Quyoshning asosiy xarakteristikasi - Астрономия - Дипломные работы

Quyoshning asosiy xarakteristikasi

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3509 KB

Kirish Bizga ma`lumki Astronomiya fani asosiy 6 ta bo`limga bo`lib o`rganiladi, shu bo`limlardan biri bo`lmish Yulduzlar Astronomiyasiga bir nazar tashlasak insonni hayratlantiradigan ma`lumotlarga duch kelamiz. Ayniqsa XX-asrning II- yarmida bizga eng yaqin Yulduz Quyoshda sodir bo`layotgan fizik jarayonlar haqidagi ma` lumotlar bazasini kengaytirish dolzarb masalaga aylangan bir paytda qisqa davr ichida bu ma`salaning yechimi sifatida Gelioseysmologiya sohasida qilingan ishlar butun yer yuzi olimlarini diqqat markazida bo`lib qoldi. Mavzuning dolzarbligi Quyoshda sodir bo`ladegan turli xil tebranishlarni o`rganib shu tebranishlar ortida kechayotgan jarayonlarningan fizik xususiyatlar mazmun mohiyatini ochib berishda Gelioseysmologiya sohasida o`rganilayotgan Quyoshning global tebranishi uning ichki tuzilishi haqida ma`lumot beradi, biz esa bu ma`lumotlarni batafsil o`zlashtirib olishimiz o`ta ahamiyatlidir. Chunki Quyoshda bo`ladegan jarayonlarning yerga tasir etishi sizu bizga sir emas. Yerdagi o`simliklar dunyosi, hayvonot olami, insoniyat hayoti koinotda yonib turgan olovli shar yani Quyoshga bog`liq. Shunday ekan bu Yulduz haqidagi bilimlarimizni yanada orttirib u haqdagi zamonaviy tasavvurlarimizni ongimizda shakillantirishimiz darkor, zero koinotni tasavur etish astironomiya sohasida juda ham asqotadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazefalari. Ushbu mavzuni o`rganishdan maqsad olimlar tomonidan to`plangan malumotlar asosida ularni o`qib o`rganib, Gelioseysmologiya sohasida qilingan ishlarni diqqat bilan ko`rib chiqib, Quyoshning ichki qismlarini o`rganish hamda Quyoshda ro`y beradigan tebranishlarni ya`ni global va lokal tebranishlar farqini tushinib yetish, umuman aytganda Quyosh haqidagi ma`lumotlarni mukammallashtirish ko`zda tutilgan. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi va amaliy ahamiyati. Gelioseysmologiya yordamida tatqiqot ishlarini rivojlanishi bu usulda olingan malumotlar Quyoshning ichki tuzilishini standart modelini ishlab chiqish imkonini berdi shuningdek Quyosh nuriy zonasini qalinligini o`lchash imkonini 3

berish, standart modelining nuriy energiyani tashish masalasidagi qaror topgan qarashda kamchiliklar borligini aniqladi. Seysmik malumotlar Quyosh plazmasining nurlanishining modda bilan o`zaro ta`sirlashuvi nazaryasida ko`zda tutilgan “tiniqmaslik” koeffisientiga tuzatish kiritishga imkon yaratdi, hattoki Quyoshning markazida joylashgan yadrosi haqda ham ma`lumotlar olindi. Har qanday o`rganilayotgan obyekt qanday holatda bo`lishidan qat`iy nazar ularni fizikaviy-ximiyaviy xossalarini, ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish, ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanishga olib keladi. Bu esa o`z navbatida hurmatli prezidentimiz aytganlaridek tabiat in`om etgan xom-ashyolardan to`g`ri ilmiy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.[1] 2010 yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo`shma maslisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni ya`nada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” mavzusida ma`ruza qildilar 2 . O`z ma`ruzalarida oltita yo`nalishni eng muhum ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo`nalishlar quyidagi yo`nalishlardir. 1. Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlashtirish 2. Sud-huquq tizimini isloh qilish 3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so`z erkinligini ta`minlash 4.O`zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 5. Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish 6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada Chuqurlashtirish. Oltinchi yo`nalishda raqobat to`g`risida to`xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday mahsulot yoki shu mahsulotni ishlab chiqaruvchi ilmiy asoslangan bo`lsagina yoki uni ishlab chiqaruvchining ilmiy saviyasi yuqori darajada bo`lganligini bu mahsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini anglash mumkin. Ushbu kontseptsiya O`zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, vrach, injener, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo, kim bo`lishdan qat`iy nazar hamma uchun dastrul amal bo`lib hizmat qiladi. [2] 4

Hech bir zamonda hozirgi kundagi kabi iqtidorli yoshlarga keng yo`l ochilmagan. Bularning hammasi mustaqilligimiz sharofatidir. Mustaqillik esa o`z-o`zidan qo`lga kiritilmagan. Bu borada Muhtaram Prezidentimizning “O`zbekiston mustaqillikga erishish ostonasida ”kitobi davlatmiz rahbarining ayni shu tarixiy davrdagi faoliyatiga bag`ishlangan.Xalqimizning asriy orzusi bo`lgan milliy istiqlol mavzusiga oid fikr va qarashlari atroflicha o`z aksini topgan. Vatan uchun, xalqning tinchligi va farovonligi uchun chinakam fidoilik namunasi aks etgan. Asarni o`qigan sari jo`shib, to`lib ketasan va shunday insonlarga sodiq bo`lging keladi. [3] Bitiruv malakaviy ishini tuzilishi : Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlarni,______ rasmni,______ jadvalni o`z ichiga olgan. ____sahifada bayon etilgan. 5

I BOB QUYOSHNING ASOSIY XARAKTERISTIKALARI 1.1 Quyosh bizga eng yaqin yulduz Quyoshning kattaligi (diametri) uning ko`rinma diametri va ungacha bo`lgan masofa orqali aniqlanadi. Osmon jismlarining ko`rinma diametri esa qaralayotgan osmon jismining (jumladan, Quyoshning) Yerdan uzoqligiga bog`liq bo`ladi. Quyosh atrofida aylanayotgan sayyoramiz ham undan turlicha masofada bo`ladi. Yer Quyoshdan eng yaqin masofada (perigeliyda) bo`lganida Quyoshning ko`rinma diametri 32`35", eng uzoq masofada (afeliyda) bo`lganda esa, umng ko`rimna diametri 31`31" ga teng bo`ladi. Yer Quyoshdan o`rtacha uzoqlikda (149600000 km) bo`lganda Quyoshning ko`rinma radiusi 16`02" ni, bu ma`lumotlar asosida aniqlangan uning chiziqli radiusi: R o =696000 km ni, hajmi esa V o =l,4 10 27 m 3 ni tashkii qiladi. Bunday katta hajmdagi shar ichiga Yer kattaligidagi sharchalardan qariyb 1 million 304 mingtasi joylashib ketadi. 6

1.1-rasm. Quyoshning umumiy ko`rinishi Quyoshning massasi; 33 2 10 M kg    ; bu kattaliklar orqali aniqlangan o`rtacha zichligi: p=l,41 g/sm 3 : Quyosh sirtida erkin tushish tezlanishi: g=274 m/s 2 ni tashkii qiladi. [4] 1.2 Gallaktikamizda Quyoshning o`rni va harakati Oysiz yulduzlar charaqlagan tunlarida butun osmon bo`ylab cho`zilgan Somon Yo`lini ko`rmaganlar bo`lmasa kerak. Somon Yo`liga teleskop bilan qaralsa, u g`ij-g`ij yulduzlardan tashkil topganini ko`rish mumkin. (2-rasm) 1.2 - rasm Quyoshning gallaktikamizdagi o`rni Ana shu yulduzlarnig barchasi (ular 300 mlrd. ga yaqin) birgalikda Bizning Galaktikamizni tashkil qiladi.Galaktikamizning shakli, qo`polroq qilib aytganda, ikkita tarelkani og`zini-og`ziga qaratib bir-birining ustiga qo`ygandagi ko`rinishga 7

juda o`xshab ketadi. Bizning Galaktikamizning diametri 100 ming yorug`lik yiliga teng bo`lib, uning markazidan taxminan 28 000 yorug`lik yili masofada Quyosh sistemasi joylashgan. Galaktikamizning bizga eng yaqin joylashgan yulduzigacha masofa 4,3 yorug`lik yiliga, bizdan eng uzoq qismlarigacha masofa salkam 80 ming yorug`lik yiligacha boradi.[5] Galaktikamiz strukturasi elementlari bilan oldingi paragraflarda tanishgan ma`lumotlarimizni umumlashtirsak, u markaziy quyulmadan, spekralyenglardan yoki shoxobchalardan va disk kabi tashkiliy qismlardan iborat ekanligi ayon bo`ladi. Galaktikamizning markaziy quyulmasi Qavs yulduz turkumiga proyeksiyalanib, u bu yo`nalishdagi mavjud qora-nur o`tkazmaydigan gaz-chang moddadan tashkil topgan noshaffof materiya tufayli bizga ko`rinmaydi. Infraqizil nurlarda uni kuzatganda, markaziy quyilmaning burchak o`lchami 28°xl8° atrofida bo`lib, taxminan 4,8x3,1 kpk chiziqli o`lchamga mos keladi. Galaktikamiz sinfiga ko`ra spiral galaktika bo`lib, u S6-sinfga mos keladi. Uning markazida o`lchami 10 pk atrofidagi o`lchamga ega bo`lgan sharsimon to`daga o`xshash tez aylanuvchi obyekt kuzatiladi. Aftidan u, quyuq gaz-chang materiya bilan o`ralgan hamda ultrabinafsha va ko`zga ko`rinadigan nurlarni kuchli yutadigan o`ta zich yulduzlar to`dasidir. Shuningdek, u tabiati jihatidan bizga hozircha butunlay noma`lum obyekt bo`lishi ham ehtimoldan xoli emas. Galaktika markazidan 3 kpk masofada radio astronomik metod yordamida, markazdan chetga tomon 50 km/s tezlik bilan kengayayotgan vodorod yengi topilgan. Galaktikamizning Quyosh joy olgan qismi atrofidan bir necha spiral yenglar topilgan bo`lib, ular bo`ylab yosh yulduzlarning to`dalari, yulduzlararo gaz-chang materiya joylashgan. Orion yulduz turkumida joylashgan qaynoq yulduzlar «Orion yengi» deb ataluvchi yengni hosil qilib, uning bir chetida Quyosh joylashgan. Bundan tashqari Galaktikamizda yana ikki yirik yeng Qavs yengi (Galaktika markazi tomonda) va Persey yengi (Galaktika markazidan qarama-qarshi tomonda)ning mavjudligi aniqlangan. 8

1.3. Quyoshni o`rganishda Astrofizikada qo`llaniladegan teleskoplar Bizga ma`lumki Astronomiyada yulduzlarni kuzatish teleskoplarda amalga oshiriladi Astrofizika sohasida qo`llaniladegan teleskoplar yoritgichdan kelayotgan nurlarni spektirini qayd qilib u haqda ma`lumot beradi.Shu o`rinda Quyosh teleskoplari bilan tanishib chiqsak. Quyosh teleskoplarini boshqa teleskoplardan farqi. Qu yosh sirti ko`rinadiga va tekslrirish mumkin bo`lgan yagona yulduzdir. Uni tekshirishdan olingan bilimlar yulduzlarni tekshirishda fundamental rol o`ynaydi. Shuning uchun Quyosh teleskoplarida tasvir masshtabi katta bo`ladi va bu Quyosh yuzidagi mayda strukturali tuzilmalarni batafsil tekshirishga imkon beradi. Quyoslining yorug`ligi yetarli darajada kuchli bo`lganligi uchun odatda, Quyosh teleskoplari kam optik kuchga (D/F&l/W dan 1/30 gacha) ega bo`lishi, ya`ni obyektivining fokus masofasi uning dia- metridan bir necha o`n marta katta bo`lishi mumkin. Bunday tek shirishlarda Quyosh teleskopidek kam optik kuchga, demak, uzun fokus masofaga ega spektrograflar qo`llaniladi. Spektrografning fokus masofasi qancha katta bo`lsa, uning dispersiyasi (spektrga yoyilish darajasi) shuncha yuqori bo`ladi. Quyosh spektrini tekshirishlarda reflektorlar va tor (AA« 0,025 nm) o`tkazish polosaga ega filtr yor- damida bajariladigan tekshirishlarda esa, refraktorlar ham qo`llaniladi. Gorizontal va minorasimon Quyosh teleskoplari. Qu yoshni tekshirishda qo`llaniladigan spektograflaming uzunligi o`n metr keladigan ulkan va murakkab asbob bo`lgani uchun ular qo`zg`almas bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday spektrografning kirish tirqishiga Quyosh tasvirini tushirish va shunday holda soatlar davomida ushlab turish kerak bo`ladi. Ma`lumki, kun davomida Quyoshning og`ish burchagi asta-sekin o`zgarib bo radi va yil dovomida +23°,26` dan 23°,26` gacha o`zgaradi, ya`ni Quyosh osmon sferasining malum mintaqasidan chetga chiqmaydi. Bu hoi masaiani osonlashtiradi va olam o`qi atrofida aylantiriladigan yassi ko`zgu yordamida Quyosh nurini ma`lum yo`nalishda aks qay tarib, shu yo`nalishda uni ushlab turish mumkin. Bunday qurilma geliostat, ya`ni Quyosh nurini to`xtatib turuvchi deb ataladi. Ge liostat olam o`qi atrofida soatiga 7° 5` burchak tezlik bilan 9

aylantiri luvchi yassi ko`zgudan iborat. Ko`zgu og`ish aylanasi bo`yicha ham asta- sekin aylantirilishi va teleskopning optik o`qini olam o`qi bo`ylab yo`naltirish mumkin. Ko`zgudan nur hamma vaqt bir yo`nahshda, (clcskopning qo`zg`almas obyektivi tomon qaytadi va uni yoritadi. Bunday teleskoplardan biri AQShning Kitt- Pik milliy Quyosh Observat oriyasida, yana biri esa, RFA ning Sibir bo`limi Quyosh va Ycr fizikasi inst it ut i Baykal Astrofizik Observatoriyasida o`rnatilgan. Teleskop obyektivining fokusiga spektrografning kirish tirqishi yoki boshqa o`lchash asbobi o`matiladi. Bunday optik tizimning kam chiligi shundan iboratki, unda kun davomida Quyoshning tasviri optik o`q atrofida asta-sekin aylanadi. Bunday kamchilikdan holi tizim selostatdir. Selostat, ya`ni qo`zg`almas osmon beravchi deb ataladigan qurilma olam o`qiga parallel joylashtirilgan va u o`q atro fida aylantiriladigan yassi ko`zgudan iborat. Biroq, Quyoshning og`ish burchagi yil davomida o`zgarib turgani uchun, selostatdan qaytgan nurning og`ish burchagi ham asta-sekin o`zgarib boradi. Bu o`zgarish ikkinchi yassi ko`zgu (qo`shimcha ko`zgu) yordamida bartaraf etila di. Gorizontal Quyosh teleskopida qo`shimcha ko`zgu va teleskop ning obyektivi yoki bosh ko`zgusi meredian tekisligiga o`matiladi. Qo`shimcha ko`zgu meredian bo`ylab o`rnatilgan uzunligi 3 m kela digan temir yo`llar bo`ylab obyektiv tomon oldinga va orqaga suri lishi mumkin. Shunday harakat bilan qo`shimcha ko`zgu selostat dan qaytgan nurni ilib oladi va obyektiv tomon yo`naltiriladi. Minorasimon Quyosh teleskoplarida qo`shimcha ko`zgu vertikal o`q bo`ylab yuqoriga ko`tarilishi yoki tushirilishi mumkin. Bunday amal ham selostatdan qaytgan nurni ilib olish va obyektiv tomon yo`naltirishga qaratilgan. Selostatni meredian tekisligiga tik yo`nalishda o`rnatilgan temir yo`llar bo`ylab sharqqa yoki g`arbga tomon surish mumkin. Selostat soat mexanizmi bilan qurollangan va u ko`zguni soatiga 7°,5` burchak tezlik bilan olam o`qi atrofida aylantiradi. 10

