj-riba turlarini niqoyatda qisqartirib olish va tajri bani kengaytirish urniga fiziologiq32

bioximiyaviy, biofizikaviy, genetiq gistologiq anatomik va boshqa tomonlarni tо`liq va puxta о`rgangan ma`qul. Ekinlar sug`oriladigan sharoitdagi tajribalarni kamida tо`rt qaytariqli qilib utkazish va о`rtachasini olish keraq Tajriba uchun kerakli narsalar: 29 metrli ruletka, 20—40 metr kanop, krziqlar, tesha, kompas. Su g` oriladigan dala sharoitida paykallarning eng qulay shakli turi burchakli, chuzi q b о` lib, tomonlari ning nisbati 1:10—1:15 b о `ladi. о` simliklarga quyosh nuri tik tushishini ham hisobga olgan ma`qul. Ish tartibi. Avvalo tajribaga moye paykallar ajra tiladi. Tajribadan avval yer haydalgan, tekislangan, mola bosilgan va bo shqa ishlar tugal bajarilgan b о` lishi keraq Masalan, g`uzaning h ar xil tur va navlarida suv almashinuvi va ma h suldorlikni urganish uchun tajriba quyiladigan b о `lsa, shunga qarab ish bajari ladi. Boshqa maqsadda quyilgan tajribalarda yerga boi q acha ishlov berish, su g` orish va oziqlantirish keraq Paykaldagi q olgan ishlar о` qituvchi yoki tajriba olib boruvchining raxbarligida olib boriladi. G`uza ning har xil navlarida suv va moddalar almashinuvi va hosildorlik yuzasidan tajriba quyidagicha quyila di: 1 — himoya qatori; 2—108-f navi; 3— С —6002 va 4— С —3506 navlari ekilgan; tajriba 4 (I, II, II I, IV) qaytarikush b о `lganida hammasi 16 qatorii tashkil eta- di. Agar bu tajribada ekinlar 2—4—2; 1—2—1 va 0— 2—0 sxemada su g` orilsa, u vaqtda yana t о` rt martadan uch karra qaytariladi. Agar 3 nav о` rniga bir nav olib ishlansa, tajriba ixcham va xar taraflama qulay b о `ladi. Paykalda tajriba turlarini bir qatorga joylashtirish mumkin bulmasa, ularni ikki-uch qatorga joy lashtirish ham mumkin va hokazo. Agar tajribada о `simliklarning suv rejimini tek shirish kuzda tutilgan b о `lsa, bir tajriba turining namligi ikkinchisiga ta`sir etmasligi uchun h ar bir tajriba turi о`rtasida himoya qatorlari qoldiriladi. Paykal boshidagi о`qariq 33

chetiga doimiy qoziq qoqib, taxtacha mixlanadi va unga tajribaga oid asosiy belgilar о`chmaydigan qilib yozib qо`yiladi. Urug` (masalan chigit) traktorda ekiladigan bо`lsa, tajriba ham ekish quroliga moslashtiriladi. Yuqorida g`о`zaga oid misollarga kо`proq tо`xtalindi. Boshqa qishloq hо`jaligi ekinlariga oid qо`yiladigan dala tajribalari ham yuqorida bayon etilganidek bо`ladi. Qovoq, qovun, tarvuz, bodringning pushtalari katta olinadi, lekin tajriba qо`yish usuli yuqoridagidek davom etadi. Dalada bajarilishi lozim bо`lgan hamma agrotexnika tadbirlari bir kecha kunduz mobaynida amalga oshirilishi zarur. Olingan ma`lumotlar asosida jadval, grafiklar tuzib chiqiladi va ular boshqa avtorlarning dalillariga taqqoslab kо`riladi. 34

