Главная страница
Дипломные работы
Астрономия
Oy va Quyosh to`g`risida umumiy ma`lumot
Oy va Quyosh to`g`risida umumiy ma`lumot
Загружено в:
24.09.2019
Скачано:
0
Размер:
118.5 KB
Скачать
Похожие
Quyoshning asosiy xarakteristikasi
Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari
O’rtа Оsiyo аstrоnоmlаrining fаn tаriхidа tutgаn o’rni vа uni аstrоnоmiyadа o’qitish
Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari
Yulduz to`dalarini tadqiq etish
![Qadim zamonlarda quyosh tutilishi falokat alomati sanalgan. Sharq mamlakatlarida xususan Xitoyda odamlar quyoshni yovuz ajdaho yuta boshlaydi va shu sababdan tutilish sodir bo`ladi, deb ishonganlar. Kohinlar ajdarni qo`rqitib, undan quyoshni qutqarish uchun turli xil duolar o`qiganlar, odamlar esa maydonlarga yig`ilib turli xil temir idishlarni taqillatib, do`mbira va nog`oralar chalib shovqin suron ko`targanlar bir necha daqiqadan keyin to`la tutilish tugagandan so`ng esa, ular “ajdahoning taslim bo`lgani” ga ishonib, hursandchilik qilganlar [7] Insoniyat tarixida quyosh to`la tutilishini birinchi bor o`zida aks ettirgan manba qadimgi Xitoy Shu Ching salnomasidir. Xitoy xalqining buyuk ma`daniyati tufayli qadimda bo`lgan va boshqa xalqlarda biron bir iz qolmagan ko`pgina tutilishlari xaqidagi ma`lumotlar bizgacha yetib kelgan. Ulardan eng qadimgisi eramizdan avvalgi 2137-yilning 22-oktyabrida bo`lib o`tgan quyosh tutilishidir. Bu tutilish qayd etilganlaridan eng qadimgisi bo`libgina qolmay o`zining qayg`uli tarixi bilan ham mashhurdir. Imperator astronomlaridan Xi va Xo ushbu tutilishni oldindan aytib bera olmaganlar. (O`sha vaqtlarda bu xaqiqatdan ham mumkin emas edi) va oqibatda ajdarhoni “qo`rqitish” uchun qilinadigan chora-tadbirlar o`tkazilmay qoldi. Imperator Chun Konga farmoniga binoan boshqalarga ibrat uchun bu ikki astronomning boshlari tanalaridan judo qilindi. Farmonda aytishlaricha bu munajjimlar ichkilikka “mukkasidan ketganlar” va xisob kitobdan adashganlar. Qadim zamonlardan yashagan halqlar ham quyosh yoki oy tutilishlarini oldindan bilganlar. Ularga tutilish takrorlanib turadigan davr ham ma`lum edi. Bu Saros deb atalib, u 18 yilu 11 kun 8 soatga teng. Takidlab o`tganimizdek tutilishlar oy orbitasining chiqish va botish tugunlari yaqinida ro`y beradi. Bu tugunlar har yili taxminan 20º ga buriladi va oy orbitasining 18 yilu 11 kun 8 soat ichida bir marta to`liq aylanib chiqadi [8]. Oy o`z orbitasi bo`ylab sekundiga bir kilometr tezlik bilan xarakatlangani uchun oy soyasi ham taxminan ana shunday tezlik bilan harakatlanadi. Lekin, shuni](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-2.png)
![takidlash lozimki, soya o`z o`qi atrofida aylanib turgan yerga tushadi. Yer aylanishining yo`nalishi ham oy soyasining harakat yo`nalishi bilan bir xil bo`ladi. Yerning sirti go`yo orqasidan quvlab klayotgan oy soyasidan qochishga intiladi. Lekin, yer yuzasidagi ma`lum nuqtaning tezligi oy soyasi tezligidan kamroqdir. Bu tezlik ekvatorda eng katta miqdorda sekundiga 465 metrga yetadi. Oy soyasi o`zidan shu sababdan oldinda ketayotgan yer nuqtalarini quvib yetib, katta tezlik bilan undan o`zib ketadi. Shuning uchun ham quyosh tutilishi g`arbdan boshlanib Sharqqa qarab siljiydi. Va juda katta masofalarga cho`zilib ketadi. Quyosh to`la tutilishi mintaqasining umumiy uzunligi 1000 kilometrga yetishi mumkin. Quyosh oydan 400 marta katta va oyga qaraganda taxminan 400 marta uzoqda joylashgan. Bunday tasodif tufayli Quyosh va Oy osmonda bir xil kattalikdagi gardish bo`lib ko`rinadi. Har oy yangi oy ko`ringanda oy Quyosh bilan yer orasidagi fazadan o`tadi. Agar Oy Quyosh va Yerni tutashtiruvchi to`g`ri chiziqdan o`tsa Quyosh tutilishi yuz beradi. Lekin Oyning Quyosh tutilish sodir bo`lishi uchun zarur bo`lgan bu chiziqdan o`tishi kamdan kam bo`ladi. Yerning Quyosh atrofidagi yillik harakati sodir bo`ladigan tekislik bilan oyning yer atrofidagi harakat tekisliklari mos tushmaydi. Ular bir biriga nisbatan 5ºli burchak ostida joylashgan. Oy o`z harakati davomida quyoshga nisbatan goh “yuqorida” goh “pastga” bo`ladi va uning soyasi yerga tushmaydi. Bir yilda faqat ikki martagina Oy yer orbitasi tekisligini chiqish va botish tugunlari deb ataladigan nuqtalarda kesib o`tadi. Oy aynan shu nuqtalaridagina Quyosh Yer chizig`iga yaqin keladi va tutilishi kuzatiladi. [12] Kalendar yilida ikkitadan 5 tagacha Quyosh tutilishi bo`lishi mumkin. Tutilishlarning tabiati asosan Oy bilan Yer va Yer bilan Oy orasidagi masofalarga bog`liq. Ma`lumki yerning Quyosh atrofidagi va Oyning yer atrofidagi harakatlari cho`zinchoq orbitalar bo`ylab bo`ladi, shuning uchun bu osmon jismlari orasidagi masofalar doimo o`zgarib turadi. Astranomiya faning taraqqiy etishi bilan olimlar bundan ming yil oldin bo`lgan va 100 yillardan keyin bo`ladigan tutilishlar vaqtini juda aniqlik bilan hisoblab](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-3.png)