1.3-rasm. Gorizontal Quyosh teleskopi sxemasi va unda Quyosh nurining yo`nalishi (yuqorida). O`rtada astronomik spektrograf ASP-20 da nurni yurishi va pastda Quyosh dog`i spektrida chiziqni ko`rilganligi Teleskopning obyektivi yoki bosh ko`zgusi, odatda, sferik sirtga ega bo`ladi va gorizontal teleskoplarda selostatdan shimolda, qorong`i binoning ichida, minorasimon teleskoplarda esa minora tagidagi quduq tubida, temir yo`llar bo`ylab harakatga keltiriladigan aravachaga o`rnatiladi. Gorizontal Quyosh teleskoplarida bosh ko`zgudan qaytgan nurlar teleskopning bosh (nyuton) fokusiga, binoning ichida, binoga nurni kirish tuynugi yaqinida yig`nadi va Quyoshning tasvirini hosil qiladi. Bu yerga kamera o`rnatib Quyoshni rasmga tushirish mumkin. Bosh ko`zgudan kelayotgan yig`iluvchi nurlar yo`liga diognal yassi ko`zgu kiritib, ularni yon tomonga qaytarish va qo`zg`almas spektrograf ning (ASP-20) kirish tirqishiga (S) tushirish mumkin. 11

1.4-rasm Seliostad Quyosh teleskopi. Bunday teleskoplardan biri O`zFA Astronomiya institutida o`rnatilgan va u ATSU-5 deb ataladi. Uning ko`zgulari kam issiqlik kengayishiga ega (3-10 7 mm/s) materialdan, sitalldan, yasalgan, bosh ko`zgusining diametri D=44 sm, fokus masofasi F=1700 sm. Bu teleskop Kassegren optik tizimga ham aylantirilishi mumkin. Buning uchun bosh ko`zgudan qaytgan nurlar optik o`q yoniga o`rnatilgan12

qavariq giperbolik ko`zguga tushiriladi. Kassegren fokusi bosh ko`zgu yonida, undan orqaroqda, joylashgan bo`ladi va uning ekvivalent fokus masofasi F ekv =6000 sm ga teng. Bu yerda Quyosh tasvirining diametri 60 sm ga teng. Minorasimon teleskoplarda bosh ko`zgudan qaytgan nurlar yo`liga diognal joylashgan yassi ko`zgu kiritiladi va u yig`ilib kelayotgan tiurlarni yon tomonga, gorizontal holatda joylashgan spektrograf tomonga qaytaradi. Spektrografning tirqishi tekisligida Quyoshning tasviri hosH bo`ladi. Ukraina FA ning Qrim Astrofizika Observato- riyasida diametri 1 m bo`lgan shunday teleskop o`rnatilgan. Gorizontal va minorasimon teleskoplar katta dispersiyali spek- trograflar (10 mm/ A) bilan qurollangan bo`ladi. Ularda Quyosh spektri tekshiriladi, Quyosh yuzining magnit va nuriy tezlik maydonlari xaritasi tuziladi. Yuqorida aytganimizdek bu teleskoplarda Quyosh nuri yassi ko`zgular yordamida obyektivga tushiriladi va kun dovomida Quyosh nurini yassi ko`zguga tushish burchagi o`zgarib boradi. Nurni yassi ko`zguga tushish va undan qaytish burcha- gini o`zgarishi nurni qutblanganligini o`zgartishiga sababchi bo`ladi (masalan, yassi sirtdan 55° (Bruster burchagi) burchak ostida qayt gan nur to`la qutblangan bo`ladi). Bu hodisa Quyosh yuzida magnit maydonlarni o`lchashda xatolikka olib keladi. Shuning uchun hozir- gi zamon Quyosh teleskoplari yulduz teleskopi singari parallaktik qurilmaga o`rnatHmoqda. Bunday teleskopkardan biri Kit Pik (Ari zona, AQSh) observatoriyasida o`rnatilgan (SOLIS — Solar Long Interval Study). Bu teleskopda Quyosh sirtining magnitogrammalari chiziladi. Yana bir bunday Quyosh teleskopi Gavay (AQSh) oroliga o`rnatilmoqda. Ilg`or texnologiyalarga asoslangan bu Quyosh telesko pi (ATST— Advanced Technologi Solar Teleskop) bosh ko`zgu sining diametri 4m va u Gregori optik tizimda yasalgan. Bu teleskop larda Quyosh nuri kun davomida to`ppa to`g`ri bosh ko`zgiga tusha di, yani bosh ko`gu hammavaqt Quyoshga qaragan holatda bo`ladi.[6] Fotogeliograf. Quyoshni oq nurda yoki rangli shisha filtrlar orqali boshqa rangda suratga olishda qo`llaniladigan teleskop fotogeliograf deb ataladi. Fotogeliografning ikki xil turi mavjud: 13

1). Refraktor fotogeliograf. Teleobyektiv singari yasalgan re flektor fotogeliograf ikkita (biri yig`uvchi, ikkinchisi sochuvchi) obyek tivdan iborat bo`ladi. Sochuvchi obyektiv (ikkala sirti botiq) yig`uvchi obyektivning fokusidan biroz (d<f 1 ) oldinroqda o`rnatiladi. Bu yerda d - linzalar orasidagi masofa, yig`uvchi, f. — sochuvchi linza-larning fokus masofasi. Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasiK <!V --fJ2Kd-(f l+f 2)). (1) Fotogeliografning uzunligi / = F-d(f x -d)/d-(f { + f 2 )ga teng bo`ladi. Misol tariqasida AFR-3 ni keltirish mumkin. Uning ekviva lent fokus masofasi F =7 m, uzunligi /=2,5 m ga teng. 2). Meniskli fotogeliograf. Obyektivi sferik ko`zgudan iborat bu fotogeliografda ham teleobyektiv tizim qo`llanilgan. Bosh ko`zguning sferik aberratsiyasi ikkita yupqa linza, menisk yordamida bartaraf etiladi. Bir tomoni qavariq, ikkinchisi botiq linzalar egriligi bir-biriga qaragan holda bosh ko`zgu fokusi oldiga o`rnatiladi. Ko`zgu tomondagi linzaning tashqi o`rta qismi (3 sm) qabariq ko`zgu shaklda ishlangan. Quyosh nurlari menisklardan biroz yoyilgan holda chiqadi va bosh ko`zguga tushadi. Undan qaytgan yig`iluvchi nurlar ikkinchi menisk orqa sirtidagi qabariq ko`zguchaga tushadi va undan aks qaytib bosh ko`zguning o`rtasidagi teshikchadan o`tadi va undan 40 sm lar chamasi uzoqlikdagi fokal tekislikda Quyoshning tasvirini hosil qiladi (tizim Kassegren tizimiga o`xshash ishlaydi). Meniskli fotogeliograiga 1.5-rasm. Meniskli va teleobyektiv singari yasalgan fotogeliograflar 14

FG-l misol bo`la oladi. Uning obyektivi diametri D= 12 sm, ekviva lent fokus masofasi F ,=8 m, ko`zgulari orasidagi masofa d=50 sm, fokal tekisligining ko`zgudan uzoqligi 30 sm bo`ladi. Fotogeliograflar ekvatorial qurilmaga o`rnatiladilar va Quyosh soati bo`yicha yuruvchi soat mexanizmi yordamida olam o`qi atrofida aylantirfladi. Ikkala tipdagi fotogeliografda ham kengligi o`zgaruvchan sektorsimon teshikka ega, prujina yordamida aylantiriladigan, ochib-bekitgich ishlatiladi va ekspozitsiya vaqtini belgilashda va Quyoshni suratga tushirishda qo`llaniiadi. Fotogeliografning quyi qismiga vint yordamida ichkariga va tashqariga suriladigan quvurchaga fotoplastinka solingan kasseta joylashtiriladi. Bu quvurchani surib fotoplastinka fotogeliografning fokal tekisligiga keltiriladi. Ftogeliografning spektral o`tkazish polosasi, odatda, 100 nm dan oshmaydi va xromatik aberratsiyaning ta`siri kam bo`ladi. O`tkazish polosasi yana ham ingichka fotogeliograflar ham qo`llaniiadi. Ular interferetsion nur saralagichlar (filtr) bilan qurollanadi. Hozirgi zamori fotogehograflarida Quyosh tasviri CCD (bog`langan zaryadlar beradigan asbob) kamera yordamida magnit tasmaga yozib olinadi va kompyuterda ishlanadi. Xromosfera teleskopi. Ma`lumki, Quyosh atmosferasining qatlamlaridan biri bo`lgan xromosferani spektri emission chiziqlardan tarkib topgan. Quyoshni biror xromosfera spektral chizig`i nurida yoki monoxromatik (yagona rangda) nurda kuzatishga mo`ljallangan teleskop xromosfera teleskopi deb ataladi. Bunday teleskoplar, odatda, refraktor bo`lib, u linzali obyektivdan, maxsus nur saralagich (interferetsion-polyarizatsion filtr, IPF) dan, kallimator va kamera linzaJaridan tashkil topgan bo`ladi. IPF biror xromosfera spektral chizig`ida sochilayotgan nurlarnigina o`tkazadi. Obyektivning fokusi orqasiga kollimator shunday qo`yiladiki, un dan o`tgan nurlar parallel nurlardan iborat bo`ladi. Bu parallel nurlar IPF ichiga kiradi va undan faqat ma`lum to`lqin uzunhkka ega bo`lgan nurlargina o`tadi va kamera linzaga tushadi. Kamera linza suratga oluv chi kamera yuzida Quyoshning monoxromatik tasvirini hosil qiladi (6-rasm). 15

Xro mosfera teleskopi bizga Quyoshni birorta kimyoviy elementning spek tral chizig`i nurida, masalan, vodorod chizig`i H a nurida, ko`rishga imkon beradi. Har xil temperaturada hosil bo`ladigan vodorod va kalsiy ioni chiziqlarida olingan xromosfera suratlari bir-biridan farq qiladi. Vodorod chizig`i 10000° da, kalsiy ioni chizigi esa 6000° da hosil bo`ladi. Bu chiziqlarda olingan suratlar bizga har xil tempera- turadagi tuzulmalarni, xromosferaning boshqa-boshqa qatlamlari ni ko`rsatadi. Obyektiv I P S Maydon linzasi Kattalashtiruvch i 1.6-rasm. Xramosfera teleskopi sxemasi. Ma`lumki, spektral chiziqning markaziy chastotasida yutadigan atomlar soni nihoyatda ko`p, ya`ni atmosferaning yutish koeffitsi enti yuqori yoki lining notiniqligi kuchli bo`ladi. Bunday sharoitda ko`rish chizig`i atmosferaning ichki qatlamlarigacha kirib bora ol maydi va biz faqai yuza qatlamlamigina ko`ramiz. Chiziq qanotlarida esa notiniqlik kuchsiz va ko`rish chizig`i atmosferaning ichki qatlamlargaclia yetib boradi. 1PF ni o`tkazish polosasini to`lqin uzun- liklar shkalasi bo`yicha biroz (±0,5i) u yoki bu tomonga surish mumkin. Bu bizga chiziqning qanotlariga chiqishimizga imkon bera di. Bu esa, o`z navbatida, atmosferaning har xil qatlamlarini ko`rishga va suratga olishga imkon beradi. Xromosfera teleskopi Quyosh chaq nashlari va tez o`zgaruvchan jarayonlarni kuzatishga va o`rganishga mo`ljallangan.[7-8-9] Koronograf. Qo`lingizni cho`zib bosh barmog`ingiz bi lan Quyosh gardishini bekitsangiz, barmog`ingiz atrofida undan uzoqlashgan sari yorug`ligi astasekin16