4-BOB. NISHON TUMANI CH.BEGIMQULOV JAMOA XО`JALIGIGA QARASHLI MAYDONLARDAGI IHOTAZORLARNING AHAMIYATI VA BUGUNGI AHVOLI Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, О`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо`llari va choralari” asarida 2008 - 2012 yillarda sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturida kо`zda tutilgan chora-tadbirlar tizimining izchil amalga oshirilishiga alohida e`tibor qaratish darkorligi ta`kidlangan (I.A.Karimov, 2009). Ma`lumki, sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash usullaridan biri bu ihotazorlar barpo etishdir. Ihota daraxtlarining muhim xususiyatlaridan biri - ularning yer meliorasiyasiga daxldorligidir. Ihotalash maqsadida ekilgan chuqur ildizli daraxtlar yer osti suvlari sathini birmuncha pasaytirib, dehqonlarga yordam beradi. P.Baratovning (1991) ta`kidlashicha, shamol eroziyasiga qarshi kurashda ham ihota daraxtlarining ahamiyati katta bо`lib, ular shamol kuchini pasaytiradi, tuproqdagi namni qurib ketishdan saqlaydi. Rasmdan kо`rinib turibdiki, ihotazorlarning shamol kuchini kesish ta`siri 150 metrgacha yetadi. Shu sababli, kuchli shamollar rо`y beradigan tumanlarda har 400 metr oraliqda о`rmon polosasini tashkil etish yaxshi 35

natija beradi. Shuningdek vohalarni qum bosishdan saqlashda ihotazorlarning ahamiyati juda katta. О`zbekiston sharoitida balandligi 6-8 metrgacha bо`lgan ihota polosasi 60-80 metrdan 200-250 metrgacha bо`lgan yerni shamol eroziyasidan saqlaydi. Natijada о`sha joyda paxtaning hosili eroziyaga uchragan yerga nisbatan 2 martaga yaqin oshadi. Biz Nishon tumani CH. Begimqulov jamoa xо`jaligida bundan 37 - 38 yil muqaddam (1973–1974 yillar) barpo etilgan ihotazorlarning bugungi ahvolini 2010 yilning sentabr - oktabr oylarida о`rgandik. Asosan ihota daraxtlari paxta maydonlari chetlarida ekilgan, ularning eni 10–12 m, uzunligi 500 m dan 1000 m gacha bо`lib, ihota daraxtlarini asosan qayrag`och (80%), akasiya (10%), jiyda (5 - 6%), tol (2 - 4%) kabi daraxtlar tashkil etadi. Shu jamoaning yetakchi fermerlaridan biri Chori Barakovning (2010) ma`lumotlariga qaraganda 1978 yillarda Nishon chо`lini о`zlashtirish maqsadida chо`llarda dala shiyponlari qurilishi boshlangan va 1980 yillari bu shiyponlar atrofida biota hamda tol daraxtlari ekilgan bо`lib, hozirgi kunda bu daraxtlar deyarli qurib tugagan. Biz quyidagi 1dan 7 rasmgacha turli tasirlar natijasida qurib qolayotgan daraxtlardan namunalar keltirdik. 36

1-rasm. Daraxtlarning zararkunanda hasharotlar ta`sirida zararlanishi. 2-rasm. Daraxtlarning insonlar tomonidan kesilishi 37

3-rasm. 40 yoshdagi daraxtlarning uchki qismidan quriy boshlashi. 38

4-rasm. Qurigan daraxtlarning ildiz bachkisidan unib chiqqan va qarovsiz qolgan daraxtlardan namunalar. 39

5 - rasm. 1975 yilda tashkil etilgan ihota palosalarining bugunki ahvoli (2011 yil 20 oktabr). 40

6- rasm. 1970 yillarda dala shiyponlari atroflarida ekilgan daraxtlarning bugungi ahvoli (2011 yil 20 oktabr). 41

7-rasm. Yо`l yoqalarida ekilgan daraxtlarning bugungi ahvoli (2011 yil 20 oktabr). Yuqorida nomlari zikr etilgan daraxtlar esa 1973–1974 yillari sobiq Qarshiqurilish tashkiloti tomonidan ekilgan. Lekin bu daraxtlarning bugungi ahvoli deyarli yaxshi emas. Bu daraxtlarning turlicha umr kо`rishi bilan bog`liq. Masalan, P. Baratovning (1991) ta`kidlashicha, qayrag`och tabiiy 42