![chiqish usullarini kashf etdilar. Ana shunday xisob kitoblardan biri Avstraliyalik olim T.Oppolerning 1887-yilda bosilib chiqqan “tutilish qonunlari” kitobida bayon qilingan. Bu kitobda o`tmishda bo`lib o`tgan va kelajakda bo`ladigan tutilishlar bo`yicha bajarilgan katta hajmdagi hisoblash ishlari berilgan. Unda eramizdan avvalgi 1207-yilning noyabridan eramizning 2161-yil noyabr oyigacha bo`lgan davr uchun 8000 ta quyosh tutilishi va 5200 ta oy tutilishi vaqtlari juda aniq berilgan. Kitobda 160 ta kartogramma bo`lib, ularda tutilishlar ko`rinishi mumkin bo`lgan joylar tahminan ko`rsatilgan. Uzoq o`tmishda bo`lib o`tgan tutilishlar vaqtini aniq aytib berish tarixchilar uchun ma`lum voqealarning sanasini o`rgatishda imkon beradi. Shuni ham aytish kerakki, yer yuzining ma`lum joyida to`la quyosh tutilishi kamdan kam takrorlanadigan hodisa bo`lib, o`rta hisobda 300 yilda 1 marta kuzatilishi mumkin. Bundan ko`rinadiki, bir joyda doimo yashab kelayotgan odam o`z umri davomida biror marta quyosh to`la tutilishini ko`rmasligi mumkin. Yana shuni ham takidlsh joizki bazi hududlarda bu davr yanada uzoqroq bo`lishi mumkin. Masalan: T.Oppolerning kartagrammasiga ko`ra, Toshkentning 2000 yildan ortiq tarixi davomida Toshkentliklar tabiatning bu “in`omidan” atiga 3 marta baxramand bo`lganlar, vaxolanki mana shu davr ichida O`zbekiston hududida 7, 8 marta to`la tutilishlar bo`lgan [12]. Toshkentda oxirgi marta quyoshning to`la tutilishi XVIII-asrda 1761-yil oktyabrda bo`lgan , navbatdagisi 2060-yilning 30-aprelida kuzatiladi. Yuqoridagi sabablar tufayli astronom olimlar bu noyob hodisani kuzatish maqsadida voqea sodir buladigan hududlarga ekspedetsiyalar uyushtiradilar. Safar ishtirokchilarining har biriga o`ziga xos vazifalar bo`lib beriladi. Bu vazifalarning aniq-ravshan bajarilishi uchun ekspeditsiya 10-15 kun oldin tutilish maksimal fazasi kuzatiladigan joyga yetib keladi va “ repititsiyalar” boshlab yuboriladi, har kimning o`z imkoniyati baholanadi. Xullas, quyosh to`la tutilishini kuzatish paytida hech bir hatolik bo`lishi mumkin emas. Lekin, tutilish paytida ob-havoning ham katta ahamioyati bor. Agara havo ochiq bo`lmasa ko`tarilgan barcha chora tadbirlar zoya ketadi[14]. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-4.png)
![mumkinligi to`g`risida ma`lumotlarni berish. Sababi oddiy xalqqa ilmiy asosda tushuntira bilish kerak. Har qanday moddani qanday agregat holatda bo`lishidan qat`iy nazar ularni fizikaviy kimyoviy hossalarini ayniqsa spektroskopik xossalarini bilish ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanioshga olib keladi. Bu esa o`z navbatida xurmatli preidentimiz aytganlaridek tabiat in`om etgan homashyolardan to`g`ri ilmioy asoslangan holda foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi[1]. 2010-yil 12 noyabr kuni hurmatli prezidentimiz I.A.Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusida ma`ruza qildilar [2]. O`z maruzalarida 6 yo`nalishni eng muhim ustuvor vazifalar sifatida belgilab berdilar. Bu yo`nalishlar quyidagi yo`nalishlardir. 1.Davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratlshtirish. 2.Sud-huquq tizimini isloh qilish. 3.Axborot sohasini isloh qilish , axborot va so`z erkinligini ta`minlash. 4.O`zbekistonda saylov huquqi erkinligini taminlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish. 5.Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish. 6.Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish. Oltinchi yo`nalishda raqobat to`g`risida to`xtaldi. Raqobatlasha oladigan har qanday maxsulot yoki shu maxsulotni ishlab chiqaruvchi ilmiy asoslangan bo`lsagna bu maxsulot raqobatlasha olishi mumkin ekanligini aniqlsh mumkin. Ushbu konsepsiya O`zbekiston zaminida yashayotgan fizik, ximik, biolog, vrach, injener, iqtisodchi, moliyachi, talaba va hokazo kim bo`lishidan qat`iy nazar xamma uchun dastur amal bo`lib xizmat qiladi. I Bob. Oy va quyosh to`g`risida umumiy ma`lumotlar. 1.1 Quyosh haqida umumiy ma`lumot.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-6.png)
![gemografik kengliklarning aylanishi burchak tezligi har hildir. Aylanish davri quyoshning ekvator qismi uchun 25 kun, qutb qismi uchun esa 30-31 kunga teng. Buni vaqt o`tishi bilan quyosh dog`larining vaziyati o`zgarishiga qarab osongina aniqlash mumkin. Quyosh ekvatori yaqindagi dog`lar, garchi katta gemografik kengliklardagi dog`lar bilan bir meridiandapaydo bo`lsalarda vaqt o`tishi bilan ulardan ilgarilab ketadilar. Quyoshning o`z o`qi atrofida aylanishini birinchi bo`lib Kerrington aniqladi. Keyinchalik Spektroskopik metod qo`llanila boshlagach, unga katta aniqlik kiritildi. Quyoshning aylanishi davomida quyosh diskining Sharq tomoni yerga yaqinlashib, G`arb tomon, aksincha, izohlashadi. Sovet olimi A.A.Biolopolskiy quyoshning Sharq va G`arb nqtalarining yerga yaqinlashishi va uzoqlashishi tezligini birinchi bo`lib spectral metodda aniqladi. Bu tezlik ekvator qismida 2 kilometrga yaqin. Keyingi kuzatishlar quyosh ekvatori nuqtalari chiziqli tezligining bu qiymatini tasdiqladi. [5]. Ko`pgina osmon jismlarining ekvatorial diametrlari qutbiy