kamayib boradigan osmonni ko`rasiz. Oddiy sharoitlarda bu Quyosh nurini Yer atmosferasida sochilishidan hosil bo`lgan shu`ladir. Biroq baland tog` (3000 m) sharoitida, atmosferaning chang qatlami ustida, bu sliu`la barmoq- dan uzoqlashgan sari tez sur`atlar bilan kamayn boradi va ko`m- ko`k osmon ko`rinadi. Quyosh gardishi alrolidan u/oqlnsligan sari tez kamaya boradigan bu yog`du, Quyosh atmoeferasuuqg eng tashqj qatlami, Quyosh tojining shu`lasidir. Tojni Quyosh tola lulilgan- da, 2-5 minut davomida ko`rish inumkin, u Quyoslulan atrofga taraluvchi nurlardan iborat. Quyosli to`la tutilganda, Oy gardishi Quyoshning 99% yorug`ligi chiqadigan gardishni (fotosferani) to`sadi, Yer Oy soyasi ichiga kiradi, osmonning yorug`ligi (u Quy osh nurini Yer atmosferasida sochilishi natijasida hosil bo`ladi) keskin kamayadi (Quyosh botgandan keyingidek). Tojning intinsivligi fotosferanikidan 10 6 marta kamdir va oddiy sharoitlarda, osmon musafifo bo`lganda ham, Yeratmosferasining intensivligi undan o`n marta kuchli bo`ladi. Shuning uchun Quyosh tojini baland tog` sharoitida ko` rish va uni maxsus teleskop, koronograf, yordamida suratga tu-shirish mumkin. Koronograf ichi ga Quyosh gardishi nurini to`sish maqsadida «sun`iy Oy» deb ata-luvchi prizma shakldagi dumoloq ko`zgu o`rnatiladi. Gardish nuri bu ko`zgudan aks qaytib yon to monga, teleskop quvuridan tashqariga chiqarib yuboriladi, sun`iy Quyosh tutilishi sharoiti ro`y be radi, «sun`iy Oy» ortida xiralashgan osmon ko`rinadi. Koronograf yasashda qo`yila-digan asosiy shart, teleskop ichi-da nurni sochilishini minimumga keltirishdir. Buning uchun ko ronograf obyektivi yuqori navli 7-rasm. Koronograf; sxemasi toza shishadan yasaladi. U bir tomoni qavariq ikkinchisi esa yassi bitta linzadan iborat bo ` ladi . Obyektivdan o ` tgan nurlar bir necha diafragma ( to ` sqich ) lar orqali o ` tadi . Sim ` iy Oy obyektivning fokusiga o ` matiladi va uning orqasiga maydon linzasi (0 2 ) o ` matiladi va u kamera linzasi (0 3 ) bilan bir galikda Quyosh gardishi atrofming tasvirini kino kamera yuziga tushira di . Kamera oldiga ingichka o ` tkazish polosasiga ega bo ` lgan shisha , inteferetsion yoki interferetsion - polyarizatsion ( IPF ) filtr o ` matiladi . Koronograf ichida chang zarralari bo ` lmasligi shart . Bunday teleskop baland tog ` va musffo osmon sharoitida , birorta17

toj spektral ( masalan , yashil toj chizig ` i Я 530,3 nm ) chizig ` i nurida , Quyosh tojining suratini olishga imkon beradi . 18

1.7-rasmKonografning sxemasi va unda toj nurini yunalishi Shu o`rinda Samarqand Davlat Universitetiga qarashli kuzatuv observatoriyasida o`rnatilgan Grabb Parsons teleskopi haqda to`xtalib o`tishni lozim topdik. Garchan bu teleskop Quyosh teliskopi bo`lmasada u O`zbekistonda Astranomiyani rivojlanishiga sabab bo`lib turibdi.Shunday ekan bu haqda to`xtalishga qaror qildik.Quyida bu teleskopda qigankuzatishlarimiz haqda keltiramiz. 19

1.8-rasm Grabb Parsons teleskopida kuzatish jarayoni Ishlab chiqaruvchi Grabb Parsons Montirovka turi minus ekvatorial montirovka. 20

Asosiy ko`zgu diametri 480 mm, qalinligi 70 mm. Fokus masofasi: 2290 mm Fokus nisbati: 1.4,8 Nisbiy tirqish: D/F 1:4,8 Teleskopning sistemasi: Cassegring sistema. Ekvivalent fokur masofa: 9540 mm Ekvivalent nisbiy tirqish: 1:20 Masshtab: 10mm=3,6 1 Asosiy ko`zgudagi markaziy tirqish diametri 50mm. (Cassegrin ikkilamchi ko`zgu diametri 128mm). Asosiy ko`zgu tubidan vokal tekisligigacha masofa 290mm.Yordamchi teleskopga ko`zgusining diametri 160 mm. Tasminiy fokus masofasi 194 mm. Izlovchi turba AT-1: diametri: 50mm, ko`rish maydoni 11 0 kattalashtirishi 6 marta. 17m R – filtrda yulduzlarni kuzatiladi. KUZATUVCHILAR UCHUN QO`LLANMA. Ushbu qo`llanma Samarqand o`quv observatoriyasidagi 0.48m lik Grabb Parsons teleskopida AP10 kamera sini qo`llagan holda kuzatishlar tartibini mujassam etgan. Kuzatishlar o`tkazish, avvalo teleskopning va mavjud asboblarning yaxshi saqlanishini ta`minlash maqsadida ushbu qo`llanmadagi ketma-ket berilgan ko`rsatmalarga qat`iy rioya qilish talab etiladi. Teleskopni kuzatishlar uchun qulay bo`lgan ob-havo sharoitida “qulay sharoit” ishga tayyorlashning bosqichma-bosqich amalgam oshirilishi ushbu qo`llanmaning asosiy qismini tashkil etadi. ”Noqulay sharoit” jarayoni esa ushbu qo`llanmaning alohida bandida berilgan. 21

1. Kuzatishdan oldin (kunduzi) Kuzatuvchi shom paytidan taxminan 1,5 - 2 soat oldin kuzatish joyiga kelib, kuzatish xonasini, teleskopni va asboblarni tungi kuzatuvga tayyorlashni boshlashi kerak. Minora va teleskopning asosiy elektr tarmog`iga ulanganligini tekshirish (tarmoq ulagichlari binoning 1-qavatida, devorda joylashgan). Tarmoqdagi tok ulagichlar balandga tomon bo`lsa tok ulangan bo`ladi. (U erda 2ta ulagich bo`lib, ish paytida ikkalasi ham qo`shilgan holatda bo`lishi shart). Teleskopning gumbazi Quyoshga teskari tomonga aylantiriladi va xonani shamollatish uchun ochiladi. Teleskop trubasining qopqog`i ochiladi (bu qopqoq berkitilgan 2ta boltga nisbatan aylantirib ochiladi). Asosiy kompyuter va kamera ulangan tarmoq filtri kabelini rozetkaga ulash. Agar qo`shilgan bo`lsa tarmoq filtrida qizil indicator yonadi. Teleskopda RA va DEC datchiklarning vaziyatini tekshirish. Kuzatishdan oldin har ikkala datchiklar istalgan yunalishlarga harakatlanishi uchun teng yo`l zahirasiga ega bo`lib, ikkita ulagichlarga nisbatan markazda bo`lishi lozim. Datchiklar harakati (regulirovkasi) qisqa oraliq pulti (pult tonkogo navedeniya) yordamida amalgam oshiriladi. Asosiy kompyuter qo`shiladi va kamera kerakli haroratgacha sovutiladi. Asbobni qo`shish jarayonlari: “AP10 kamerada kuzatish uchun mo`ljallangan qo`llanma” da berilgan. Mazkur kecha uchun kuzatish rejasini tayyorlash. 2. Kechki shulalar (yassi maydon tasvirini olish) 2.1 Meridiandan ~ +1-2 soat keyin teleskop osmonning g`arb tomon qismiga, yoki osmonning bulutsiz, yorug` bo`lmagan tomoniga o`rnatiladi. Zarurat bo`lganda soat mexanizmi qo`shiladi (ulagich soat mexanizmi blokining chapdan pastida joylashgan). 2.2 B(Blue) filtr qo`yiladi. 22

2.3 Qachonki osmon fonining o`rtacha qiymati tasviri bo`yicha 15000ADU dan kam bo`lsa, sinov vaqti (15 sekund) qilinadi, shu vaziyatda yassi maydon tasvirini olishni boshlash mumkin. yassi maydonning barcha tasvirlari uchun har qaysi filtrda bir xil ekspozitsiyani qo`llash tavsiya etiladi. 2.4 Kechki shulalar uchun yassi maydon tasvirlari filtrlarning quyidagi ketma-ketligi: B(Blue), V(Green), R(Red), I(Infrared) tasvirlarni ~10-15 arc.sec ekspozitsiya oralig`ida siljitish orqali yoki soat mexanizmining o`chirilgan holatida olinadi. 2.5 Tasvirda o`rtacha fon qiymatiga etibor berish zarur, u 15000 ADU dan oshmasligi kerak. Shuningdek fon qiymati 2000 ADU dan kichik bo`lganda ham tasvir olish tavsiya etilmaydi. 2.6 Yassi maydon tasvirini olib bo`lgach, xuddi shu holda 5-10 marta qora maydon ( Dark ) tasvirini ham olish kerak. (yani: yassi maydon tasviri uchun ekspozitsiya vaqti 15 sek. bo`lsa, qora maydonning har qaysi tasviri uchun ham 15 sek. bo`lishi shart. 3. Teleskopni fokusirovka qilish. 3.1 Teleskopni meridianga yaqin bo`lgan (shuningdek, ekvator qismiga yaqinroq bo`lgan) istalgan yulduzga tomon o`rnatish kerak. Soat mexanizmi qo`shiladi. 3.2 Bo`sh ( Empty ) filtr qo`yiladi, sinov tasvirlar seriyasi o`tkaziladi (5 sek., zarurat bo`lganda ekspozitsiya vaqtini o`zgartirish mumkin). Kamera nazorati dasturidagi, tasvirlar orasidagi vaqt 5 sek. bo`lgan Fokusing ilovasi qo`llaniladi. 3.3 Teleskop fokusirovkasi, teleskopni fokusirovka qilish pultidagi “+” yoki “-“ tugmachalar bosilib, ikkilamchi oynani siljitish orqali amalgam oshiriladi. 3.4 Tasvirlar fokuslangan hisoblanadi, agarda tasvirda “siing” qiymati kam bo`lsa. 3.5 Zarurat bo`lganda fokusirovka qilishni, kuzatish paytida ham istalgan vaqtda takrorlash mumkin. 23

4. Kuzatish. 4.1 Teleskopni kerakli manbaga yunaltirish (o`rnatish) uchun ish ctolidagi VI.3 dasturni qo`llang. Bu ilovaning ko`rsatmalari bilan tanishing. Teleskopni manbaga yunaltirish uchun “Teleskopning soat burchagi” va “Teleskopning og`ish burchagi” kabilarni faqat o`qish uchun ishlating. 4.2 Teleskopning manbaga to`g`ri yunaltirilganligiga ishonch hosil qilish uchun (istalgan filtr va ekspozitsiya vaqtini tanlab) sinov tasvirlari seriyasini o`tkazish kerak. Zarurat bo`lganda manbaning tasvirdagi vaziyatini nozik yunaltirish motori (motor tonkogo navedeniya) orqali o`zgartirish mumkin. 4.3 Kerakli filtrni qo`ying va ekspozitsiyani qo`shing. Har qaysi manbani kuzatish so`ngida, manba tasvirini olishdagi o`zgartish vaqti qancha bo`lsa, xuddi shunday qora maydon tasvirini olish ham tavsiya etiladi. Shuningdek, qora maydon tasvirini olishni kuzatish dasturi tugagach bajarsa ham bo`ladi. 5. Ertalabki shulalar (Yassi maydon tasvirini olish). 5.1 Teleskopni sharq tomonga, meridiangacha ~ +1-2 soat masofada, osmonning yorqin yulduzlar bo`lmagan qismiga yoki osmonning bulutlarsiz, ancha yorqin qismiga yunaltirish kerak. Zarurat bo`lsa coat mexanizmi o`chiriladi. 5.2 I ( Infrared ) filtr qo`yiladi. 5.3 Osmonning o`rtacha fon qiymati tasvir bo`yicha 2000ADU dan oshmasa, 15 sek. lik sinov ekspozitsiyaga qo`yib yassi maydon tasvirini olish mumkin. Har qaysi filtrda yassi maydonning barcha tasvirlari uchun bir xil ekspozitsiyani qo`llash tavsiya etiladi. 5.4 Ertalabki shulalar uchun yassi maydon tasviri, ekspozitsiyalar oralig`ida tasvirni ~ 10-15 arc.sek. ga o`zgartirish orqali filtrlarning quyidagi ketma-ketligi bo`yicha olinadi: I(Infrared), R(Red), V(Green), B(Blue). 5.5 Tasvirda fonning o`rtacha qiymati 15000 ADU dan oshmasligi kerak. Shuningdek, 2000 ADU dank am bo`lgan fon bilan ham tasvir olish tavsiya etilmaydi. 5.6 Yassi maydon tasvirini olish tugagach, xuddi shunday vaqt yig`indisi bilan qora maydon ( Dark ) ning ham 5-10 ta tasvirini olish kerak bo`ladi (yani: 24

silliq maydon tasviri uchun ekspozitsiya vaqti 15 sek. bo`lgan bo`lsa, qora maydon tasviri uchun ham 15 sek. bo`lishi kerak). 6. Teleskopni yopish. 6.1 Teleskopning soat mexanizmi o`chiriladi. 6.2 Asbobni, AP10 kamerasida kuzatish qo`llanmasidagi ko`rsatmalarga asosan o`chiriladi. 6.3 Kompyuter o`chiriladi. 6.4 Teleskop trubasining qopqog`i yopiladi. 6.5 Teleskop quyidagi holatlarga qo`yiladi: RA=00:00:00 va DEC=- 25:00:00. 6.6 Teleskop gumbazi “ Park ” vaziyatiga qo`yiladi. Teleskop gumbazi yopiladi. 6.7 tarmoq filtri kabeli manbadan uziladi (zarurat bo`lganda shnur rozetkadan chiqariladi). 6.8 Zarurat bo`lganda binoning asosiy tok manbai o`chiriladi. 6.9 Ketishdan avval binoning asosiy eshigi yopiladi. 7. noqulay ob-havo. 7.1 Agarda; qalin bulut, tuman, yuqori namlik (8% va yuqori), yomg`ir, qor yoki kuchli shamol kabilar tufayli kuzatish imkoni bo`lmasa, teleskop gumbazini ochmang. 7.2 agar kuzatish paytida, ob-havo keskin o`zgarsa (yomg`ir boshlansa yoki namlik birdaniga ko`tarilsa) zudlik bilan teleskop gumbazini yoping va 6-banddagi asbobni va teleskopni o`chirish ko`rsatmalariga rioya qiling. 7.3 momaqaldiroq paytida barcha qurilmalarni elektr manbaidan o`chirish kerak va binoning asosiy elektr manbaini o`chirish zarur. SAMARQAND O`QUV OBSERVATORIYASINING AP10 KAMERASINI BOSHQARISH DASTURI BO`YICHA YO`RIQLAR. M u n d a r i j a AP10 PZS kamerasini boshqarish dasturini ishga tushirish. MaxIm Dl dasturi bilan ishlash, tasvirlar olish. 25