holda 350–400 yil yashasa, shahar parklarida 120–190 yil, avtomobil yо`llari atroflarida esa 40 - 50 yil yashar ekan. Bizning kuzatishlarimizcha chо`l sharoitida ihotazorlashtirish uchun ekilgan qayrag`ochlar ham 40-50 yil yashar ekan. Demak ularning umr kо`rish darajasi yashash sharoitiga ham bog`liqdir. Shuning uchun bu ihotazorlardagi daraxtlar, birinchidan о`zining umrini yashab bо`lgan bо`lsa, ikkinchidan qarovsiz holda qolib, qurib bormoqda. Biz CH.Begimqulov jamoa xо`jaligidagi barcha ihotazorlardagi daraxtlarni sarhisob qilganimizda, 52% daraxt qurigan va ular kesib ketilgan (ularning ildiz bо`g`zidan 20-30 sm li poyalari qolgan), 35% daraxtlarning yon shoxlari qurigan, 17% daraxtlar nisbatan yaxshiroq saqlangan. Agar ahvol shunday davom etsa, yana 10-15 yildan keyin bu qolgan daraxtlarning yо`qolib ketishi ham ehtimoldan xoli emas. Ihotazorlarning kamayishi natijasida yer yuziga sizot suvlari kо`tarilib, yerning yuzini shо`r bosa boshlaydi, garemsel shamollari turib tuproq eroziyasi, ya`ni qum kо`chishi boshlanadi. Bu esa yerning meliorativ holati buzilishiga olib keladi, natijada qishloq xо`jaligi ekinlarining hosildorligi keskin kamayib ketadi. Ihota daraxtlari sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bir qatorda barglari orqali suvni bug`latib mikroiqlimni yaxshilaydi, sizot suvlarini yuqoriga kо`tarilgani qо`ymaydi, yozning issiq shamollari hamda kо`chma qumlarning yо`lini tо`sadi, tuproqni eroziyadan, ya`ni yerning ustki hosildor qismini suv va shamol ta`sirida yuvib yoki kо`chirib ketishdan saqlaydi. A.Razzoqovning ta`kidlashicha (1988) bir gektar daraxtzor 10-20 ming kubometr yer osti suvini yoki bir tup tol daraxti yiliga 90 kubometr suvni bug`latish xususiyatiga ega. Ayniqsa, tut daraxtlarining meliorativ ahamiyati juda katta. Ipakchilikda asosiy xom ashyo bо`lgan tut daraxti yer osti suvlarini intensiv bug`latadi. Tekshirishlardan kо`rinadiki, daraxtlar atrofida 43

yer osti suvlari sathi paxtazordagidan 40–60 sm past bо`lgan. Bu hol esa yerning shо`rlanishini keskin kamayishiga olib kelgan. Xulosa о`rnida shuni aytish mumkinki, ihotazorlar uchun daraxtlarni tanlash va ularni ekib yangi ihotazorlar barpo etish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Daraxtlarlarning biologiyasi. Daraxtlar о`simligi о`zining tashqi kо`rinishi va о`sish tabiati bо`yicha har – xil xayotiy shakllarga, yoki о`sish shakliga ega: daraxtlar, butalar, butachalar va chirmovuqlar (lianalar). Daraxtlar – bitta kо`p yillik shoxga ega bо`lgan о`simliklar, bu shox «tana» (stvol) deyiladi. Uning balandligiga qarab katta yoshdagi daraxtlar quyidagicha turkumlanishi mumkin: I – 25 m; II – 16 – 25 m; III – 5 –15 m. Bunday turkumlash shartli bо`lsa ham lekin daraxtlarning yirikligini aniqlashda amaliy ahamiyatga ega. Daraxtlarning yо`g`onligi tanasining diametri bilan tavsiflanadi. Odatda diametrining о`lchami yerdan odamning kо`kragigacha (1,3 m) bо`lgan balandlikdagi qiymati bilan aniqlanadi. Yо`g`onligi bо`yicha Respublikada daraxtlarning bosh vakillariga dub, qarag`ay (sosna), chinor (platan) terak (topol) va boshqalar kiradi. Butalar – bular bosh tanasi yaqqol kо`rinmagan, ildiz bо`g`inchasi oldidan chiqqan bir nechta tanachalarga ega. Butalar yirikligi b о `yicha quyidagilarga b о `linadi: baland о `sadigan (>2.5 m), о `rta о `sadigan (1 – 2,5 m) va past о `sadigan (0,5 – 1,0 m). Buta о `simliklarining vakillari – uchqat (jimolost), smorodina, qoraqat (buzina), juzg`un (grebenshik) о `simligi va boshqalar. 44