diametrlaridan katta. Jumladan yerning bu diametrlari orasidagi farq 41 kilometrdir. Kuzatishlar quyoshning qutbiy va ekvatorial farq qilishini va bu farq qariyb 150 kilometrga tengligini ko`rsatdi. Quyoshning ufqqa (gorizontga) qaragan va unga qarama qarshi qismlaridan kelayotgan nurlar yer atmosferasidan o`tganda turlicha sinadi. Shu sababdan quyoshning qutbiy diametri ekvatorial diametridan kichikdek tuyulib, ellips shaklida ko`rinadi. Tuman yoki g`ubor paytida quyosh yoki oy ufqdan ko`tarilayotgan vaqtida ayniqsa yaqqol seziladi. Biroq bu quyoshning qutbiy va ekvatorial diametrlari nisbatiki aniq belgilshga halaqit beradi. Quyoshning ekvatrila diametrini aniq o`lchash mumkin. Tush paytida quyoshning shariy va g`arbiy nuqtalari bir xil balandlikda bo`lganliligida 1.lardan kelayotgan nurlarga yer atmosferasi bir xilda tasir ko`rsatadi, shu sababli ekvatorial diametr o`lchashi o`zgarmaydi. Quyosh diametric quyoshning aktivlik darajasiga qarab o`zgarib turadi.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-9.png)
![Quyosh bepoyon koinotdagi yulduzlarning yerga eng yaqini bo`lib, u quyosh sistemasining markaziy jismi va bu sistemada yorug`lik , issiqlik va hayot manbayidir. Quyosh gardishining( yerdan 1 a.b uzoqlikda) diametri 32˚ 00˚ ga, yer afemiyda (iyul boshida) bo`lganda esa, 31 31``ga teng bo`lib ko`rinadi. Quyoshning radiusi 696000 ki,xajmi 1,41·10 ³³ sm ³ , o`rtacha massasi 1,99·10 ³³ g va hamma sayyoralarning jami massasidan 750 marta katta. Quyi nurlanishini kuzatish quyosh atmosferasi deyiladi. Quyosh atmosferasidagi temperaturaning o`zgarishiga qarab u shartli ravishda 3 qismga bo`lingan. Kuzni qamashtiradigan yorug` fotosferani (yorug`lik sferasi) quyi gardishi qilib kuzatamiz. Uning yorug`ligi quyosh gardishi chetlariga tomon kamayib borgani bevosita kuzatishlardan ko`rinib turadi. Fotosferaning yuqori qismida temperatura quyosh uchun eng minimal qiymat- 4300-4600 ˚ k ga teng. Fotosfera ustida birinchi galda ko`zga tashlanadiga obyektlar quyosh dog`laridir. Ular Talimiy davridan beri ma`lum. Quyosh dog`ining paydo bo`lishi quyosh fotosferda kichkina qora kovakchalar ko`rinishida paydo bo`lishidan boshlanadi. Odatda bir kundan keyin kovakchadan aniq chegaraga ega bo`lan bitta yoki ko`p sonli mayda dog`chalar bilan o`ralgan ikkita asosiy dog`dan iborat dog`lar gruppalari hosil bo`ladi. Yetilgan asosiy dog` qoraroq markaziy soya (yadro)dan va uni atroflama o`rab olgan yarimsoya (yadroga nisbatan yorug`roq palasa) dan iborat bo`ladi. Dog`ning markaziy qismida temperature 4500˚ k atrofida, yani quyoshning o`rtacha temperaturadan 1500˚ pastroq. Shuning uchun dog` o`z atrofidagi yorug` fotosferaga nisbatan qora bo`lib ko`rinadi[9]. 1.2. Oy to`g`risida umumiy ma`lumot. Yerga eng yaqin osmon jimi oy bo`lib, u planetamizning tabiiy yo`ldoshidir. Oyning yer atrofidagi orbitasi, barcha planetalarning quyosh attrofida aylanish kabi orbitasi kabi ellips (cho`zinchoq aylana) dir. Shu tufayli oyning yerdan uzoqligi biroz o`zgarib turadi. Yerga eng yaqin kelganda(orbitasining perigeida) 363 400](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-10.png)
![kilometr, eng uzoqlashganda (apogeyda) esa 405 400 kilometrli masofada bo`ladi. Oyning diametri 3476 kilometr bo`lib uning hajmi yer hajmining yuzdan ikki qismini tashkil qiladi. Oy sirtida tortish kuchi yerdagidan 6 marta kam. Oy osmonda G`arbdan Sharqqa tomon aylanib 27 kun 8 soatda yer atrofini bir marta aylanib chiqadi. Oy o`z o`qi atrofida ham huddi shuncha vaqtda bir marta aylanib chiqadi. Shuning uchun ham u bizga (yani yerga) doimo bir tomoni bilan ko`rinadi. Oy o`zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan o`ziga tushayotgan nurlarni qaytaradi[4]. Oy sirtining yarmi quyosh bilan yoritilgan bo`ladi. Biroq yerdan qaraganda doimo oyning quyosh bilan yoritilgan yarmi sferasining hammasini ko`rishning iloji bo`lmaydi. Oyning quyosh va yerga nisbatan turishiga ko`ra, uning quyosh bilan yoritishgan yuzasidan ko`proq yoki kamrog`ini ko`rish mumkin. Agar oy quyosh tomonga o`tsa “yangi oy” , quyoshga qarama qarshi (yerga nisbatan) tomonga o`tsa, “to`lin oy” bo;lib kuzatiladi. Oyda atmosfera deyarli yo`q. oyning massasi yerning massasida 80 marta kichikdir. Oyga tushgan kosmonavt 1-navbatda o`zini juda yengil his qiladi. Bu , esa eslatilgandek oyning tortish kuchi kamligidandir. Kosmonavt o`z skafandri bilan yerda 90 kilogramm bo`lsa oyda atigi 15 kilogramm bo`lib qoladi. Shuningdek, oyda kuzatuvchi yerda ko`ringan ko`p hodisalardan farqli ajoyibotlarning guvohi bo`ladi. Avvalo, quyosh chiqishidan oldin yerda kuzatiladigan chiroyli qizilrang shafaq oyda kuzatilmaydi. Quyosh kutilmaganda birdan ufq ostidan ko`tarila boshlaydi. Oy osmonida yulduzlar,quyosh tojining ko`rinishi va shafaqning ko`rinmasligining sababi,oy sirtida atmosferaning yo`qligidir quyosh chiqqandan so`ng to tush bo`lgunga qadar qadar 7 kun u 9 soat vaqt ketadi. Garchi bu vaqtda harorat ancha ko`t arilib qolgan bo`lsada, oyda salqin joyni topsih qiyin emas. Buning uchun kraterlar atrofni urovchi tog`lar tepaliklar soyasi jonga aro kiradi. Bu soyalarda etarlicha salqin bo`lishining sababi issiqni tashuvchi xavo molekulalarining yuqligidir. Shu tufayli quyosh nurlari bevosita tushmayotgan joylarda tunning sovug`i uzoq vaqtgacha etadi. Oyga birgalshib sayohatga chiqqan kishi sherigini chaqirib ovora bo`lmasligi kerak. Chunki u xech qanday ovozni eshitmaydi. Tovush to`lqinlarin tashuvchi muxit xam xavo molekulalari bo`lib](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-11.png)
![oyda u molekulalar yo`q. buning uchun maxsus radioperedparatchiklardan foydalanishga to`g`ri keladi. Oy oy osmonning chiroyli xodisalardan yana biri, planetalik. Erning ko`rinishidir. Oy osmonida yer chiroyli, ko`kimtir shar shaklida, oyning osmondagi ko`rinishi to`rt martacha katta ko`rinadi. Biroq yerning yarmidan ko`pi oq bulutlar xosil qilgan “dog`”lardan iborat bo`ladi. Yer qitalari bir oz yorishib, okeanlardan rangi bilan farq qilib turadi. Yer ham osmonda oy kabi turli shaklllarda (fazalarda) ko`rinadi. Bu holat uning quyoshga nisbatan oyning qaysi tomonida turganiga bog`liq bo`ladi. Yer o`zining “to`la yer” fazasida bo`lganda oy sirtini, “to`lin oy” yerni yoritgandagidan 40 martacha ravshanroq yoritadi. Oy osmonida to`liq yer kuzatiladigan payt yerdan qaraganda oyning “yangi oy”bo`lgan vaqtga to`g`ri keladi. Shuningdek, osmondagi yer shari atrofida konsentrik halqalar shaklida to`q qizil, sariq, ko`k va hokazo ranglardan iborat chiroyli kamalak kuzatiladi. Agar kosmonavt oy tutilayotgan paytda oy sathida bo`lsa, u quyosh tutilishini kuzatadi va bu tutilishni fazasi yerdagidek bir necha minutgina davom etmay, rosa 1,5 soatga davom etadi[9]. Oyda olam qutbi yerdan qaraganda atrofida yulduzlar aylanma harakat qiladigan qutb yulduziga mos kelmaydi. Yerda olamning shimoliy qutbi kichik ayiq yulduz turkumining alfa yulduziga to`g`ri kelsa, oy uchun qutb-ajdaho yulduz turkumining omega yulduziga to`g`ri keladi. Va shu yulduz atrofida boshqa yulduzlar aylanma harakatlanayotgandek tuyuladi. Oyda adashgan kishining ahvoli ancha mushkul bo`ladi. Oyning magnet maydoni yo`qligi tufayli u yerda kompusdan foydalanishning iloji yo`q. faqat osmondagi yulduzlar vositasida ufqning turli yo`nalishlarini aniqlash mumkun bo`ladi. Oyning relyefi qanday? Oy relyefida yernikiga o`xshash obyekylar ko`plab topiladi. Oyda ham past tekisliklar, tepaliklar, tog`lar bor. Bu obyektlarni birinchi marta italyan olimi G.Galiley 1610-yilda o`zi yasagan teleskopda oyni kuzatib topgan edi. U past tekisliklarga “dengizlar” deb nom bergan. Dengizlar degan nom shartli ravishda hozirgacha qo`llansa-da, aslida u yerlarda suvdan asar ham yo`q.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-12.png)
![Oydagi tog`lardan eng yiriklari Alp, Appenina va Kavkaz tog`lari deb nomlangan. Tog`larning balandligi bazan 9 kilometrgacha yetadi. Shuningdek, oyda halqali tog`lar ko`plab uchraydi. Sirk deb ataluvchi halqali tog`larda klavi va shikardlarning diametrlari 200 kilometrgacha yetadi. Yerdagi tog`lardan farqli o`laroq, oy tog`lari ko`proq chiqqan bo`ladi. Oy orqa tomonining relyefi, birinchi marta , sovet ittifoqining 1959-yili uchirgan “Luna-3” avtomatik stansiyasi oyning yerdan ko`rinmaydigan orqa tomonnini olgan rasmlarda ma`lum bo`ldi va oyning to`la globusini yasashga imkon berdi. Oydan keltirilgan tuproq namunalarining analizi, oy tuprog`I asosan 4 xil jinslardan, yani mayday donadorlikdagi g`ovak jinslardan , yirik donadorlik jinslaridan, brekchiya deyiluvchi minerallar siniqlaridan va rigolit (mayday zarrachalar va rang) dan tashkil topganini ko`rsatdi. Bulardan birinchi uch xili kimyoviy tarkibiy jixatidan bir xil bo`lib, rigolit esa, meteor moddalar aralashmasidan iboratligi aniqlandi va u oy materiklariga harakterli jins degan hulosaga kelindi. 1969-yilning iyunida AQSH ning “Apollon-II” kosmik apparatiga 2 ostranovt Aristron va Oldrinlar oyga qo`ndilar. Oy ustida ular uzoq sayr qilib, yerga oy sirti tonlari, tuprog`i kristallardan iborat qimmatbaho “suviner” lar bilan qaytdilar. Hozirgi davrda oyning kelib chiqishi 2 gipoteza bor: bulardan biriga ko`ra(Yuriy, Derbiger va Alven ) oy , quyosh atrofida yerga yaqin masofada aylanuvchi kichik planeta bo`lgan va vaqt o`tishi bilan yerga yaqinlashib, u bilan “ushlanib”qolgan. Natijada yerning tabiiy yo`ldoshiga aylanib qolgan. Ikkinchi gipotezaga ko`ra(mualliflari:B.Y.Levin boshchiligidagi guruh) oy yer atrofida yig`ilgan chang zarrachalaridan, yerning massai hozirgi massasining qariyb 0,3-0,5 qismini tashkil qilgan davrlarda hosil bo`lgan. Bu gipotezaga ko`ra oyning “yoshi” yernikidan 100-200 million yilga kamroq bo`lishi va u hozirgi zamonda olingan ma`lumotlarga mos kelishi bilan diqqatga sazovordir. Bu ikki gipotezadan qay biriga ko`proq “yon berish” hozircha qiyin bo`lsada, oyning ichki strukturasini va yoshini aniq o`rganish yaqin kelajakda, bu kosmogonik muammoni hal qilishga imkon beradi deb umid qilish mumkin[4].](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-13.png)
![1.3 Oyning ko`rinma harakati va fazalari. Oy yerning tabiiy yo`ldoshi bo`lib uning atrofida 27, 32 sutkalik davr bilan aylanadi. Bu davr oyning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning yer atrofida aylanish yo`nalishi, yulduzlarning ko`rinma aylanishiga qarama qarshi bo`lib, u g`arbdan sharqqa (yani yerning o`z o`qi atrofida aylanish yo`nalishi bilan bir xil yo`nalishd) harakat qiladi. Oyning o`z orbitasi bo`ylab, harakat tezligi 1,02 km/s ni tashkil qilib, yulduzlarga nisbatan har sutkada taxminan 13 gradus siljib boradi. Oy orbitasining tekisligi yerning quyosh atrofida aylanish yo`li (ekliptika) tekisligi bilan 5ºbilan 9 ni tashkil qiladi. Oy yer atrofida aylanayotganda quyosh nurlarini qaytarishi hisobiga bizga ko`rinadi. Bu ko`rinish ayni o`sha paytda oyning quyoshga nisbatan fazoda qanday joylashishiga bog`liq bo`lib, uning quyoshdan burchak uzoqligiga ko`ra turlicha ko`rinishi (yangi oy, yarim oy, to`lin oy va hokazo) oladi. Oyning bunday ko`rinishlari uning fazalari deyiladi. Oy fazalarining almashinishi uning yer vaquyoshga nisbatan tutgan o`rniga bog`liqdir[4]. Oy ham yer kabi qora jism bo`lib, quyosh bilan yoritilishi tufayli hosil bo`ladi. Quyosh shunchalik (oyga nisbatan 400 martaga yaqin ) uzoqki uning nurlarini parallel deb hisoblash mumkin va shuning uchun ular oyning yarmini yoritadi, uning ikkinch yarmi qorong`u bo`ladi. Ammo yerga odatda, ham yorug` ko`rinadigan yarim sharning bir qismi o`girilgan bo`lganidan oy ko`pincha to`lin oy shaklida emas balki u yoki bu fazada ko`rinadi. Yangi oy paytida oy quyosh bilan yer orasidan o`tayotganda bizga uning qora tomoni o`girilgan bo`ladi. Bu vaqtda oy mutlaqo ko`rinmaydi. 2,3 kundan so`ng, yani oy quyoshdan 25-30º Sharqqa siljigandan keyin bizga yoritilgan yarim sharning kichkina qismi ko`rinadi. Bu vaqtda oy qavariq tomoni o`nga (quyoshga)qaragan ingichka o`roq shaklida ko`rinadi. Oy diskining yorug` qismini](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-14.png)
![qora qismidan ajratadigan chiziq terminator deb ataladi va u hamma vaqt elipsning yarmiga o`xshaydi. Yangi oy paytidan bir xafta o`tgach, yani oy ¼ ga aylanganda bizga uning yorug` yarmi shari yarmi bilan qora yarim o`girilgan bo`ladi. Bunda biz oy diskining yorug` o`ng yarmini ko`ramiz. Bu faza birinchi chorak deyiladi. So`ngra yerdan yorug` yarim sharning ko`proq qismi ko`rina boshlaydi, yana bir haftadan so`ng yani to`lin oy paytida esa biz yoritilgan oy diskining hammasini ko`ramiz. To`lin oy paytidan so`n oyning yoritilgan qismi kamaya boshlaydi, kundan-kunga bizga yoritilgan oy yarim sharning kamroq qismi ko`rinadi, diskning o`ng tomonida brogan sari kemtik paydo bo`la boshlaydi. To`lin oydan bir xafta o`tgach oxirgi chorak bo`ladi. Biz oy diskining chap yarim sharini yoritilganini ko`ramiz. Nixoyat qavariq tomoni chapga qaragan o`roq shaklini oladi va tez orada butunlay yo`qoladi. Yana yangi oy payti bo`ladi. To`lin oygacha ko`rinadi, uni kunduzi osmonda quyosh botishidan ancha avval ko`rish mumkin. Oy qancha kattalashsa quyoshdan shuncha uzoqlshadi va shunch kech botadi. To`lin oy osmonda huddi quyoshga teskari tomonda bo`ladi,(uning astrolomik uzunligi quyoshnikidan 180 ºga farq qiladi),shuning uchun quyosh botayotgan vaqtida chiqib,quyosh chiqayotgan paytda botadi. Shunday qilib, bu butun tun mobaynida ko`rinadi. Kamayayotgan oy kechqurunlari ko`rinmaydi, u quyosh botgandan keyin chiqib, faqat kunduzi botadi. Shuning uchun uni quyosh chiqqanmdan so`ng ertalab ko`rish mumkin[4]. Oy osmon sferasi bilan birgalikda qiladigan sutkali harakatidan tashqari, ko`zga oson tashlanadigan o`ziga hos harakat ham qiladi. Agar oyning harakati vaziyati bir necha soat davomida birorta yorug` yulduziga kuzatib borilsa oyning yulduzga nisbatan Sharqqa bir soatda o`zining diametriga yaqin miqdorga yani 1/2 gradusga siljishini ko`rish mumkin. Bir sutkada u yulduzlarga nisbatan 13º siljiydi va oldingi sathidagiga qaraganda meridianga taxminan 50 min kechroq keladi. 27,32 sutkadan so`ng oy yer atrofida bir marta to`la aylanib yulduzlarga nisbatan to`la yana avvalgi vaziyatda bo`ladi va o`qi atrofida ham 27,32 sudkalik davr bilan](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-15.png)
![aylanadi. Oyning o`z o`qi atrofida va yer atrofida aylanish davrlari o`zaro tengligi tufayli u yerdan qaraganda doimo bir tomoni bilan ko`rinadi. Oyning sidirik davri deyiluvchi bu davrdan tashqari uning fazalariga ko`ra aniqlanadigan davrlari ham ko`p ishlatiladi. Oyning biror yulduzga nisbatan ikkita bir xil vaiyati orasida o`tgan vaqt yulduz oyi yoki siderik oyi deb ataldi. Oyning ma`lum fazasidan 2 marta ketma ket o`tishi uchun ketgan vaqt uning sinodek davri deyiladi va 21 29,53 sutkani tashkil etadi. Oyning sinodek davri qanday qilib siderik davridan katta bo`lishini ko`raylik. Bunda oy yerning atrofida aylanayotib birinchi holatda bo`lganda M yulduzning to`g`risida to`lin oy fazasida bo`lishi chizadan aniq ko`rinib turibdi . 27,32 kundan so`ng yani oyning yer atrofida bir marta to`liq aylanib chiqqanidan keyin u ikki holatda bo`lib , yana M yulduzning to`g`risida turadi, lekin hali to`lin oy fazasigacha yetib bormagan bo`ladi. Yer o`z orbitasi bo`ylab har kuni deyarli 1ºga yaqin siljishini etiborga olsak bu davrda u 1-dan 2- holatga taxminan 27 gradusga siljiganligi ma`lum bo`ladi. Bundan ko`rinadiki, oyning ikki holatida undan M yulduzga tomon yo`nalishi bilan quyoshga tomon yo`nalishining davomi orasida ham aynan shunday burchak hosil bo`lganini tushunish qiyin emas. U holda oyning o`z orbitasi bo`ylab 13 gradusga siljishiga ko`ra, unga 27 gradusli yoyni o`tishi uchun 2 kundan ko`proq vaqt kerak bo`lishi aniqlashadi. Natijada oyning to`lin oy fazasidan ketib yana to`lin oy fazasiga kelguncha 29 sutkadan ko`propq vaqt talab qilishi ma`lum bo`ladi. Bu vaqt, qayd etilganidek, oyning sinodiik davri deyilib, aniq hisoblaganda 29,53 sutkaga teng chiqadi[4]. Oy markazining vaziyatini yulduzlarga nisbatan har kuni belgilabva uni kartaga chizib , osmon sferasidagi oyning yo`lini aniqlashimiz mumkin. Bu yo`l ekliptikaga 5º 9ga og`ishgan katta doiradir. Oy yo`lining ekliptika bilan kesishgan nuqtalari oy tugunlari deb ataladi. Oyning Janubiy yarim shardan Shimoliy yarim sharga o`tadigan nuqtasi chiqish tuguni (ώ orqali belgilanadi) qarama qarshi nuqtasi esa tushish tuguni (v orqali bilan belgilanadi) deb ataladi. Uzoq davom etgan kuzatishlar tugunlar harakati natijasida oy orbitasining vaziyati hamma vaqt](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-16.png)
![o`zgarib turishini ko`rsatadi. Oy tugunlari ekliptika bo`ylab G`arbga yani oy harakatiga qarshi tomonga uzluksiz siljib turadi. Tugunlarning siljishi oyning bir aylanishida 1º 5ga yaqin bo`lib bir yilda esa 20 º ga yaqin bo`ladi. Shunday qilib biro y vaqt o`tishi bilan oy hech vaqt o`zining ilgarigi o`rniga aniq kelmaydi va uning keyingi har bir aylanishi aniq qilib aytganda yangi yo`ldan boradi. 18 yilu 7 oyda tugunlar bir marta to`liq aylanib chiqadilar va oy orbitasi o`zining avvalgi vaziyatiga qaytadi. Tugunlarning harakati oyning ko`rinishiga sezilarli tasir ko`rsatadi. Chiqish tuguni bahorgi tengkurlik nuqta bilan ustma ust tushganda, oy orbitasi osmon ekvatori va ekliptika orasidagi burchakdan tashqar bo`ladi. Orbitaning og`maligi 5 gradus 9 ekliptikaning og`maligi 23º 27 bilan qo`shiladi. Shunday qilib oy orbitasining osmon ekvatoriga 28º36 ni tashkil qiladi. Oy yer atrofida elips bo`ylab aylanadi, deb hisoblash mumkin. Oy orbitasining bizga eng yaqin turgan nuqtasi perigey, diametral qarama qarshi bo`lgan eng uzoq nuqtasi esa apogey deb ataladi. Bu ikki nuqtani tutashtiruvchi chiziq yani katta o`qi opsid chizig`I deyiladi. Oy harakatlanadigan elipsning eksentritik ancha kattadir; U 0,055 yoki 1/18 ga teng yerning oydan o`zgacha uzoqligi 384 000 kilometr: oy pregiyda 21 000 kilometrga yaqin apogeyda esa shuncha masofaga uzoqroq bo`ladi. Oy orbitasi quyoshning tortishi natijasida doimo o`zgarib turadi. Oy orbitasining ekssentrisiteti ham oylarning uzunligi ham o`zgaradi. Masalan: o`rtacha uzunligi 29 sutka 12 soat 44 min bo`lgan sinodik haqiqatda esa 6 soatga uzunroq va shuncha vaqtga qisqa bo`lishi mumkin. Shunday qilib oyning orbitasi bo`ylab harakat tezligidagi “tengsizlik” deb ataluvchi notug`rilik ancha kattadir. Oy o`z orbitasining nuqtalarida tezlikning Keplerning 2-qonuniga asosan o`zgarishdan tashqari, quyosh tasiri natijasida har hil kattalikdagi tezlanish va sekinlanishga ham duchor bo`lib turadi[3]. II BOB. Quyosh va Oy tutilishlari. 21.§ Quyosh tutilish shartlari va turlari.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-17.png)
![Quyosh to`la tutilishi osmonda juda chiroyli manzarani hosil qiladi. Bunda kuzatuvchi osmonda qop qora gardishi atrofida quyosh “toji” deb ataluvchi nozik kumushrang shula tovlanayotganini ko`radi (46-rasm) shuningdek, bu paytda kunduzi bo`lishiga qaramay osmonda yorug` yulduzlar va sayyoralar chgaraqlab ko`rinib turadi. Quyosh tutilishlari tabiatning g`aroyib hodisalaridan bo`lib, qadimda kishilarda kuchli vahima tug`dirgan. Bunday hodisalarning ro`y berishi sabablari bugun yaxshi o`rganilgan. Shu tufayli olimlar bundan bir necha yil keyingi bo`ladigan tutilishlarning vaqtlarini ham aniq aytib bera oladilar[4]. Oy yerning atrofida aylanayotib bazan quyoshni bizdan to`sib o`tadi. Bunday hol quyosh tutilishi deyilib u har doim astronomik yangi oy holatida ro`y beradi (47- rasm). Bu chizmadan ko`rinadiki yer sirtining oy soyasi va yarim soyasi tushadi. Agar yerdagi kuzatuvchi oy soyasining yerda hosil qlgan doirasi (uning diametric 271 kilometrgacha boradi) ichida bo`lsa u quyoshni oy bilan to`la bekilgan holda yani quyosh to`la tutilayotgan holda ko`radi. Agar kuzatuvchi yarim soya chegarasida turgan bo`lsada u quyoshning qisman tutilayotganini (yani oy quyoshning bir qismini beklitib o`tayotganini) ko`radi. Oy orbitasi elips bo`lib, u yerdan eng katta uzoqlashganda 405 500 km eng yaqinlashganda 365 300 km masofada bo`ladi. Agar quyoshning tutilishi oy yerga eng uzoq masofadaligida( orbitasining apogeyida) ro`y bersa u hosil qilgan soyaning uchi yergacha yetib kelmaydi. Bunday holda oy soyasi konusi o`qining yer sirti bilan kesishgan nuqtasi yaqinida joylashgan yerdagi kuzatuvchi quyoshning halqasimon tutilishini yani tim qora oy dski atrofida ravshan halqani ko`rsatish mumkin. (47- rasm) Oy yer atrofida g`arbdan sharqqa tomon aylanayotgani va yer ham o`z o`qi atrofida aylanayotgani sababli oyning yerga tushgan soyasi ham yer sirti bo`ylab g`arbdan sharqqa tomon dekin asta siljib borib uni o`rtacha 200 km uzunligi bir necha ming kilometrga cho`zilgan tasmani chizadi. Yarim soyaning yer sirtida “chizgan” bu tasmasi soyaning ikki tomonidan joylashadi. Quyosh tutilishi uning g`arb tomonidan boshlanadi, chunki g`arbdan sharqqa tomon harakatlanayotgan oy](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-18.png)
![Bunda rasmda ham ko`rinishicha <LEL*=PC-LC*EC=Po quyoshning ko`rinma radiusini, <LEC*=<EL*O- EC*O bo`lib <EL*O=PC oyning gorizontal paralaksini <E,S,O=PO-quyoshning gorizontal paralaksini ifodalaydi. Binobarin B burchak: B=Pc+Po+Pc-Po Agar tekislikning o`ng tomonidagi kattaliklar o`rtacha qiymatlardan foydalansak yani Pc=15:5 Po=16,*3 Pc=57,*0 Po=8,8 Ekanini etiborga olsak u holda B=88:7 bo`ladi bundan ko`rinadiki qisman bo`lsa ham quyosh tutilishi uchun oyning epliktikal kenglamasi 88:7 dan kichik bo`lishi lozim. Topilgan B ning qiymatiga ko`ra oyning ΔL ekliptikal uzunlamasi ξ LS to`g`ri burchakli sferik uchburchakdan toppish mumkin. Sin ΔL= tg B Tg I B=88:7, i=5˚09, oy orbitasi tekisligining epliktikal tekisligiga og`maligidan ΔL=16˚ 5 chiqadi. Shunday qilib quyosh tutilishi uchun, yangi oy paytida yangi oy markazi oy tugunlarining ixtiyoriy biridan 16,5 gradus kichik yoy masofada bo`lishi ikkinchi muhim shart hisoblanadi. Quyosh markazi yangi oy paytida tugundan chap tomonda undan 16,5 gradus dan kichik masofada bo`lganda ham albatta quyosh tutilishi mumkinligi inobatga olinsa u holda quyosh tugunlari atrofida joylashgan 33 gradus uzunlikdagi yoyni o`tayotganda albatta quyosh tutilishi aniq bo`ladi. Oy tugunlari ikkita ekanligini e`tiborga olsak, bir yilda kamida ikki marta , ko`pi bilan 5 marta quyosh tutilishini ko`rish mumkin[4]. 2.2 § Oy tutilishlari shartlari va turlari.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-20.png)
![Oy yer atrofida aylanayotib bazan uning soyasi yoxud yarimsoya orqali o`tadi. Bunday hodisa oy tutilishi deyiladi. Oy tutilayotganda u har doim to`linoy fazasida bo`ladi. Bunda oy yerning soyasi ichidan o`tsa unda to`la tutiladi. Bordiyu yarim soya ichida o`tsa u holda yarim soyali tutilish deyiladi. Oy tutilishi tabiatning g`aroyib hodisalaridan biri bo`lib u qadimda kishilarda kuchli vahima tug`dirgan. Bunday hodisal;arning ro`y berish sabablari bugun yaxshi o`rganilgan. Shu tufayli odamlar bundan bir necha yil keyingi bo`ladigan tutilishlar vaqtini ham aniq aytib bera olishgan. Yerning ma`lum bir joyida oy tutilishi quyosh tutilishiga nisbatan ko`proq kuzatiladi. Chunki quyosh tutilishlari yerning oy soyasi tushgan va uncha katta bo`lamagan maydondagina kuzatiladi. Oy tutilishi esa yerning quyoshga qarama qarshi yarim sharining hamma qismida ko`rinadi[7]. Yer soyasining markazi έέ ekliptikaning S nuqtasida bo`lsa bunda oygacha bo`lgan o`rtacha masofada uning radiusi 41 gradus bo`ladi bu rasmda LL, oy orbitasining bir qismi hisoblanib L-orbitada burchak radiusi 15:5 bo`lgan oy markazining holatini, ζ-esa oy orbitasining ko`tarilish tugunini belgilaydi. Bu rasmda ko`rinadiki oy tutilishi uchun u to`linoy fazasida bo`lib oy markazi va yer soyasining markazi orasidagi yoy masofa ular radiuslarining yig`indisi yani 41+15:5=56 5 dan kichik bo`lishi zarur u holda to`g`ri burchakli ζ CL uchburchakdan Sin CL=sinC ζ*sin<C ζ4 yoki sin 56;5=sinCξ•sin 5˚ 09 bularga ko`ra quyidagilarga ega bo`lamiz Cξ= ΔL=10˚6 Yuqoridagi hisobga ko`ra oy tutilishi uchun quyidagi shartlarni bajarish shart: 1To`lin oy fazasida bo`lishi 2.To`lin oy paytida quyosh markazi oy tugunlarining biridan 10˚6 dan kichik yoy masofada bo`lishi zarur.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-21.png)
![Oyning to`la tutilishida esa yani u yerning soyasiga butunlay kirganda oy ko`zdan butunlay g`oyib bo`lmay to`q qizil rangda jilovlanadi. Buning sababi shundaki o`sha paytda oyning yer atmosferasida sochilgan va singan quyosh nurlari bilan yoritilishidir. Bunda yer atmosferasi ko`k va havorang nurlarni keskin sochib yuborib oy tomonga asosan qizil nurlarni sindirib o`tkizad va oy aynan shu nurlar bilan yoritiladi va qizarib ko`rinadi. Saros. Ma`lumki tutilishi huddi oldingidek ko`rinishida aniq davr bilan qaytarilib turadi va bu davr saros (saros misrcha qaytarilish) debataladi. Saros bu tutilishlarning qadimdagilarga ham ma`lum bo`lgan davri bo`lib u 18 yilu 11.3 sutkaga teng. Haqiqatdan ham ixtiyoriy tutilish oyning ma`lum fazadagi holati tugunlarning biridan oldingi tutilish paytidagidek qiymatga ega bo`lishga ketadigan davr mavjud bo`lib ayni shuncha davrdan so`ng qaytariladi. Buning sababi ma`lum bo`lishicha 242, ajdaho oyi (uzunligi27.21 sutka) 6585,36 sutkani,223 ta sinadik oy (uzunligi29.53 sutka) 6585,32 sutkani yoki18 yil 11 kun 7 soatni 42 min tashkil etadi. 19 ta ajdaho yili (uzunligi 346.62 sutka ) esa 6585.78 sutkaga teng bo`ladi. Bu saros deyiluvchi bu davr taxminan 6585 kunga teng bo`ladi va shu sababli ixtiyoriy tutilish 18 yilu 11.3 sutkadan so`ng qaytarilishini taminlaydi[4]. Quyosh yoritgan yer va oy o`zidan konus shaklidagi (yog`iluvchi) soyalar va konus shaklidagi (tarqaluvchi) yarim soyalar tashlaydi. Yerning soyasiga oy butunlay yoki qisman qismga tutilishi sodir bo`ladi. Bu yerdan bir vaqtning o`zida oy gorizontning ustida ko`rinayotgan hamma joylarda ko`rinadi. Oyning to`la tutilish fazasi to oy yer soyasidan chiqa boshlagunicha davom etadi va bir soat- u 40 min davom etishi mumkin. Quyosh nurlari yer atmosferasida sinib, yer soyasining konusiga tushadi. Bundan atmosfera havorang va unga qo`shni bo`lgan nurlarni juda ko`p yutib, konusning ichiga esa asosan o`zida ham yutiladigan qizil nurlarni o`tkazadi. Mana shuning uchun oy tutilishining to`la fazasida butunlay g`oyib bo`lmay qizg`ish tusga kiradi. Qadim zamonlarda oy “tutilishini ofat alomati oy qonga belanmoqda” deb undan qo`rqqqanlar. Oy tutilishi bir yilda 3 martagacha bo`lishi mumkin. Bu tutilishlarning oralig`I yarim yilga yaqin bo`ladi va albatta faqat to`lin oy paytlarida yuz beradi[12].](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-22.png)
![23.Quyosh va oy tutilishi paytida sodir bo`ladigan hodisalar. Qadimda quyosh va oy tutilishining yuqorida bayon qilingan ko`rinishlari kishilarda qo`rqinch va vahima tug`dirgan. Endi esa quyosh va oy tutilishlarining siri ilmiy isbot etilgan, hech kimda vahima tug`dirmaydi. Olimlar quyosh va oy tutilishlarining bo`lish vaqtini hisoblab berish metodlarini ishlab chiqarishgan[4]. Astranomiya fanining taraqqiy etishi bilan bundan ming yil oldin bo`lgan va yuz yillardan keyin bo`ladiga tutilishlar vaqtini juda aniqlik bilan hisoblab chiqish usullari kashf etdilar. Yuqorida takidlab o`tilgandek yer quyosh to`la tutilishi kamdan kambalandligi uchun astronom olimlar bu noyob hodisani kuzatish maqsadida voqea sodir bo`ladigan hududlarga ekspeditsiyalar uyushtiradilar. Safar ishtirokchilarining har biriga o`ziga hos vazifalar bo`lib beriladi. Bu vazifalarning aniq ravshan bajarilishi uchun ekspeditsiya 10-15 kun oldin tutilish maksimal fazasi kuzatiladigan joyga yetib keladi va repititsiyalar boshlab yuboriladi. Har kimning o`z imkoniyati baholanadi. Hulas quyosh tutilishini kuzatish paytida hech bir hatolik bo`lishi mumkun emas. Lekin, tutilish paytida ob-havoning ham katta ahamiyati bor. Agar havo ochiq bo`lmasa ko`tarilgan barcha chora tadbirlar zoya ketadi[17]. Biz yuqorida to`la tutilish ro`y beradigan hududlarni sanab o`tdik. Tog`li Oltoy shahri va uning atrofini XXI-asrdagi “tutilishlar markasi” deb atasak mubolag`a bo`lmeydi chunki u yerda 2006-yilda ham to`la quyosh tutilishi kuzatilgan edi. Bu yerdagi aholi 2 yil ichida tabiztning bu inomida 2 marta baxramand bo;ladi. Bundan tashqari ana shu hududda 2009,2010,2012-yillarda qisman quyosh tutilishlarini ham kuzatish mumkin. Yuqorida eslatib o`tilganidek quyoshning to`latutilish belbo`gining 2008-yilning 1- avgustida ro`y beradi. Bu sayyoramizning shimoliy yarim sharida XXI-asrdagi 2 tutilishidir. Quyosh tutilishi deganda ya`ni o`z orbitasida harakatlanuvchi oy ma`lum paytlarda yer va quyosh oralig`idan o`tayotib, bazan quyosh yuzasini to`sib qoladi, natijada oyning taxminan 200 kmlik soyasi yer sirtiga tushadi. Soya g`arbdan sharqqa qarab harakatlanib, yer sirtida “belbog” chizadi. Ana shu belbog` ichida joylashgan hududlarda quyoshning to`la tutilishi kuzatiladi. Tutilish belbog`ning ikki](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-23.png)
![quyoshning qisman tutilishi quyosh Toshkent vaqti bilan soat 15dan 10 min o`tganda tugaydi. Tutilishning eng katta fazasi soat 16dan 16 min o`tganda to`g`ri kelib, bu paytda quyosh gardishining taxminan 68 foizi oy bilan tusiladi[19]. Quyidagi jadvalda O`zbekistonning viloyat markazlari uchun quyosh tutilishi vaqtlari belgilangan. Quyosh tutilishlari. Vaqti Tutilish turi Eng kutilish kuzatiladigan joy. 25-dekabr 2000y Qisman A.Q.SH g`arbiy Atlantika 21-iyul 2001-yil to`liq Atlantika janubiy Amerika 14-dekabr 2001-yil Halqasimon Markaziy Amerika, Tinch okeani 10-iyun 2002-yil Halqasimon Tinch okeani 4-dekabr 2002-yil To`liq Janubiy Afrika,Hind okeani, Avstraliya 31-may 2003-y Halqasimon Islandiya 23-noyabr 2003-yil To`liq Antraktida 19-aprel 2004-yil Qisman Arktika 8-aprel 2005-yil To`liq Tinch okeani,Amerika,janubiy Amerika shimoli 3-oktyabr 2005-yil Halqasimon Atlantika okeasni,Ispaniya,Afrika, Hind okeani.](/data/documents/e31d91b9-a86c-4348-aeb4-ddac531d1878/page-25.png)