Kamerani faollashtirish va o`chirish, sovutish va kerakli haroratgacha isitish. Birlamchi tasvirlarni olish, filtrni almashtirish. Tasvirning yorqinligini o`zgartirish. AP10 PZS kamerasini boshqarish dasturini ishga tushirish. Kompyuter qo`shiladi, OS Windows yuklanishini kutish kerak. Kompyuter qo`shilgach, kamera avtomatik tarzda qo`shiladi. Quyidagi sistemaga kiring: (foydalanuvchi; student, kirish uchun parol ni tungi assistenddan so`rang). MaxIm DL dasturini ishga tushiring (9-rasm). 1.9-rasm. Ish stolining ko`rinishi, bu erda: MaxIm DL dasturining yarliklari belgilangan. 1. MaxIm DL dasturi bilan ishlash, tasvirlar olish. Dasturni ishga tushirgach menyu panelida, View bulimida kamerani boshqarish sistemasini ishga tushirish uchun CCD Control Window ni belgilang (yoki: CTRL+W tugmachalarni baravariga bosing). 26

MaxIm DL dasturining ishlash sohasi (2-rasm) quyidagilardan tashkil topgan: 1). Kuzatish davimida olinuvchi tasvirlar oynasi; 2). Ko`rsatgichni (kursor) manbaga yo`naltirish paytida tasvirning kengaygan sohasini aks ettiruvchi “ Zoom ” oynasi; 3). “ Skreen Stretch ” tasviri tiniqligini o`zgartiruvchi oyna; 4). “ Information ” oynasi esa ko`rsatgichning tasvirlardagi holati haqida axborot beradi. Pekseldagi oqimlar fon tasvirining maksimal va minimal qiymatlari, tasvir bo`yicha fonning medianli va o`rtacha qiymati, oqimning standart chetlanishi, manbaning magnitudasi, berilgan aperturadagi peksellarning aktivligi, seeing olinadigan tasvirning sifati, bundan keyin u “ seeing ” deb nomlanadi) va h.k.; 5). Kamerani boshqarish oynasi (PZS qurilmaning va tasvir olishning asosiy oynasi hisoblanadi. 1.10-rasm. MaxIm DL dasturining ishchi paneli. Kamerani faollashtirish va o`chirish, ma`lum haroratgacha sovutish va isitish. Kamera bilan ishlashdan oldin uni faollashtirish va chip qabul qiluvchini - 20C haroratgacha sovutish kerak. Buning uchun kamerani boshqarish oynasida Setup ni belgilang (11-rasm), Connect tugmachasini bosing (shundan keyin27

kamera dasturga qo`shiladi). Agar dastur kamerani qo`shish bo`yicha xatolik bermasa, u holda chip ni kerakli haroratgacha sovutishni boshlash mumkin. Buning uchun Cooler On tugmachasini bosing. Main CCD Camera bulimida aks etuvchi haroratning o`zgarishini kuzatib boring. Cooler tugmachasini bosish orqali sovutish harorati qiymatini o`zgartish mumkin. Chip ning tanlangan harorati Setpoint parametrida aks etadi, ayni paytdagi harorat esa Temp parametrida aks etadi. Kerakli haroratga erishgach, Siz sovutish sistemasini o`chirguninguzcha, dastur avtomatik tarzda Chip qabul qiluvchining haroratini nazorat qilishda davom etaveradi. Kameraning ishi tugagach, PZS kameraning kiruvchi oynasida kondensatlar yuzaga kelmasligi uchun Chip ni tashqari (atrof muhit) haroratigacha isitish kerak. Warm up tugmachasini bosib, harorat +10 - +15C dan ham yuqori qiymatga ko`tarulguncha kutish kerak, shundan so`ng Disconnekt tugmachasini bosib, kamerani dasturdan uzishingiz (o`chirishingiz) mumkin. Bundan tashqari Cooler off tugmachasini bosish orqali sovutish yoki isitish jarayonlarini ham to`xtatishingiz mumkin. Kamera tok manbaidan yoki kompyuterdan uzilgach (ajratilgach) PZS (priyomnik) qabul qiluvchida avtomatik tarzda qizish boshlanadi. Kuzatishni ettirish zarurati bo`lsa Chip ning harorati normallashguncha kutish kerak va kamerani sovutishni takrorlash lozim. 1.11-rasm. Kamerani boshqarish paneli. 28

Birlamchi tasvirlarni olish, filtrlarni almashtirish. Birlamchi tasvirlarni olish va filtrlarni almashtirish Expose bulimida amalgam oshirilishi mumkin. (12-rasm). Tupe bulimida olinuvchi tasvirlarning turini tanlang ( Light – kuzatish manbasining tasviri; Bias – dastlabki bosqichlardagi qora tasvirlar; Dark – ma`lum vaqtli qora tasvirlar; Flat – silliq maydon tasviri). Ekspozitsiya vaqti Minutes (minutlar) va Sekonds (sekundlar) bulimida o`rnatiladi. Filtrlarni o`zgartirish uchun menyu da kerakli filtrni ko`rsating. Filtrni tanlaganingizdan keyin, u avtomatik tarzda almashinadi. Ekspozitsiyani boshlash uchun Expose tugmachasini bosing. Shuni bilingki, ushbu rejimda olingan tasvirlar avtomatik tarzda saqlanmaydi. Tasvirni saqlash uchun menyuda File/Save image bulimini tanlashingiz kerak. Ekspozitsiyani Stop tugmachasi orqali to`xtatishingiz mumkin, faqat bunda ekspozitsiya vaqtida to`plangan tasvirlar ekranda aks etmaydi. 1.12-rasm. Birlamchi ekspozitsiya paneli. Teleskopni fokusirovka qilish. Teleskopni fokusirovka qilish uchun dasturda oraliq vaqtlar bilan tasvirlar seriyasini tashkil etish etiborga olingan. Expose da kerakli fitrni o`rnating, so`ng Focus bulimiga o`ting (5-rasm). Sekonds bulimida tasvirning kerakli ekspozitsiya vaqtini o`rnating, Binning qiymatini ikkiga teng qilib va tasvirlarning oraliq vaqti Delay (s) o`rnating. Oraliq vaqti shunday tanlanadiki, kuzatuvchi olingan tasvirlarni tahlil qilish va teleskopning fokusini o`zgartirish uchun etarli bo`lsin (~ 5 sek. etarli interval vaqti). Tasvirlar olishni boshlash uchun Start Focus tugmachani bosing. Siz Stop29

ni bosmasangiz tasvirlar olinishda davom etaveradi. Olingan barcha tasvirlar saqlanmaydi. Birinchi tasvirni olish oldidan ko`rsatgich (kursor) ni yulduzning markaziga to`g`rilang va “ Information ” oynasida FWHM qiymatini nazorat qiling. FWHM ning eng kam qiymatiga erishguncha teleskop fokusini o`zgartishda davom eting. Samarqand observatoriyasining 0.48 m teleskopi uchun FWHM ning qiymati 1,8 ”-2.3” oralig`ida yotadi, biroq u atmosfera sifatiga bog`liq bo`lib, kechadan-kechaga sezilarli darajada o`zgarishi mumkin. Tasvirlar seriyasini olish. Sequence ni tanlang (6-rasm). Autosave Filename maydonida fayl nomini ko`rsating (faylning nomi sifatida manbaning nomi yoki tasvir turi olinishi mumkin). Agar Siz mavjud fayllarni dastur avtomatik tarzda yozishini xohlasangiz, Overwrite Files maydonini belgilang. Number maydonida ekspozitsiyalar sonini ko`rsating (kamida bir ekspozitsiya), Start at maydonida kiyingi ekspozitsiyaning tartib raqami ko`rsatiladi. Dastur qayta qo`shilganda ekspozitsiyaning tartib raqami avtomatik tarzda 001 etib qo`yiladi. Suffix maydonida - Setup bulimida o`rnatiluvchi va ekspozitsiyaning tartib raqamiga qo`shiluvchi – suffix ko`rsatiladi. Time maydoni ekspozitsiyaning dastlabki vaqti hisobini ko`rsating. Pastdan chapdagi burchakda kameraning ayni paytdagi holati ko`rsatiladigan statusli qatorlar keltiriladi. Ma`lumotlar saqlanuvchi direktoriyaga yo`l Set Path da ko`rsatiladi. Ekspozitsiya parametrlarini o`rnatish Setup bulimida amalgam oshiriladi. Ushbu tugmacha bosilsa ekranda oyna paydo bo`ladi (7-rasm), unda Siz kuzatish parametrlarini ko`rsatishingiz mumkin. Bir vaqtning o`zida bitta manba uchun kuzatishning 16 rejimini o`rnatish mumkin. Enable maydonini belgilang, Filter bulimidagi ro`yxatdan kerakli filtrni tanlang (dastur ishlayotganda – filtrlarni avtomatik tarzda almashtiradi) yoki tasvirning turini ko`rsating, Suffiks maydonida o`zingizning tasviringiz suffiksini yozing. Ekspozitsiya vaqtini (sekundlarda) Exposure bulimida ko`rsating. Olinuvchi tasvir ko`rsatkichlarini (1x1, 2x2, 4x4) Binning maydonida ko`rsating. 30

1.13-rasm. Kuzatishlarni boshqarish paneli. Kuzatishlar uchun etarlicha kuzatish parametrlari tanlang. Dastur, Exposure Ordering bulimida ko`rsatilgan ikki turdagi kuzatishlarni farqlaydi. 1- tur “ Group exposure by filter ” taxmin qiladi-ki, dastur, har qaysi ko`rsatilgan filtr yoki tasvir parametrlari uchun navbatdagisini bajarishga o`tishdan avval tasvirlarni to`liq oladi. (m-n: Blue va Red filtrlari uchun 10 ta tasvir ko`rsatdingiz, u holda dastur quyidagi sxema ko`rinishida tasvirlarni oladi: 10xBlue+10xRed ). “ Change filter on each exposure ” taxmin qiladi-ki: dastur filtrlarni almashtira borib har qaysi olingan ekspozitsiyadan kiyin kuzatishlar ketma-ketligini bajaradi. (m-n: 1xBlue+ 1xRed+1xBlue+ 1xRed … va h.k. Har qaysi filtr uchun 10 ekspozitsiya bo`yicha). Birinchi ekspozitsiyadan oldin va kiyingi ekspozitsiyalar oralig`ida kutish vaqti (vremya zaderjki) ni Delay first va Delay between maydonlarida o`rnatish mumkin. Kuzatishning barcha kerakli parametrlarini o`rnatib bo`lgach Ok tugmachasi bosiladi (oyna avtomatik tarzda yopiladi) faqat shundan kiyingina dastur kuzatishning ko`rsatilgan parametrlarini bajarishga tayyor bo`ladi. Kuzatishning barcha kerakli parametrlarini o`rnatilgach kuzatishniboshlash uchun Start tugmachasini bosish kerak. Stop tugmachasi orqali kuzatishni to`xtatish mumkin. 31

Dastur ishlash jarayonida, dastur bajarayotgan funksiyalarni kuzatib boorish talab etiladi, agarda zarurat yuzaga kelsa o`rnatilgan parametrlarni o`zgartirish mumkin. 1.14-rasm. Kuzatish parametrlarini o`rnatish oynasi. Tasvir tiniqligini o`zgartirish. Olingan tasvirning tiniqligini o`zgartirish Screen Stretch oynasidagi (8- rasm) qizil va yashil ko`rsatgichlarni siljitish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, ro`yxatdan kerakli parametrlarni tanlab, tasvir tiniqligini o`zgartishning avtomatik rejimini ham tanlash mumkin. 1. 15-rasm. Tasvir tiniqligini boshqarish oynasi. 32

Dasturning ishlash jarayoni haqidagi to`liq ma`lumotlarni menyu ning asosiy paneli hisoblangan Help bulimidan topish mumkin. II BOB . Q UYOSHNING STANDART MODELI 2.1 Quyoshning ichki tuzilishi Quyoshning ichki qatlmlarini o`rganishda Gelioseysmologiya fani juda as qotadi.Chunki bu fan Quyosh sirtida sodir bo`ladigan tebranishlarni o`rganib shu asosda uning ichki qismlari haqda ma`lumotlar to`playdi. Bu ma`lumotlarga asosan Quyoshni quyidagicha tasavvur etamiz 33

2.1-rasm Quyoshning ichki tuzilishi . Quyoshning temperaturasi 6000°C dan (sirtida) 15000000°C gacha (markaziy qismida) bo`lgan-plazma shardan iborat bo`lib, uning ichki va tashqi qismlari fizik tabiatiga ko`ra bir-biridan farqlanuvchi turli qatlamlarga bo`linadi (2.1-rasm). U qatlamlar quyidagicha nomlanadi: 1. Quyoshning yadro reaksiyalari ro`y beradigan markaziy qismi yadroviy reaksiya zonasi deb yuritiladi va Quyosh markazidan 0,3 R o gacha o`z ichiga oladi. 2. Energiyani nuriy yo 7 bilan tashuvchi zona. Bu zonada nurlanish muvozanati kuzatilib, energiyani tashish protsessi nurlanishni yutish va so`ngra qayta nurlanish bilan davom etadi. Mazkur zona taxminan 0,3-0,8 R o oralig`ini o`z ichiga oladi.34