Butachalar – butalarga о `xshash bir nechta mayda shoxchalarga ega b о `lgan о `simliklar, lekin ularda tanalanish quyi qismida b о `ladi, yuqori qismi esa о `tsimonligicha qoladi, qishda uni sovuq uradi. Vakillari – chernika, drok va boshqalar, balandliklari 0,5 > b о `lgan о `simliklar. Chirmovuqlar (liana) – daraxtsimon о `simlik, tanasi bukuluvchan (elastik), shoxlari bilan ustun (opora) lar atrofini va daraxtlar tanasini о `rab oladilar. Vakillari – yovvoyi tok; chirmov (pechka) guli; chirmashib о `sadigan о `simlik (xmel). Daraxtlar о `simligining tuzilishi. Daraxtlar о `simligi bosh о `simlik hisoblanadi. Ularning barchasi barg, tana va ildizlarga ega. Daraxtlarning asosiy shoxi – tana (stvol) deyiladi. Tananing usti p о `stloq bilan о `ralgan, tana va shoxlar orqali ildizdan barglar tomon suv va oziqalar harakatlanadi, barglardan ildiz tomon esa – mineral moddalar. Moddalarning bir qismi tanadan joy oladi. Tananing ustki qismi shoxcha va novdalarga b о `linadi, shox – bargi (krona) ni tashkil qiladi. Barglari kurtaklar va gullar bir yillik yoki k о `p yillik novdalarda b о `ladi. Daraxtlarning ildizlari tuproqdan suvni va ozuqa moddalarni shimadi (tortadi), shu bilan birgalikda organik moddalar t о `planadigan joy b о `lib, butun о `simlik uchun asos sifatida xizmat qiladi. Ildizdan tanaga о `tadigan joyni «ildiz b о `yinginasi» deyiladi. U tuproqning ustida joylashadi. Uning ostida asosiy ildiz bir nechta mayda ildizlarga b о `linadi va ildizlar tizimini tashkil qiladi. Ildizlar tizimi tuzulishi b о `yicha «patak ildizli», « о `zakli» (sterjnoviy), «ustki» va «aralashgan» b о `lishi mumkin. 45

Quyidagi 8-rasmda daraxtlarning zararkunandalar bilan zararlanishi keltirilgan. А В 8 -rasmda daraxtlarning zararkunandalar bilan eararlanishi Daraxtlarning brglarilarini orqa omoniga pashshalar mart oylarining oxirgi о`n kunliklarida urug` qо`yib ketadi. Rasimdagidek barglarda xaltachalar hosil bо`ladi. Bu xaltachalar ichida urug`lar rivojlanib juda kichik hajimli 1mm ga yaqin qurtchalarga aylanadi va ular tashqariga chiqib (b-rasmda kо`rsatigalga) barglarning orqa tomonidagi epidermis qavatini yeb zararlantira boshlaydi. Bu xolam may oyining sо`ngi dekadasigacha davom etadi.46

