logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Астрономия
  4. Optik teleskoplar sharxi

Optik teleskoplar sharxi

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

454 KB
Скачать
KIRISH. Hozirgi kunda zamonaviy teleskoplarning optik tizimlari juda xilma-xil bo’lib ketdi. Dastlab Goliley tomonidan yaratilgan rebraktor optik tizimi bizga yaxshi ma’lum linzalardantashkil topgan.1668-yilda Wyuton tomonidan ko’zguli reblektr tizimi ishlab chiqildi ya’ni yaratildi. Bu ikkala teleskopning bir-biridan farqi optik sxemasida mujassamlashgan.Hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan teleskoplarning optik tizimlari ko’rsatib o’tilgan optik teleskoplarning tizimlaridan jiddiy farqlarga ega. Mavzuning dolzarbligi. Kundalik turmushda biz ko’proq reblektrlardan olingan ma’lumotlardan bohabar bo’lamiz. Aytmoqchimizki hozirgi zamonda ko’zguli teleskoplar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yildi. Linzali teleskoplar esa deyarli ishlab chiqarilmaydi. Buning asosiy sababi teleskoplarni ishlab chiqarish iqtisodiy texnik manbalarbilan bog’liq. Refraktorlarni tayyorlash nisbatan oson bo’lsada iqtisodiy tomondan juda qimmat bo’lib ketadi bunga asosiy sabab katta o’lchamdagi 1 jinsli linzalarni ishlab chiqarish yuqori texnologiyali ishlanmalar ishlab chiqarishga qaramasdan yasash juda murakkabligibilan bog’liq shu bilan birga ular ultrabinafsha to’lqinlarni yutib qolishi bilan ham cheklanganligi ko’rinadi. Ko’zguli optik sistemalar esa ishlab chiqarish nisbatan soddaroq arzonroq bo’lishi bilan yorug’lik nurlarini katta oralig’ida ishlay olish qobilyatiga egalar. Linzali sistemalarni ishlab chiqarishdan ko’ra bir oz arzonroq,to’g’ri o’ziga yarasha bu sistemalar hatoliklarga ega. Optik sistemalarni qisqacha qilib hatoliklarni sanab o’tadigan bo’lsak ularga misol sifatida har xil obereatsiyalar astegmatizim koma va hokazolarni kiritib o’tishimiz mumkin. Ushbu hatoliklardan qutulish maqsadida hattoki teleskoplar uchun maxsus qo’shimcha asbob uskunalar yaratilmoqda. Yuqoridagilar asosida mavzu dolzarbligini qo’shimcha asoslash ortiqcha bo’lishi mumkin. Mavzuning maqsadi va vazifasi. ushbu bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi optik tizimlarni tadqiq etish bo’yicha ilmiy manbalarni optik tizimlar bila tanishib chiqish ularni o’rnatiladigan mehanik qismlari misol uchun mantirofka bilan o’rganib chiqish,optic tizimlardagi hatoliklarni ilmiy asosda tahlil qilish orqali o’rganib bartaraf etish usullari bilan tanishib chiqishdan iboratdir. Misol uchun optik tizimdagi sferik operatsiyalar ko’zgudan qytgan nurlarni focus nuqtada yig’ilishi bilan bog’liqligini yaxshi bilamiz,aytmoqchimizki optik tizimlarning shunga o’xshash hatoliklarini manbalarini yaxshi tushunamiz ammo ularni bartaraf etish juda murakkabdir. Shuning uchun ham bitiruv malakaviy ishimning maqsadi yuqoridagilarga asoslangan vazifasi to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilishdan umumiy usullarini jamoalashtirish orqali Respublikamizdagi optik oser va toriyalarga yo’riqnomalar tayyorlashning asosini yaratish vazifasi qo’yilgan. Optik tizimlarni o’rganish optik qonun –qoidalar asosida bunda texnik yechimlarga tayangan holda olib borildi. Har bir foydalanilgan usul matematik, brik va mehanik asoslangan-isbotlangan ishlanmalarga asoslangan holda olib borildi.Biz asosan matematikaning geometriya kursidagi ilmiy atama va usullardan foydalandik. Ilmiyligi va ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishimning amaliy ahamiyatiga to’xtaladigan bo’lsak biz hozircha faqatgina ma’lumotlar dan albatta kelgusida bajarilganishlarda poydevor qo’ydik,bundan kelib chiqib to’plangan ma’lumotlardan kollejlarda o’qitish tizimidan bemalol foydalanish mumkin. Shu bilan birga yozgi amaliyot davrida optik teleskoplardan foydalanilganda paydo bo’ladigan hatoliklarni shu bitiruv malakaviy ishim natijalariga ko’ra birlamchi tahlil qilishimiz mumkin. I.Bob. Optik teleskoplar sharxi. Teleskoplar - astrofizik tadqiqotlar qilishda astronomlarning asosiy quroli boiib xizmat qiladi. Birinchi teleskop 1609-yili italyan olimi Galiley tomonidan ishga tushirilib, olim o&#39;z instrumenti yordamida birdaniga bir nechta kashfiyot qildi. Xususan u Oyning relyefi Yernikiga o&#39;xshashligi, Yupiter atrofidagi 4 yo&#39;ldoshining mavjudligi, Veneraning fazalari, Quyoshning dog&#39;i va Somon yo&#39;lini yulduzlar tashkil qilganligini aniqladi. Bu kashfiyotlar teleskopning osmon jismlarining tabiatini o&#39;rganishda juda katta imkoniyatlari mavjudligini ma&#39;lum qilib, astronomiyada yangi davrning ochilishidan darak berdi. Teleskopning ixtiro qilinishi astrofizikada muhim voqea bo&#39;lib, u olam tuzilishi haqida ilmiy dunyoqarashning shakllanishida katta rol o&#39;ynadi. Teleskoplarning imkoniyatlari juda katta bo&#39;lib, quyidagi asosiy vazifalarni bajara olishi mumkinligini ko&#39;rsatdi: 1) yoritgichdan kelayotgan nurlanishni qayd qilish (ko&#39;z, fotografik plastinka, fotoelektrik qayd qilgich, spektrograf va hokazolar yordamida); 2) obyektivning fokal tekisligida kuzatilayotgan yoritgichning yoki boshqa osmon obyektlarining tasvirini qayd qilish; 3) qurollanmagan ko&#39;z bilan qaralganda ajratib ko&#39;rib bo&#39;lmaydigan, o&#39;zaro juda kichik yoy masofada joylashgan obyektlarni ajratib ko&#39;rsatish. Teleskopning asosiy qismi obyektiv deyilib, u qavariq linzadan yoki botiq sferik ko&#39;zgudan yasaladi. Obyektiv yoritgichdan turli yo&#39;nalishda kelayotgan nurlarni yig&#39;ib, fokal tekisligida uning tasvirini yasaydi. Agar nurni qayd qilish ko&#39;z yordamida bajariladigan bo&#39;lsa, u holda obyektiv tomonidan yasalgan tasvirga qarash uchun okulyar zarur bo&#39;ladi. Reflektorlar, kuzatish maqsadlariga ko&#39;ra, bir necha turdagi sistemalarda ishlatilishi mumkin. Bevosita obyektivining fokusida kuzatish mo&#39;ljallangan teleskop - to&#39;g&#39;ri fokusli reflektor deyiladi. Obyektivining fokusidan oldin bosh optik o&#39;qqa burchak ostida qo&#39;yilgan yassi ko&#39;zgu yordamida fokusni trubadan yon tomonga chiqarilgan teleskop Nyuton fokusli yoki sistemali reflektor deyiladi (58-rasm, 1). Bunday teleskop fokusidan keyin o&#39;rnatilgan botiq sferik ko&#39;zgu yordamida teleskop bosh ko&#39;zgusining (obyektivining) markaziy teshigi orqali fokusi tashqariga chiqarilgan sistema Gregori sistemali reflektor deyiladi (58-rasm, 2). Va nihoyat, bosh ko&#39;zgu fokusidan oldin o&#39;rnatilgan qavariq ko&#39;zgu yordamida, sistema fokusi obyektiv markazi teshigidan tashqariga chiqarilgan sistema Kossegren sistemali reflektor deyiladi (58-rasm, 3). Garchi bunday sistemalarda nurning qo&#39;shimcha ko&#39;zgulardan qaytishi hisobiga anchayin nur yo&#39;qolsa-da, teleskopning ba&#39;zi predmetlarini (kattalashtirish, ajrata olish kuchi) maqsadga moslab o&#39;zgartirilishi va qo&#39;shimcha qayd qiluvchi asboblar biriktirilishining qulaylashtirishi bilan katta ahamiyat kasb etadi. Astrofizik tadqiqotlarda yoritgichdan kelayotgan nurdan maksimal foydalanish juda muhim. Biroq refraktorlar linzasining shisha materiali