3. Konvektiv zona. Bu qatlam Quyosh radiusining taxminan 0,8-1,0 R o qismini tashkil qiladi. Bu zonada energiya asosan konvektiv yo`l bilan tashiladi. Quyoshning faqat atmosfera qatlamlari bizga kо`rinadi. Bu qatlamlarda fizik sharoit astronomik kuzatishlar (о`lchashlar) orqali о`rganiladi. Bunday tekshirishlarga asoslanib atmosferada balandlik bо`yicha temperatura (T), zichlik (  ) va bosim (R) ni о`zgarish qonuniyatlari chiqariladi, atmosferani kimyoviy tarkibi aniqlanadi va uning moddasini yutish koeffitsenti va notiniqlik darajasi hisoblab topiladi. Kuzatishlardan olingan bu kо`rsatkichlarni bir-biri bilan boliqligini (masalan ideal gazlar qonuni) bilgan holda ularni atmosferada balandlik bо`yicha о`zgarishi gaz qonunlari qо`llash yо`li bilan tekshirib kо`riladi. Barcha kо`rsatkichlarni gaz qonunlariga mos keladigan holda ularni bir-biri bilan bolangan holda ifodalovchi sferik-simmetrik atmosfera modeli hisoblanadi. Bunday model bir jinsli atmosfera modeli bо`lib, unda T,  , R ni balandlik yoki radius bо`yicha о`zgarishi jadval tarzda beriladi. Shunday modelga kо`ra fotosferada T,  , R ichki qatlamlar tomon tez suratlar (20 K/km) bilan о`zgarishini kо`rish mumkin (jadval 1). Bu kо`rsatkichlar fotosfera ostidagi bizga kо`rinmaydigan qatlamlarda ham Quyoshning markazi tomon о`zgarishi va ular Quyosh markazida maksimal qiymatga yetishlari kerak.[10] Quyoshning fotosfera ostida joylashgan ichki qatlamlari bizga kо`rinmaydi. Bu qatlamlarda moddaning fizik holati tо`risidagi nazariy tasavvur fotosfera qatlamlaridagi fizik sharoitni ichki qatlamlar tomon ekstropolatsiya (chо`zish) yо`li bilan shakllangan. Quyoshni ichki qatlamlarida T,  , R ni radius bо`yicha о`zgarishini ifodalovchi modelga asoslanib bu qatlamlarda massani (  ), yorqinlikni (L) о`zgarishi hisoblanadi. Ichki qatlamlarning kimyoviy tarkibi fotosferanikidek deb qabul qilingan holda  Quyoshning tо`la massasi va L yorqinligi hisoblanadi va ular о`lchashdan olingan massa va yorqinlik bilan solishtiriladi. Nazariy hisoblashlarni tо`riligini kо`rsatuvchi meyor ularni о`lchash natijalariga mos kelishidir. Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanligi. Quyosh barcha tomonga L  =4 . 10 26 J/s quvvat bilan energiya sochmoqda. Har xil yoshdagi geologik 35

topilmalar kimyoviy tarkibini tahlil qilishlarini kо`rsatishcha oxirgi 3 milliard yil ichida Quyosh energiyasi quvvati sezilarli о`zgarmagan. Demak t=3 mld. yil davomida Quyosh YE  L   t=3.6.10 44 J energiya sochgan. Bu energiyani Quyosh massasi (   =2 . 10 30 kg) ga bо`lsak Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanlik qobiliyatini topamiz, ya`ni u  YE=1.8 . 10 13 J/kg. Portlovchi modda eng katta energiya chiqaradi va uning uchun  YE=10 7 J/kg, ya`ni Quyosh moddasinikidan juda (10 6 marta) kam. Qanday jarayon Quyoshnikidek  YE bera oladi? Faqat termoyadro jarayoni Quyosh moddasinikidek yuqori energiya chiqaruvchanlikka ega. Haqiqatdan tо`rta protondan bitta geliy atomi yadrosi hosil bо`ladi va 3 % massa energiya (  YE  4 . 10 -12 J) ga aylanadi. Agar yadro reaksiyasi tufayli 1 kg modda butunlay geliy moddaga aylanadi deb olsak u holda bu termoyadro (proton- proton sikli) reaksiyasi natijasida 10 15 J energiya ajralib chiqadi. Bu Quyosh moddasinikidan ellik marta kо`p. Quyosh moddasining 80 % vodoroddan iboratligini hisobga olsak uning energiyasi proton-proton sikli natijasida hosil bо`ladi degan hulosaga kelamiz. Bunday termoyadro reaksiyasi T=15 mln K temperaturada rо`y berishi va bunday temperatura Quyosh markazida, uning о`zagida bо`lishi mumkin. Quyosh markazida temperatura mln.lab gradusga yetishini fotosferada temperaturani chuqurlik bо`yicha ortib borishini (  T = 20 K/km) oddiy ekstropolatsiya qilish yо`li bilan kо`rsatish mumkin. Quyoshning ichki qatlamlarida moddaning fizik kо`rsatkichlarini о`zgarib borishi. Quyosh statsionar yulduz va sferik simmetrik plazma shardir, uning fizik ko`satkichlari har qatlamda o`zgarib boradi. Quyoshning markazdan ixtiyoriy r masofada joylashgan dr qalinlikdagi sferik qatlam gidrostatik va energetik muvozanatda bо`ladi: qatlamning ichki va tashqi chegaralaridagi bosim kuchlari ayirmasi dR bu qatlamga ta`sir etayotgan tortishish kuchi     )( 2 r rGm r ga moduli bо`yicha teng va qarama qarshi yotadi drr r Gm dP r )( 2   yoki, . )( )( 2 r r Gm dr r dP r  (2.1) 36

Bu gidrostatik muvozanat tenglamasidir. Bu yerda ' 0 2'') ( 4) ( dr r r Mr r    - Quyoshning r radiusga ega qismining massasi. Quyosh markazidan r masofada joylashgan sferik sirtdan tashqi qatlam tomon sekundiga   r r dr r r r L 0 '2''' ) ( 4) ( ) (    , (2.3) energiya chiqadi. Bu yerda  ( r  )-Quyosh moddasining energiya chiqaruvchanligi. Sferik qatlamlardan energiyani о `tishini 2 4)( )( r r r dr dL r    , (2.4) tenglamani yechish y о `l bilan topish mumkin. Yadro reaksiyalari Quyosh о `zagida, uning markazidan r      Rr 51 uzoqlikda r о `y beradi, chunki о `zakdan tashqarida T bunday reaksiyalar uchun yetarli emas. Termoyadro reaksiyasi va Quyosh neytrinosi muammosi. Hozirgi zamon tasavvuriga k о `ra Quyosh energiyasi vodorod atomi yadrolaridan geliy atomi yadrosi hosil b о `lish jarayonida ajralib chiqadi. Bu jarayon 15 mln. gradus temperaturada r о `y berishi mumkin, shuning uchun u termoyadro reaksiyasi deb ataladi va ikki xil y о `l bilan kechishi mumkin: proton-proton (r-r) sikli va uglerod-azot (SN) sikli. Ikkala xil reaksiyada ham protonlardan geliy atomi yadrosi hosil b о `ladi.. Yaponiyada Komiakande deb atalgan neytrino detektori ishga tushirildi va tozza suv molekulalarida neytrino ta`sirlanishi natijasida cherenkov nurlanishi hosil b о `lishiga asoslangan bu eksperiment Kuyoshdan neytrino oqimini qayd qildi, biroq natija avvalgidek bashorat qilingandan uch marta kam. Kanadada (Ontario) Sadbari (Sudbury) Neytrino Observatoriyasida oir suvga asoslangan tajriba о`tqazilmoqda. Bu tajribalarda qayd qilingan neytrino miqdori nazariy hisoblashlar natijasidan 3-marta kamligicha qolmoqda. Bu yangi tajribalar 37

о`tqazishga chorlamoqda. Masalan galliy izotoniga 71Ga ga asoslangan tajribaga katta umid bolanmoqda. Bunday tajriba uchun 40 t galliy kerak. Biroq dunyoda olinayotgan galliy miqdori kam. 2.2 Quyoshning fizik parametrlarini radius bo`yicha o`zgarishi Quyoshning standart modeli deganda uning fizikaviy parametirlari (temperatura, bosim , zichlik) va xokazolarni radiusi bilan o`zgarishi nazarda tutilgan. 2 ) ( 4 r r p dr dM   (2.5) (1) ifoda quyoshning ichidagi massa hisoblanadi. dr r M pG dp g m dp 2 ;    ) ( ) ( 2 r p r r GM dr DP  (2.6) (9) ifoda quyoshning ichidagi bosim hisoblanadi. dr r r r L R     0 0 2 4 ) ( ) (   2 ) ( 4 r r dr DL   (2.7) Stefan Bolsman qonuniga ko`ra apsalyut qora jisim qonun bo`yicha nur tarqatayotgan 1kv. Sm yuzadan 4T miqdor inergiya tarqaladi. Bu inergiy qandaydir bosimni tashkil etadi va bu bosim R harfi bilan belgilanadi. 4 3 4 Ts P   Yuqoridagi formula nuriy bosimning o`zgarishi deiyladi. Ikkinchi tarafdan birorta gazning elementi yutgan enerigya 38

dr r r L c ) ( 4 1 2  Tushayotgan va yutilayotgan energiya shartlar chegaraviy L L M M R r L M r r L T dr dT dT T c T c d dr r r L c T c d nuriy                          , , 0 ,0 ,0 4 16 3 4 3 4 3 4 ) ( 4 1 3 4 2 3 3 4 2 4          sek erg T T x r MG dr dP dr r GM dP r GM g mg dp pp 3/1 6 6 2 6 2 2 2 ) 10( 338 exp 10 10 5,2 ; ; ;                  (2.8) x - vodorod qismi. Hm N P MkT P     ;  N konsentratsiya zarrachalar soni kT mH P P   Elektiron chiqib ketib ionga aylanadi ,21 _  M=4 z y x M 3 1 4 3 2 1 3 4 2 1 _        Atomlardagi elektronlar energitik satxlar bo`yicha taqsimoti Bltsmon formulasi bilan aniqlanadi. Quyoshning qandaydir qatlamida element yuqoriga chiqib, yana qaytib tushishi konveksiya deyiladi, agar qaytib tushmasa konveksiya bo`lmaydi. 39 

dv e kT m n dn kTmv2 2 2/3 2 4        (2.9) Bu ifodada taqsimot qonuni ifodalanadi. kTmv e kT m ndv dn v f 2 2 2/3 2 4 )(         (2.10) Oxirgi ifoda taqsimot funksiyasini aks ettiradi. 2.3 Quyoshninig to`la energiyasi Quyoshninig to`la energiyasi ni toppish uchun Quyosh doimiysi muhim rol o`ynaydi. Quyosh doimiysi Quyoshning nurlanish quvvati, astrofizik va geofizik hodisalarni xarakterlashda muhim rol o`ynaydi. Xususan, Quyosh sirtida va ichida kechadigan fizik jarayonlar haqidagi tasavvurlarning shakllanishida Quyosh nurlanishi intensivligi eng muhim ma`lumotlardan hisoblanadi. Quyoshning nurlanish energiyasini aniq hisoblashlar yana shuning uchun ham zarurki, bu nurlanishning kattaligi ko`pgina boshqa osmon jismlarining nurlanishlarini hisoblashda birlik sifatida qabul qilinadi. Quyosh nurlanishi quvvatini Quyosh doimiysi deb yuritish qabul qilingan. Quyosh doimiysi deb bir minutda Quyoshdan Yergacha bo`lgan o`rtacha masofada (Yer atmosferasidan tashqarida) Quyoshdan kelayotgan nurlanish yo`nalishiga tik yotgan 1 sm 2 yuzasidan o`tayotgan Quyosh energiyasining to`la miqdoriga aytiladi. Quyosh doimiysini o`lchash uchun, ikki maxsus asbob yordamida yuzlab kuzatishlar va hisoblashlar qilishga to`g`ri keladi. Bu asboblardan biri pirgeliometr deyilib, uning yordamida ma`lum vaqtda (Quyoshning gorizontdagi ma`lum balandligida) aniq yuzaga tushayotgan to`la energiyasi absolyut energetik birliklarda hisoblab chiqariladi.[11] Biroq pirgeliometr yordamida olingan ma`lumotlar, Quyosh doimiysini hisoblash uchun yetarli bo`lmaydi, chunki 40

Quyosh energiyasining ma`lum qismi Yer atmosferasida yutilib qoladi. Quyoshning yutilgan energiyasi boshqa maxsus asbob - spektrobolometr yordamida o`lchanadi. Bu asbobning sezgirligi turli to`lqin uzunliklardagi nurlanishlarga bir xil bo`lib, uning yordamida har bir to`lqin uzunligidagi nurlanish intensivligining havo massasiga bbg`lanishini xarakterlovchi grafik chiziladi. Havo massasi deb ma`lum yo`nalishdagi havo qatlami optik qalinligini, uning zenit yo`nalishdagi optik qalinligiga nisbati bilan o`lchanadigan kattaligiga aytiladi. Ekstropolyatsiyalash yordamida havo massasi nolga teng bo`lgandagi nurlanish intensivligi aniqlanadi. Bu kattalik nurning Yer atmosferasida yutilmagandagi qiymatiga teng bo`ladi. Ushbu operatsiya spektrning barcha uchastkalari uchun bajarilib, Quyosh spektrida spektrobolometr yordamida aniqlangan energiyaning taqsimlanishi bu olingan ma`lumotlar` yordamida tuzatiladi. Shuni aytish kerakki, spektrobolometrda intensivlikning miqdori, pirgeliometrdagidan farqli o`laroq nisbiy birliklarda beriladi.[12-13] Aniqlangan ma`lumotlarga Quyoshning ultrabinafsha va infraqizil nurlarda chiqargan va Yer atmosferasida to`la yutilib qolgan nurlanish energiyalari ham hisoblab qo`shilsa, u holda Quyoshning ma`lum yuzaga tushayotgan to`la energiyasi aniqlanadi. So`ngra bu aniqlangan energiya miqdori asosida Quyosh doimiysi hisoblanadi. Quyosh spektrining ultrabinafsha va infraqizil uchastkalaridagi nurlanish energiyasi maxsus raketalar, sun`iy yo`ldoshlar va Yer atmosferasidan tashqariga ballonlar yordamida chiqarilgan apparatlar yordamida aniqlanadi. Yuqorida eslatilgan metod yordamida aniqlangan Quyosh doimiysi: Q =1,95 kal/sm 2 min =1,36 10 6 erg/(sm 2 .s) = 0,136Vt/sm 2 tashkil etadi. Bu kattalikning to`g`riligi keyingi yillarda raketa va havo sharlariga o`rnatilib, Yer atmosferasidan tashqariga chiqarilgan pirgeliometr yordamida aniqlangan Quyosh doimiysi qiymati bilan qiyoslab tasdiqlandi. Quyosh doimiysi kattaligi, radiusi R=1 a.b. ga teng shar sirtiga ko`paytirilsa Quyoshning to`la energiyasi topiladi. Shu yo`l bilan aniqlangan Quyoshning to`la energiyasi. s erg Q R E / 10 9,3 4 33 2     ga teng (2.11) 41

III GELIOSEYSMOLOGIYA 3.1 Gelioseysmologiya faninig rivojlanishi Quyoshdagi tebranishni 60-yillar boshida amerikalik astronomlar R. Leyton, R. Nois va J. Saymonlar payqashgan ular har 5 daqiqa ichida quyosh fotosferasidagi tebranishni davriylik izini kuzatishgan . Bu tebranishlarni tabiati uzoq vaqt ichida nomalum edi . Ammo Gelioseysmalogiyaning paydo bo`lishi sanasi etib 1975-yil hisoblanadi shu vaqtda nems astranomi F.L.Dyobnerning muaffaqqiyatli kuzatishi ishonarli nateja beradi: 5 daqeqa sexrli tebranish bu ko`p sonli turli xil , quyoshning akustek tebranishining rezonanslarining yig`indisidir Ular nafaqat quyoshning ustki qismida, balki juda chuqur to quyosh yadrosidagi termoyadro reaksiyasida ham namoyon bo`ladi. Bunday tebranishlar Quyoshning ichki tuzulishi to`g`risida boy ma`lumot beradi. 42

Ularning spektri ajoyb, xuddi bir musiqa ustkunasining chalinishiga o`xshash, yakka-yagona va betokrordir gilobal akustik tebranish bu Quyoshning tebranishining qattiq rezananslari bo`lib, turg`un to`qinlar xosil qilgan va uning xududini qamrab olgan. Energiya manbai bo`lib, Quyosh qatlamidagi turbilen konveksiyasi kuchi orqali paydo bo`lgan akustik shovqin xizmat qiladi. Bunday shoqin natejada bu tovushli to`lqinlar keng diapozonda va hamma yo`nalishida nomoyon boladi. Har xil yo`nalish bo`yicha tarqalib, to`lqinlar ustki qismida bir necha marta aks ettiriladi . tulqinlar trayektoriyasi yopiq bo`lishi mumkin unda interferensiya natejasida to`lqinlar tik holatda hosil bo`ladi va bu akustik tebranishlarni bir holati yuguruvchi to`lqinlar va tik holatdagilar bilan yig`indisi uni aniq rezonans chastotalarda paydo bo`layotgan oddiy oqimga o`xshashdir. Oqimning tebranish spektri asosiy ton ,birinchi va ikkinchi oberton va ho kazolardan iborat (oberton raqami amplutudada oqim uzunligi bo`yicha taqsimlanayotgan bog`lamlarni soni bilan aniqlanadi ) . Quyosh tebranishi nafaqat har-xil bog`lam soniga ega ,o`zining radiusiga balki ustki qimidagi amplutudani taqsimlanishi ham har-xil. Tebranish vaqtida quyosh usti hududlari har-bir bo`linmada, fazaga qarshi harakatlanadi vaq tebranish amplutudasi nolga teng bug`im chiziqlarida bo`lingan. Bunday chiziqlarni umumiy soni quyosh satxidagi 1 tebranish darajasi deyiladi (matematikada amplutudaning bunday bo`linishi 1 darajali sferik garmonikasi orqali aniqlanadi ). Tebranishning oddiy xili 1=0 li radial bo`lib , unga o`z shaklini o`zgartirmay Quyoshning usti bir kengayib bir torayadi.1=1 tebranish depolniy deyiladi. Bunga yaqqol ko`rgazma sifatida , yaxshilab pishirilgan tuxumni olib, silkitsak tuxumni oq po`sti va sariq yadrosi bir-biriga teskari harakatlanadi va bu jarayonda ular markazga hajmga nisbatan tebranishni hosil qiladi 1=2 lik tebranish kvadrupol deyiladi va ular navbatma-navbat quyosh ustini deformatsiya qilib ,uni chuzinroq va yopishgan elleps shaklida olib keladi . Tebranishni kattaroq darajalari qiyinroq shaklga ega. Diapazoni juda keng. . 43

Quyosh nurlanishini, odatda quyosh ustidagi dopler tezligini o`lchash yuli orqali qayd qilinadi. Optik spektrdagi tor chiziqlarni yutilishlaridan birini tanlaydilar jismlarni harakat jarayonida dopler effekti faqat kuzatuvchi tomoniga chiziqlarni yutilishi spektrning binafsha rang hududiga siljiydi, teskari yunalishda qizil ranga qarab siljiydi. Tebranish amplutudasi quyosh masshtabiga juda kichik ammo spektrli optik uslub bilan kuzatsa bo`ladi. Quyosh ko`rinarli diskini, zamonaviy yuqori kenglikga ega uskunalar va kuzatishlar 1 darajali turli xil nurlanishlarni ajratishga imkon beradi. Tebranishni quyosh nurlarini tezligi va ular jadallik vaqtida qayd qilish imkoni bor, shu vaqtda 10^-6 li nisbiy amplutudaga ega maxsus pretsizion uskunalari tufayli, ular aynan shu quyosh nurlanishlarini kuzatish uchun ishlab chiqarilgan, keng ilmiy dastur jarayonida bir necha ming har-xil quyosh tebranishi xillari qayt etilgan va ular astrofizika uchun juda katta nisbiy aniqlikda o`lchangan 10^-5 gacha bunday o`ta sifatli malumotlarni Big Ber va Munt Vilson (SSHA) observatoriyalari quyosh teleskopida va janubiy polyusdagi ekspeditsiya vaqtida olingan.(janubiy qutbdagi kuzatuvda kun va tunni tasiri yo`q edi ). Birmengesh universiteti (Anglya) Nitstsa universiteti (Fransiya), Marsga uchish paytida kosmik kema bortidan ,,Fobos” apparati orqali bir qancha bir darajali past tebranishlar to`g`risida eng yaxshi malumotlar olingan. ,,Fobos” dasturi tufayli nihoyasiga yetgan faqat oz eksperimentlarda olingan va yerga yuborilgan muoffaqiyatli natejalardan biri shu edi . Quyosh akustik tebranishlarining chastotasi to`g`risidagi ma`lumotlar hajmi va sifati jixatidan Yer seysmologlarining Yerni tebranish to`g`risidagi ma`lumotga qaraganda ko`p, qizig`i shundaki quyoshni kuzatish yerni kuzatishdan osonroq, gap shundaki yerni tebiratishini faqat aloxida nuqtalarda va faqat tebranishda keyin qayd etish mumkin. Quyoshda esa biz uni btunligicha kuzatamiz va uni tebranishi har doim uyg`onadi. Quyosh hududini seysmik ma`lumotlar orqali ko`rish. Quyosh tebiranishni chstotalarini o`lchash to`g`irisidagi birinchi ma`lumotlardan so`ng geloiseysmologiya bo`yicha ishlar jadal rivojlanishi sababi bu ma`lumotlar yaxshi tayyorgarlik ko`rilgan muhitga tushgani. Shu vaqtga kelib 44

Quyoshning ichki ko`rinishini aloxida-aloxida raqam modellarini ishlab chiqilgan edi, ular standart Quyosh modellari va ular yuldizlar evoliyutsiyasi nazariyasi haqidagi komsepsiyasiga suyangan holda hisoblangan bo`lib yadiro riyaksiyasi tezligini sonlari to`g`irisida tushuncha ham hisob qilingan. Boshqa tomondan, Kelvin va U. Yu. Lenba ishlari bilan boshlangan Quyosh parchlanishi nazariyasi sinchkavlik bilan rivoj topgan. Bu nazariya kilassik o`zgaruvchan yuldizlar tebranishini xisoblashda qollaniladigan (Quyoshdan farqliroq, ular tebiranishini bitta yoki ikkita pastli tebiranishda katta ampilitudalar bo`ylab harakatlanadi) korinishidan, faqat Quyoshni standart modelni olib, uni mavjud algoritmlar orqali EBM ga hisoblab va natijalarini kuzatuvdagilar bilan taqqoslasa bo`ladi, xulasa. Bu hamma jaroyon qilingan edi. Natijada, nazariy jihada kuzatuvdagi chastotalar bir - biri bilan yaxshi kelishgan edi. Quyoshning ichki qurilmalarini to`g`risidagi tushunchamiz to`g`ri ekanligi ham isbotlandi, ammo tezorada ma`lum bo`ldiki ish jarayonida katta va sezilarli farq bor ekan. Ularni yani farqlarni modellarni almashtirish yuli bilan olib tashlamoqchi bo`lindi va bir qancha o`zgarishlarni mukammal fizikaga kiritib evalyutsiya modelidagi asosini ham o`zgartirmoqchi bo`lindi, farqlarni kamaytirishga muoffaq bo`lindi lekin bartaraf etishga erishilmadi. Hozirgi movjud modellarning eng yaxshisi kuzatilayotgan ma`lum chastotalari bilan taxminan 1% ga kelishadi ammo afsuski modellarni qoniqarli deb hisoblashga bunday ko`rsatkich kam. Tebranish chastotalari turli hajmda Quyosh hududining biror bir qismida ta`sirchan. Izlanish uchun qiziqarli va termo yadro reaksiyasi bo`layotgan Quyoshning markaziy yadrosini qatlamlarini kordinal (tubdan) o`zgarishi boryo`g`i 10^-3 atrofidagi nisbiy o`zgarishga olib keladi. O`z navbatida xam sifati, xam soni jixatdan extimollar ko`pligi sababli modellarni tanlash jarayoni qiyinlashadi, extimolli farq omillari yetarli bo`lib evalyutsiya modelini hisoblash va tebranish chastotalarini aniqligi uzun bir hisob masalasiga aylanadi. Kuzatish ma`lumotlarini yig`ilishi va aniqlanishi sababli modellarni aniq tanlah bilan masalani hal qilib bo`lmaslikga ishonch paydo bo`ladi . 45

Kuzatish gelioseysmologiya nazariydan ancha oldinga o`tib ketgan. Bu masalaga aksincha yondashib, yani kuzatilgan tebranish chastotalari orqali Quyoshni seysmik qatlamlarini tiklantirib modellarini faqat taqqoslash uchun qo`llaniladi. Bu haqeqiy matematik uslub orqali hozirda ham gelioseysmologiyada izlanish olib borilayabdi va bunda Yer seysmologiyasining yordami katta. Hozirgi vaqtda Quyosh seysmologiyasi to`g`risdagi ma`lumotlarning ba`zilarini ko`rishimiz. Quyosh qobig`ini qalinligi o`lchashga ega bo`lindi. U 29% Quyoshradiusini tashkil qiladi. Baxolash sezilarli noaniqlikda standart modellari bilan bo`lgani uchun yuqa kanvet hududini qayt edi. Nurlanishni noaniq ko`rsatuvlariga ega Quyoshning nurli zonalarini standart modellarini xatolari ko`rindi. Seysmik ma`lumotlar esa Quyosh plazmalarini xiralik koeffitseytlarini aniqlashga imkon beradi va nurlanishni modda bilan munosabatini fizik nazariyasi orqali bashorat etadi va so`ngida Quyosh yadrosini qiziq qoplami to`g`risida ma`lumot olindi. Lekin bu muommoni akustik tebranish orqali o`rganish qiyinligi sababli, xulosa uchun ham yana ko`p taxlil qilish kerak. Shunga qaramasdan olingan ma`lumotlarni quiyidagicha aytish mumkin: yadrodagi jismlar harakatlanadi va bu harakat butun Quyosh evalyutsiyasi jarayonida kuzatiladi. Bu joyda bir oz orqaga qaytamiz. Quyosh evolyutsiyasini standart nazariyasidan biri shunday deydi: Quyosh ichidagi jismlar faqat konvekt qobig`ida harakatlanadi. Yadroga hech qanday harakat yo`q va termo yadro reaksiyasini xosili o`zi paydo bo`lgan joyda yig`iladi. Bu masala oxirgi 20 yil ichida Astrofizikada eng muxim muommo bo`ldi. Quyosh neutrino deditsiti bilan maxkam bog`liq. Gap shundaki kuzatayotgan yer netrin dediktorlarida Quyosh standart modellari bashorat qilayotgan Quyosh netrinolar oqimi 3 marta kam. Quyosh yadrosida jismlar harakati bilan bog`liq muommolarni yechish va netrinolarni mukammal o`rganish asosiy sirlaridan biri bo`lishi mumkin. Netrinolar generatsiyasi haroratga juda ta`sirchan. Agar qaysidir jarayon jismlarni harakatlantirsa termoyadro yonishiga qo`shimcha yangi vodorod quyinlari va generatsiya uchun kamroq harorat kerak bo`ladi, bu esa netrinolarni oqimini kamaytiradi. Kelajakdagi izlanishlar bu masalaga oydinlki kiritadi. 46