5-BOB. O`RGANILAYOTGAN O`SIMLIKLARNI SUV REJIMINI O`RGANISH. O`s imliklar tanasi or q ali suvning bu g` lanishi transpirasiya deyiladi. Transpirasiya o`simliklar tanasida sodir bo`ladigan eng mu h im fiziologik jarayonlardan biridir. Asosiy transpirasiya organi bargdir. O`simliklar yuzasining kattaligi SO 2 ning ko`p yutilishi, yoru g` lik energiyasidan samarali foydalanish va suv burlatuvchi yuzaning keng b o` lishini ta`minlaydi. Suv barg yuzasidan asosan og`izchalar orkali bug`lanadi. Buning natijasida barg xujayralarida suv mikdori ka mayadi va s o` rish kuchi ortadi. Barglarda surish kuchining ortishi uz navbatida barg tomirlari va naylaridan suvni tortib olish jarayon ini faollashtiradi. Yuk o ridan tortib oluvchi kuchning paydo b o` li shi o`simlik tanasi buylab suv xarakatini yana tezlashtiradi. Shunday q ilib, yuk o ridan xarakatga (tortuvchi) keltiruvchi kuch transpira siya natijasida vujudga keladi. Transpirasiya faoliyatiga q arab , bu kuch xam shuncha yuk o ri bo`ladi. Transpirasiya faolligi haroratga, o`simlik turlariga, yashash sharoitlariga va boshqalarga bog`liq.. Ularni bir-biri bilan solishtirish va urganish uchun transpirasiya jadal ligi degan tushuncha mavjud. Transpirasiya jadalligi deb bir metr kvadrat barg yuzasidan bir soat davomida bug`latilgan suv mikdoriga aytiladi. Ko`pchilik o`simliklar uchun transpirasiya jadalligi o`rta cha bir soatda kunduzi 15-250g/m 2 , kechasi 1-20 g/m 2 ga teng bo`ladi. Ayrim x o llarda bu k o` rsatkich yuk o ri b o` lishi h am mumkin. O` rta Osiyo sharoitida yozning issiq kunlarida g`uzaning transpirasiya jadalligi 450-1200 g/m 2 gacha ko`tarilishi mumkin. Suvdan unumli foydalanish o`simlik organizmining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bu xususiyat ma`lum mikdorda q uruq modda ho sil q ilish uchun sarflangan suv mikdori bilan belgilanadi va trans p irasiya k o effisiyenti deb ataladi. Y а ni 1 g organik modda h osil q ilish uchun sarflangan suvning mikdori— transpirasiya koeffisiyen ta deyiladi. Bu k o` rsatkich xam juda ko`p omillarga bog`liq.. Masalan, g`uzaning xar xil navlari o`rtasida 891 dan 1040 g.gacha (Iton, 1955), g`uzaning o` sish va rivojlanish jarayonida 600 dan 1420 g.gacha 47

bulishi mumkin (Rijov, 1948). Umuman, ko`pchilik o`simliklar uchun bu son 125- 1000 g, o`rtacha esa 300 g bo`ladi, ya`ni bir tonna organik modda olish uchun 300 tonna suv sarflanadi. Transpirasiya unumdorligi deb 1000 g sarflangan suv xisobiga x o sil bulgan organik modda mikdoriga aytiladi. Bu ko`pchilik o`simliklar uchun 1-8 g.ga teng, o`rtacha 3 g atrofida bo`ladi. Boshkacha kilib aytganda, b u tun o`simlik tanasi orkali burlangan suvning 99,8 foizi transpirasiyaga, qo lgan 0,2 foiz organik modda x o sil k i lish uchun sarflanadi. Transpirasiya murakkab biologik ho disa bulib, o`simliklar h ayoti d a xar tomonlama katta rol uynaydi. Masalan, g`uza kancha tez o` ssa va transpirasiya jadalligi yuk o ri b o` lsa, u suvdan shunchalik unumli foydalanadi. O`simliklarni suv rejimini o`rganish ularni intraduksiya qilishdagi muhim ko`rsatkichlaridan biridir. Shuning uchun biz 2011 yilning yoz oyida o`rganilayotgan o`simliklarni suv rejimini o`rgandik va quyidagi natijalarni oldik. O`rganilgan daraxtlardagi suv rejimi ko`rsatkichlari 1 - jadval O`rganilayotgan o`simlik Transpirasiya jadalligi, mlg (24 soat davomida) Bargning ho`l og`irligi, mlg. Bargning quruq og`irligi, mlg Bargdagi umumiy suv miqdori, mlg Bargning yuzasi, sm 2 Oddy qayrag`och 52 180 43 137 12,5 Sug`diyona zarangi Fraxinus sogdiana 45 355 127 228 9,0 O`simliklarning transpirasiya jadaligiga qarab ularning kurg`oqchilikka chidamliligini aniqlash mumkin. Agar o`simliklar qancha suvni kam bug`latsa shunchalik qurg`oqchilikka chidamli bo`ladi (Axmatov). Yuqoridagi jadvaldan ko`rinib turibdi Sug`diyona zarangi (yasen) daraxtlarining bargida suvni ko`p bo`lishi lekin transpirasiya jadalligi Oddy qayrag`och ( vyazga) nisbatan kam bo`lishi o`rganildi. 48