nurni kuchli yutib, (ayniqsa, ultrabinafsha sohasida) ko&#39;zgu, fotografik emulsiya yohud fotoelektrik qayd qilgichga tushayotgan nurni keskin chegaralaydi. Shuningdek, fotomateriallar va fotoelektrik qayd qilgich asboblarning sezgirlik chegarasi ko&#39;znikiga nisbatan keng bo&#39;lganidan ularda xromatik aberratsiyaning ta&#39;siri ham katta bo&#39;ladi. Shu bois astrofizik maqsaddagi kuzatishlarda refraktorlar o&#39;rniga reflektor keng qo&#39;llaniladi. Astrometriyada hozirga qadar ham refraktorlar qulay instrument hisoblanadi. Buning sababi, reflektorlarning uning aylanish o&#39;qlari atrofida kichik burilishlarga ham juda sezgirligidadir. Agar reflektor ko&#39;zgusiga tushayotgan nur ma&#39;lum Дог burchakka og&#39;sa, undan qaytayotgan nurning yo&#39;nalishi 2Aa burchakka og&#39;adi va bu, fotoplastinkada obyekt tasvirining sezilarli siljishiga olib keladi. Refraktorda nurning bunday kattalikdagi burchakka ( Да ) beixtiyor burilishi, fotoplastinkada tasvirni nisbatan juda kichik miqdorgagina siljishiga sabab bo&#39;ladi. Bu esa asosiy maqsadi yoritgichlar о &#39;mini aniq o&#39;lchashdan iborat bo&#39;lgan astrometriya uchun juda muhimdir. Shuning uchun ham refraktorlar astrometriyaning asosiy instrumentlaridan hisoblanadi. Ko&#39;zguli teleskoplarda tasvir bosh ko&#39;zguning optik o&#39;qi yaqinidan qaytgan nurlarda juda tiniq chiqib, bosh optik o&#39;qdan uzoqdan qaytgan nurlarda buzila boshlaydi (o&#39;qdan tashqari aberratsiya tufayli). Shu bois reflektorlar yordamida osmonning taxminan 5°x5°dan katta maydonini rasmga olish maqsadga muvofiq bo&#39;lmaydi. Buning uchun maxsus ko&#39;zguli-linzali teleskoplardan foydalanishga to&#39;g&#39;ri keladi. 1. Sferik aberratsiyadan xoli teleskoplarni yasash ustidagi izlanishlar ko&#39;zguli- linzali teleskoplarning yaratilishiga sabab bo&#39;ldi. Bunday turdagi birinchi teleskop 1930-yilda taklif qilingan bo&#39;lib, u Shmidt sistemasi deb yuritiladi. Shmidt sistemasi bosh ko&#39;zgudan va uning egrilik radiusi markaziga o&#39;rnatilgan shisha plastinkadan tashkil topgan bo&#39;lib, shisha plastinkaning bir tomoniga shunday egrilik berilganki, natijada uning markaziy qismi yig&#39;uvchi linza, gardishi esa sochuvchi linza kabi ishlaydi. Bunday sistema tasvirni sferik aberratsiya, koma va astigmatizmdan xoli bo&#39;lishini ta&#39;minlashi bilan muhim hisoblanadi. Odatda, bunday sistemada buzilmagan (vinetirovaniyesiz) katta ko&#39;rish maydoniga erishish uchun plastinkaning diametri D t ni ko&#39;zguning diametri D, nikidan kichik qilinib, teleskopning o&#39;lchami — L nisbat ko&#39;rinishida beriladi. Sobiq Ittifoqda Shmidt sistemasidagi birinchi teleskop Engelgardt (Estoniya) observatoriyasida 1938-yilda ishga tushirildi. 2. Reflektorlarning ко &#39;zguli - meniskli sistemasi. U pulkovolik astronom D.D. Maksutov tomonidan 1941-1944-yillarda kashf etilgan bo&#39;lib, sferik bosh ko&#39;zgudan va uning fokal tekisligidan oldin o&#39;rnatilgan, opuk kuchi taxminan nulga teng bo&#39;lgan sferik linzali meniskdan (botiq ko&#39;zgudan) tashkil topgan (59-rasm). Bunday sistemada optik kamchiliklarning barcha turi (sferik va xromatik aberratsiya, koma, astigmatizm) yo&#39;qotilganligi bilan boshqa sistemalardan afzal hisoblanadi. Minskli reflektorlar, axromatik obyektivlarga nisbatan qariyb ming marta kam xromatik aberratsiyaga ega bo&#39;lib, oddiy shisha-krodedan qilinganligi bilan qulay. Meniskli sistemadagi teleskoplar uzun truba, hashamatli minora (kupol) talab qilmasligi, binobarin, kam xarajatliligi bilan ham katta ahamiyat kasb etadi. Meniskli teleskoplarning o&#39;lchami ham Shmidt sistemasmiki kabi D ko&#39;rinishda yozilib, D- meniskning diametrini, D,- esa bosh ko&#39;zguning diametrini xarakterlaydi. Birinchi yirik meniskli teleskop 50/67 sm Olma-ota obsevatoriyasida, keyinroq. undan kattarog&#39;i 70/100 sm li Abastuman observatoriyasida ishga tushirildj meniskfi teleskoplar ta&#39;lim maktablari uchun chiqariladi. 1.1 Optik teleskoplarni yaratilish tarixi va ish prinsipi. Teleskopningf xHsusiyatini xarakterlovchi asosiy parametrlar uning obyektivining diametri D va fokus oralig&#39;i F bo&#39;lib, obyektiv yig&#39;adigan yorug&#39;lik oqimi: Ф = ES = EnR 2 bu o&#39;rinda E obyektivning yoritilganligini, S yuzasini, R esa uning radiusini xarakterlaydi. Teleskopni boshqa bir xarakterlovchi parametri nisbiy teshik yoki yorug &#39;lik kuchi deyilib, u A = D ifoda bilan belgilanadi. Obyektiv yasagan F nuqtaviy bo&#39;lmagan obyekt tasvirining yoritilganligi E t =k( D) 2 =kA 2 F rasm. Maksutovning ko&#39;zguli-meniskli sistemas bo&#39;lib, nisbiy teshikning kvadratiga proporsional bo&#39;ladi. Biroq teleskopning nisbiy teshigini istalgancha katta qilish, o&#39;qdan tashqari aberratsiyaning vujudga kelishiga xalaqit qiladi. Shuning uchun ham reflektorda nisbiy teshikni 0,33 gacha, ko&#39;zguli- linzali teleskoplarda esa 1 gachagina olish mumkin. Vizual teleskoplarning asosiy xarakteristikasi teleskopni kattalashtirish bo&#39;lib u, obyektiv F fokus oralig&#39;ining f okulyar fokus oralig&#39;iga nisbati bilan topiladi: f a bu o&#39;rinda a - osmon obyektining oddiy ko&#39;z bilan qaralgandagi ko&#39;rinish burchagini, P - teleskopning okulyari orqali qaralganda uning ko&#39;rinish burchagini xarakterlaydi. Ma&#39;lum bir obyektivli teleskopda jismni kattalashtirish, tanlangan okulyarning fokus oralig&#39;iga bog&#39;liq bo&#39;lib, u oraliq qancha kichik boisa shuncha katta kattalashtirishga erishiladi. Biroq bu ma&#39;lum obyektiv uchun istalgancha kichik fokus oraliqli okulyarni qo&#39;llab, teleskopda xohlagancha kattalashtirishga erishish mumkin ekan degan xulosani bermasligi kerak. Chunki kattalashtirish ortgani sayin, teleskopda ko&#39;rish maydonining o&#39;lchami kichrayib boradi. Masalan, 30 marta kattalashtiruvchi teleskopda, diametrining yoy o&#39;lchami - 32&#39; bo&#39;lgan Oy butunlay ko&#39;rinsa, 300 marta kattalashtiruvchi teleskopda uning ko&#39;rish maydoni Oy sirtining faqat bir qisminigina (anchayin mayda detallari bilan, albatta) sig&#39;dira oladi. Shu tufayli ma&#39;lum bir teleskopda maksimal foydali kattalashtirishga erishish uchun fokus oraliqlari aniq qiymat bilan chegaralangan okulyardan foydalaniladi. Normal teleskoplarning maksimal foydali kattalashtirishi millimetrlarda hisoblangan obyektiv diametridan taxminan ikki marta katta bo&#39;ladi. Teleskopni xarakterlovchi yana bir muhim parametr - uning burchagiy ajrataolish kuchi deyilib, tasvirning sifatini xarakterlaydi. Garchi bir qarashda, go&#39;yo teleskop qancha ko&#39;p kattalashtirsa, tasvirda kuzatilayotgan obyektning shuncha mayda detallarini ko&#39;rish mumkindek rasm. Nuqtaviy manba ravshanligining taqsimlanishi. tuyulsa-da, aslida diffraksiya hodisasi tufayli eng sifatli obyektiv ham nuqtaviy obyektning tasvirini nuqta ko&#39;rinishida yasay olmaydi. Teleskopning fokal tekisligida nuqtaviy tasvir o&#39;rniga difraksion halqalar bilan o&#39;ralgan dumaloq dog&#39;cha vujudga keladi (60-rasm: a- tasvirning konturi; 6- obyektning tasviri), bu dumaloq dog&#39;chaning burchak diametri ifoda bilan radianda o&#39;lchanadi; bu yerda D - obyektivning diametrini, X esa yorug&#39;likning to&#39;lqin uzunligini xarakterlaydi. Agar teleskopda nurlanishni qayd qiluvchi (priyomnik) vazifani ko&#39;z bajarayotgan bo&#39;lsa, uning ajrata olish kuchini topish uchun X o&#39;rniga ko&#39;zning spektral sezgirligining maksimumiga to&#39;g&#39;ri kelgan nurlanishning to&#39;lqin uzunligi (A.=5500A°) olinadi. Bordiyu nurlanish, fotografik yoki fotoelektrik yo&#39;l bilan qayd qilinayotgan bo&#39;lsa, X uchun mos ravishda, fotografik emulsiyaning yoki fotokuchaytirgich katodining spektral sezgirliklari maksimumiga to&#39;g&#39;ri kelgan nurlanishlarning to&#39;lqin uzunliklaridan foydalaniladi. Lekin shuni ham aytish kerakki, yuqoridagi ifodadan topilgan 5 ning qiymati teleskopning nazariy ajrata olish kuchi deyilib, amalda esa teleskopning ajrata olish kuchi obyektdan kelayotgan nur yo&#39;nalishidagi Yer atmosferasi qatlamlarining to&#39;lqinlanishi vujudga keltiradigan tasvir tebranishining titrash darajasini belgilaydi. Titrash darajasi joyning astroiqlim sharoitlari teleskop minorasining kattaligi hamda konstruksiyasi va boshqa omillarga bog&#39;liq bo&#39;ladi. Teleskopda yasalgan tasvirning masshtahi. Ma&#39;lum obyektning yoki osmon uchastkasining teleskop obyektivining fokal tekisligida rasmga tushirilganda, tasvirning masshtabini aniqlash muhim hisoblanadi. Tasvirning masshtabi deganda unda uzunlik birligiga (mm) to&#39;g&#39;ri keladigan yoy kattaligi (yoy sekundi, minuti yoki gradusi), ya&#39;ni tushunilib, u quyidagicha aniqlanadi. Bir-biridan a burchak masofada joylashgan S, va S 2 yulduzlardan kelayotgan nurlar О – obyektivdan o&#39;tgach,uningF-fokaltekisligida S va S&#39; 2 tasvirlarniyasaydi. Bu tasvirlar orasidagi chiziqli masofa l deyilsa, u holda L=2Fxtg a 2 bo&#39;ladi, bu o&#39;rinda F- obyektivning fokus oralig&#39;i. Odatda a juda kichik burchak bo&#39;lganidan a radianlarda o&#39;lchanganda, uni l = F - a ko&#39;rinishda, yoki a graduslarda o&#39;lchanganda l=F a 57˚3 ko&#39;rinishda yozish mumkin. Unda tasvirning masshtabi H = a = a= 57º3 ko&#39;rinishda topiladi. l F Agar F mm larda o&#39;lchansa, tasvirning masshtabi ham mm da larda belgilanadi. rasmi. Fotografik tasvirning chiziqli o&#39;lchami 1.2. Teleskopning optik tizimini tashkil etuvchi elementlari. Bunday teleskopga yulduzlar osmonini suratga tushirishga mo&#39;ljallangan astrograflar (yuqorida tilga olingan Astronomiya institutining normal astrograf) misol bo&#39;la oladi Normal astrograf (chapda) va qo&#39;shaloq ob&#39;yektivli astrograf (o&#39;ngda). Refraktorlar Quyosh va Oyni, sayyoralarni suratga olishda ham ishlatiladi. Astrografda fotoplastinka yoki fotoplyonkaga tushirilgan yulduzlar osmoni surati olinadi, u negativ deb ataladi va negativ yulduzlaming aniq koordinatalarini o&#39;lchashda qo&#39;llaniladi. Ma&#39;lumki, linzali ob&#39;yektivlar xromatik aberratsiyaga ega. Bu kamchilik astrografda tor spektral diapozonda suratga olish orqali bartaraf etiladi. Har xil ranglarda refraktorning fokus masofasi har xilligi xromatik abarratsiya tufayli ro&#39;y beradi. Xromatik aberratsiyani kamaytirish maqsadida, refraktor, qo&#39;llanilishi ko&#39;zda tutilgan nurlanish priyomnigining sezgirligi maksimumga mos keladigan spektral diapozon uchun hisoblanadi va yasaladi. Masalan, xromosfera teleskopi vodorod atomi spektral chiziqlarining birida (H„) Quyoshni suratga olishga mo&#39;ljallangan (rasm). Bu chiziq ichida (uning kengligi -0.2 nm) xromatik aberratsiya ta&#39;siri sezilmaydi. Fotografik astrografda sezgirlashtirilmagan oddiy emulsiya surilgan fotoplastinkaga ( sezgirligi maksimumi A, max =420 nm, o&#39;tqazish sohasi kengligi AA=100 nm) yulduzlar osmoni suratga olinadi. Oddiy fotoemulsiyani sezish maksimumi ( max =420 nm, binafsha nurlar) ga to&#39;g&#39;ri keladi va fotogafik^astrograf (masalan, normal astrograf) ana shu binafsha nurlar uchun hisoblanadi va yasaladi. 1.1 – rasm. Normal astrograf (chapda) va qo&#39;shaloq ob&#39;yektivli astrograf (o&#39;ngda). Shuningdek, fotovizual astrograf ham qo&#39;llaniladi. Uning ob&#39;yektivi A, max =550 nm uchun hisoblanadi. Rangli shisha filtr (nur saralagich) va sezgirlashtirilgan fotoplastinka yordamida tor (100 nm) spektral diapozon ajratiladi va osmon yoritqichlari shu diapozonda suratga olinadi. Astrograflar yulduzlar osmonining keng sohasini suratga tushirishga mo&#39;ljallanadi. Shuning uchun ularning yaxshi, sifatli ko&#39;rish maydoni yetarli darajada keng bo&#39;lishi kerak. Masalan, Kitob shahri (Qashqadaryo viloyati) yaqinidagi observatoriyada o&#39;rnatilgan qo&#39;sh quvrli (ob&#39;yektivli) astrografhing (2.7 b-rasm) ko&#39;rish maydoni 5x5°=25 kv gradusga teng. Quvrlarning ikkalasi ham fotografik teleskop hisoblanadi. Bunday qo&#39;sh quvrli teleskoplarning ayrimlarida quvrlardan f biri fotografik nurlarda yulduzlar osmonini suratga olsa, ikkinchisi fotovizual (550 nm) nurlarda oladi. Astrograf suratxonada qo&#39;llaniladigan fotokameraga o&#39;xshaydi. Teleskop quvrining osmonga qaratiladigan uchiga bir necha linzadan (ular optik abberatsiyalarni kamaytirish maqsadida tanlanadi) iborat ob&#39;yektiv va qarama-qarshi uchiga esa fotoplastinka solingan kasseta o&#39;rnatiladi. Bunday ob&#39;yektiv, odatda, keng ko&#39;rish maydonga ega va bu may don ichida optik aberratsiyalar yetarli darajada (diffraktsion gardishchadan chetga chiqmaydigan) kamaytirilgan bo&#39;ladi. Tor spektral oraliq (diapozon) da kuzatishga mo&#39;ljallangan teleskoplarda xromatik aberratsiya ta&#39;siri juda kam bo&#39;ladi, biroq sferik aberratsiya, koma, astigmatizm yetarli darajada kamaytirilgan bo&#39;lishi shart. Bunday teleskoplarning nur yiguvchi qismi, ob&#39;yektivi, botiq ko&#39;zgu bo&#39;lib, u teleskop quvri yoki tanasining quyi (pastki) qismiga o&#39;rnatiladi (2.8-rasm). Bosh ko&#39;zguning nur qaytaruvchi sirti parabolik (parabolani o&#39;qi atrofida aylanishdan xosil bo&#39;lgan sirt) shaklga ega va uning fokusi teleskop quvri ichida bo&#39;ladi. Fokusni quvr tashqarisiga chiqarish maqsadga muvofiqdir. Buni bir necha usullari bor va har xil kuzatishlar bajarishga imkon beradigan bir necha optik elementlardan tashkil topgan teleskopik tizimlar ishlab chiqilgan. Bu tizimlar ularni ishlab chiqqan olimlarning nomlari bilan ataladilar. Masalan, N&#39;yuton, Kassegren, Gregori va Richi-Kreten tizimlari. N&#39;yuton tizimida parabolik bosh ko&#39;zguning fokusi oldiga, uning optik o&#39;qiga 45° burchak ostida kichik yassi ko&#39;zgu o&#39;rnatiladi. Bu yassi ko&#39;zgu ob&#39;yektivdan qaytgan va yig&#39;ilayotgan nurlarni yon tomonga qaytaradi. Kichik (u odatda bosh ko&#39;zgudan o&#39;n marta kichik) yassi ko&#39;zgu bosh ko&#39;zguning markaziy qismini bekitib to&#39;radi. Bu uning optik kuchini biroz kamaytiradi, xolos. Kassegren tizimida bosh parabolik botiq ko&#39;zguning fokusi (u bosh fokus deb ataladi) oldiga, undan ma&#39;lum uzoqlikda, optik o&#39;qqa tik holda qabariq giperbolik ko&#39;zgu o&#39;rnatiladi va undan qaytgan va yig&#39;ilayotgan nurlar bosh ko&#39;zguning o&#39;rtasidagi teshikdan o&#39;tib, uning orqasida, kassegren fokusida, kesishadi va tasvir hosil qiladi. 1.2-rasm. . Nyuton, Kassegren, Gregori va Richi-Kreten teleskopik tizmlarda osmon yoritqichidan kelayotgan (rasmda o&#39;ngdan) nurlarning yo&#39;li. F&#39;-Kassegren, Richi-Kreten va Gregori fokusi, F&#34; - N&#39;yuton fokusi. Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasi F 9 =F r F 2 /(F l+ F 2 -d) formula yordamida hisoblanadi va tizimning asosiy ko&#39;rsatgichi hisoblanadi. Bu yerda F] - bosh ko&#39;zguning (botiq parabolik), F2 - qo&#39;shimcha (qabariq giperbolik) ko&#39;zguning fokus masofalari, d - ko&#39;zgular orasidagi masofa. O&#39;lchash va nazorat qilish asboblari Kassegren fokusiga o&#39;rnatiladi. Kassegren teleskopi uzun fokus masofaga, kichik ko&#39;rish maydon va kam (<1:15) optik kuchga ega, bu nuqtai nazardan Richi-Kreten teleskopi (u Kassegren tizimi singari tuziladi, biroq ko&#39;zgularning ikkalasi ham giperbolik) ikki marta kuchli. Gregori tizimida ikkinchi ko&#39;zgu (u botiq elliptik shaklga ega) bosh fokusning orqasiga o&#39;rnatiladi va undan qaytgan nurlar bosh (parabolik) ko&#39;zgu o&#39;rtasidagi teshikdan o&#39;tib uning orqasida yig&#39;iladi N&#39;yuton tizimi xromatik va sferik aberratsiyalardan holi, biroq optik o&#39;qdan chetda kuzatiladigan barcha aberratsiyalarga ega va ular o&#39;qdan chetlashgan sari tez sur&#39;atlar bilan kuchayib boradi. Kassegren va Gregori tizimlarining ekvivalent fokus masofalari uzun boigani uchun ularning ko&#39;rish maydonlari kichik bo&#39;ladi. Ularda koma va astigmatizm tasvirni deyarli buzmaydi. Bunday tizimdagi teleskoplar yulduzlami alohida - alohida tekshirishda qo&#39;llaniladi. Yetarli darajada keng va yaxshi sifatli ko&#39;rish maydoniga ega bo&#39;lgan reflektor amerikalik astronom va optik ustolar J. U. Richi (1864-1945) va A. Kreten () tomonidan ishlab chiqilgan. Richi-Kreten teleskopi Kassegren teleskopiga o&#39;xshash, biroq ikkala ko&#39;zgu ham giperbolik sirtga ega. Bosh ko&#39;zguning sferik aberratsiyasi (u manfiy) va komasi ikkinchi ko&#39;zgu yordamida bartaraf etilgan. Fokal tekisligi oldiga o&#39;rnatilgan korrektor (u bir necha yupqa linzalardan iborat) astigmatizm va maydon egriligini bartaraf etadi. Biroq bu teleskopning ham ko&#39;rish maydoni katta. 2-jadval.Hozirgi zamonning eng katta optik teleskoplari. 1 dianletri Nomi Qaterda? Kenlamasi; uzunlamasi dengiz 10.0 Keck Mauna Kea, Hawaii 19 50N; 155 28 W 4123 mKeck II 9.2 Hobby-Eberly Mt. Fowlkes, Texas 30 40 N; 104 1 W 2072 m 8.3 Subaru Mauna Kea, Hawaii 19 50N; 155 28 W 4100 m 8.2 Antu Cerro Paranal, Chile 24 38 S; 70 24 W 2635mKueyen Melipal Yepun 8.1 Gillett Mauna Kea, Hawaii 1950N;155 28W 4100 m Gemini South Cerro Pachon, Chile 30 20 S;70 59 W (approx) 2737 m 6.5 MMT Mt. Hopkins, Arizona 31 41 N; 110 53 W 2600 m Walter Baade La Serena, Chile 29 00.2 S; 4 42 48 W 2282 mLandon Clay 6.0 Bolshoi Teleskop Nizhny Arkhyz, 43 39 N; 41 26 E 2070m LZT British Columbia, 49.28 N; 122.57 W 395m 5.0, Hale Palomar Mountain, 33 21 N; 116 52 W 1900 m 4.2 William Herschel La Palma, Canary Islands, 28 46 N; 17 53 W 2400 m SOAR Cerro Pachon, Chile 30 20 S;70 59 W (approx) 2737 m 4.0 -Victor Blanco Cerro Tololo, Chile 30 10S;70 49W 2200 m 3.9 Anglo- Australian Coonabarabra n, NSW, 31 17S;149 04E 3.8 Mayall Kitt Peak, Arizona 31 57 N; 111 37 W 2100 m UKIRT Mauna Kea, Hawaii 19 50N; 155 28 W 4200 m 3.7 AEOS Maui, Hawaii 20 42 30 N; 156 15 29 W 3058 m 3.6 &#34;360&#34; Cerro La Silla, Chile 29 15 S; 70 44 W 2400 m Canada- France- Hawaii Mauna Kea, Hawaii 19 50 N; 155 28 W 4200 m Telescopio Nazionale La Palma, Canary Islands, 28 45 N; 17 53 W 2387 m 3.5 MPI-CAHA Calar Alto, Spain 37 13 N; 2 33 W 2200 m New Technology Cerro La Silla, Chile 29 15 S; 70 44 W 2400 m ARC Apache Point, New Mexico 32 47N; 105 49 W 2788 m WIYN Kitt Peak, Arizona 31 57N; 111 37 W 2100 m Starfire Kirtland AFB, New Mexico 1900 m 3.0 Shane Mount Hamilton, 37 21 N; 121 38 W 1300 m NASA IRTF Mauna Kea, Hawaii 19 50 N; 155 28 W 4160 m 2.7 Harlan Smith Mt. Locke, Texas 30 40 N; 104 1 W 2100 m 2.6 BAO Byurakan, Armenia 40 20N;44 17E 1405 m Shain Crimea, Ukraine 44 44 N; 34 E 600 m 2.5 Hooker Mt. Wilson, 34 13N; 118 4W 1700 m Isaac Newton La Palma, Canary Islands, 28 45 N; 17 53 W 2382 mNordic Optical du Pont La Serena, Chile 29 00.2 S; 4 42 48 W 2282 m Sloan Digital Sky Survey Apache Point, New Mexico 32 47 N; 105 49 W 2788 m 2.45 CHARA Mt. Wilson, 34 13N;118 4W 1700 m 2.4 Hiltner Kitt Peak, Arizona 3 1 5 7 N ; 1 1 1 3 7 W 2100 m Hubble Space Low Earth orbit! varies 600 km 2.3 WIRO Jelm Mtn., Wyoming 41 03 N; 106 00 W 2900 m ANU Coonabarabra n, NSW, 31 17S;149 04E Bok Kitt Peak, Arizona 31 57N; 111 37 W 2100 m Vainu Bappu Kavalur, India 12 34 N; 78 50 E 700 m 2.2 ESO-MPI Cerro La Silla, Chile 29 15 S; 70 44 W 2335 m MPI-CAHA Calar Alto, Spain 37 13 N; 2 33 W 2200 m UH Mauna Kea, Hawaii 19 50 N; 155 28 W 4200 m 1.3 O PTIK TELESKOPLARNING MONTIROVKA TURLARI . Osmon yoritqichlarining gorizontga nisbatan vaziyati vaqt bo&#39;yicha asta-sekin o&#39;zgarib boradi. Bu, avvalo, Yerni o&#39;z o&#39;qi atrofida sutkaviy aylanishi bilan bog&#39;liq. Shuningdek, yoritqichning haqiqiy harakati yoki Yerning Quyosh atrofida aylanishi bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan ko&#39;rinma harakat tufayli uning gorizontga nisbatan vaziyati o&#39;zgarib boradi. Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko&#39;rish maydonidan chiqib ketmasligi uchun teleskopni yoritqichning ko&#39;rinma harakati yo&#39;nalishida u bilan bir xil tezlikda aylantirish kerak bo&#39;ladi. Bundan tashqari, har xil yo&#39;nalishdagi osmon yoritqichlarini teleskopda ko&#39;rish uchun teleskopni ikkita o&#39;q atrofida aylantirish zarur bo&#39;ladi. Bu ishni ikki xil usul bilan bajarish mumkin va shunga ko&#39;ra teleskopni o&#39;rnatishning ikkita usuli mavjud. 1) azimutal qurilma, 2) ekvatorial qurilma. Azimutal qurilma. Ma&#39;lumki, osmon yoritqichlarining gorizontal koordinatalari, azimuti A(t) va balandligi h(t) vaqt bo&#39;yicha o&#39;zgarib boradi. Agar teleskop qo&#39;zg&#39;olmas bo&#39;lsa, yulduz uning ko&#39;rish maydonidan chiqib ketadi. Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko&#39;rish maydonida qolishi uchun uni ikki o&#39;q, gorizontal va vertikal o&#39;qlar atrofida aylantirish kerak. 1.3.1- rasm Azimutal qurilma Teleskopni gorizontal va vertikal o &#39; qlar atrofida aylantirishni ta &#39; minlaydigan qurilma azimutal montirovka ( montirovka , qurilma ) yoki o &#39; rnatish deb ataladi . Azimutal qurilma odatda komp &#39; yuter yordamida boshqariladi va katta aniqlik bilan yoritqichni ko &#39; rish maydonida ushlab turishga imkon beradi . Azimutal qurilma asosan katta optik va radio - teleskoplarda qo &#39; llaniladi . Masalan , Rossiya FA ning 6 m li teleskopi BTA ( Bolshoy Teleskop Azimutalniy ) azimutal qurilmadir . Bunday qurilmani qurishdan maqsad o &#39; nlab tonna keladigan ko &#39; zgu ortilgan teleskop o &#39; qlarining egilishini kamaytirishdir . Ekvatorial qurilma va uning turlari. Osmon yoritqichlarining sutkaviy qo&#39;rinma harakati olam o&#39;qi atrofida ro&#39;y beradi . Ekvatorial qurilmaning o&#39;qlaridan biri olam o&#39;qiga parallel qilib o&#39;rnatiladi. Soat mexanizmi deb ataladigan elektr mator tishli g&#39;ildiraklar va aylanma harakatni uzatuvchi tayoqlar orqali teleskop quvrini olam o&#39;qi atrofida yoritqich bilan bir xil tezlikda aylantiradi. Soat mexanizmi ishga tushirilgach, yulduz teleskopining ko&#39;rish maydonidan chiqib keta olmaydi. Har xil og&#39;ish burchakka ega osmon yoritqichlari tomon teleskopni yo&#39;naltirish uchun uni olam o&#39;qiga tik bo&#39;lgan&#39;o&#39;q atrofida ham aylantirishga to&#39;g&#39;ri keladi. Ikkala o&#39;qqa soat va graduslarga bo&#39;lingan diametri -0,6 m keladigan aylana gardishlar o&#39;rnatilgan. Agar yoritqichning ekvatorial koordinatalar (8, t) i ma&#39;lum bo&#39;lsa, ular yordamida teleskopni yoritqich tomon yo&#39;naltirish mumkin. Bu qurilma ekvatorial qurilma deb ataladi. Ekvatorial qurilmaning uch xil turi mavjud: nemischa, inglizcha va ayrisimon (amerikancha). Nemischa turdagi ekvatorial qurilma balandligi teleskop quvrining uzunligidek keladigan vertikal tayanch ustun uchiga o&#39;rnatiladi. Nemischa qurilma oldindan ma&#39;lum geografik kenglik uchun yasalishi yoki joyning geografik kengligiga moslaydigan tizim bilan jihozlangan bo&#39;lishi kerak. Vertikal tayanch ustunni ko&#39;tarib turadigan oyoqchalar va kenglikka moslaydigan tizim yordamida qurilmaning sutkaviy aylanish o&#39;qi olam o&#39;qiga parallel qilib qo&#39;yiladi. 1.3.2 Ekvatorial qurilmalar. a-nemischa, b) inglizcha, v) amerkancha. Inglizcha turdagi ekvatorial qurilma meridian bo&#39;ylab o&#39;rnatilgan ikkita temir beton tayanch ustunlar ustiga qo&#39;yiladi. Ustunlar shunday balandlikda yasalganki ular ustiga qo&#39;yilgan teleskop quvri o&#39;rnatiladigan tananing aylanish o&#39;qi olam o&#39;qiga parallel bo&#39;ladi. Teleskop quvri ana shu tananing o&#39;rtasiga, unga tik holda o&#39;rnatilgan o&#39;qning bir tomoniga o&#39;rnatiladi, o&#39;qning ikkinchi tomoniga muvozanat toshi yuklanadi. Teleskop quvri hamma vaziyatlarda muvozanatda bo&#39;lishi shart. Soat mexanizmi ustunlarning biriga o&#39;rnatiladi va teleskop tanasini osmon bilan birgalikda aylantiradi. Ayrisimon turdagi ekvatorial qurilmada teleskop yuklanadigan ayri dastasi qiyshiq (joyning geografik kengligiga mos) asosga tik holda o&#39;rnatiladi. Teleskop quvri o&#39;rnatiladigan o&#39;q esa, ayri shoxlariga joylashtiriladi. Sutkaviy aylanish qiyshiq asosga tik o&#39;q atrofida bo&#39;ladi va soat mexanizmi yordamida ayri dastasi aylantiriladi. Yulduzlarni kuzatishga mo&#39;ljallangan teleskop yulduz soati bo&#39;yicha yuradigan soat mexanizmi yordamida, Quyosh teleskopi esa o&#39;rtacha Quyosh soati bo&#39;yicha olam o&#39;qi atrofida aylantiriladi. Yulduz teleskopi bir yulduz soatida 15° burchakka olam o&#39;qi atrofida aylantiriladi. Teleskopni aniq yo&#39;naltirishni ta&#39;minlash. Soat mexanizmining nosozliklari yoki teleskopning o&#39;matirilishi bilan bog&#39;liq xatolar tufayli yoritqich teleskopning ko&#39;rish maydonida asta - sekin u yoki bu tomonga siljishi mumkin. Bunday siljishlar ayniqsa yulduzlar osmonini suratga olishda zararligidir. Ular ta&#39;sirida yulduz tasviri cho&#39;zinchoq bo&#39;lib chiqishi mumkin. Buni oldini olish maqsadida teleskopni to&#39;g&#39;ri yo&#39;naltirilishi kuzatuvchi shaxs yoki avtomat tomonidan nazorat qilinib turilishi kerak. Bu maqsadda teleskoplarda asosiy quvr (teleskopi) yonida unga parallel yordamchi kichikroq quvr (teleskop) qo&#39;llaniladi. Bu teleskopchaning ko&#39;rish maydoni bosh teleskopnikidan katta bo&#39;ladi va uning ko&#39;rish maydoniga bir- biriga tik sim-ip tortib qo&#39;yiladi yoki bir-biriga tik ikki juft chiziq chizilgan tiniq shisha o&#39;rnatiladi. Chiziqlar teleskopning optik o&#39;qida kesishadilar. Kuzatuvchi tekshirilayotgan yoritqichni yoki boshqa biror oldindan tanlangan yorug&#39; yulduzni chiziqlar kesishgan joyda turishini nazorat qilib boradi. Agar nazorat yulduzi kesimdan chiqsa mikrometrik vintlar yordamida teleskopni o&#39;qlar atrofida burib yulduz tasvirini iplar kesishgan joyga keltiradi. Bu ish teleskopni yo&#39;naltirishni to&#39;g&#39;rilash, &#34;gidirlash&#34;, yordamchi teleskopcha esa gid yoki yo&#39;naltiruvchi deb ataladi. Hozirgi zamon teleskoplarida bunday ishlar avtomatlar yordamida bajariladi. Boshqarish uchun tanlangan yulduzning tasviri kichik teshik orqali fotoelektrik priyomnikka tushiriladi. Tasvirni siljishi natijasida hosil bo&#39;lgan elektrik signal mikrometr vintlarni aylantiravchi motorchalarga beriladi. Motorchalar tasvirni siljishi natijasida buzilgan elektrik muvozanat tiklanguncha teleskopni o&#39;qlari atrofida buradi. Bu amal ishchi signallarining notabiiy o&#39;zgarishini bartaraf etish yo&#39;li bilan ham bajarilishi mumkin. 2.Bob 2.1. Optik aberratsiyalar manbalari va ularni tasvirga ta’siri . Yulduzlar nuqtasimon yorug iik manbalaridir va teleskopning fokal tekisligida ularning tasviri qancha kichik bo&#39;lsa, tasvirning yorug&#39;ligi shuncha yuqori bo&#39;ladi. Biroq teleskopning optik qismlari va sirtlaridan nurlar o&#39;tayotganda va qaytayotganda o&#39;z yo&#39;nalishlarini har xil o&#39;zgartiradi. Buning sababi optikada aberratsiya (yorug&#39;lik nurini egilishi, chetlashishi) hodisasidir. Fizik laboratoriyada nuqtasimon manba qaralmaydi, shuning uchun optika kursida linzaning nuqsonlari ko&#39;p hollarda sanab o&#39;tiladi xolos, ularni kamaytirish yo&#39;llari qaralmaydi. Astrofizikada kuzatish-tekshirishlarning samaradorligi bu nuqsonlarni kamaytirish bilan bog&#39;liq. Bu nuqsonlarni to&#39;la bartarafjetib bo&#39;lmaydi va kichik teleskoplarda buning keragi ham yo&#39;q bo&#39;lishi mumkin. Chunki kichik teleskop (D<1 m) da aberratsiya tufayli tasvirni kengayishi diffraktsion gardishchadan kichik bo&#39;lishi mumkin. Sferik sirtga ega ob&#39;yektivga tushayotgan yassi to&#39;lqin fronti undan o&#39;tgach (agar botiq ko&#39;zgu bo&#39;lsa, qaytgach) sferik to&#39;lqin frontiga aylanishi kerak, biroq bu shart bajarilmaydi. Bunday ob&#39;yektivdan o&#39;tgan (qaytgan) to&#39;lqin uning aberratsiyalari tufayli sferik sirtdan chetlashadi va natijada hosil bo&#39;lgan yulduz tasvir nuqtasimon bo&#39;lmaydi, u biroz kengayadi. Yuqorida biz teleskop ob&#39;yektivi chetida yorug&#39;lik diffraktsiyasi tufayli yulduz tasviri ma&#39;lum kattalikdagi gardishcha shaklda bo&#39;ladi va buni bartaraf etib bo&#39;lmaydi degan edik. Endi esa aberratsiya ham yulduz tasvirini kengaytirishi mumkinligini ko&#39;rib turibmiz. Aberratsiyalarni kamaytirish yo&#39;llari ishlab chiqilgan. Demak, teleskopni shunday yasash kerakki, unda aberratsiya tufayli kengaygan yulduz tasviri shu teleskopda yulduzning diffraktsion tasviridan katta bo&#39;lmasin. Tajriba shuni ko&#39;rsatadiki, bu shart bajarilishi uchun ob&#39;yektivdan o&#39;tgan (qaytgan) to&#39;lqin frontni sferadan chetlashishi s amaldagi nurlanish to&#39;lqin uzunligining to&#39;rtdan (sakkizdan) biridan {s<y^) oshmasligi kerak bo&#39;ladi. Bu shart Reley sharti deb ataladi. Bunday shart parabolik ko&#39;zgularda bajariladi (e&#39;tibor bering, televizion antenna parabolik antennadir). Aberratsiyalar ikki turga bo&#39;linadi: fizik va geometrik. Fizik aberratsiya fizik hodisa (muhitning sindirish koeffitsienti har xil rangli nurlar uchun har xilligi) tufayli ro&#39;y bersa (mas. xromatik aberratsiya), geometrik aberratsiya har xil optik sirtlardan har xil burchak ostida tushish, smish va qaytish tufayli ro&#39;y beradi (mas. sferik aberratsiya). Ayrim aberratsiyalar faqat optik o&#39;qdan tashqarida kuzatiladi (koma, astigmatizm, distorsiya). Xromatik aberratsiya linzani sindirish koeffitsienti nurning to&#39;lqin uzunligiga bog&#39;liqligi ( ид & 1/ Л ) tufayli ro&#39;y beradi. Bu yerda X ko&#39;rilayotgan to&#39;lqin uzunligi, X 0 - o&#39;lchanayotgan o&#39;rtacha to&#39;lqin uzunligi. Oddiy sferik linzaning fokus masofasi F^ t uning sirtlari egrilik radiuslari r va sindirish koeffitsenti п л orqali quyidagicha ifodalanadi: ± = („ я -1)(1-1). Bu formuladan ko&#39;rinib turiptiki, har xil ranglarda linzaning fokusi undan har xil masofada joylashadi, ya&#39;ni yakka linza oq nurni o&#39;zining optik o&#39;qi bo&#39;ylab spektrga yoyadi.2.1 .1- rasm Xromatik aberratsiya . Qizil nurlar obyektivdan yoki o &#39; rtacha fokusdan uzoqroqda , havorang nurlar esa - obyektivga yaqinroqda yig &#39; iladilar . Natijada , o &#39; rtacha fokusda yulduz tasviri ranglarga bo &#39; yalgan kattagina gardishcha ko &#39; rinishga ega bo &#39; ladi . Agar kuzatishlar monoxromatik nurda bajarilayotgan bo&#39;lsa, xromatik aberratsiyaning ta&#39;siri bo&#39;lmaydi. Masalan, koronograf bitta linzali teleskop va unda Quyosh toji yashil toj chizig&#39;i (530.3 nm) nurida suratga olinadi. Bitta linzali ob&#39;yektivning xromatik aberratsiyasi unda hosil bo&#39;lgan diffraktsion gardishchadan kam chetga chiqishi uchun uning fokus masofasi F(cm)»lS.6-D 2 (D,cm) ga teng bo&#39;lishi kerak. Bu juda uzun fokusli, demak, kam optik kuchga ega ob&#39;yektiv bo&#39;ladi va u astrofizik tekshirishlarga yaramaydi. Ko&#39;pchilik yoritqichlarning monoxromatik nurlanishi (radio va rentgen nurlanish bundan mustasno) kuchsiz, shuning uchun keng (100 nm) spektral diapozonda kuzatishlar bajarishga to&#39;g&#39;ri keladi. Bunday hollarda bu har xil rangdagi nurlarni bitta fokusga keltirish maqsadida, har xil sindirish koeffitsienti va egrilik radiusiga ega ikkita linzalardan tuzilgan ob&#39;yektiv qo&#39;llamladi. Bu linzalarning biri krondan (shisha navi) ikkinchisi esa, flintdan tayyorlanadi. Krondan yasalgan linza musbat va u ikki linzali ob&#39;ektivning oldi tomoniga o&#39;rnatiladi. Flintdan (shisha navi) yasalgani esa manfiy linzadir. Bunday ikki linzali ob&#39;yektiv qizil va havorang nurlarni bitta fokusga keltiradi va u axromatik ob&#39;yektiv deb ataladi. Axromatik ob&#39;yektivning fokus masofasi F(cm) »1.12 D 2 (D,cm), ya&#39;ni yakka linzali obyektivnikidan 16 marta qisqa va uni astronomik kuzatishlarda qo&#39;llash mumkin. Maktab refraktor teleskopiga shunday ikki linzali ob&#39;yektiv o&#39;rnatilgan. Ko&#39;zguli ob&#39;yektivlarda xromatik aberratsiya bo&#39;lmaydi. Chunki, aks qaytish qonuni nurning to&#39;lqin uzunligiga bog&#39;liq emas. Astrofizik teleskoplarning ob&#39;yektivi botiq ko&#39;zgudan iborat bo&#39;ladi (ular reflektor deb ataladi). Botiq ko&#39;zgu sferik, parabolik yoki giperbolik sirtli qilib yasaladi. Bunday sirtlardan qaytgan to&#39;lqin fronti har xil shakl oladi va ko&#39;zguning fokal tekisligida nuqtaviy yoritqichning turlicha shakldagi fazoviy tasvirlarini hosil qiladi. 2.1.1Sferik aberratsiya. Sferik sirtga ega botiq ko&#39;zguda, shuningdek, sferik sirtlarga ega qabariq linzalarda sferik aberratsiya kuzatiladi. Bu aberratsiyani tushuntirish uchun sferik ko&#39;zgudan qaytgan nurlarning fokusga yig&#39;ilishini parabolik ko&#39;zgudan qaytgan nurlarning yig&#39;ilishi bilan solishtirib o&#39;rganamiz. JJ a Paraboloid ^ Sfera jj^-rasm. Sferik aberratsiyani tushuntirish. Bu yerda С sfera markazi, Ф - kozgu fokusi Parabolik ko&#39;zgudan aks qaytgan to&#39;lqin fronti uchun ko&#39;zguning fokusi gomotsentrikdir, sferik ko&#39;zguniki - bunday emas. Shuning uchun sferik ko&#39;zguning optik o&#39;qidan uzoqlashgan sari, undan qaytgan parallel nurlar ko&#39;zguga yaqinroq nuqtalarda kesishadi. Parabolik ko&#39;zguning sirti parabola deb ataluvchi geometrik egri chiziqni uning o&#39;qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo&#39;lgan sirtga o&#39;xshash bo&#39;ladi. Parabolik ko&#39;zguga uning o&#39;qiga parallel holda tushayotgan nurlar undan aks qaytadi va fokusida kesishadi. Ma&#39;lumki, parabola, bu uning fokusidan va direktrisasidan bir xil uzoqlikda joylashgan nuqtalar o&#39;rnidir. Parabolaga tushayotgan yassi to&#39;lqin frontining o&#39;rni uning direktrisasi bilan ustma- ust tushadi.f Demak, yulduzdan kelayotgan va parabolik sirtdan aks qaytgan parallel nurlar (yassi to&#39;lqin fronti) uning fokusida kesishadi va yulduz tasvirini hosil qiladi. Endi sferik ko&#39;zguni parabolik ko&#39;zgu ichiga shunday joylashtiraylikki, ularning optik o&#39;qlari ustma-ust tushsin (2.5-rasmga qarang). Ko&#39;zgulaming optik o&#39;qi yaqinida ikkala ko&#39;zgudan aks qaytgan (paraksial) nurlar ulaming umumiy fokusi F 0 da kesishadi. Optik o&#39;qdan uzoqda parabolik ko&#39;zgudan qaytgan nurlar ham F 0 da kesishadi. Biroq sferik ko&#39;zgudan aks qaytgan va optik o&#39;qdan chetdagi nurlar ko&#39;zguga yaqinroq masofada kesishadi. Buning sababi, optik o&#39;qdan uzoqlashgan sari sferik sirtni parabolik sirtdan chetlashishini kuchaya borishidir. Shuning uchun ayrim hollarda (masalan, Quyosh teleskopida) uzun fokusli sferik ko&#39;zgular qo&#39;llaniladi, chunki bunday ko&#39;zgu paraksial (optik o&#39;k yaqinidagi) nurlar uchun parabolik ko&#39;zgudan farq qilmaydi. Biroq bunday sferik ko&#39;zgu juda kam (1:30) optik kuchga ega va yulduzlarni kuzatishda yaramaydi. Yulduzlarni kuzatishda katta (1:3) optik kuchga ega teleskoplar qo&#39;llaniladi. Sferik ko&#39;zguga yassi to&#39;lqin fronti tushganda sferik aberratsiya ro&#39;y beradi. Sferik ko&#39;zguning sferik aberratsiyasini ko&#39;zguga tushayotgan to&#39;lqin frontini o&#39;zgartirish yo&#39;li bilan bartaraf etish mumkin. Bu amal sferik ko&#39;zgu oldiga o&#39;rnatiladigan va yassi to&#39;lqin frontga nisoblagandek shakl beradigan yupqa linza yordamida bajariladi. Bu linza yassi to&#39;lqin frontni shunday o&#39;zgartiradiki, u sferik sirtdan qaytgach, linzaning fokusga nisbatan gomotsentrik frontga aylanadi. Maksutov teleskopida bunday linzaning bir tomoni kichik egrilikka ega botiq ikkinchisi esa qabariq sirtdan iborat va u menisk deb ataladi. Shmidt kamerasida bu linza murakkab shaklga ega. Bu linza, undan o&#39;tayotgan yassi frontga shunday shakl beradiki, u sferik ko&#39;zgudan qaytgach gomotsentrik frontga aylanadi. Sferik linzalarning sferik aberratsiyasi linza sirtlarining egriligini tanlash yo&#39;li bilan kamaytirilishi mumkin. Masalan, bir tomoni (yoritqichga qaragan) qabariq, ikkinchisi tekis linzaning sferik aberratsiyasi kam bo&#39;ladi. Yuqorida ko&#39;rilgan axromatik ob&#39;yektivdagi flint linzani qabariq-botiq shaklda yasash yo&#39;li bilan sferik aberratsiyani bartaraf etish mumkin. Bunday ikki linzali ob&#39;yektiv endi apoxromat deb ataladi va unda sferik aberratsiya kuzatilmaydi va xromatik aberratsiya kuchsiz bo&#39;ladi. 2.2. Teleskoplarni ajrata olish qobiliyati. Ideal teleskop ham yulduz tasvirini nuqta shaklida emas, balki, ma&#39;lum diametrga ega gardishcha shaklida hosil qiladi. Buning birinchi sababi yorug&#39;lik difraktsiyasi hodisasidir. Tinch atmosfera sharoitida yulduz tasviri halqalar bilan o&#39;ralgan kichkina gardishcha shaklida (2.2-rasmga qarang) bo&#39;ladi. Bu, nuqtaviy yorug&#39;lik manbai (yulduz) nuri teleskopning kirish teshigi (ob&#39;yektivi) da hosil qilgan difraktsion manzaradir. Teleskopning ob&#39;yektivi qancha katta bo&#39;lsa, gardishcha diametri shuncha kichik bo&#39;ladi va u teleskopning ajrataolish kuchini belgilaydi Berilgan D diametrli teleskopda bir xil yorug&#39;likdagi bir-biriga yaqin joylashgan ikkita yulduz alohida-alohida ko&#39;rinadi, agar ularning tasvirlarida bir yulduz tasvirining markazi (yorug&#39;lik maksimumi) ikkinchi yulduz difraktsion gardishchasini o&#39;rab turuvchi qora xalqa (yorug&#39;lik minimumi) o&#39;rtasiga to&#39;g&#39;ri kelsa. Bu shart Reley kriteriyi deb ataladi va difraktsiya nazariyasiga asosan quyidagicha ifodalanadi. Ob&#39;yektiv tomonidan qaralganda, gardishcha atrofidagi qora halqaning radiusi a=1.22-AJD radianga teng. Bu erda Я - nurlanishning to&#39;lqin uzunligi, D - teleskop ob&#39;yektivining diametri. Teleskopning fokal tekisligida halqa radiusiga a=1.22-A/D mos keladigan chiziqiy qiymat r=F-a=l.22 AF/D, (2.4) bu yerda a - teleskopning ajrataolish qobiliyatini ko&#39;rsatadi va u odatda burchakiy sekundlarda beriladi. Agar Я - 0.55 \x (mikron) bo&#39;lsa (yashil nurlar), u holda, a =14 &#34;/ D (D - sm larda) va yulduzning difraktsion gardishchasi radiusi r = 0,67-F/D mikron Maktab teleskopining (D=10 sm) ideal holda ajrataolish kuchi 1,4&#34; ga teng (odam ko&#39;zining ajrataolish kuchi 60&#34;). Bu teleskopning fokal tekisligida yulduz tasvirining radiusi r=0.0067 mm ga teng bo&#39;ladi. Demak, difraktsiya hodisasi teleskopning ajrataolish kuchini chegaralaydi. Agar ikkita yulduz orasidagi burchakiy masofa A<2-a bo&#39;lsa, yulduzlar ustma-ust tushadi. Bir xil yorug&#39;likdagi, bir-biridan A&#34;< 0.85-a=12 /D burchakiy masofada bo&#39;lgan ikkita yulduzni berilgan (D) teleskopda ajratib bo&#39;lmaydi. Agar yulduzlarning yorug&#39;ligi teng bo&#39;lmasa, ajralmaslik chegarasi A&#34; kattalashadi. Demak, vizual nurlarda ajralish chegarasi A&#34;=12&#39;7D. Agar kuzatish ko&#39;z yordamida bajarilayotgan bo&#39;lsa, ko&#39;zning ajrataolish qobiliyati (~60&#34;) hisobga olinishi zarur va teleskopni kattalashtirishi К >60-D/12 -5D bo&#39;lishi kerak. Berilgan teleskopda (D) ikkita bir-biriga eng yaqin joylashgan yulduzlarni ko&#39;rinish sharti ideal teleskopda va ideal atmosfera sharoitida yuqorida keltirilgan shartlarda bajariladi. Real ob&#39;yektivning nuqsonlari difraktsion manzarani buzadi. Astronomik ob&#39;yektivlarni yasashda uning nuqsonlari tufayli yulduz tasbirini kengayishi diffraktsion gardishidan chetga chiqmaslik sharti qo&#39;yiladi. Bu shart bajariladigan ob&#39;yektivlarda yaxshi atmosfera sharoitida diffraktsion manzarani ko&#39;rish mumkin. Biz yuqorida, optik o&#39;qqa parallel nurlar hosil qilgan tasvirda kuzatiladigan aberratsiyalar bilan tanishib chiqdik. Bu tasvir optik o&#39;qda yotadi. Ob&#39;yektivga, uning optik o&#39;qiga qiyshiq&#39;tushayotgan parallel nurlar hosil qiladigan tasvir optik o&#39;qdan chetda hosil bo&#39;ladi va bunday tasvirda o&#39;qdan tashqi aberratsiyalar kuzatiladi. Bular koma, astigmatizm, ko&#39;rish maydonining egrilanishi va distorsiyadir. Koma. Yulduzdan kelayotgan va teleskopning optik o&#39;qiga 9 burchak ostida tushayotgan parallel nurlari dastasi hosil qilgan yulduz tasviri bu aberratsiya tufayli o&#39;qqa nisbatan radial yo&#39;nalishda cho&#39;ziladi yoki tasvirda radial yo&#39;nalishda «o&#39;simta» paydo bo&#39;ladi (2.6 s-rasmga qarang). Tasvirning cho&#39;zilish miqdori tushish burchagiga 0 va ob&#39;yektiv zonalari radiusi kvadratiga proporsional bo&#39;ladi. Ob&#39;yektivning chetki zonalaridan o&#39;tgan nurlar uning markazidan o&#39;tgan (paraksial) nurlarga nisbatan radial yo&#39;nalishda cho&#39;zilgan tasvirlar hosil qiladi. Koma ob&#39;yektivning yorug&#39;lik kuchi (A) kvadratiga proporsional va yorug&#39;lik kuchi kam ob&#39;yektivlarda u tasvirni ko&#39;p buzmaydi. Refraktorlarda bir-biridan ma&#39;lum masofaga uzoqlashtirilgan ikki linzali tizmlar yordamida xromatik, sferik aberratsiyalar va koma bartaraf etiladi va bunday obyektiv aplanat deb ataladi. Parabolik ko&#39;zgularda koma kuchli bo&#39;ladi va u teleskopning fokal tekisligi yaqiniga o&#39;rnatilgan linza (afokal sistema) lar yordamida bartaraf etiladi. Ikki ko&#39;zguli teleskopik tizimlarda (Kassegren, Richi-Kreten) bosh ko&#39;zguning komasi maxsus hisoblashlar yo&#39;li bilan tanlangan ikkinchi ko&#39;zgu (u odatda, do&#39;ng giperbolik sirtga ega) bilan bartaraf etiladi. Astigmatizm. Bu nuqson hatto kam yorug&#39;lik kuchga (A) ega teleskoplarning optik o&#39;qidan chetida kuchli bo&#39;lishi mumkin. Astigmatizm ob&#39;yektivga tushayotgan parallel nurlar bilan optik o&#39;q orasidagi burchakning (6) kvadratini (koma bu burchakning birinchi darajasiga proporsional) aperture (A) ga ko&#39;paytmasiga proporsional boiadi. Astigmatizm meredianal va ularga tik yo&#39;nalishdagi sagittal nurlarning fokusi har xil bo&#39;lishi bilan bogiiq. Optik o&#39;qqa 0 buchak ostida tushayotgan parallel nurlar yo&#39;nalishidagi ob&#39;yektivning eng katta kesimi meredional, unga tik yo&#39;nalishdagi kesim esa sagittal kesim deb ataladi. Meredional kesim fokusi bilan sagittal kesim fokusi orasidagi masofa ob&#39;yektivning astigmatik farqi (L) deb ataladi. Astigmatizm kuchli bo&#39;lsa, bu farq katta bo&#39;ladi va aksincha. Astigmatizm tasvirni buzmaydi deb hisoblanadi agar 1<2ƛ/A 2 bo&#39;lsa. Ko&#39;rish maydonining egriligi. Ob&#39;yektivning meredional va sagittal fokuslari o&#39;rtasidagi nuqtada tasvir eng aniq bo&#39;ladi. Biroq bu nuqta optik o&#39;qdan chetlashgan sari undagi tasvir fokal tekislikdan chetlasha boradi. Bu ko&#39;rish maydonining egriligini ko&#39;rsatadi. Ko&#39;rish maydonining egrilanishi G proporsional. Ko&#39;rish maydoni ikkinchi darajali egri sirtdan (sfera, paraboloid) iborat. Bunday holda, yaxshi tasvir olish/uchun fotoplenkani shu sirt bo&#39;ylab joylashtirish (egish) kerak. Teleskop ob&#39;yektivi ustolari fokal tekislikni yassi (tekis) sirt darajasiga yetkazishga harakat qiladilar. Bunday ob&#39;yektiv anastigmat deb ataladi va bunga misol Kukning (Kuk - amerikalik mashhur optik usto) uch linzali ob&#39;yektividir. Distorsiya. Bu optik sirt nuqsoni yulduz tasviri markazini bo&#39;zmaydi, biroq tasvir chetida to&#39;rtta uch hosil qiladi. Distorsiya bartaraf etilgan katta (5x5°) astrograflar ixtiro etilgan. Masalan, O&#39;zFA Astronomiya institutining Kitob (Qashqadaryo) filialiga o&#39;rnatilgan astrograf to&#39;rtta linzadan iborat ob&#39;yektivga ega va unda distorsiya yo&#39;q darajada kam. O&#39;qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar teleskopning yuqori sifatli tasvir hosil T>o&#39;ladigan maydonini, ko&#39;rish maydonini, kichraytiradi. Masalan, 5 m li Polomar (AQSh) teleskopining (yorug&#39;lik kuchi 1:3.3) qoniqarli ko&#39;rish maydoni diametri 12 mm. Teleskop parabolik ko&#39;zgusining fokus masofasi 17 m va uning 12 mm li ko&#39;rish maydoni diametriga 2.5 yoy minuti to&#39;g&#39;ri keladi. Bu teleskopda Ko&#39;rish maydonining egriligi. Ob&#39;yektivning meredional va sagittal fokuslari o&#39;rtasidagi nuqtada tasvir eng aniq bo&#39;ladi. Biroq bu nuqta optik o&#39;qdan chetlashgan sari undagi tasvir fokal tekislikdan chetlasha boradi. Bu ko&#39;rish maydonining egriligini ko&#39;rsatadi. Ko&#39;rish maydonining egrilanishi 0 proporsional. Ko&#39;rish maydoni ikkinchi darajali egri sirtdan (sfera, paraboloid) iborat. Bunday holda, yaxshi tasvir olish^uchun fotoplenkani shu sirt bo&#39;ylab joylashtirish (egish) kerak. Teleskop ob&#39;yektivi ustolari fokal tekislikni yassi (tekis) sirt darajasiga yetkazishga harakat qiladilar. Bunday ob&#39;yektiv anastigmat deb ataladi va bunga misol Kukning (Kuk - amerikalik mashhur optik usto) uch linzali ob&#39;yektividir Distorsiya. Bu optik sirt nuqsoni yulduz tasviri markazini bo&#39;zmaydi, biroq tasvir chetida to&#39;rtta uch hosil qiladi. Distorsiya bartaraf etilgan katta (5x5°) astrograflar ixtiro etilgan. Masalan, O&#39;zFA Astronomiya institutining Kitob (Qashqadaryo) filialiga o&#39;rnatilgan astrograf to&#39;rtta linzadan iborat ob&#39;yektivga ega va unda distorsiya yo&#39;q darajada kam. O&#39;qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar teleskopning yuqori sifatli tasvir hosil bo&#39;ladigan maydonini, ko&#39;rish maydonini, kichraytiradi. Masalan, 5 m li Polomar (AQSh) teleskopining (yorug&#39;lik kuchi 1:3.3) qoniqarli ko&#39;rish maydoni diametri 12 mm. Teleskop parabolik ko&#39;zgusining fokus masofasi 17 m va uning 12 mm li ko&#39;rish maydoni diametriga 2.5 yoy minuti to&#39;g&#39;ri keladi. Bu teleskopda Oy gardishi (burchakiy diametri 31 yoy minuti) chetlari koma tufayli noaniq ko&#39;rinadi. Bir xil shishadan yasalgan, biri musbat, ikkinchisi manfiy ikkita linzadan iborat Ross afokal sistemasi Polomar teleskopining ko&#39;rish maydoni diametrini 15 sm gacha kattalashtiradi. Linzalar teleskopning fokusi yaqiniga o&#39;rnatiladi va endi, Oy gardishi, uning markazidan chetigacha aniq ko&#39;rinadi. Hozirgi paytda astrofizik tekshirishlarda keng qo&#39;llaniladigan Richi-Kretyen (amerikalik astronom va optik ustolar Jorj Richi (1864-1945) va A. Kreten) teleskopi ikkita giperbolik ko&#39;zgudan iborat. Giperbolik ko&#39;zguda manfiy (o&#39;qdan chetdagi nurlar o&#39;qdagi nurlardan uzoqroqda yig&#39;iladi) sferik aberratsiya kuzatiladi. Bosh ko&#39;zguning bunday sferik aberratsiyasi va komasini maxsus hisoblab yasalgan ikkinchi giperbolik ko&#39;zgu tuzatadi. Richi-Kreten teleskopining astigmatizmi va maydonning egriligi, uning fokal tekisligi oldiga qo&#39;yiladigan asferik shisha plastinka yordamida bartaraf etiladi. 2.3 Optik teleskoplarning samaradorligini hisoblash. Munosabatdan ko’rinadiki, teleskopning effektivligi yani bunday obyektning kuchsiz o’lchami 1 darajada yulduzlar tasvirining sifatliliga va teleskop optik o’lchamlarining berilgan aniqlikdagi asboblarining qayd qilishiga bog’liq. Bu kattaliklardan yaqin yulduzlar kesimlaridan (profilini)bilish va nuqtaviy manbalarni diffuz manbalardan ajratish imkoyniyatlaridan bog’liqdir biz bilamizki eng yuksak yulduzlar kattaligi va kichiklik darajada bo’lsa tungi osmon fonining yorqinligi kvant chiqishlar va rasmga tushirishda plyonkada ma’lum vaqt nur tushirish vaqtiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun kuchsiz yulduzlarni aniq teleskoplarda kuzatish uchun birinchi nav\batda yulduz tasirida sifatining yaxshiligiga uzluksiz yordamida fokuslarda va jadallashtirilgan optikani qo’llashimiz etiborliroq bo’ladi. Yulduzlar fotometriyasi chegerasini oshirishning asosiy ikkita faktlari teleskoplar o’lchamlarini kattalashtirish va tasvirlarning sifatini yaxshilashdan iboratdir. Optik diopozonda yer atmosferasini shaffofligi yetarli darajada kattadir. Zamonaviy tog’li obsez va (2500-3000 metr) balandlikdan qutbga joylashgan yulduz rangi kuzatilganda o’rtacha 20 foiz susayadi.tungi osmon foni sariq yashil spektor oblastidagi katta bo’lmagan intensevligi taxminan (22,57Bxb/ yoki ˜/,0x10 -6 kvant taqsim smx cx Aº x…) va qizil oblastda qisman ko’proq. Teleskopni yer atmosferasidan tashqaridan chiqarilganda osmon fonini ko’rish oblastida taxminan 50 foizga kamayadi. (22,57Bxb/ dan 23.07 Bxb/ gacha gallaktikadan va ruxsat etilmagan tarqalishgan. Yorug’lik nurlari. 2.3 Optik teleskoplarni samaradorligini xisoblash. Galaktikadagi yulduzlar fotometriyasi o’zi bilan jiddiy muammolarni yuzaga keltirib chiqaradi. Asosiy noaniqliklar huddi qonuniyatdek bir nechta sabablar evaziga hosil bo’ladi. 1.Kuchsiz nuqtaviy obyektlarda yulduzlarning katta qismi. 2.Galaktikada yulduzlar asosan katta zaryadli fon oblastida joylashgan bo’ladi (yulduz atrofida muayyan joydagi son bahosining hatosi hosil bo’ladi. 3.Yulduzlar o’zaro bir biri bilan zid joylashgandir va zich maydon deb ataladigan holatda bazan bir biri bilan ustma ust tushadi. 4.Hamma vaqt ham oddiy masala bo’lmagan galaktikada yulduzlar bilan birgalikda ajralgan ko’p sonli diffuz obyektlar ham paydo bo’ladi. Faraz qilaylik yulduzdan tarqalayotgan nur dastasi L* kvant/sm²·c gat eng bo’lsin u holda zayiflik qiymati o’lchashi taxminan 1/L * gat eng bo’ladi. Signal shovqinlarga nisbatining yulduzdan tarqalayotgan nur dastasini qayd etish aniqligi B-bo’lsin (B- aniqlik kofitsienti ishonchliligi) quyidagi belgilashlardan ham ko’rsatamiz. D-teleskopning diametri santimetrlarda ß-qabul qilgich (priyomnikda)da yulduz tasvirlarini burchak o’lchami radiuslarida S-tungi osmon fani yorug’ligi kvant Sm 2 xCx radion L f = ß 2 S-tungi osmondan kelayotgan oqim t-ekspozitsiya davriyligi sekundlarida. n-teleskopning fotometr va priyomnik bilan birgalikdagi umumlashtirilgan kvant chiqishi F * =D 2 f * nt ( ) Oddiylik uchun yulduz tasvirini kvadrat shaklida deb qabul qilamiz. Kuchsiz nuqtaviy manba bo’lgan holni qaraymiz. Unda F * =D 2 ß 2 nSt f * <<f ф bo’lsin yani gallaktikalardagi yulduzlar shunday obyektlarga kiradi. Kuchsiz yulduzlarni kuzatganda

Похожие

Astronomik kuzatuv punkitidagi tungi osmon fonini tadqiq etish
Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko’rsatgichlari
Quyoshning asosiy xarakteristikasi
Quyosh tojidagi nuqtasimon tizmalar va ularning ko`rsatgichlari
Кометаларни ўрганиш