Quyosh ostslilatsini muntazam kuzatish ma`na 10 yildan beri davom etayapdi. Obruli bir qancha kuzatishlarga ega bo`linsa ham olimlar etibori va qiziqishi Quyoshning 11 yilik davrida tebiranish chastotalarida qandaydir o`zgarish bo`lishi va Quyoshdagi defarmatsiya tarkibini ko`rinishi edi. O`ta aniq kuzatuvlar oxirgi yillarda haqiqatan chstotalarni o`zgarib ketayoganini ko`rsatadi. Extimol ular sabablari va mexanizimlar o`rganilayotgandir. Daslabki taxlil shuni ko`rsatadiki: quyosh qatlamidagi o`zgarish tebranish chastotalarini o`zgarishiga sabab bo`lib u asosn Quyoshning tashqi qavatlarida o`tadi va Quyoshning magnit aktibligini kegligida bo`ladi. Extimol bu o`zgarishlar magnit hududini to`g`ridan-to`g`ri ta`siri va harortni o`zgarishi orqali ham paydo bo`ladi. Geliyni tarkibini o`zgarishi. Quyoshning kimyoviy tarkibi to`g`irisidagi klassik tushunchalar spektr taxlilga tayangan. Bu taxlil orqali ko`p kimyoviy moddalar tarkibi aniqlangan ammo koinotda eng ko`p tarqalgan kimyoviy elementlar ichida ikkinchi o`rinda turadigan geliy haqida ma`lumot kam. Binobarin geliy tarkibida berilgan baho juda katta kasmologik qiziqish uyg`atadi, katta portlashdan tortib , Quyosh sistemasini evolyutsiyasigacha geli tarkibini spektrli thlil orqali aniqlashga imkonyuqligi sababli bu masalaga Quyosh modilini evalyutsiyasining boshoratiga tayangan. (Bunga gelining Quyosh atirofidagi jisimlardagi boshlang`ch tarkibi ko`zda tutiladi). Gelining tarkibini sismik uslib bilan aniqlasa bo`lmaydimi ? Bu qiziq bo`lardi, chunki ko`rganimizday standar modillar taxliliga ishonch yoqiroq. Birinchi ko`rinishda, seysmik uslub yerdan bermaydi. Lekin, ularni qo`llash mumkin ekan. Bu fikirni birinchi bo`kib ingiliz olimi D. Gofor ko`rsatgan. Uning fikircha: Quyosh ustki qismida hali harorat katta bo`lmagan sharoitga, geki neytral xolada bo`ladi, ichda iyonlik bo`ladi va eng chuqurida 1-2% Quyosh radiusigacha etadi. Qisman iyonlashgan moddani siqishdi harorat va bosimni ko`tarilishi nomlanishi darajasi oshishga olib keladi. Shning uchun iyonlashishi zonasiga moddaning mustahkamlashi bir muncha kamayadi va bu ovoz tizimi va anustik tebiranishlar chstotasida nomayon bo`ladi. Bu effekit kattalashish bo`yicha geli muqdorini 47

(aniqlash) o`lchash mumkin. Tebranishlar chstotalardagi mos efekitlar uncha katta emas nisbiy malishtopda taxminan ,3 10  lekin ularni zamonoviy ma`lumotlardan nuqta ajratib olish mumkin.Olingan natejalar geliyning taxminan 13,5 dan 26,5% (hajmi bo`yicha) bo`ladi. Bu kattalik standart modellari tomonidan taxmin qilingan (ular 27dan 29% gacha baxolaydi ) kattalikdan sezilarli kichikroq. Qizg`i shundaki kuzatuvlar ma`lumatining aniqligi geliy miqdorini o`lchashga imkon beradi bunday yaqin vaqt mobaynida amalga oshirilmagan, hozircha bunga faqat bir nechta qisman shakllangan plazma holati tenglamalaridan nazariy noaniqliklar to`sqinlik qilmoqda. Lekin shu tenglamani yani turli chuqurlikdagi modda mustaxkamligiga ta`sir ko`rsatuvchi tenglamani seysmik ma`lumotlar bo`yicha olish mumkin. Bu yerda tebranishlar chastotasidagi eng nozik effekt to`g`risida gap bormoqda lekin so`ngi paytlar maxsus ishlab chiqilgan teskari masalali usullar bilan bajarilgan puxta izlanishlar holatning nazariy tenglamalaridagi to`liq aniqlangan farqlarni topgan. Quyoshni tekshirish ya`ni seysmik yunalishdagi kashfiyotlar istiqboli Quyoshni yuqori haroratli plazma fizikasini o`rganish uchun takrorlanmas tabiiy labaratoriyaga aylantirilmoqda. Quyoshning ichki aylanishi. Quyoshni tebranishi chastotasiga spetsfik aylanish tasirida ko`rsatishi aniqlangan. Bu effektlar haqiqatdan ham juda kichik lekin bular kuzatuv ma`lumotlarida puxta ajratilib turadi va Quyoshning yuzasi aylanishidan farq qiluvchi ichki aylanishni o`rganish uchun tengsiz imkoniyat beradi. Takidlaganimizdek akustek tebranishlar ikkita indeks bo`yicha toifalanadi,radial raqami n (radius bo`yicha bog`lamlar soni ) va I toifasi (Quyosh yuzasidagi bog`lov chiziqlari miqdori ). Aylanish masalaning sferik simmetriyasini buzadi, chunki ajralgan yo`nalishi paydo bo`ladi yani Quyosh aylanish o`qi paydo bo`ladi. Shu bilan tebranishlar spektri boyitiladi, ya`ni, unga qandaydir qo`shimcha nozik spiktirni poyda bo`ladi. Natejada har bir chastota bir nechta yaqin chstotalarga 48

bo`linib chiqadi. (Ma`lumot maydon tasiri ostidagi atom energetic darajalarni) Parchalanishi kattaligi va xaraktiri Quyosh tubidan aylanish tezligi uni chuqirligi va siljishi bo`yicha taqsimlanishiga bog`liq. Har xil o`ramlar uchin ular har xil boladi,chunki tebranishlarning turli modillari Quyosh tubidagi har xil chuqirliklarga etib boradi. Tebranishlar chastotasi parchalanishi taxlili va teskari masala echilishi Quyosh radiusinini taxminan yarimigacha chuqirligidan masofasiga Quyoshning ichki aylanishi haqidagi tasirotni tuzishga imkon beradi. Nazariy nuqtasi nazardan kutimagan natijalar bo`lib chiqdi. Yuzadan kuzatilgan aylanishning burchakli tezligining kegligiga bog`liqligi (ekvatiryal hududlar tezroq aylanadi) Quyosh konvektiv qobig`ining barcha chuqirligida sqlanib qolgan. Nurli hududga o`tishda qattiq tengligi o`garadi va uning tezligi konvektiv zonali ekvatiryal va qutib hudiduning tezligi o`rtasida bo`lib qoladi. Chuqirligidan aylanish tezligi faqat konbektiv zonasini paski qismidan tor qatlamida tez o`zgaradi. Aynan shu yerda taxmin qilishiga Quyosh magnit maydonlari genirasiyasi javob berivchi elikiromagnit denoma mexanimi harakatlanadi. Muommolar va istiqbolar. Tebiranishlar chatotsidagi o`ziga xos nozik tuzilmasini Quyoshning ichki magnit maydoni effektlari keltirib chiqarishi mumkin: kuzatuvlar ma`lumotlarining taxmin konvektiv zonani pastki qismidagi magnit maydolaining kuchli konsentratsiyasini ko`rsatdi. Qisqa muddatli akustik ostsillotsiyadan tashqari Quyosh boshqa fizik tabiat tebranishlari gravetatsiya yani tortilish kuchi tebranishlariga ega va bu tebranishlar bir soatdan ortiq davrda bo`ladi. O`z tabiatiga ko`ra Yer atmosferasi va dengizlar to`lqinlariga o`xshash. Quyoshdagi bunday tebranishlarni qayt etishdagi malumotlar hozicha ziddiyatkli buyerda uzoq muddatli kuzatishlar kerak bo`ladi va ular yer atmosferasidagi noteksliklardan holi bo`ladi vaasosiy umidlar koinotdan kuzatishga qo`yiladi. Uzoq muddatli tebranishlar orasiga sirli 160 daqeqali 49

tebranishlar kiradi. Ularni A. B. Severniy, V.A Kotov, T.I. Sap tomonidan Qrim Astrofizik Observatoriyasida nashr etilgan. Qiqa muddatli tebranishlar to`g`risidagi yuqori sifatli kuzatuv ma`lumotlarida ham barchasi tushinarli emas yani nazariy muommolar eski muommolar qilinishiga nisbatan tez-tez kelib chiqmoqda. Yerdan kuzatishlarda kun vat un o`garishlardagi uzliksizlikni taminlash muhumdir. Buning uchun uzunlik bo`yecha yoyilgan birnecha stansiyalar tarmog`idan foydalaniladi. Uchta stansiyadan kanvollari gavaya orllari va avstiraliya kuzativchilarni Birishingim universiteti gurixi amalgam oshiradi. Yeti stansiyadan iborat tarmoqni IRIS (international resecrek on the interior of the sun) holqaro hamkorlik loyihasi bo`yicha tashkil qilinadi; sitansiyalardan biri bizning mamlakatimizda ham muhofaza qilish faolyat ko`rsatmoqda . Kribel tog`ida, Toshkent yaqinida. Yaqinda GONG (gilobal Oscillation Netvork Giroup) xalqoro ishchi guruhining 6 ta sitansiyasida yuqori kuzatish yuqori kenglikdagi kuzatishlar boshlanadi. Bu katta loyihani AQSH Miliy Imany Fond loiyalashtirmoqda. Koinotdan kuzatish uchun apparitura tayorlashmoqda va ular juda istiqbolli, chunki ular yer ayanish effikti va yer atmosferasidagi bir xil sizlikdan to`liq qutilishga imkon beradi. Undan ham kuzatuvchilarni keng dasturi SOXO (Solar and Heliospheric Obsirvatory) kosmik avsirvatoriyalari uchun ishlab chiqarilmoqda va ular HASA va Evropa kosmik agintligi qo`shma loyixasi asosida amalgam oshirilmoqda. Quyosh sesmologiyasi bo`yicha tatqiqotlar chuqurlashib bormoqda va ilmiy yunalishlarni keng qullashni pilazma fizikasi, yadro fizikasi, magnitli gedrodinamika yunalishlarini o`z ichiga olmoqda. Geliosesmologiya bo`yicha xalqaro hamkorlik kengaymoqda. Buni mamlakatimizda muntazam kuzatuvlar Qirm astiro fizika absirvatoriyasida o`tkazilmoqda, Cibizmir Colin obsirvatoriyasida bir nechta qiziqarli natijalar olindi. Ko`plab institut va astornomik opsirvatoriyalarida “zodiac” ilmiy uslibiy kuzatuv kengashi tomanidan qo`llab quvatlanayotlanyatgan nazariy izlanishlar olib borilmoqda. [14-15-16] 50

Ma`nba va mualiflik “yer va koinot” jurnali N 2 1992-yil S.V. Varanisov, fizika matematika fanlari doktori. PAH yer fizikasi institut. 3.2 Quyoshning global tebranishini vujudga kelishi Quyoshda turli xil moddalarning qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan to`lqinlarning fazalari mos kelganda turg`un to`lqinlar vujudga kelib Quyoshning global tebranishiga sabab bo`ladi. Global tebranishning davri 5 minutga teng. Bunday ma`lumotni 1975-yilda Nemis astronomi Dyonber malum qildi. Quyidagi rasmda turg`un to`lqinlarning Quyoshda global tebranishni hosil qilishini tasavvur etishimiz mumkin 51

3.1-rasm Quyoshda turg`un to`lqinlarning global tebranishlarni vujudga keltirishi 52

Quyosh bamisoli 3 o`lchamli rezanatr bo`lib faqat unga xos chastotalarda tebranadi. Biror musiqali astronomic asbobda Quyoshning rezanans chastotalari ko`pdir. Quyoshda bir vaqtda 10mln ga yaqin individual xususiy chastotalar moddalar ko`rsatiladi. Har –bir modda o`zining amlituda va chastotasiga ega modda va amplutudasining kvadrati uning quvvatiga proporsionaldir. Quyoshda mavjud moddalarning biror uskuna yordamida barobar kuzatish mumkin emas. Agar bunday bo`lmaganda gelioseysmologiya usullari bilan hech qanday natijaga erisha olmasdik . Chunki Quyosh tebranishlarining quvvat spektrini devorini tashkil qilgan bo`lar edi. Quyosh tebranishlari uning intensifvigining va radiusining o`zgarishlari bilan kuzatiladi. Undan tashqari tebranishlar spektral chiziqlarni Dopler siljishi orqali ham kuzatiladi. Lekin bu o`zgarishlar nihoyatda kichik bo`lgani uchun gelioseysmologik kuzatuvlar oxirgi 25 yildan beri amalga oshiriladi xolos. Misol uchun: Quyoshni 1mln ta lampochka bilan taqqoslasak shundan faqat bitasi o`chib yonishini farqlashga teng. Quyosh nurlanishining unda ro`y beradigan tebranishlar o`zgarishi 10 -6 ni tashkil etadi. Bu tebranishlar akustik tebranishlar deyiladi va ular bir necha minutdan 30 minutgacha bo`ladi, maksimal amplutuda 20sm/s ni ashkil qiladi.[17] 20sm/s. 150s da 3000 sm yani 30m oshiriladi 6mm/s. 150s da esa 0,9m oshiriladi Tebranish amplutudalari Quyosh masshtabida juda kichik (sekundiga santimetr) bo`lib, biroq zamonoviy aniqroq metodlar asosida uni bemalol o`lchash mumkin. Zamonoviy eng sezgir Quyosh tebranishlarini o`rganishda mo;ljallangan maxsus unstrimentlar yordamida, keng ilmiy programmani bajarish yo`lida Quyosh tebranishlari turli moddalarning ko`p ming chastotalari qayd qilindi ularni o`lchashlar 10 -5 gacha nisbiy aniqlikda bajarildi.Birinchi darajalarining keng diapazonida Quyosh tebranishlari haqida yuqori sifatli ma`lumotlarning asosiy hajmi Big Ber va Maunt Vilson obserevatoriyalarining (AQSh) Quyosh teleskoplarida va janubiy qutb ekspeditsiyalarining kuzatishlaridan olindi . Gelioseysmologiya bo`yicha tadqiqod ishlarining rvojlanishi bu usuida olingan ma`lumotlar, Quyosh ichki tuzilishining standart modelini ishlab chiqish imkonini 53

beradi. Natejada Quyosh konviktiv zonasining qalinligi o`lchanganida u Quyosh radiusining 29% ini tashkil qilishi ma`lum bo`ldi. Kuzatishlar, shuningdik, Quyosh nuriy zonasini qalinligini o`lchash imkonini berish, standart modelining nuriy energiyani tashish masalasidagi qaror topgan qarashda kamchiliklar borligini aniqladi. Seysmik malumotlar Quyosh plazmasining nurlanishining modda bilan o`zaro ta`sirlashuvi nazaryasida ko`zda tutilgan “tiniqmaslik” koeffisientiga tuzatish kiritishga imkon yaratdi va nihoyat gelioseysmologiya yordamida Quyosh yadrosining tuzilishiga oid yangi ma`lumotlar olindi. Bu ma`lumotlarga ko`ra yadro moddalarining aralashuvi kuzatiladi. Bunday modda aralashuvi, Quyoshning butun evolyutsiyasi davomida ro`y bergan degan xulosaga kelindi. Shuningdik oxirgi yillarda yuqori aniqlikdagi kuzatishlar, Quyoshning 11 yillik sikilining sababi, tebranishlar chastotasining shunday davr bilan o`zgarishidan ekanligi aniqlandi. Shunday qilib gelioseysmologiya,Quyoshning ichki tuzilishi evolyutsiyasi va aktivligining davriyligiga tegishli muammolarni, Quyoshning global tebranishini vujudga kelishi sabablarini hal qiluvchi rol o`ynashi muminkinligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. 3.3 Quyosh neytrinosi muammosi Hozigi kunda bizga 3 ta neytrino ma`um ular quyidagilar: 1) Eliktroniy (e  ) 2 ) Ionoviy ( H  ) 3 ) Tau neytrino (  ) Quyoshdagi reaksiyalarda eliktron neytrinolari hosil bo`ladi, qolganlari esa yadro reaksiyalarida vujudga keladi. Dubna birlashganyadroviy tadqiqodlar institutiodagi Italiyalik olim Bruno Pontekorva ishlagan. U birinchi marta ”  ” g`oyasini ishlab chiqqan. Uning goyasiga asosan agar biz quyosh neytronolarini registratsiya qiladegan uskuna yaratsak, unda quyoshdagi yadroviy reaksiyalarni tezligini bevosita ekspremintal ravishda tekshirishimiz mumkin. Bunday tekshirish chog`ida bir sekuntda 100 mlrd neytrino utadi. Bu ma`lumotni birichi marta Amerikalik olim Devis 1968 yil janubiy Dagotada Amerika Qo`shma Shtadlarida 54

olgan. U uzunligi l= 15 metr diametri esa d= 6 metrli mis sisterna perxloretilen bilan to`ldiradi.     e Ar Cl e 37 37  (15) Neytrenonig muhim xususiyati birinchisi uning zaryadga ega emasligi, ikkinchisi esa modda bilan reaksiyaga kirishuvchanligi kam. Masalan: agar biz qalinligi Quyosh bilan yert orasidagi masofaga teng bo`lgan plitaga neytrino oqiminio yunaltirsak, bu oqim kamaymasdan o`tib chiqadi. Bunday xususiyatli neytrinolarga Quyosh tanasini o`tib Yergacha yetib kelishi osonlashadi. Ikinchi tomondan neytrinoning bu xususiyati uni registratsiya qilish bo`yicha eksperimentlarni o`ta murakkab qilib yuboradi. Devis tajribasida 1 oy davomida atiga bir nechta dona argon iotopi hosil bo`ladi. Devis tajribasining natejasi eksperimental ravshda qayd qilgan neytrinolar oqimi nazariy bashorot qilingan oqimdan 3 marta kam bo`lgan. Xuddi ana shu farq fanda Quyosh neytrinosi muammosi deb nom olgan. Bu muammoning yechimi quyidagi mulohazalar bo`lishi mumkin degan xulosasga kelindi: 1) Eksperimental natijalar noto`g`ri. 2) Nazariy hisob-kitob noto`g`ri. 3) Neytrinoning fizikaviy xususiyatlari noto`g`ri. Bu uchala mulohazalarga aniq javob izlanib 90-yillarda 3 ta yangi eksperimental uskuna ishga tushirildi. 1) Yaponiyadagi Kamiokande eksperimenti. 2) Italiyalik olimlar tomonidan yaratilgan Gallex eksperimenti. 3) Sage eksperimenti Rossiyalik olimlar tomonidan yaratilgan. Shulardan birinchi eksperimentning yai Kamiokande eksperimentining kattarog`i Superkamioknde, bu detektorlarko`p hajmdagitoza suv blan to`ldirilgan bo`lib va Quyos neytrinolarining suvdagi elektronlarda sochilish jarayoni kuzatiladi. Superkamiokande Devis tajribasini takrorlagan, faqat eksperimental ravshda nazariy qad qilingan neytrinoar 50% ni tashkil qiladi. Italiyalik olimlar tomonidan yaratilgan Gallex eksperimentida ham va Rossiyalik olimlar tomonidan yaratilgan 55

Sage eksperimentida ham olingan natijalar shunga o`xshash bo`lgan. Bu natijalar esa olimar oldiga neytrino muamosini hal etishda o`ta dolzarb masala qo`ydi.[18] Neytrino muammosining 3 ta sababi Eksperimental natejalar noto`g`ri bo`lishi ilk Devis eksperimenti natejalari1986-yilda elon qiladi. 10 yildan keyin yana birinchi eksperimental uskunalar ishga tushirildi. Bular Gallex va Sage bo`lib ular past energiyali neytrinolarni qayd etish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi 1990- yillardayuqori energiyali neytrinolarni qayd etish uchun Kamiokande va Superkamiokande eksperimentlari ishga tushirilganligni yuqorida ko`rib chiqdik, ularni natejalariga asosan Quyoshda paydo bo`lgan barcha neytrinolar bu elektron neytrinolar , lekin koinotda ionoviy va tay neytrinolari ham uchraydi. Bunday neytrinolar yadroviy reaksiyalarda ham qayd etiladi. 90-yillarni oxirida Kanadalik, Amerikalik hamda Britaniyalik olimlar birlashib Kanadada yangi uskunani ishga tushirishdi. Unga 1000 tonna (D 2 O) og`ir suvdan to`ldirib neytrinlar kelib elektronlar bilan to`qnashganda elektronlar nurlanadi.Bu nurlanishni Cherinkov nurlanish deyiladi. 2011-yil 18-iyunda SNO observatoriyasida hammani hayratga qoldiradgan yangilik e`lon qilindi. Ular Quyosh neytrinosi muammosini hal qilish to`g`risida elon qilishadi. SNO uskunasi faqat elektron neytrinolarini qayd etish rejimida ishlatilganda, ular haqiqtdan ham bashorat qilingan neytrinolarni uchdan birini qayd etishgan. Myuon va tay neytrinolarni qayd etadegan Superkamiokande uskunasi bashorat etilgan neytrinolarni 50% ini qayd etardi. Har-xil uskunalar natejalarini solishtirib SNO guruhi barcha yo`qolgan neytrinolarni topishdi. Bu ish uchun R.Devis va Koshiba Nobel mukofoti bilan taqdirlanganlar. Nazariy bashoratlarga kelsakneytrino oqimini kamaytirish uchun Quyoshning markaziy tempraturasini ozgina kamaytirsak yetarli bo`lardi. Maraziy haroratni 0,1% ga o`zgartirsak neytrinilar oqimi 30% ga, 0,3% ga o`zgartirsak neytrinilar oqimi 2 barobar kamayar ekan. 70-yillarning o`rtalarida Quyosh fizikasida yangi yo`nalish paydo bo`lgan. Bu yuqorida shu bobning 1-paragrifida keltirilgan Gelioseysmologiya fani edi.1997-yil gelioseysmologiyada quyoshning ichidagi tovush tezligi bashorat qilingan modeli eksperimental ravshda o`zgargan 0,1% 56

aniqlikda to`g`ri keladi. Bundan tashqari quyoshning ichki tuzilishi, modellari asosida hisoblangan tebranishlarni chastotalari bundan yuqori aniqlikda o`lchangan natijalar bilan to`g`ri keladi. 1996-yil Pontekorva bir g`oyani ilgari suradi uning g`oyasiga ko`ra neytrinolar bir turdan ikkinchisiga aylanishi mumkin. Bu hodisa neytrino atsilyatsiyasi deyiladi. Keyinchali Mixeev Smirnov, Volf Eynshteyn deb nomlangan jarayon neytrinolarni muhidga tarqalganda o`zidan o`zi (spontan) birinchi turdan ikkinchiga va teskari aylanishlaridan iborat. Demak neytrinolar Quyoshda paydo bo`lgan elektron neytrinolar Devis uskunasiga yetib kelguncha bu uskunada qayd qilinmaydigan myuon va tay neytrinolariga aylanadi. Shuning uchun Devis eksperimentida atiga 1/3 neytrinolar qayd etilgan. Neytrino muammosini hal etilishi elementar zarralar standart modelini noto`g`riligini ko`rsatdi va yadro fizikasi bilan shug`ullangan olimlar oldiga yangi muammoni qo`ydi. Bu nazariya doirasida yadro fizikasi sohasidagi 1000 lab eksperimental natijalarni endi qaytadan ko`rib chiqish kerak. Standart nazaria doirasida neytrinolar massasi 0 ga teng degan tushuncha noto`g`ri bo`lib chiqdi. Boshqa tomondan Quyosh neytrinosi muammosi hal etilishi Astronomiya sohasida buyuk triumor olamshumul ahamiyat kasb etadi. Chunki Astronomlar nafaqat Quyoshning yadrosi balki yulduzlarning ro`y beradigan yadroviy reaksyalarni yuqori haroratga va zichlikka ega bo`lgan plazmada energiya tarqalishini va yana o`nlab yerdagi laboratoriyalarda amalga oshirib bo`lmaydigan shaoitlardagi jarayonlarni nihoyatda katta aniqlikda tushinishlari ma`lum bo`ldi. [19] 57

Xulosa Bitiruv malakaviy ishning mavzusini o`rganib chiqib quyidagicha xulosalar qilindi: 1. Ushbu mavzuni o`rganish chog`ida turli- xil adabiyotlar hamda internetdagi yangi ma`lumotlar bilan tanishib chiqdik. 2. Quyosh haqida yangi va yaxshi tasvvurlar hosil qilindi 3. Global tebranishlarning mazmun mohiyati sabablari va bu tebranishlar orqali Geliosiymologiya fan yutiqlari orta boshlaganligi ham bundan keyin Quyoshning ochilmagan tilsimlari ochilish imkoni yaratilganligi anglab yetildi. 4. Geliosiymologiya Quyoshning butun evalyutsiyasi haqida bu evalyutsiya jarayonida qanday o`zgarishlar bo`lsa u haqda bizga batafsil malumotlar yetqazar ekan. 5.Oxirgi yillarda yuqori aniqlikdagi kuzatishlar natijasida olingan ma`lumotlarni o`rganib Yulduzlar Astronomiyasi, Quyosh fizikasiga bo`lgan qiziqishlar ortdi. Agar Astronomiya fanini bir ummon desak, bu ummon qariga yotgan bizga hali qorongu bo`lgan fizik hodisalar tomon sho`ng`ishga turtki bo`ldi. 6.Yuqorida o`qib o`rganilgan ma`lumotlarni jamlashtirib Astronomiya sohasi bazasini ilmiy izlanishlar qilib boyitib tursak bu baza biz uchun, bizdan keyingi kadirlar uchun, umuman aytganda Astronomiya fani kelajagi uchun muhim manbalarda biri bo`lib xizmat qilsa ajabmas 58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. I . A . Karimov “ Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O ` zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ` llari va choralari ” 2009 yil 2. I . A . Karimov . O ` zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchlik palatasi va senatining qo ` shma majlisida “ Mamlakatimiz demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi ” mavzusida ma ` ruzasi Toshkent 2010 yil 12 noyabr 3. I.A.Karimov ``O`zbekiston mustaqillikga erishish ostonasida” Toshkent -2011 4. Umumiy astronomiya. M Mamadazimov.Toshkent 2008-yil. (139-142) b 5. I . Sattorov “ Astrofizika ” I - qism Toshkent 2009. (95-102) b 6. “ Zamonaviy fizika va astronomiyaning dolzarb muammolari “ II Respublika ilmiy konferensiya materiallari .234 b . Qarshi 2010- yil . 7. G . S Landsberg . Optika . Toshkent -<< o ` qituvchi >> - 1981- yil . 8. M.S.Navashin. Teleskop astronoma-lyubitelya M.1967-yil. 9. B.T Qo`yliyev “ Optika” Toshkent 2009-yil. 126 b. 10. Mirsallimova T., Raximova A. “Umumiy astronomiya kursi” T.1976. 130 b 11. C.C G`ulomov va boshqalar.Axborot tizimlari va texnologiyalari.T.<< SHarq>> 2000-yil. 12. www. astrin.uz 13. Smith DE et.al.A global solution for plate kinematics Pgoceedings of ISTANBUL. 94 i-st Turkish Intern/SYMP/on deformations. 1994.P. 437 14. Nanotexnologiya va qayta tiklanadigan energiya manbalari,muammolari va yechimlar. Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari. Qarshi 2012 yil 15. WWW NASA, kom. 16. WWW ASTRIN. UZSCI net. 17. Yasnko S . P . “ Астрономический циркуляр” 1971 yil Moskva . 18. Quryanov. V.E. “Astronomiya yangi texnika” “Fan nashriyoti” 1979 yil. 19. WWW ASTRIN. UZSCI net. 59

Похожие

Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari

Oy va Quyosh to`g`risida umumiy ma`lumot

Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari

Optik teleskoplar sharxi

O’rtа Оsiyo аstrоnоmlаrining fаn tаriхidа tutgаn o’rni vа uni аstrоnоmiyadа o’qitish