O`simliklar xayotida transpirasiya serqirrali ahamiyatga ega. Asosan u suv va xar xil moddalarni o`simlik tanasining pastki kismidan yuqorisiga tomon xarakatga keltiradi. Transpirasiya natijasida surish kuchining ho sil b o` lishini tajribada k o` rish mumkin. Buning uchun 2-3 bargli shoxchani kesib olib, pastki kismini suvli idishga solib kuyilsa, u idishdagi suvni sura boshlaydi. Suv barglar orkali kancha tez bug`lansa, idishdagi suv xam shuncha kamaya boradi. Agar shoxchadagi barglar kesib tashlansa, suvning sarflanishi xam tuxtaydi. Umuman, transpirasiyaning surish kuchi o`simlik turlariga xam bo g` li q . Daraxtsimon o`simliklarda bu kuch ildiz bosimidan bir necha marta yuk o ri. O`tchil o`simliklarda esa aksincha, ildiz bosimi yuk o ri, lekin shunga karamay transpirasiyaning surish kuchi xam muxim axamiyatga ega. Daraxtlarda issiqlikka chidamlmlmk har oyda ko`tarilib boradi. Bunga sabab daraxtlarning barglarida qand miqdorpining ortib borishi bo`lishi mumkin. 2-jadval O`rganilgan daraxtlarning issiqlikka chidamliligini o`rganish O`rganilayotgan o`simlik may iyun iyul avgus t sentabr oktabr Oddy qayrag`och 50 54 59 64 68 72 Sug`diyona zarangi 59 60 65 70 72 75 O`simliklarni issiqlikka chidamliligini o`rganish ham ularni intraduksiya qilishdagi muhim ko`rsatkichlaridan biridir. Ushbu jadvaldan ko`rinib turibdiki, daraxtlarning issiqa chidamliligi may oylarida pastroq bo`lishi, oktabr oylariga kelib ancha yuqori bo`ladi. Transpirasiya o`simliklarni yukori harorat ta`siridan saklaydi. Odatda transpirasiya tufayli o`simlik tanasi harorati atmosfera harorat idan bir necha daraja past bo`ladi. Birok, ayrim o`simliklarda yukori roq Bo`lishi xam mumkin. Masalan, saxrolardagi o`simliklar barglari ning harorati kuyoshning kuchli issiklik energiyasini yutishiga kara masdan, soyadagi barglarga nisbatan 6-7° S ga ko`p. Bu esa yozning issiq 49

kunlarida o`simlikning butun xayotiy jarayoni uchun katta axamiyatga ega dir. Ayniksa, fotosintez uchun kulay sharoit yaratiladi. Chunki og`izchalarning ochikligi SO 2 ning o`zlashtirilishini faollashtiradi. Protoplazma kolloid misellalarining xloroplastlar tuzilmasi va funksiyalari faoliyatiga sababchi bo`ladi. Agar suv yetishmasligi okibatida transpirasiya jadalligi pasaysa yoki tuxtab qolsa, o`simlik harorati tez oshib ketadi. Bu esa undagi barcha jarayonlarning o`zgarib ketishiga olib keladi. Protoplazmaning kolloid xossasi buziladi, fotosintez tuxtaydi, nafas olish tezlashadi. Bu uzoqroq davom etsa o`simliklar nobud bo`ladi. Bargning plastinkasimon (keng) tuzilishi fotosintez va trans pirasiya jarayonlari uchun eng ko`lay sharoit yaratadi. Bargning asosiy qismi mezofilidir. U bir kator joylashgan epidermis xujayralari bilan qoplangan (5-chizma). KOPLOVCHI to`qima odatda ikki kavatdan iborat: ustunsimon xujayralar bargning ustki epidermisining os tida va bulutsimon xujayralar bargning pastki qismida joylashgan. Ko`pchilik o`simliklarda og`izchalar bargning pastki epidermisida joylashgan. Natijada bulutsimon xujayralar orasidagi kengrok bo`shliklar suv almashinishi va bug`lanishi uchun kulaylik tug`diradi. Barg epidermisi aksariyat h olda k u tikula kavati va tirik yoki o` lik tukchalar bilan k o plangan. Barglardagi transpirasiya ikki boskichni o` z ichiga oladi: 1) suvning barg tomirlaridan mezofill ga o`tishi; 2) mezofill xujayralarining devoridan bug`langan suv xujayralararo b o` shliklarga va undan og`izchalar yoki k u tikula q avati or q ali atmosferaga chi q ishi. Transpirasiya asosan barg og`izchalari orkali idora qilinadi, ya`ni transpirasiya natijasida bug`langan suvning 95-97 foizi og`izchalar va kolgan qismi kutikula orkali atmosferaga tarkaladi. Shuning uchun xam transpirasiya jadalligi bargdagi og`izchalarning soniga va ularning ochiq yoki yopikligiga ham bog`liq. Og`izchalarning soni 1 m 2 barg yuzasida 50-500 ta va undan ortikroq ham bo`lishi mumkin. Bu ko`proq o`simlik turlariga, navlariga va suv bilan ta`minlanish sharoitlariga bog`liq. Og`izchalar ochiq yoki yopiq bulishi mumkin. Bunga har xil 50

omillar sabab. Eng muhimi suv bilan ta`minlashdir. Suv yetarli sharoitda og`izchalari ochiladi va aksincha kamligida yopiladi. Ko`pchilik o`simliklarning bargidagi og`izchalar yorur likda ochilib, korong`ilikda yopilishi xam mumkin. 1-chizma. Barg plastinkasining transpirasiyaga moslashib tuzilishi (strelkalar bilan bug`larning ajralib chikish yullari tasvirlangan). Ko`pchilik o`simliklarning og`izchalari tong otganda ochila boshlaydi, ertalabki soatlar ularning eng ko`p ochilgan vakti bo`ladi. Tush vaktlarida og`izchalarning ochikligi yoki toraya boshlashi o`simliklarning suv bilan ta`minlanish darajasiga bog`liq. Kechga tomon yopila boshlaydi. Xavo juda issiq va kuruq vaktlarda kun buyi yopiq turadi va ertalabgina Kisqa muddatga ochiladi. Og`izchalar holatining bir kecha-kunduzlik di namikasiga karab transpirasiya jadalligi xam o`zgaradi. Bu o`zgarish hamma o`simliklarga xos, faqat ularning jadalliklarida farq bor. Ko`pchilik o`simliklarda transpirasiya jadalligi ertalabki soatlardan kunning o`rta qismiga tomon ortib boradi va eng yukori darajaga yeta di, so`ngra yana kuchsizlana boshlaydi. Bu ko`pincha kuyoshning o`zgarishi natijasida hosil bo`ladigan haroratning ortishi va og`izchalarning xola tiga bog`liq. havo juda issiq va suv mikdori kamroq kunlarda transpi rasiya asosan ertalabki soatlarda va kechga tomon jadal borib, kunning o`rta soatlarida juda past bo`lishi mumkin. Bundam x o latlar o` z navbati da o`simlik turlariga ham bog`liq.. 51

Х У Л О С А 1. Biz CH.Begimqulov jamoa xo`jaligidagi barcha ihotazorlardagi daraxtlarni sarhisob qilgdik. Daraxtlarning 52% qurigan va ular kesib ketilganligi (ularning ildiz bo`g`zidan 20-30 sm li poyalari qolgan), 35% daraxtlarning yon shoxlari qurigan, 17% daraxtlar nisbatan yaxshiroq saqlanganligi aniqlandi. Agar ahvol shunday davom etsa, yana 10-15 yildan keyin bu qolgan daraxtlarning yo`qolib ketishi ham ehtimoldan xoli emasligi bashorat qilingdi. 2.Bizning kuzatishlarimizcha chо`l sharoitida ihotazorlashtirish uchun ekilgan qayrag`ochlar ham 40-50 yil yashashi о`rganildi. Demak ularning umr kо`rish darajasi yashash sharoitiga ham bog`liqdir. Shuning uchun bu ihotazorlardagi daraxtlar, birinchidan о`zining umrini yashab bо`lgan bо`lsa, ikkinchidan qarovsiz holda qolib, qurib bormoqdaligi aniqlandi. 3.Oddy qayrag`och daraxtlari sug`diyona zarangi daraxtiga nisbatan issiqlqkka chdamliroq ekanligi aniqlandi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО`YXATI 52

Каримов. И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф - этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент – “Ўзбекистон” - 2009 1.Андреев Н.Г. Создание культурных пастбищ и их использование. Изд- во. «Знание». -М.: 1966.- С.-24-28. 2.Ахматов К.А. Полевой метод определения жароустойчивости растений // Бюл. Гл. бот. сада. 1972. Вып. 86. С. 73-74. 3 .Васильев А.В., Прилипко Л.И. Дендрофлора Кавказа. -Тбилиси: Мецниереба, 1970. - С. - 36-41. 4 .Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г. и др. Ботаника: Морфология и анатомия растений. -М.: Просвещение, 1988. - 480 с. 5 .Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников. Определитель. - М.: Изд-во АН СССР , 1960 . - С . 208-209. 6 .Вафин Р.В. Антэкология интродуцированных видов боярышника в Уфе //Бюл. Глав. ботан. сада. Вып. 185. 2003. - С. 36-48. 7 .Вилисова В.В., Запрягаева В.И., Зеляева З.Р. и др. Деревья и кустарники //Растения для декоративного садоводства Таджикистана. - М.: Наука, 1986. - С. 88-367. 8 . Ларин И.В. Луговодство и пастбищное хозяйство. - М.:1990. .- С.-33-38. 9 .Мельников М.М. Интенсивное производство кормов на орошаемых землях.-М.: 1985. - С.-82-86. 10 .Негаева Н.Т., Шамсутдинов З.Ш., Мухаммедов Г.М. Улучшение пустинных пастбищ Средней Азии. А. 1978. .- С.-43-45. 1 1 .Практические руководство по технологиям улучшения использования природных кормовых угодий аридных районов. - М.: 1989. .- С.-32-36. 1 2 .Рекомендации по интенсивной технологии производство зелёных кормов на культурных пастбищах Узбекистана. - Т.: 1990. - С.-41-48.53

1 3 .Рекомендации опыт примешшя загонного выпаса нагорных пастбищах. Киргизистан - 1977. - С.-54-58. 1 4 .Шамсутдинов З.Ш. Создание долголетных пастбищ в аридной зож Средней Азии.-Т.: 1975. - С.-21-23. 1 5 .Шамсутдинов З.Ш., Ибрагимов И.О. Долголетные пастбищные агрофисоценоз в аридной зоне. «Узбекистон». -Т.: 1983. - С.-25-27. 1 6 .Ёзиев Л.Х. Интродукция болотного кипариса и метасеквойи в Узбекистан. - Ташкент: Фан, 2002. - 147 с. 1 7 .Ёзиев Л.Х. Особенности плодоношения и формирования семян интродуцентов в условиях Южного Узбекистана //Развитие ботанической науки в Центральной Азии и ее интеграция в производство: Матер. Межд. науч. конф., - Ташкент, 2004. - С. 331-332. 1 8 .Штонда Н.И. Влияние зимы 1984/85 на некоторые северо- американские растения в Ботаническом саду АН УзССР //Интродукция и акклиматизация растений. Вып. 22. -Ташкент: Фан, 1988. -С. 91-95. . 19.Artukmedov. Z.A., H.SH. Sheraliyev. Ekinlarni sug`orish asosl a ri.- Toshkent: О`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2007. – 23 в. 20. Nor qulov N., Sheraliyev H. Yaylovlar melioratsiyasi. -T o shkent: Yangi asr avlodi, 2010. – B. 95 - 96. 54

Похожие

Tirik organizmlarda ruxning biologik ahamiyati

Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati

O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari

Probiotiklarning qorako’l qo’ylar jinsiy sistemasiga ta’siri

Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli