Hozirgi o’zbek nasrida psixologizm Tog'ay Murod - Литература - Дипломные работы

Hozirgi o’zbek nasrida psixologizm Tog'ay Murod

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

235 KB

1 “Hozirgi o’zbek nasrida psixologizm” (Tog’ay Murod nasri misolida)

2 Reja Kirish ...........................................................................................................3-7 I.BOB. Psixologizm muammosi va uning o’rganilishi…………………8- 11 I.1. Tog‘ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi…………………..…12-17 I.2. “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh.............18-28 II BOB. Tog‘ay Murod qissalaridagi ruhiy xarakterlar talqini II.1. Yozuvchi qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili…………29-40 II.2. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va sheriyat uyg’unligi………………………………………………….……..……………41-52 Xulosa…………………………………………………….…………….53-55 Foydalanilgan adabiyotlar ruyhati……………………………………56-57

3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Adabiyot inson ruhi va qalbining tarjimoni va ayni chog‘da tarbiyachisi sanaladi. Shu bois ham inson ma’naviy-axloqiy hayoti shaxs kamolatida odimiy ravishda adabiyotga tayanilgan va adabiyotdan foydalanilgan. Demak, adabiyot shaxs tarbiyasida bosh omil ekan, unda о ‘z- о ‘zidan har bir xalqqa xos milliy g‘oyalar, milliy ruh aks etishi tabiiy. Shu asosda esa yoshlar, kelajak avlod qalbiga milliy xususiyatlar: an’ana va haqiqatlar, qadriyatlar va e’tiqodlar singdiriladi. Zero,milliylik yuksak tushuncha b о ‘lib, Prezident I.A.Karimov ham “Yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning qalbiga insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek olijanob ishlarimizda madadkor b о ‘lishi zarur ,, ,-deb bejiz takidlanmagan edi. “Psixologizm… yozuvchilik mahoratining eng muhim jihatidir”, asar badiiyligini asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Chunki “odam adabiyotining tasvir predmetidir. Odam tasviri yo’q joyda badiiy adabiyot yo’q, shu bilan birga “odam tasviri” demak – boshlicha odamning ichki dunyosi tasviri, uning kechinmlari tasviri demakdir. Ko’rinadiki, psixologik tahlil qonuniy badiiy hodisa bo’lib, ijodiy talantning kamoloti darajasini, uning ta’sir doirasini belgilovchi sifat belgisidir. Inson ruhiyatining tahlili, uni chuqur tushunish va tasvirlash mahorati – adabiyotning tub mohiyatini belgilovchi sifat darajasiga ko’tarilishi birdaniga yuz bermagan. Adabiyotning turli rivojlanish etaplarida bu problema turlicha tushunilgan. Jumladan, Arestotelning “Poetika” asarida qayd qilinishicha, badiiy asarning asosiy belgisi – tashqi hodisalarning tasviridir, xarakter esa tashqi hodisalar tasviridan keyingi vositadir.

4 О ‘z asarlarida milliylik ruhi, о ‘zbekona hayot muomila munosibat, xarakter- xususiyatlarni yuksak darajada tasvirlab, shaxs tarbiyasiga muhim e’tibor qaratgan yozuvchilarimizdan biri Tog‘ay Muroddir.Tog‘ay Murod adabiyotimiz osmonida yorqin iz qoldirib mangu yulduzga aylangan ijodkor. Uning qisqa umri davomida yaratgan salmoqli ijodiy merosi adabiyotshunoslarimiz tomonidan ,,k о ‘p va x о ‘p” о ‘rganildi, munosabat bildirildi. Bildirilgan bu munosabatlardan Tog‘ay Murodnning shaxs va ijodkor sifatidagi qiyofasi, uning ruhiy olamini yanada yaqinroq bilish imkoniyati paydo b о ‘ldi. Bunda, albatta , mahoratli munaqqidlarning xizmatlari beqiyosligini alohida e’tirof etmoq joiz. Zero, yozuvchi yoki shoir mehnati, badiiy asar salmog‘ini kitobxon ongiga yetkazishda birinchi о ‘rinda munaqqidning roli katta b о ‘lishi barchaga ma’lum. Shunday ekan Tog‘ay Murod ijodining hozirgi о ‘zbek tanqidchiligida о ‘rganilishi tadqiq etish muhim masala hisoblanadi. Qolaversa, yozuvchi ijodi b о ‘yicha olib borilgan izlanishlar, bildirilgan munosabatlarni qiyosiy о ‘rganib, muhim xulosalarga kelish birinchidan, Tog‘ay Murod ijodining olamini tahlil etish, yozuvchi asarlaridagi ramz va obrazlarni t о ‘g‘ri anglashga y о ‘l ochadi. Ikkinchidan, Tog‘ay Murodning insoniy qiyofasi shaxs sifatidagi о ‘ziga xosliklarni yaqindan anglash imkonini beradi. Uchinchidan, yozuvchining о ‘zbek adabiyotidagi mavqei, о ‘z y о ‘li va uslubini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni shu jihatlar mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning о ‘rganilganlik darajasi. Psixologizm muammosi 70-yillarga kelib maxsus tadqiqot obyektiga aylandi. Yosh olimlardan N.Shodiyevning “Abdulla qahhorning psixologik tahlil mahorati” (Sarob”, “Sinchalak” asarlari misolida), M.Abdurahmonovning “Abdulla Qodiriyning ijodida psixologik tahlil mahorati” nomli nomzodlik desertatsiyalari yuzaga keldi va shu tadqiqotlarning mag’zini aks ettiruvchi bir nechta maqola, risola va broshyura e’lon qilindi. B.Sarimsoqovning “Dostonlarda psixologik tasvirning xarakteri haqida ba’zi mulohazalari” yuzaga keldi.

5 О ‘zbek adabiyotshunosligida Tog‘ay Murod asarlari xususida anchagina ishlar amalga oshirilgan. Yozuvchi asarlarining g‘oyaviy – mazmuniy jihatidan tahlil etilishi, qissa, hikoya va romanlardagi obrazlar, ularning mohiyati tanqidchilar tomonidan keng о ‘rganilgan. Bu borada, ayniqsa, O.Sharofiddinov, U.Normatov, Q.Y о ‘ldoshev, A Rasulov, D.Quronov, I.Yoqubov, R.Qochqor kabi adabiyotshunos, munaqqidlarning xizmatlari beqiyos. Mazkur olimlarning say – harakati bilan Tog‘ay Murod asarlarining g‘oyaviy – badiiy qimmati, estetik ahamiyati hamda Tog‘ay Murodning о ‘zbek nasrida tutgan о ‘rni baholiqudrat о ‘z bahosini topdi. Tog‘ay Murod shaxsi keng kitobxonlar ommasiga yaqinlashdi. Qolaversa, yozuvchi vafotidan s о ‘ng 2007 yilda “Men qaytib kelaman” (Tog‘ay Murod zamondoshlar xotirasida) kitobining nashr etilishi ham yozuvchining chin muxlislari ortishi va ularning qalb sirdoshi, darddoshiga aylanishigayordam berdi, desak mubolag‘a b о ‘lmaydi.2 Adabiyotshunosligimizda Tog‘ay Murod shaxsi va ijodi xususida bir qator ishlar yaratilgan. Biroq mazkur tadqiqotlarda yozuvchi qalbi, qiyofasi, shaxsi va qismati qay darajada yoritilgan? Ijodkor erishgan yutuqlari, adabiyotga q о ‘shgan yangiliklari nimada? Uning asarlariga tanqidchilar qanday munosabat bildirishgan? Munaqqidlarning Tog‘ay Murod asarlarni tahlilu talqin qilishdagi usullari va ayni paytda ular fikridagi о ‘xshash, mushtarak jihatlari nimalarda namoyon b о ‘ladi? Bu xususida A.Rasulov, D.Quronov, I.Yoqubov kabi olimlarning bildirgan mulohazalari inobatga olinmasa, boshqa tirik tadqiqot yaratilmagan. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Ishda Tog‘ay Murod ijodi va faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar, xotira va estaliklar, asarlar manba sifatida olindi. Shuningdek tadqiqot davomida yozuvchining о ‘z asarlariga ham murojaat qilindi. Tadqiqotning metodologik asoslari. О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ishlab chiqilgan Kadrlar tayyorlash Milliy dasturidagi k о ‘rsatmalar, Prezident I.A.Karimovning milliy madaniyat va manaviyatni rivojlantirishga doir nazariy asarlari tashkil etiladi.

6 Ishning ilmiy – nazariy y о ‘nalishini belgilashda I.Sulton, O.Sharofiddinov, B.Nazarov, A.Rasulov, D.Quronov, Q.Y о ‘ldoshev, P.Q о ‘chqor, I.Yoqubov kabi munaqqidlarning asarlari metodologik asos b о ‘lib xizmat qiladi. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotning natijalari va xulosalari adabiyotshunoslik va tanqidchilikda bir yozuvchi ijodiga munosabat jihatidan bir necha munaqqidlar ijodini о ‘rganish va shu orqali adabiyotda tanqidning rolini k о ‘rsatish, tadqiq etish va tahlil qilish tajribalarini yoritish muammolarini hal etishda samarali ulush b о ‘lib q о ‘shilishi shubhasiz. Shuningdek, yana xulosalardan о ‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Tog‘ay Murod ijodi muammolarini о ‘rganishda, qolaversa, о ‘zbek tanqidchilarining adabiy jarayonga munosabati masalasini tadqiq etishda nazariy manbaa sifatida foydalanish mumkin. Ishning amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, uning natijalari akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida Tog‘ay Murod ijodini о ‘rganish, shu bilan bir qatorda yozuvchi ijodining ommalashishida tanqidchilarning rolini k о ‘rsatish b о ‘yicha ma’ruzalar о ‘qishda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda, oliy о ‘quv yurtlari filologiya fakultetida mavzu yuzasidan kurs ishlari, referatlar yozishda q о ‘l keladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. O’zbek adabiyotshunosligida psixologizm muammosi yetarlicha tadqiq etilmagan. Ana shu muammoni yozuvchi Tog’ay Murod nasri misolida tahlil qilish asosiy maqsadimiz. Shu maqsaddan kelib chiqqan holda ishda qu’yidagi vazifalarni hal qilish ko’zda tutilgan: - Psixologizm muammosi va uning o’rganilishi. - Tog’ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi. - “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh. - Tog’ay Murod qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili. - “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va she’riyat uyg’unligi.

7 Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Adabiyot ilmida psixologizm muammosi munozarali masalalardan. Ana shu muammoni Tog’ay Murod asarlari bilan uyg’un holda tadqiq etish ishning yangiligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibi. Ish kirish, 2bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

8 I.BOB. Psixologizm muammosi va uning o’rganilishi O’zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidida “psixologizm” va “psixologik tahlil” terminlari farqlanmay ishlatiladi. Bundan tashqari, yuqoridagi terminlarning o’zbekcha variantlari ham ko’p bo’lib, ularning hammasi ham bir xil ma’noda qo’llaniladi. Masalan, “Adabiyot nazariyasida” “psixologizm” “ichki dunyo tasviri”, “psixologik analiz”, “psixoanaliz”; M.Abdurahmonovaning broshyurasida – “ruhiy dunyo tasviri”, “ruhiy tahlil”, “psixologik tasvir”; N.shodiyevning “ruhiyat rassomi” risolasida – “psixologik tahlil”, “ichki hayot tasviri” kabi. Xolbuki, birinchidan, insonning ichki dunyosigina uning psixologiyasi deb qarash, ikkinchidan “psixologizm” bilan “psixologik tahlilni” bir ma’noda qo’llash noo’rindir. Psixologizm “psixologik tahlil” tushunchasiga nisbatan keng bo’lib, u o’zida bevosita avtorning psixologiyasini ham qamrab oladi. Bu haqda Gide Mopasan shunday yozgan edi: “Hissiyot organlari yordamida anglangan hayot haqidagi tushunchalarimiz, dunyoni tushunishimiz, bizning sezgilarimiz – bularning hammasini ma’lum bir qisminigina o’sha personajga, biz yashirin va sirli mohiyatlarini ochmoqchi bo’lgan qahramonlarga yuklaymiz. Shunday qilib, faqat o’zimizni hammavaqt shoh, jallod, o’g’ri, monax ayol, qiz yoki bozor savdogari qiyofasida ko’rsatamiz, chunki biz o’z oldimizga shunday masalani qo’yamiz: “ agar men shoh, jallod, o’g’ri, monax ayol, qiz yoki bozor savdogari bo’lganimda, men nima qilardim, men nimani o’ylardim, men qanday harakat qilardim”. Demak, psixologizm adabiyotning o’ziga xos qonuniy hodisasi bo’lib, yozuvchining xohishiga bog’liq bo’lmagan holda namoyon bo’ladi. “psixologik tahlil” esa inson psixikasi jarayonlarini, uning fikr va hissiyotidagi turli – tuman “ohang”lar rivojini aks ettiruvchi, qahramon ruhiy dunyosinianalitik printsipda ochuvchi estetik kategoriyadir. Bunda yozuvchining “e’tibori, – N.G. Chernishevskiy yozganidek, – hammadan ko’proq qanday qilib

9 bir xil tuyg’u va fikr tufayli boshqa tuyg’u va fikrning rivoj olishiga qaratilgan; biron holat yoki taassurot natijasida bevosita paydo bo’lgan tuyg’uning xotira va xayolda paydo bo’ladigan har xil fikr ta’siriga berilib, boshqa tuyg’ular holiga kirishini, yana dastlabki holiga qaaytishini, butun shu holatlar dunyosida sayr etib, o’zgarib yana va yana daydib yurishni juda qiziqib mushohada qiladi; dastlabki tuyg’u natijasida paydo bo’lgan fikrning boshqa bir fikrga olib borishini, yana undan ham nari o’tib sayr qilib yurishini; shirin xayollarni haqiqiy hislarga qo’shib yuborishini, kelajak to’g’risidagi orzularni hozirgi zamon refleksiyasi bilan qo’shib yuborishini juda maroq bilan mushohada qiladi”. Shuning uchun ham “psixologik tahlil” hamma yozuvchilardayoki ularning hamma asarlarida uchramasligi mumkin. Shunday bo’lgach, yozuvchining bu sohadagi izlanishlari bo’lgandagina ushbu termini ishlatgan ma’quldir. Hozirgacha mavjud adabiy – tanqidiy tadqiqotlarda psixologizm muammosi janrlarga bog’liq ravishda yetarli o’rganilmagan. Jumladan, yosh olim N.Shodiyevning “Ruhiyat rassomi risolasida “L.Tolstoy kashf etgan qalb dialektikasi” formasining adabiyotshunosligimizda umuman o’rganilmagan asosiy poetic vositalari – ichki monolog, nutqiy xarakteristika, psixologik portret… va ularning xususiyatlarini “Sarob” romani va “Sinchalak” povesti misolida o’rganilishi va ikkala janrning umuman farqlanmasligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Holbuki, psixologizm va psixologik tahlil turli janrlarda turli me’yorda qo’llaniladi, roman esa “ o’zida koinotni sig’dira oladigan ” ijtimoiy voqea – hodisalar va inson qlbi dialektikasini cheksiz ko’lamda, murakkablikda tasvirlay oladigan janrdir. “Psixik narsa, ong va shu kabilar materiyaning oliy maxsulidir, inson miyasi deb ataladigan juda murakkab materiya parchasining funksiyasidir”. Demak, voqelikning miyada aks ettirilishi psixikadir. Psixika (“psixika” degan termin grekcha “psyuxe” so’zidan olingan bo’lib, ruh degan ma’noni bildiradi)ning moddiy asosi har doim biron aniq odamga tegishli bo’lgani tufayli, ana shu odamning shaxsiy ruhiy hayoti (ongi, ehtiyoji, hayoli, orzusi, hissiyoti, kayfiyati,

10 ehtirosi, irodasi, ideallari, ishtiyoqi, qiziqishi, odati, harakteri…) adabiyotda o’zining tasvirini topishi tabiiydir. Hayotda bo’lganidek, adabiyotda ham odam o’zining individual psixologik xususiyati bilan boshqalardan ajralib turadi. Bu xarakter (“tag’ma, hislat, belgi, alomat” ma’nolarini beradi) tushunchasi bilan bog’liqdir. “Psixologiyada harakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida namoyon bo’ladigan tipik sharoitlarda ko’rinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yig’indisi tushuniladi” va shaxsning yo’nalishi – ehtiyojlari, motivlari, qiziqishlari, ishtiyoqi, ideallari xarakterning mazmunini tashkil etadi. Adabiyotda esa “badiiy xarakter – bu individual belgilarni ham o’z ichiga olgan holda ma’lum bir ijtimoiy sharoitda paydo bo’lgan, ijtimoiy ma’no kasb qilgan iroda yo’nalishi va bu iroda yo’nalishining asardagi badiiy ifodasidan iboratdir. Faqat ijtiomiy sharoit asosida yuzaga chiqqan shaxs irodasi xarakterning asarda badiiy va g’oyaviy negizini ta’min etadi…”. Adabiyotda xarakter yaratish problemasiga badiiy mahoratning o’zak masalasi deb qarashimizning yana bir boisi shundaki, harakter badiiy ijodnig hamma komponentlarini (til, portret, syujet, kompozitsiya, dialog, monolog, detal va boshqalar) o’zida jamg’aradi, to’g’risi, o’ziga “ishlash”ga majbur qiladi. Xarakterning bu xususiyatini – badiiy asar to’qimasi bilan uyg’un hisoblanadi. Demak, “xarakter – juda keng tushuncha (chunki u prinsip nuqtai nazaridan o’zida psixikani ham jamg’aradi) va shu bilan birga psixikaga nisbatan tashqi hodisadir. Harakterdagi asosiy narsa – insonning praktik faoliyati va bu faoliyatga turli – tuman ichki rag’batlar natijasining aniq va ko’rinishli ta’siridir. Ayni aytda harakter faqatgina ichki dunyo tasviri bilangina aniqlashmaydi, balki uni o’rab olgan va harakatga undovchi tashqi muhit, sotsial – tarixiy sharoit bilan ham belgilanadi. Psixika inson faoliyatining ichki stimullari, uning yashirin chuqurliklari bilan ish olib boradi”.

11 Yana shu narsa aniqki, shaxsning ichki dunyosi uning faoliyati bilan aynan bir narsa emas va uning faoliyati bilan tugullanmaydi. Shaxsning yaxlit tushunishda uning faoliyati (xatti – harakati)gina emas (garchi shaxs o’zini nisbatan faoliyatda ravshan ko’rsatsa-da), shu bilan birga psixika tahlilida aniqlanadigan, amalga oshmagan xatti – harakatlar va bajarilmagan ishlar doirasi (sferasi) ham muhimdir. Yana shuni ta’kidlash lozimki, xarakter va uning ichki plani va programmasini belgilovchi psixikasi bir butunlikni, yaxlit jonli bir organizmni tashkil etadi. Psixik xodisalar faoliyatining doimiy boshqaruvchisidir. Chunki “faqat ongdagina voqelikning dinamik modellari yaratiladi, ana shu modellar yordamida odam tevarak – atrofni qurshab olgan muhit bilan bir munosabatga kirishadi” rang – barang his – tuyg’ular, kechinmalar olami esa zaruriy ravishda inson ongining tarkibidir. Xullas, xarakterni uning psixikasisiz tasavvur qilish mumkin emas, chunki qahramon ruhiyatining tahlili – harakterning yaxlitligi va to’laqonligini ta’minlaydi uni reallashtiradi, ta’sirchanligini oshiradi. Shu sabab, xarakter va uning psixikasi o’rtasidagi munosabatni “mazmun” va “forma” o’rtasidagi murakkab dialektik aloqaga o’xshatmoq to’g’ridir.

12 I.1. Tog‘ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi Sanat va adabiyot shunday m о ‘jizaki, uning eng yaxshi namunalarini ham hammaga birdek qilib k о ‘rsatib b о ‘lmaydi. Ba’zan shunday b о ‘ladiki, falsafiy teran, yuksak badiiy did bilan yozilgan asarlardan k о ‘ra, hayot ikr – chikirlarini ifodalagan asarlarining xaridorlari va uni guldiroz qarsaklar bilan qarshi oluvchilar k о ‘proq b о ‘ladi. Bunday ahvol qadimda ham, hozir ham shunday. Har bir kasb, har bir sohaning о ‘z bilimdoni, о ‘z mutaxassisi b о ‘ladi. Adabiyotning ham saragini – sarak , puchagini – puchak qilib, uning qadr - qimmatini , haqiqiy bahosini aytib turadigan bilimdonlar borki, bular tanqidchilardir. Ze’ro tanqidchi Izzat Sulton yozganidek, “…Sharhlovchi emas – talqin etuvchi, baholovchi va hukm qiluvchi hamdir; yozuvchi hayot haqida yozadi, tanqidchi esa hayot va adabiyot haqida yozadi va shu bilan birga bu sohalarni chuqurroq anglashda yozuvchiga k о ‘maklashadi, shu orqali yozuvchi va adabiyot saviyasini oshirib boradi, xalqning ijtimoiy ongi о ‘sishiga xizmat qiladi. Tog‘ay Murodning о ‘zbek nasri rivojiga q о ‘shgan hissasi xususan romanchilikdagi о ‘ziga xos tasvir va mahorati k о ‘pgina tanqidchilar tomonidan о ‘rganilgan. Mazkur ishlar natijasida Tog‘ay Murod asarlari , qahramonlari о ‘quvchilar qalbidan kengroq о ‘rin oldi. Anglash mumkin b о ‘lgan jihatlar munaqqidchilar tahlili orqali oydinlashdi va о ‘z yechimini topdi. Yozuvci romanlariga munaqqidlarning munosabatini о ‘rganar ekanmiz, fikr – qarashlarni о ‘rganar ekanmiz, fikr – qarashlarda о ‘xshash va farqli tomonlar, о ‘ziga xos talqin va yondashuvlarni kuzatamiz. О ‘zbek adabiy tanqidchiligida Tog‘ay Murodning romanlari zamonaviy romanchiligimizning eng jiddiy yutuqlari sifatida e’tirof etiladi. Yozuvchining ayniqsa, “Otamdan qolgan dalalar” asari juda k о ‘pchilik munaqqidlar e’tirofiga sazovor b о ‘lgan. Muallifning о ‘z s о ‘zlariga tayangan holda tanqidchilikda bu asar “ О ‘zbek xalqiga q о ‘yilgan haykal sifatida” baholangan va u uzoq yashaydigan hali k о ‘pchilikni о ‘ylantiradigan, ta’sirlantiradigan romanlaridan ekanligi, ta’kidlangan. Yozuvchi bu asar uchun О ‘zbekiston Respublikasi Abdulla Qodiriy nomidagi

13 davlat mukofoti bilan taqdirlangan. Aynan shu roman e’lon qilingach, adibga О ‘zbekiston xalq yozuvchisi unvoni berilgan. Darhaqiqat, “Otamdan qolgan dalalar” romani kitobxonni о ‘ziga rom eta oladigan, fikrga, о ‘yga toldiradigan mushohada va munozara qilishga undaydigan asar. Roman 1986 – 1991 yillar oralig‘ida yozilgan va 1994 yil “Sharq” nashriyot matbaa konsernining Bosh tahririyati tomonidan 75000 nusxada chop etilgan. U о ‘nta bob , 273 ta turli hajmdagi fasllardan tarkib topgan. Shuningdek , asarda “Men” deb nomlangan yozuvchi (Tog‘ay Murod) hayoti va ijodiy faoliyati haqidagi qaydlar ham keltirilgan. Kitob nashridan s о ‘ng asar yuzasidan k о ‘plab taqrizlar, bahsu – munozaralar, mubohazalar e’lon qilindi. Hatto bu asar asosida taniqli kinorejissyor Shuhrat Abbosov ikki qismli badiiy filmni ham suratga oldi. Bir s о ‘z bilan aytganda asarning nashri “shov – shuv” ga sabab b о ‘ldi. K о ‘plab kitobxonlar va tanqidchilar e’tiboriga tushdi. “ Otamdan qolgan dalalar” romani e’lon qilingach, aksariyat kitobxonlar ham ayrim mutaxassislar ham mazkur asarning noan’anaviy ekanligidan s о ‘zlashdi. Chunki, filologiya fanlari doktori D.Quronov - “Roman nafaqat dolzarb mavzusi, balki badiiy jihatlari bilanda adabiyotimizda jiddiy voqea b о ‘ldi. Asarning о ‘ziga xos qurilishi, betakror ifoda yo’sini , tildagi jozib ohang, samimiyat – bularning bari uning muvafaqiyatini ta’minlagan asosiy omillardir” , - deb yozadi. Adabiyotshunos Qozoqboy Y о ‘ldoshev mazkur asarda an’anaviy tasvir y о ‘nalishi о ‘ziga xos badiiy izlanishlar hamda dunyo adabiyotidagi eng s о ‘nggi ifoda usullarini dadil q о ‘llash bilan omuxtalashib kelganini e’tirof etdi. Filologiya fanlari doktori Bahodir Sarimsoqov esa Tog‘ay Murodning о ‘zbek romanchiligi taraqqiyotida belgilovchi о ‘rin egallashi va adabiyotning о ‘zbek badiiy nasridagi bayon poetikasini butunlay yangi о ‘zanga burib yuborganini ta’kidlab shunday yozadi: “Epik bayonning bu shakli hozirgi о ‘zbek

14 nasrida mutlaqo yangi badiiy hodisa b о ‘ldi. Men bu hodisani kvantiy bayon shakli deb nomlagim keladi”. Yoqubov b о ‘lsa “Otamdan qolgan dalalar” ni hamma birdek tushuna olmasiligi, an’anaviy shakllarga о ‘rgangan, oddiy kitobxon uchun mazkur shakldagi asarlarni о ‘qishga maxsus tayyorgarlik lozimligini uqtiradi. Haqiqatdan ham , “Otamdan qolgan dalalar” о ‘ziga xos shakl va uslubga ega asar. Bu asarning boshlanishidayoq k о ‘zga tashlanadi. Masalan romanning I bobi “Men Farg‘onachi Jamoliddin ketmon nabirasi b о ‘laman”1 degan jumla bilan boshlanadi. Bu jumlaning yakka о ‘zi yana birinchi faslni ham tashkil etadi. Asarni q о ‘liga olgan kitobxon dastlab jumlaga tushunmaydi. S о ‘ng xayronlik bilan, qiziqish bilan qayta о ‘qiydi. “Men Farg‘onachi Jamoliddin ketmon nabirasi b о ‘laman”. Biroz t о ‘xtab asar mutolaasi davom etadi. “Bobomiz hovlisi Farg‘onada b о ‘ladi. Dalasi Farg‘ona adog‘ida b о ‘ladi Bobomiz dalasi oldidan bir ariq suv oqadi. Suv gavhar zilol – gavhar suv b о ‘ladi”. Asar sehri sizni о ‘ziga maftun etadi. G о ‘yo quloqlaringiz ostida qandaydir q о ‘shiq kuylayotganday. Dilmurod Quronov topib aytganidek, xirgoyi qilinayotganday b о ‘ladi. Mana olimning bu xususidagi qaydlariga e’tibor qiling-a. “Otamdan qolgan dalalar,,ni о ‘qiganda rahmatli bobomning Sofi Olloyorni о ‘qish, emas , xirgoyi qilishga о ‘taman. Siz ham urunib k о ‘ring-a, tilning nechog‘ jozibali ekanini his qilasiz. Darvoqe, tilingiz hirgoyi qilganida, qalbingiz soli’ (eshituvchi) b о ‘lsin: chanqovuz, nay nolalari ortidan elas – elas sas kuchayib boradi… Yaxshi asar haqidagi muloxazalar ham о ‘shanga yarasha b о ‘ladi. Tog‘ay Murod romanida s о ‘zlarini topib q о ‘llagan va ularni о ‘rnida s о ‘zlatgan. Shu ruh va shu ohang D.Quronovning asar hususidagi о ‘ylariga ham k о ‘chgan.

15 Shu bois olimning tahlillarini asar kabi berilib о ‘qiysiz. Tog‘ay Murodning “tili” ga tushunmagan о ‘rinlaringiz b о ‘lsa, olimning tahlillari bilan ularning haqiqatini anglaysiz, qalbingizga jo qilasiz. Umuman, Tog‘ay Murod asarlarini tadqiq etgan olimlar ham k о ‘p hollarda yozuvchining о ‘z ijodiy uslubi, u q о ‘llagan obraz va timsollar vositasida s о ‘z yuritganiga guvoh b о ‘lasiz. Chunonchi, yirik munaqqid A.Rasulov Tog‘ay Murod asarlari xususidagi maqolasida “Halol ijod” deb nom beradi. Shu nomning о ‘ziyoq bizga yozuvchining mavzu doirasi milliy ruhiyatimiz bilan bog‘liqligi, qahramonlari esa mard, or -nomusi bilan, b о ‘z bola yuragida о ‘ti bor tanti yurt farzandlari ekanini eslatadi. Yoki olimning “Otamdan qolgan dalalar,, dagi “Birinchi jumla- jumbog‘i,, xususidagi mulohazalariga e’tibor qilsak unda yozuvchi uslubining nafasi ufurib turganini sezish qiyin emas”… Ilk jumla birinchi bobdagi “Ketmon” s о ‘zi k о ‘p narsalarni eslatadi. Abdulla Qodiriy “Obid ketmon” qissasini yozdi. Ketmon – ajoyib ramz. Bolta chopadi, tesha y о ‘nadi, о ‘roq о ‘radi, bolg‘a uradi. Ketmon yerga botadi. U odam bilan yerni bog‘laydi”.1 Aslida yozuvchining yo shoirlarning asarlarini о ‘z tili va uslubi bilan yoki unga yaqin tarzda sharhlash adabiyotshunosligimizda an’anaviy hol b о ‘lib, ilmiy asarlarning ham badiiylik kasb etishi va о ‘qilishi ravon b о ‘lishini ta’minlaydi. Xuddi shu usulda atoqli adabiyotshunos Maqsud Shayxzoda va boshqa munaqqidlarda ham kuzatish mumkun. Aytish mumkinki, Tog‘ay Murod asarlari tahliliga bag‘ishlangan ishlarda ham muallif usulining atama va asarlari о ‘ziga xosligi, faqat о ‘ziga xoslik orqaligina k о ‘rsatish mumkin. Buni esa munaqqidlarimiz juda yaxshi anglab , о ‘z qarashlarini shu asosida bayon etib t о ‘g‘ri y о ‘l tutishgan. “Otamdan qolgan dalalar” xususidagi tahlillarni о ‘qir ekanmiz avvalo , asarning janri xususidagi bahs – munozaralar nazarga tashlanadi. Asarni ba’zilar zamonaviy romanchilikning eng jiddiy yutuqlaridan biri sifatida e’tirof etsa , ba’zilar roman janri talablariga mos kelmasligini e’tirof etishdi. Malumki, roman -

16 hayotning keng manzarasini tasvir etuvchi, janrning bugungi kuni va kelajagi uchun muhim b о ‘lgan muammolarni yoritishga bag‘ishlangan yirik epik asardir.1. Roman shakllanmog‘i uchun muallifdan dunyo va inson t о ‘g‘risida nihoyatda keng va chuqur albatta , yangicha tafakkur talab etiladi.(Roman terminining ma’nosi ham “yangi,, deganidir) Roman salmog‘ini unda aks ettirilgan personajlar soni yoxud voqealar hajmi emas, balki ularning nechog‘lik mukammal tahlil va talqin etilgani belgilaydi. Romaniy tafakkur yetakchilik qilmasa har qanday katta asar voqea hodisalarning aqlga va mantiqqa moslashtirilgan yig‘indisidan boshqa narsa b о ‘lmaydi. “Otamdan qolgan dalalar” ning ifoda uslubi, voqeani tasvirlash emas, ularga munosabat bildirish maqsadida yetakchilik qilgani, buning natijasi o’laroq asarda lirik ibtido salmoqli , badiiy jihatdan belgilovchi о ‘rin tutishini e’tiborga olib, D.Quronov “Otamdan qolgan dalalar” janr e’tibori bilan romanmi? Degan aqliy savolni q о ‘yadi. – Olim uchun asar dastlab, nasrda bitilgan romantik xarakterdagi “poema” dek ,“doston” dek taassurot tug‘diradi. Asardagi ifoda yo’sini hamda voqelikni badiiy idrok etish usulining xalq dostonlariga eshligi uning muvaffaqiyatini taminlagan q о ‘shimcha omil о ‘z mulohazalarini chuqurlashtiradi. Asarning janriy xususiyatlariga teranroq nigoh tashlaydi va shunday xulosaga keladi: “romanning maqsadi dunyo haqidagi, uning joriy holati haqidagi yaxlit badiiy konsepsiyani shakllantirish va ifodalash, romaniy qahramon shuning vositasi dedik. Shunga tayanib, “Otamdan qolgan dalalar” janrining risolaviy talablariga javob berishga shubha ham bildirdik. Boshqa tomoni, axir unda voqelikni qalbidan о ‘tkazib, uning ta’sirida tug‘ilgan kechinmalarni , munosabatini ifodalayotgan lirik qahramon - Tog‘ay Murodning о ‘zi bor-ku?! Dunyo bilan ziddiyatdagi nasib etgan taqdiridan imkoni kengroq b о ‘lganidan muhitga sig‘mayotgan, aniqrog‘i elining bir asrdan ziyod muhit – mustamlaka tuzumiga sig‘may kelganini о ‘zida namoyon etib turgan. Tog‘ay Murodning о ‘zi risoladagi romaniy qahramon emasmi?!

17 Shu kabi mulohazalardan s о ‘ng D.Quronov “Otamdan qolgan dalalar” roman deyiladimi yo boshqa bundan qat’iy nazar, u yurtimiz tarixining muayyan bosqichida vujudga kelgan badiiy fenomin , yaxshi va betakror asarligicha qolishini e’tirof etadi. Adabiyotshunos A.Rasulov asarning janri xususiyati haqida shunday yozadi: “Ayrimlar “Otamdan qolgan dalalar” ning roman ekanligiga ishonmaydilar,,. Menimcha, Tog‘ay Murodning bu asari haqiqiy roman. Yirik asarda voqealar tasviri, qahramonlarning harakat maydoni asos hisoblanmaydi. San’atkorlarning voqea – hodisaga konseptual – falsafiy munosabati hal qiluvchi omildir. Tog‘ay Murod ixchamgina romanida mustamlakachilikning boshlanish, uning turli, k о ‘rinishlari haqida ishonarli taassurot qoldiradi.

18 I.2. “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh Asarda erkin inson , tutqun shaxs, о ‘zligidan mahrum etilgan “uch avlod” taqdiri tasvirlanadi”. I.Yoqubov ham “Otamdan qolgan dalalar” romani jahon adabiyotining peshqadam vakillari yaratayotgan aynan shu tipdagi asarlarga anchagina yaqin turishini takidlab, muallifning poetik g‘oyani roman mag‘ziga mahorat bilan singdira olganini alohida qayd etadi. K о ‘rinib turibdiki, k о ‘pchilik tanqidchilar Tog‘ay Murodning mazkur asarlarida lirik ruh sezilib tursada, u roman janri talablariga t о ‘la mos kelishini tasdiqlashgan, q о ‘llab – quvvatlashgan. Ular romandagi ifoda uslubi yangicha , о ‘ziga xos shaklda ekani , tahlil va talqinlarda, obraz va timsollarda Tog‘ay Murod nosirchiligining betimsolligini alohida e’tirof etishgan. Roman voqealari sokin hikoya qilinmaydi. Aksincha, hayot voqea – hodisalari, holat va xarakterlar tasvirida anchagina keskin о ‘tishlarini, syujet va ohang shiddatini kuzatish mumkinligi ta’kidlangan. Romanning ifoda uslubi haqida gapirganda uning til xususiyatlariga ham alohida t о ‘xtalmoq joiz. Roman umuman Tog‘ay Murod asarlarini о ‘qigan kitobxon Surxon vohasiga tushib qolgandek b о ‘ladi. Gapirish, yurish – turish, yashash tarzi – q о ‘yinki qahramon hayoti bilan bog‘liq barcha jihatlar Surxondaryoliklarni yodga solaveradi. Bu joy odamlariga xos tantilik,soddalik biroq or – nomusda yuksaklik, hurmat, ehtirom – bari qalbni о ‘ziga ohangrabodek tortadi. Munaqqidlar bu xususiyatlari xususida ham о ‘z qarashlarini bayon etishgan. I.Yoqubovning ta’kidicha mazkur roman о ‘ziga xos milliy , о ‘zbekona ruh bilan sug‘orilgan. Romanning badiiy tili sheva – lahjalarga nihoyatda boy b о ‘lib, syujet chiziqlari, monolog va uning turfa k о ‘rinishlari, xususan ichki monolog va dialoglarning mag‘zdorligi ta’minlangan. Asarda etnik xususiyatlar – soddadil,

19 tanti, Surxondaryoliklarning tabiatidagi о ‘ziga xos keskinliklar asar qahramonlari harakteri orqali tasvirlangan. Adabiyotshunos P.Q о ‘chqor hozirgi zamon romanchiligi haqida yozar ekan , “Otamdan qolgan dalalar” romanida yaqin о ‘tmish kunlari misolida hayot va inson timsollari, faqat shu davrigagina emas , tarix va kelajakning hamma taxlamlariga uchrashi shu qadar b о ‘lgan inson tiplari izchil va batafsil kuzatiladi. Yozuvchilarning asarlarida inson masalasi , uning qalbi, tuyg‘usi bosh о ‘rinda turishi barchaga ma’lum. Bu xususida ham adabiyotshunoslarimiz о ‘z s о ‘zlarini bayon qilgan. D.Quronov e’tiroficha “Insonni buyuk g‘oyaga aloqasi yo unga qilgan xizmatidan kelib chiqib baholash emas, uni bir inson sifatida anglash, dardu quvonchi , orzu – armonlarini k о ‘rsatish adabiyotning vazifasiga” aylandi. Qarasak atrofimizda yelib – yonib yo g‘ivirsib – tutab yurgan odamki bor , bari inson ekan, har qaysisi olam ichra bir olam ekan. Tog‘ay Murod shu oddiy haqiqatni k о ‘pchiligimizdan avvalroq anglagan, kal chavandoz yoki befarzand qariyalarning о ‘y – tashvishlari, dard – armonlari, “kichik odam” larda katta qalb b о ‘ladi degan aqida bilan ijod maydoniga kirgan ekan. Adabiyotshunos Q.Y о ‘ldoshev mustaqillik davri nasri haqida gapirar ekan, bu davr nasrida ijodiy tajribalar qilish, kutilmagan tasvir y о ‘sinlarini q о ‘llash, badiiy ifodalaridan yetakchi xususiyat b о ‘lganini qayd etadi va bir qator asarlarni sanab, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” ida ham jahon prozasining eng ilg‘or tajribalariga tayanib sof milliy obrazlar yaratilgani, inson ruhiyati qirralarini aks ettirish miqyosiga k о ‘ra milliy adabiyotimiz uchun yangi badiiy hodisa b о ‘lganini e’tirof etadi. Umuman olganda, tanqidchilar Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asarining janri va о ‘ziga xosligi xususidagi qarashlarini о ‘rganib shunday deyish mumkin: - “Otamdan qolgan dalalar” janr etibori bilan zamonaviy romanchilikning yangi namunasi hisoblanadi;

20 - mazkur asar roman janri talablariga t о ‘la mos keladi; - ijodkor ushbu asarini an’anaviy uslubiga amal qilgan, jahon prozasining eng muhim tajribalari asosida sof milliy ruhda yaratgan; - asarning tuzilishi , tili, obrazlar olami va ularning talqini Tog‘ay Murodning о ‘ziga xos betakror ijodkor ekanini k о ‘rsatib turibdi. Munaqqidlar Tog‘ay Murod romanlarining badiiy xususiyati , ulardagi yetakchi obrazlar va ularning yozuvchi g‘oyalarini ifodalashdagi о ‘rni xususida ham k о ‘p bahs yuritishgan. K о ‘p hollarda asar qahramonlari bevosita yozuvchi shaxsini , uning ruhiy olami , ichki kechinmalarini ifodalashni qayd etishgan. Tog‘ay Murod romanlarini tadqiq etgan munaqidlar yozuvchining asarida qo’llagan har bir detal, ramz va obrazini nazardan chetda qoldirmay tadqiq etishga ularning mazmun-mohiyatini izohlashga harakat qilishganini kuzatish mumkin. Chunonchi , asar qahramonlari, yozuvchining bu qahramonlarini yaratishdan maqsadi xususida professor Umarali Normatov adabiyotshunos D.Quronov bilan b о ‘lgan suhbatda shunday deydi ,, Dadil aytish mumkinki Dehqonqul obrazi – о ‘zbek adabiyotida jiddiy badiiy kashfiyot. Dehqonqul sovet davri adabiyotida zavq-shavq bilan qalamga olingan mehnat qahramonlariga parodiya tarzida yaratilgan. U-totolitar tuzum qizil imperiya siyosati tarbiyalab yetishtirgan ,, mehnat kishisi” ,, yangi inson” Munaqidlar,, Otamdan qolgan dalalar,, uchun yaqin o’tmishning achchiq saboqlari bosh mavzu b о ‘lgani , uzoq yillar mamlakatimizda hukum surgan mustamlakachilik, z о ‘rovonlik asarda fosh etilganini tahlil qilar ekanlar , asosiy e’tiborni Dehqonqul obraziga qaratadilar. Zero, Dehqonqul romanning bosh qahramoni. Uni yozuvchi Dehqonqul Aqrobovich Jamliddinovich deb ataydi va asar voqealarini uning nomidan bayon etadi. Juda k о ‘pchilik adabiyotshunos shoir va yozuvchilar Tog‘ay Murod haqidagi xotiralarida uni dehqonga о ‘xshatishgan. Bu haqda yozuvchi Omon

21 Muxtor shunday yozadi: ,, Uning ( Tog‘ay Murodning-takid bizniki) yuz-k о ‘zida qishloqdan shaharga kelib qolgan Dehqonga xos- о ‘zidan va atrofdagilardan bir oz hijolat chekayotgandek holat muhrlangan edi! U qahramonlardan birini Dehqonqul deb atalgani, mehr bilan tasvirlagani bejiz emas. Katta davralarda halovat topmasligi ham ,,dehqoncha” edi . Tog‘ay shaharda yashab ziyoliga, adibga aylangan, biroq ,,ichida” Dehqon b о ‘lib qolavergan edi. Haqiqatdan ham, yozuvchi о ‘z qahramoni hayotini yashagan. Uning dil og‘riqlarini о ‘z qalbidan о ‘tkazgan, uning orzu- о ‘ylari, umid-xayollarini anglagan, uning og‘ir va mashaqqatli ishlarini о ‘zi bajargan. Adibning о ‘zi e’tirof etganidek, ,, Men b о ‘lajak , Dehqonqul bilan yuzma-yuz b о ‘ldim. Men b о ‘lajak... Dehqonqul dalalarini ish joyim etdim. Dehqonlar qanday kiyimda b о ‘lsa -men ham shunday kiyinib oldim. Dehqonlar о ‘tirsa- о ‘tirdim, dehqonlar tursa-turdim. Chegit ekish boshlandi. Men dehqonlar bilan chegit ekdim men... dehqon b о ‘lib chegit ekdim! Men g‘ о ‘za yaganaladim. G‘ о ‘za chopiq qildim. G‘ о ‘za о ‘toq qildim. G‘ о ‘zaga g о ‘ng berdim g‘ о ‘zaga suv taradim. G‘о‘za chelpidim. Men g‘о‘zalarga suv taray-taray, necha- necha tonglarni oqladim. Men shiyponlarda uxlab qoldim. Egatlarda uxlab qoldim. Men Surxon dalalarida olti oy kezdim.” Aslida, har bir ijodkor о‘z asari qahramoni hayotini yashaydi, uning taqdirini о‘z taqdirida kо‘radi. Lekin asar qahramonligining mehnati, turmush tarzini real hayotda yashab, sinab kо‘rib, qalb olamidan о‘tkazib mushohada va muqoyasa qilishni kam kishi uddalay oladi. Tog‘ay Murod mana shu vazifani bajardi. U ,, Otamdan qolgan dalalar” ni ish stolida о‘tirib emas, Surxon dalalarida olti oy ishlab, yurib yozdi.Dehqonlar hayotini о‘z hatiga aylantirdi. Shu bois ham asar jonli betokror va о‘ziga xos bо‘lib qoldi. Tog‘ay Murod birgina ,, Otamdan qolgan dalalar” asarini yozish uchun qahramon hayotini yashamadi. Uning barcha asarlarida hayot falsafasi oddiy odamlar-polvon, chavandoz, paxtakor hayotining ikir-chikirlarigacha yoritilgan.

22 Yozuvchi asar qahramonlari hayotini shunchaki tasvirlamaydi balki ular hayotini chuqur о‘rganadi, qolaversa о‘zi ham shunday yashab kо‘radi. Tog‘ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi” , “Ot kishnagan oqshom”, “Otamdan qolgan dalalar” asarlarini о‘qiganimdan keyin yozuvchi hayotni qanday о‘rganishi lozimligini angladim, -deb yozadi A. Rasulov. Munaqqid ,, Otamdan qolgan dalalar” da paxtakorning hutdan aqrabgacha bо‘lgan kundalik yumushi, oppoq paxtaning qora mehnati о‘ta haqqoniy tasvirlangani, asar manaman degan agronom uchun badiiy qо‘llanma misoli bо‘la olishini alohida ta’kidlaydi. U Tog‘ay Murodning о‘z qahramonining kasbi, yumushlari orqali ruhiga, tabiatiga kirib borishini yozuvchining chinakam mahorati ekanini tan oladi. Tog‘ay Murod qahramonlarining sodda va samimiyligi bir-biriga о‘xshash jihatlarini tashkil etishini sezish qiyin emas. Buni tasdiqlab olim shunday deydi: ,, Otamdan qolgan dalalar” romanidagi Dehqonqul xarakterida Bо‘ri polvon, Ziyodulla chavandozdagi kо‘p xususiyatlar aks etgan. О‘ylab kо‘rilsa, kolxozni kolxoz qilgan Dehqonqul . Raisu ideologiya-yu raykomga obru berayotgan ham о‘sha .Lekin na raykom, na ideologiya va na rais Dehqonqulni odam о‘rnida kо‘rdi: ilg‘or brigadirning kuchi halolu, о‘zi insoniy ehtiyoji, qadr-qimmati harom . Dehqonqul bо‘lsa, nafaqat о‘zi о‘lib-tirilib ishlaydi, xotini, bolalarini ham ishlashga, kolxoz uchun jon berib, jon olishga undaydi. Asarni о‘qir ekansiz, Dehqonqul obrazida о‘sha davrga mansub bо‘lgan minglab dehqonqullar hayoti mujassamlashganini kо‘rasiz. Kattalar soyasiga salom bergan, uyiga kattalar kelishini eshitib о‘z va bolalari umrida tatib kо‘rmagan anvoyi mevalar, noz-ne’matlarni sotib olib kelib, bolasiga atigi bir dona xurmoni ravo kо‘rmagan, umri mehnat bilan chirib bir yorug‘lik kо‘rmagan kishilar о‘sha davrda kо‘plab bо‘lgani barchaga ayon. Tog‘ay Murod mana shu achchiq haqiqatlarni jonli manzaralarda tasvirlaydi. Kitobxonni о‘tmish bilan yuzma-yuz qilib, xalqning og‘ir tarixini о‘ziga kо‘zgu sifatida tutadi. Bu tasvirlar esa insondek mukarram zotning sariq chaqalik qadr-qimmati, e’tibori bо‘lmagan qizil imperiyaning vahshiyliklaridan bizni ogoh etadi.

23 Romandagi holat va manzaralarni inson ruhiyatiga kuchli ta’sir etishini ta’kidlab adabiyotshunos Isroil Mirzayev о‘zining ,, Badiiy uslub sehri” risolasida shunday yozadi: ,, Asarda tasvirlangan ayrim keskin hayotiy voqealar, fojealar oqimi о‘quvchini gangitib qо‘yishi ham mumkin, nogahoniy sanchilgan xanjardek yuragingizda og‘riq paydo qiladi, asab torlaringiz zо‘ravonlik, adolatsizlik asosida qurilgan mustabid tuzumga nafratingiz oshadi, qalbingizda iztirob, anduh va dahshat tо‘yg‘ulari sirqiydi”. Dehqonqul hayoti, rosti bilan, kitobxonni yig‘latadi. Insonlik qiyofasini tuzumga qurbon qilgan shaxs taqdiri k о ‘ngilga tushunib b о ‘lmas mahzunlik va og‘irlik paydo qiladi. Ehtimol, shu bois Dehqonqul- о ‘zbek adabiyotidagi fojeiy xarakterlardan biri sifatida e’tirof etiladi. Dehqonqul ota-anasi unga shunday nomni tanlagani uchungina k о ‘tarib yurgani y о ‘q, albatta. Romanni о ‘qigan har bir kitobxon uning chin ma’nosi ila haqiqiy dehqon ekaniga zarracha shubha qilmaydi. Kuzgi yer haydashdan tortib har bir nihol, tuproq bilan gaplasha olish tabiatning notanti qiliqlariga k о ‘ksini qalqon qilib turish, har bir tup g‘ о ‘zasini norasida g о ‘dakday ardoqlash, silab- siypash Dehqonqulga rohat bag‘ishlaydi. Tanqidchilar Dehqonqul obrazini tahlil qilar ekanlar uning fojeiy taqdiri, achinarli insoniy qiyofasini romandagi lavhalar, dialog va monologlar orqali izohlaydilar. Romanda tasvirlanganidek, qozoni о ‘n kunlab g о ‘sht k о ‘rmagan, xotiniga ikki enlik yangi k о ‘ylak olib bera olmagan, boshqorong‘i paytida loaqal olma bilan siylashga qurbi hamma vaqt ham b о ‘lmagan Dehqonqul daladan b о ‘shamaydi. Dunyo tashvishlari bilan yashaydi, tinim bilmasdan mehnat qiladi. Saratonning issig‘ida ham, kuzning salqinida ham , qishning qirovli kunlarida ham dalasidan beri kelmaydi. Shunga qaramasdan, u ishlayotgan kolxoz ham brigada ham davlatdan qarzligicha qolaveradi. Asar taassurotlarini shu tarzda sharhlar ekanlar, olimlar e’tiborini romanning kitobxonga ta’siri masalasiga ham qaratadilar. Ularning

24 e’tiroficha, roman lavhalarini, ayniqsa, dehqonqullar hayotini k о ‘rgan kitobxon ,, Dehqonning kuni qursin” , - deb yuborishini va о ‘z dardi, qayg‘u-armonlarini ichiga yutib yashayotgan tanti о ‘zbek dehqonini qadrlagisi, e’zozlagisi kelishini alohida ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, Tog‘ay Murod ,, Otamdan qolgan dalalar” romanida qariyb chorak asrlik о ‘zbeklar hayotining eng og‘ir chog‘larini bor b о ‘yi bilan ochadi. Kitobni о ‘qigan kishi о ‘z- о ‘ziga savol beradi, о ‘z- о ‘zini munozaraga chorlaydi. Bizning bobolarimiz kim edi ? Oqpodsho dastidan о ‘z yeri torlik qilib, ona tuprog‘idan ayrilgan Jamoliddin ketmon, о ‘z tuprog‘ini о ‘zgadan olmoqchi, о ‘z yerida yashamoqchi , biroq zulm istibdod qurboni b о ‘lgan-Aqrab q о ‘rboshi. Va nihoyat sho’ro siyosatidan manqurtlik holiga tushgan, umri mehnatda chirib, kun k о ‘rmagan-Dehqonqul. ,,Bu ,-deydi shoir Vafo Fayzulloh-bizning bolalik va kattalik zamonimizdagi otalik siyrati, о ‘zbekcha maydalashish, ruhan ado b о ‘lish manzaralari emasmi? Rosti, hozirgacha о ‘zbek dehqoni, dehqonqullik psixoligiyasi jiddiy ochilgan. ,, Otamdan qolgan dalalar” romanidan о ‘tadigan biror bir asar о ‘qimadim ....” , - deya e’tirof etadi. ,,Otamdan qolgan dalalar”- ramziy roman. Adabiyotshunoslikda bu fikr k о ‘pbor takidlangan. Asarda umr b о ‘yi ketmon chopib, mustamlaka yurtda kosasi oqarmay kelgan о ‘zbek xalqi siymosi Dehqonqul obrazi timsolida tasvir etiladi, - deb yozadi professor Sobir Mirvaliyev о ‘zining ,, О ‘zbek adiblari ” kitobida. Mahmud Sattorov ,, Otamdan qolgan dalalar”ni Sadriddin Ayniyning ,,Qullar” romani qahramonlariga qiyoslar ekan, har ikkala roman obrazlarining о ‘ziga xos tasvirlarini qayd etadi. Uning e’tirofiga k о ‘ra, ,, Qullar” da qullar ijtimoiy taqdirining uch bosqichi uch avlod misolida tadrijiy bayon etilgan. Tog‘ay Murodning qullik mavzusi uch avlod taqdiri asosida yoritiladi. ,,Qullar” da Ayniy Abdurahimboyning intellektual (fikrlovchi) mulki, Nekqadamni birinchi avlod vakili sifatida tasvirlasa, Tog‘ay Murod ,,Otamdan qolgan dalalar” da pokiza chorbog‘ida nogahon iflos ch о ‘chqa oralagan

25 Jamoliddinning о ‘z ruhi va r о ‘zg‘orini yangilash y о ‘lida bu jannatmakon manzilni tark etishini birinchi avlod qismati sifatida talqin qiladi. Bu ikki zamondoshning farzandlari b о ‘lmish ikkinchi avlod vakillari ,,Qullar” dagi Ergash, ,, Otadan qolgan dalalar” dagi surxoni Aqrab obrazlarida andak о ‘xshashlik bor. Sadriddin Ayniy talqinida Ergash ,,qizillar “ ga moyil, ,,qizillik” dan moddiy va ma’naviy manfaatdor. ,,Qizillik” uning taqdiri, unda hech qachon b о ‘lmagan hokimiyat garovi, Tog‘ay Murod tasvirida esa surxoni Aqrab (Surxon s о ‘zida Vatan ramzidan tashqari, ,,qizil” ishorasi ham bor) zamonasining Jamoliddin Manguberdisi kabi q о ‘ldan ketgan erkini qaytarish, bosqinchini m о ‘tabar Vatandan haydash maqsadida yashaydi. Ayniqsa qizillar libosini kiygan ,,xaloskor” Ergash, Tog‘ay Murodda ,, bosmachi” yorlig‘ini olgan fidoyi Aqrab bir millat, bir zamin, bir zamon farzandlari, tengdoshlar. Ikki qutbdan bu ikki xarakter ikki san’atkor talqinida bir zamonning ikki qahramoni darajasiga k о ‘tariladi. Uchinchi avlod vakili Safarqul-qul bozoridan sotib olingan Nekqadamning nabirasi. ,,Qizillar” zamonasiga kelib, qishloq sovetining raisi- x о ‘jayinga aylandi.U endi jamiyatning oldi, avomning boshi. Yozuvchi Tog‘ay Murod romanining uchinchi avlod vakili-Dehqonqul bir nobakor, ota-bobolari, avlodu ajdodlarini, umuman, odamligini mutlaqo unutib b о ‘lgan manqurt. Dehqonqulning haqiqiy manqurt ekanini A.Rasulov ham ta’kidlab, ,,...Dehqonqul xuddi Chingiz Aytmatov romanida tasvirlangan manqurtning baayni о ‘zi,, ,-deb yozadi. Munaqqidlar asardagi k о ‘tarilgan muammolarni ham bir-bir sanab, о ‘zbek xalqi boshiga tushgan mustamlakachilik oqibatida sodir etilgan fojealar yaqqol qalamga olinganligiini e’tirof etishadi. Ularning talqinlariga k о ‘ra, asarda о ‘zbek xalqiga oid quyidagi muammolar bosh planda yoritilgan:

26 -mustamlakachilik siyosati, о ‘zbek xalqining о ‘z yerini q о ‘lidan tortib olish, yer egasi esa о ‘z yurtidan badarg‘a etilishi; - о ‘zbek xalqining millat sifatidagi huquqlari toptalishi, unga past nazar bilan qarash (Barakalla s о ‘zining ,,Barra kalla ” tarzida q о ‘llanishi misolida); -shaxsning haq- huquqi, or- nomusi, qadr- qimmatini toptalishi; -paxta va paxtachilik muammosi (maktab о ‘quvchilarining paxtaga chiqish, paxtadan zaharlanish Ziyodning qismati misolida); -mehnat qilib rohat k о ‘rmaslik, о ‘zbek xalqining og‘ir mehnatini qadrlanmasligi va boshqalar... Asar, yuqorida zikr etganimizdek, ramziy xarakterga ega.Undagi voqealar realistik mohiyat kasb etsa ham shartlilik (ramziylik) darajasi yuqori. D.Quronov asardagi qator obrazlar (masalan, ideologiya, kinochilar, mustamlakachilar...)- realistik obrazlar sifatida emas, k о ‘proq shartli, ramziy ,,maska” sifatida b о ‘y k о ‘rsatishini yozadi. Shunga о ‘xshash, asarda haqiqiy familiyalari ostida harakatlanuvchi sh о ‘ro hukumatining taniqli arboblari (Poltoratskiy, Kolesov, Uspenskiy) murakkab taqdir egasi polkovnik Chernishevlarning bitta hayotiy holat- Aqrab q о ‘rboshining q о ‘lga olinishi doirasida tasvirlangani ham shartlilikdan о ‘zga emas.Bulardan k о ‘rinadiki, asarda mustabid tuzumning tom ma’nodagi realistik obrazi emas, uning shartli obrazi yaratiladi: о ‘quvchining k о ‘z oldida insoniylikdan butkul mahrum yovuzlik timsoli gavdalantiriladi. D.Quronov asardagi ramziylikni shu kabi obrazlar tahlili orqali ochib bersa, I.Yoqubov roman ramziyligini poetik ifoda va tasvirning rang bilan bog‘liqligi bilan hal etadi. Olimning ta’kidlashicha, Tog‘ay Murod bu romanida “Oq”, “qora” va “qizil” ranglarni keng q о ‘llagan. Har bir rangga xos xususiyatlarni nazariga tutib olim “Otamdan qolgan dadalar” dagi rang ma’nosini izohlashga urinadi va shunday yozadi: “Oq rangga xos xususiyatlarda ezgu ma’nolar mujassamlashadi. Aqrab qurboshi hali yoshlik yillaridayoq qop – qorong‘u tunda qibladagi oppoq

27 oyga boqib, “…it xurish tarafga miltiq о ‘qtaladi” , “…oqarish berish oyga miltiq о ‘qtaladi”. Oppoq oy osuda dunyoning ramzi b о ‘lib, umuminsoniy qadriyatlar majmuidir. Uning zamirida ezgulik, yaxshilik, beg‘uborlik, samimiylik kabi ma’nolar mujassamlashgan. Aqrab qo’rboshi vaqti kelib bandalikni bajo keltirganda ham uning qabri tepasiga oq yalov qadaladi. Qora rang esa ramziy ma’no jihatidan olib qaralsa, muhit haqida ma’lumot berib, ikki rangning kontrast xolda kelishi tasvirning badiiy – estetik salmog‘ini kuchaytiradi. Qizil rang, odatda, oq rangga nisbattan yovuzlik ramzi sifatida q о ‘llaniladi. Bu rangning ramziy ma’nolari tarixan о ‘zgarib turgan b о ‘lsa-da, mazkur rangdan k о ‘proq ijtimoiy ma’nolar ifodalashda foydalaniladi. Tog‘ay Murod an’anaga erishgan holda qizil rangdan bosqinchilik, z о ‘ravonlik qiluvchi, mustamlakachi sh о ‘rolar tuzumi odamlarining ramzi sifatida foydalanadi. Kechagi kun manzaralarini inkor qilish, rad etishda qahramonning holatlari, ruhiy – hissiy tuyg‘ularining tug‘yonini k о ‘rsatishda yozuvchi qizil rangga murojaat qiladi. Romanda qizil rang z о ‘ravonlikning, qonning dahshat va fojiyaning ramzi darajasiga k о ‘tariladi. “…qizil rang odamni aldaydi…Qizil yomon-da, qizil yomon boisi, qizil rang qon rang! Qon yomon, yomon!...Dehqonqul qong rangdan yorug‘lik tilama, qon rangdan r о ‘shnolik tilama, qon rangdan panoh tilama, Qon rang – jallod rang!” Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida tabiat lavhalari inson ruhiy tasviri bilan omuxta beriladi. Yozuvchi talqinida inson tabiatining bir b о ‘lagi. U tuproq, havo, suv, osmon bilan sirlashib, dillashib yashaydi. Agar uni tabiatdan mosuvo qilishsa, uning g о ‘zalligidan ayirishsa, yer bilan dardlashishdan mahrum etishsa – u о ‘lik jonga aylanadi. Munaqqidlarimiz ushbu asarni о ‘rganish chog‘ida undagi tabiat va inson ruhiyatining bog‘liq tasvirlanishiga ham diqqat qilganlar. Tog‘ay Murodning haqiqiy tabiat oshig‘i, shaydosi ekanini ham tan olishgan.

28 Tabiat va inson muvaffaqligi asarning boshidan oxirigacha о ‘z ifodasini topgan. Chunonchi, asar Jamoliddin ketmonning yerga ishlayotgan tasviri bilan boshlansa, xotima esa Dehqonqulning qadrdon dalalari diydoriga t о ‘yib – t о ‘yib boqib xayr – xushlashishi, bobolarining achchiq k о ‘z yoshlari, otalarining peshona terlari, yag‘ir elkalari, ayollarining xazon umriga guvoh b о ‘lgan о ‘z dalalariga termulib: “Men dalalarimni deya , qaytib kelaman. Meni dalalarim qaytarib keladi…” degan xitoblari, alamli nolalari bilan yakunlanadi. Umuman olganda, “Otamdan qolgan dalalar” ilm ahli va ijodkorlar tomonidan zamonaviy nasrning etuk namunasi, inson psixologiyasi, shaxs erki va huquqi, istak va orzusi, insoniylik qiyofasini keng yoritgan milliy an’analar va odatlar chuqur ifoda etilgan, о ‘ziga xos uslub va y о ‘nalishda yaratilgan roman sifatida e’tirof etiladi.

29 II BOB. Tog‘ay Murod qissalaridagi ruhiy xarakterlar talqini II.1. Yozuvchi qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili Xarakter va uning psixologiyasi tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi bosh omildir. Darvoqe, “Adabiyot – xarakterlar yaratish san’ati” va ayni chog’da ana shu xarakterlarda “…dilini bilish uni sirlarini bizga ochib ko’rsatish – asarlarini biz maroq bilan qayta-qayta o’qiydigan yozuvchilarning har biriga beriladigan ta’rifdagi birinchi so’zlar shularku, axir”. Shuning uchun ham badiiy adabiyotdagi psixologizmning tahlil prinsiplarini, forma va vositalarini aniqlash va bu sohada muayyan bir fikrga kelish dolzarb masaladir. Bu haqda N.Shodiyev shunday yozadi: “Rus klassik adabiyotida psixologik tahlilning uchta asosiy prinsipi ko’zga tashlanadi. Ular har bir davr adabiyoti uchun umumiy bo’lgan prinsiplar ekanligini ta’kidlaydi. Bular dinamik, tipologik va analitik prinsiplardir. Ushbu prinsiplar har bir ulug’ san’atkorning ijodiy mahsuli bo’lib, realistik so’z san’atining asosini tashkil etadi. Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom” qissasi birinchi marta Yoshlik jurnalida e’lon qilingan (1982 yil , 11-son). S о ‘ngra qissa 1985 yilda ,, Oydinda yurgan odamlar” kitobida nashr qilinadi(G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti). Adib 1985-87 yillar tahsil olgan Moskvadagi Maksim Gorkiy nomli Adabiyot instituti Oliy adabiyot kurslari seminar mashg‘ulotlarida bu qissasi yuksak baholanadi va katta shov-shuvga sabab b о ‘ladi. ,, Drujba narodov ” jurnaliga chop etish uchun tavsiya qilinadi. Lekin yozuvchi bu bilan qanoatlanib qolmaydi. Boshqa asarlari singari adib uni qayta tahriri ustida ham qattiq ishlaydi va ,,Ot kishnagan oqshom” kitobi t о ‘liq variantda dunyo yuzini k о ‘radi(,, Sharq” nashriyoti-matbaa konserni Bosh tahririyati,1994). Bu qissa albatta bir necha adiblarni nazarini torta olgan desak xato b о ‘lmaydi. Sulaymon Obloqulov ushbu asari xususida quyidagi fikrlarni keltirib о ‘tgan:

30 Yaqinda “Yoshlik” jurnalida chiqqan bu qissasidan hayratda edim. Har joyda muallifini surishtirishni q о ‘ymasdim. Muallifini ham juda oz kishi tanir ekan. Tez orada men ham sakkiz qadam naridan k о ‘rdim. Yozuvchilar uyushmasi zalida ijod ahli va havaskorlari bilan liq t о ‘lgan. Yilning nasriy asarlari muhokamasi b о ‘lyapti . Minbarga-ustoz Said Ahmad . Ular “Ot kishnagan oqshom” ning fazilatlari t о ‘g‘risida hayajon bilan s о ‘zlamoqdalar. Qissaning g‘oyatda ta’sirchanligi, о ‘zbekona iboralari haqida. Turgenev, Gogol, Tolstoy rus xalqini butun bor b о ‘yi bilan tasvirlagan buyuk ijodkorlardir. Nexlyudovga d о ‘ppi kiydirsang, Karenikaga paranji yopintirsang , о ‘zbek b о ‘lib qolmaydi. Tolstoy ularni qon-qoni bilan, о ‘y- xayollari bilan, gap-s о ‘zlari bilan rus qilib yaratdi. Bunday asarlar yaratish uchun adib rassomdek ranglari bir-biridan farq qiladigan , bastakordek tovushlarni tiniq eshitadigan b о ‘lishi kerak. Tog‘ay Murod ana shunday rassom adibdir, ana shunday bastakor adibdir. Mana, adib bu qissasida otni qanday tasvirlaydi: ,, Birodarlar , о ‘zi : B о ‘z ot qanday b о ‘ladi ? Surpday oppoq b о ‘ladi. Bordiyu ajdodida b о ‘lsa, t о ‘qqizga t о ‘lganda tarlon b о ‘ladi.T о ‘qqiz yoshida B о ‘zning badanida xolday-xolday qora donolar paydo b о ‘ladi. Tarlon-xol-xol ot. Tarlon-otlar sarasi. Birodarlar t о ‘riq otning yuzdan biri yaxshi b о ‘ladi, tarlon otning yuzdan biri yomon b о ‘ladi. Birodarlar , ot tanimasang, tarlon ol. Talantli adib qalamidan t о ‘kilgan ushbu satrlarni о ‘qir ekanman, xayolimdan bir gap о ‘tdi. “Dom” da yashab umrini о ‘tkazgan shaharliklarni о ‘yladim. Inson bolasining uzog‘ini yaqin, mushkulini oson qilgan bu jonivorni faqat sirkda, kinoda k о ‘rgan shaharlik ukalarimizga adibning bu s о ‘zlari qanchalik ta’sir

31 qilishini bilaman , Shahar bolalarining tabiatdan, jonivorlardan qanchalik uzoqlashib qolganliklariga achinib ketaman. Tog‘ay Murod otni shu qadar mehr bilan ta’riflaydiki, adib q о ‘shiq aytayotibdi, deb о ‘ylaysiz. Adib k о ‘ngli kitobxon k о ‘ngliga k о ‘chib о ‘tadi. Ot minib adirlarda yelday uchgingiz, ot yollarini silagingiz keladi. “Birodarlar, mashina deganlari temir, joni y о ‘q . Joni y о ‘q temir odamga el b о ‘lmaydi.Temirning yuragi y о ‘q –da? . Ot odamga el b о ‘ladi. Boisi, otning joni bor , yuragi bor-da. Yozuvchi tasvirlagan chavandozlar xiyonat k о ‘chasiga kirmagan, odamlarga faqat yaxshilik ravo k о ‘radigan asl о ‘zbeklardir. Adibning Tarloni Tolstoyning Xolstomeri , Aytmatovning Gulsarasi qatoriga kelib q о ‘shildi. Bu gapimga ba’zi bir tanqidchilar jindek g‘ashlik qilar na iloj, oldingdan oqqan suvning qadri y о ‘q, deydilar. Tog‘ay Murod о ‘z ona tilini benihoya yaxshi biladi. Bilgandayam butun ranglari bilan, ohanglari bilan biladi. Shu bois ,- sof о ‘zbekcha bitadi. U о ‘zbek tilini kuylatdi. О ‘zbek tilining jami jilvalarini oftobga solib k о ‘rsatdi. “Ayo tarlon , sen mening onamsan. Uka desam degulik mendayin ukang bor, aka desam degulik sendayin akam bor, nima g‘amim bor? Ayo tarlon , sen mening birodarimsan. Mening birodarim sensan. Ayo tarnol, sen mening birodarimsan, qiyomatlik birodarim... Ushbu satrlarni о ‘qib b о ‘lgach, xayolga tolasiz. Hozirgina mungli bir q о ‘shiq tinglagandek b о ‘lasiz. Bu q о ‘shiq olis y о ‘l bosib, О ‘zbekistonimizning qaynoq, janub Surxonidan uchib keldi.”

32 Pirimqul Qodirov domlaning ushbu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga nazar tashlasak : ,, Tog‘ay Murod qissalariga adabiyotimiz Surxon vodiysining о ‘ziga xos nafasini olib kirdi, mehnatsevar, kamtar va tanti chorvadorlar, bog‘bonlarga nisbatan dilimizda samimiy mehr uyg‘otdi.,,Ot kishnagan oqshom” qissasi ,, Alpomish” dostoni an’analarini eslatadigan xalqchil ruh bilan sug‘orilgan. Tog‘ay Murodning о ‘zi ham Alpomish va Barchinlarni bergan g о ‘zal vodiylar, bepoyon yaylovlarda о ‘sganligi uning s о ‘z boyliklaridan, yozuvchilik uslubi va о ‘ziga xos ovozidan sezilib turadi. Nasriy asarga she’riy jarang va k о ‘tarinki ruh bag‘ishlay olish qobilyati yoki adibning qalamiga xos eng yaxshi fazilatlardandir. Qissa qahramoni Ziyodulla oddiy bir ch о ‘pon .Uning о ‘zi oti Tarlonga b о ‘lgan mehri-insonning tabiatga q о ‘ygan mehriday sof tarlon tabiat timsoli b о ‘lgani uchun ham yozuvchi uni yorqin bir obraz darajasiga k о ‘tarib tasvirlaydi. Ziyodulla о ‘zi yashayotgan joydagi qallob va riyokor odamlarga qarshi dadil kurashadi. U hatto о ‘zidagi jismoniy nuqsonga qarshi isyon k о ‘taradi, ,,kal” degan malomatni ma’naviy ustunlik-mohir chavondozlik shuhrati bilan yengib o’tdi. Adibning “Ot kishnagan oqshom” qissasi chop etilishida Nosir Fozilovning ham hissasi borligini aytib о ‘tmoq lozim . Uning asarlarida shira bor , milliylik bor, adibning aytadigan gaplari bor. ,, Ot kishnaga oqshom” qissasi Y о ‘ldosh Oxunboboyev nomidagi Yosh tamoshabinlar teatrida rejissyor Olimjon Salimovning inssenirovkasi b о ‘yicha sahnaga q о ‘yildi. Ba’zilar aytishi mumkin: ,, X о ‘sh, nima b о ‘pti, rejissyor о ‘zi inssenirovka qildi, о ‘zi q о ‘ydi, deb. Y о ‘q, agar asarning negizida gapi b о ‘lmasa, rejissyor uni hech narsa qilolmaydi. ,, X о ‘p, olib chiqsa nima b о ‘pti ?.- ham deyishar. Bizda nima k о ‘p – sahna asari k о ‘p. Shularning ichidan faqat adibning asarining tanlab, qardosh, Qozog‘iston Davlat akademik teatri о ‘z sahnalarida qozoqchaga о ‘girib gumburlatib q о ‘yayotganiga nima deysiz? Bu tasodifmi ?

33 Y о ‘q, bu tasodif emas. Asarda qozoq birodarlarimizga ma’qul keladigan biror gapi borki, sahnalashtirgan. Shu paytgacha Abdulla Qahhorning ,, Og‘riq tishlari” i bilan adib Said Ahmadning ,, Kelinlar q о ‘zg‘oloni” qozoq sahnasi yuzini k о ‘rgan edi. Bular ilgarigi davrda edi. Tog‘ay Murodniki esa istiqlolimiz davriga t о ‘g‘ri keldi.Davr masalasini hisobga olsak , unda qardoshlar sahnasiga chiqqan bizning asarimiz yakka-yu yagona shu Tog‘ay Murodniki b о ‘lib qoladi. Shuning о ‘zi ham ancha narsani anglatmaydimi, axir? Bu asar, demak , qardoshlarimizga ham ma’qul b о ‘libdi. Nimasi ma’qul b о ‘ldi ekan? Ma’lumingizki, Qozog‘iston asosan chorvador respublika .Paxtachilik qanchalik bizning milliy xarakterimizni belgilaydigan b о ‘lsa,ularda chorvachilik,chorva aksari xalqning kasb-korini belgilaydigan soha. ,,Ot kishnagan oqshom” asari faqat ot kishnagani uchun emas, balki tasvirlanayotgan obyektga munosabati bilan , odamlarning dardini haqqoniy ayta bilgani bilan ham qardoshlarimiz sahnasi yuzini k о ‘rishga munosib deb topildi. Tog‘ay Murod tabiatan о ‘z qahramoni Ziyodulla chavandoz kabi , tarlon ot kabi fe’li asov , polvonlari kabi d о ‘lvori b о ‘lgan. Adib olam va odam uyg‘unligini bu qissasida Ziyodulla kal va tarlon ot misolida badiiy tadqiq etgan . Adib otni tariflabgina qolmay, uni yorqin b о ‘yoqlarda chizib berdi. “Tarlon dumlari yoyildi, yollari hurpaydi. Yollari bir chap b о ‘ynida , bir о ‘ng b о ‘ynida о ‘ynadi. Bu yol emas, ipak, ipak. Bu yol emas, do’mbira tori , d о ‘mbira tori. Gajak-gajak b о ‘yinlari b о ‘yin emas, d о ‘mbira, d о ‘mbira.”

34 Ziyodulla otni darddoshi, qardoshi bilib sirlashishi s о ‘zlashishi kishi k о ‘ngliga erishlik olib kiradi. Qissa kitobxonda otga, atrof-olamga mehru muhabbat uyg‘otibgina qolmay, jonzotlar qalbini his qilishga о ‘rgatadi. Yozuvchi otni egarlaganda , k о ‘pkariga kirayotganda unda b о ‘layotgan о ‘zgarishlarni maroqli qilib tasvirlaydi, otga ishlatiladigan har bir buyumning xususiyatlarini birma-bir sanab о ‘tadiki, beixtiyor, attang, shuncha narsani bilmas ekanman-da , deb qolamiz. Yoki uloqchining q о ‘lidagi qamchisini tasvirlashini k о ‘ring. Ularning turlari, har bir turining о ‘ziga xos xususiyatlari о ‘rni- о ‘rniga q о ‘yib tasvirlangan. Chavondoz otda qanday yuribdi, u о ‘zangiga oyog‘ini qanday q о ‘yyapti hamma-hammasi о ‘ta sinchkovlik bilan о ‘rganilgan. Boisi, u kishining о ‘zi,, Men g о ‘dakligimdan davralarda kurashib katta b о ‘ldim”, ,.Sattor chavondoz bilan qishloqma-qishloq yurdim . T о ‘yma- t о ‘y yurdim . K о ‘pkarima-k о ‘pkari yurdim” , degan edi.Shuning uchun ham qalamga olishda bu narsalar adibga qiyin b о ‘lmagan. Yozuvchi qancha qissa, qancha roman yozmasin, о ‘z qahramonlarini xalq k о ‘zi о ‘ngidagi oddiy odamlardan tanlagan. Asarlardagi kishilar hayoti bilan real odamlar turmushini uzib q о ‘ymagan. Tog‘ay Murodning iste’dodi shunda-da! Tog‘ay Murodning yana bir qissasi ,,Oydinda yurgan odamlar “dir. Bu asar yozuvchining eng dilbar va muallifning о ‘z s о ‘zi bilan aytganda, ,, ne kunlarni k о ‘rmagan ”, eng murakkab taqdirli qissasi ilk marotaba О ‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov s о ‘z boshisi bilan bu qissadan qissasidan parcha e’lon qilinadi. (,, О ‘zbekiston adabiyoti va san’ati” 1983 yil,1- son). Oradan bir yil о ‘tgach, ushbu qissasi ,, Sharq yulduzi” jurnalida e’lon qilinadi.(,,Sharq yulduzi” jurnali: 1984 yil, 1-son). Bu asari 1985 yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida nashr etiladi. Shu yili bu kitob О ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Oybek nomidagi mukofoti bilan taqdirlanadi. Yillar о ‘tgach,

35 T о ‘g‘ay Murod bu qissaga yana murojaat qiladi va uni qayta ishlaydi. Nihoyat qissaning t о ‘liq varianti chop qilinadi ( ,. Ot kishnagan oqshom” , ,, Sharq nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,(1994 ) . Ushbu qissa nomini о ‘qishingiz bilanoq sizni allaqanday sirli-sehrli oydin kecha bag‘riga oladi. Ichingizga ajib bir nur о ‘rmalab kiradi. Dil-dilingizni yoritib yuboradi. Qissada Qoplon bilan Oymomo farzand ilinjida tunni tongga, kunni oyga, oyni yilga ulab yashaydi. Qoplon xotinini Momosi , desa, Oymomo erini Bobosi, deb chaqiradi. Ular y о ‘q bolaning bobosi , y о ‘q bolaning momosi b о ‘lib, yillarni yillarga ulaydi. Bir-biriga mo’ltirab yashaydi. Ular uchramagan doktor, ular k о ‘rinmagan tabib qolmaydi. Ammo, na doktordan, na tabibdan naf k о ‘radi. Tog‘ay Murod chol kampir hayotini g‘oyat nozik , g‘oyat shoirona tasvirlaydi. Chol-kampirning о ‘zaro mehr- muhabbatini q о ‘shiqdek kuylab beradi. Tog‘ay Murod bir-birini Bobosi, Momosi, deya atab umr о ‘tkazayotgan bir juft pokiza insonni oydindagi oy nuriga о ‘rab tasvirlaydi. Oqibatda, ushbu juftning о ‘zi ham, s о ‘zi ham, turish-turmushi ham oyning kumush nurlariga y о ‘g‘rilib ketadi. “Tog‘ay Murodning kuyib , yonib: о ‘rtanib bitgan , ba’zan faryod urib bitgan bu qissasini “Muhabbat q о ‘shig‘i” , deb atagim keldi. Nazarimda, Tog‘ay Murod qissa bitmaydi , nazarimda , bor ovozi bilan q о ‘shiq aytadi. Bu q о ‘shiqda avj pardalar bor, nolishlar bor, savt bor,, ,-degan hayqiriq buyuk adib Said Ahmadnikidir. Bunchalar о ‘rinli baholar faqat buyuk adibga xosdir. Odil Yoqubovning bu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga e’tibor qaratsak. Tog‘ay Murodning birgina “Oydinda yurgan odamlar” qissasida, yanglishmasam, adibga xos b о ‘lgan fazilatlar yanada yaqqolroq seziladi.

36 Asar nima haqida? Bir qarashda qissa adabiyotimizda k о ‘p aytilgan farzandsizlik muammosiga bag‘ishlangandek tuyuladi. Aslida, unday emas aslida , uslub jihatidan xalq dostonlariga о ‘xshab ketadigan bu qissani muhabbat haqidagi bir kuy, t о ‘g‘rirog‘i, muhabbatga suyanib, borgan hayot dovullarini yengib о ‘tgan ikki dil , ikki pok inson haqidagi tipik bir q о ‘shiq desak yarashadi. Yaxshi q о ‘shiq mungli b о ‘ladi, biroq bu mung k о ‘ngilga g‘amlik solmaydi, bil’aks suv ichganday ravshan qiladi. Ushbu qissani yozuvchimiz Pirimqul Qodirov qanday baholar ekan ? Bu asarida yosh adibning ijodiy izlanishlari boshqacharoq y о ‘ldan boradi. Qoplon ham Ziyodulla kabi mehnatsevar, bir s о ‘zli odam, u ham tabiatga ixlos q о ‘ygan . Oymomo degan qizni sevib qolgan ikki qalbning tuganmas muhabbatiga farzandsizlik balosi qarshi turadi. Ular umr b о ‘yi shu dardga davo izlaydilar , ba’zi odamlarning malomatlaridan azob tortadilar, bir qancha vaqt о ‘ksik va tili qisiq b о ‘lib yuradilar. Farzandsizlik muammosiga Tog‘ay Murod о ‘z qissasida yangicha talqin berganini alohida aytish kerak.Muallif qissaning dastlabki boblarida Qoplon bilan Oymomoni “akamiz” , “onamiz” , deb hurmat bilan qalamga oladi. Yoshlari ulg‘aygan sari adib endi ularni “bobomiz ”, “momomiz ” , deb e’zoz bilan ulug‘laydi. Muhabbatning yuksakligi tufayli kitobxonlar qalbida farzandlarga mehr uyg‘otadilar. Shu bilan ular ma’naviy jihatdan k о ‘p farzand k о ‘rgan muhtaram bobolar va momolar qatoridan о ‘rin oladilar. Vafo Fayzullaoh ,, Abadiyat” deb nomlangan maqolasida bu qissa yuzasidan qalbidagi bor dardlarini t о ‘kib solgan. Hissiyotlari toza bu qissani yig‘i b о ‘g‘zimga tiqilib , yutoqib , sevib о ‘qidim.Shu asar bois “Oydin” degan s о ‘zni yaxshi k о ‘rib qoldim. Oydindagi mamlakat k о ‘nglim k о ‘ziga k о ‘rindi. Bu mamlakatning odamlari menga tanishday edi. Lekin boshqa bir ma’noda, boshqa bir muhitda istiqomat qilardilar. Jazirama quyi ham, qop-qorong‘u zulmat ham Oydinda yurganlarga doriyolmasdi. Qoplon va Oymomoga hurmatim, hayratim b о ‘lakcha b о ‘ldi. О ‘sha yillarda yozilib, y о ‘qolib ketgan bir mashqimning xotirada qolgan ikki satri tilimda aylanadi:

37 Ahay-ahay , k о ‘zlaringdan k о ‘zim о ‘rgulsin, -О‘n yettiga ,о‘n yetti ga kirmagan yorim.... О‘shanda dо‘stu ustozlarimning kulgusiga qolgan bu ikki satr “Oydinda yurgan odamlar” ning ajib ta’sirida kо‘nglimdan mavjlanib chiqqan . Unda buni bilmagan , sezmagan , о‘zim bilan о‘zim ovora bо‘lsam bordir, lekin endi... ahay- ahay sо‘zidanoq bu xayoliy va toza hayqiriqni oydinda yurgan odamlar qalbidan olganim va о‘sha g‘о‘r va tо‘pori, musaffo kunlarimda men ochilgan chechakday ushlaganimga iqrorman.... Bu asarida yurak-yurakdan silqib chiqqan musiqani his qildim. Pok tuyg‘ularni oy jilosida jilvalantirgan muallif iste’dodiga tan berdim. Qoplon va Oymomo timsolida vafo-sadoqat, muhabbat ,sabr-bardosh nozik ifodalangan. Adib milliy qadriyat, an’analarni asar ruhiga mohirona singdirib yuborgan. Garchi asarda mahzun ohang yetakchi bо‘lsa-da , har bir lavhada о‘zgacha tarovat mujassam: ,,Kо‘zlaringga boqishlarim.... boqishlarimizning о‘zi bir doston , momosi. Bovujud shoirlar bilmadi, bilsa elga yoyardi... Men senga aytsam, momosi, boqishlar-da hali о‘zimizniki... Qahramonning dil nomalari, sof muhabbati, kо‘ngil rozlari о‘quvchida yoki kitobxonda lirik kayfiyat tug‘diradi. Xulosa о‘rnida shuni aytish kerakki, Tog‘ay Murod dunyoni his qilishi, uni idrok etish bilan ham hech kimga о‘xshamaydi. Adibning о‘ziga xos fikrlashi, asarlarining tili, favqulodda yorqin obrazlari bilan ajralib turadi. U voqealarga kinoyali nazar tashlaydi . Ham yumori bor, ham jiddiyligi. Ba’zi voqealar tasvirini о‘qib, na yig‘lashingni bilmassan, na kulishingni. Har qanday shoirda adiblik iste’dodi bо‘ladi. Lekin juda kamdan-kam adibda shoirlik iqtidori yuzaga chiqadi. Tog‘ay Murod ham xuddi shunday

38 ijodkorlar sirasidan: Uning ijodi tom manoda shoirona . Mardona she’riyat ruhi bilan sug‘orilgan. Tog‘ay Murodning о ‘zga bir olami bor. Bu olam uni adabiyotga olib kirdi. Tog‘ay Murod о ‘zi yaratgan ana shu olam ichida yashay boshlaydi.Bu olamda oydinda yurgan odamlarning sodda dunyosi, yulduzlar mangu yonadigan osmon ostidagi polvonlarning halol kurashi, k о ‘pkari chopgan oqk о ‘ngil chavandozlarning diltortar gurungi bor. Yozuvchi qissalarida , hayotiy , atrofimizda mavjud , lekin bizga notanish b о ‘lgan falsafiy g‘oyani ilgari suradi.Uning qahramonlari ,,Chin gaplar k о ‘ngilda b о ‘ladi, tilga chiqsa, yolg‘on b о ‘ladi- qoladi” tipidagi insonlardir . Ular aynan ana shu falsafiy ruh bilan sug‘orilgan, ular aynan shu ruhiyatda qissada, hikoyada gavdalantiriladi. ,,Yulduzlar mangu yonadi” qissasi nomidan tortib s о ‘nggi nuqtasigada , hayolidan boshlab, daqiq shakligacha ruhi favqulodda yorqin asar. ,,Har bandaning k о ‘kda о ‘z yulduzi b о ‘ladi, oshna. Shu yulduzning yongani shu bandaning yonganidir. Shu yulduzning s о ‘nganidir. Y о ‘q oshna, y о ‘q ! Yulduzim hali yonadi ! Davralarim hali davom etadi ! Nevaralarim davralarida:. -Yo bobomning piri !-deya hayqirib-hayqirib olishga beradi. Yulduzim mangu yonadi !. Bu s о ‘ngsiz aslida hikmat, mardning k о ‘nglida d о ‘sti va yori borning umrlik falsafasi. Yulduz nur uyasi, nur joyi ! Kichkina yulduz k о ‘z! Juda katta yulduz,hech qachon s о ‘nmaydigan yulduz-inson k о ‘ngli! Uning mardligi,mehribonligi, muhabbati, sodiqligi, do’sligi ana shu k о ‘zning, ana shu k о ‘ngil yulduzining nurlari. Bu nurdan bebahra kishi s о ‘qir,shu yulduzga xiyonat

39 qilgandan esa taqdir о ‘ch oladi. Qismat uning k о ‘zini k о ‘r qiladi, yulduzin s о ‘ndiradi.... Darhaqiqat,B о ‘ri va Nasimning ikki qutbdagi kechishi, lekin yonma-yon yashayotgani k о ‘ngillikning hayoti emasmi? Biri ishqli, mard, yengib-yengilib yashasa-da, asl oymomoga sodiq, k о ‘zi ochiq, qalbi ochiq-yulduzi mangu yonadi! Boshqasi-nomard, qalbi qora, k о ‘zidan oldin qalbi s о ‘qir. S о ‘qirk о ‘ngli, s о ‘qir k о ‘z. ,,Yulduzlar mangu yonadi” asarining qimmati-tasvirda betaraf, adolatli, qolgan holda mag‘zidan, tub-tubdan adolatga, haqiqatga xizmat qilishdir. Muqaddas kalom buyuk zot ,,Hech kimga zarra misoliga zulm qilinmas, hammasi о ‘z yomonligidan, deb ogohlantiradi. Buning bir tasdig‘i B о ‘ri va Nasim polvonlarning qismati. Odam shundan ta’sirlanadi. Odam shundan о ‘zini jiddiyroq о ‘ylaydi. Faqat haqiqiy asarlardagina ana shunday durdona, noyob va kerakli hikmat b о ‘ladi! ,,Ot kishnagan oqshom ” qissasining uslubi ham, ruhiyati ham ,, О ‘v , birodarlar”, deb boshlagan ilk issiq haroratli s о ‘zdan boshlanib, olis va yaqin zamonga, chigal va osoyish muhitga bizni hayqiriq bilan olib kirish, jonivorlarga- da yetkazib: ,,Ayo Tarlon, sen mening qiyomatli birodarimsan!” deganga avji susaymay, savti yuksalib borgan dramatik, fojiaviy, hofizasi juda d о ‘lvor ulug‘ asardir! ,,Oydinda yurgan odam” qissasi qahramon-Bobomizning xudoga zorlangan joylari bor: ,,Ey, xudo, esimni taniganimdan buyon xudoga sig‘inib keldim, xudoga ishonib keldim. Shunday ekan, har ne qilsang qil, pushtikamarli qil-da, ey xudo! Dunyodan necha-necha podsholar о ‘tdi, necha-necha hokimlar о ‘tdi, necha-necha kattalar о ‘tdi... Pushtsiz umrim mobaynida k о ‘p-k о ‘p kattalardan qaytdim.,, Ammo, yolg‘iz sendan qaytmadim, ey, xudo! Dilim-da xudo b о ‘ldi, tilimda-da xudo b о ‘ldi”.

40 Farzand-hamma millatning mentalitetida bor. Bizda farzandga nisbatan ,,qolajak jonim, oqayotgan qonim, davomchim” , deb qaraladi.

41 II.2. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va sheriyat uyg’unligi XX-asr о ‘zbek adabiyotida Tog‘ay Murod о ‘zining ,, Yulduzlar mangu yonadi” , ,, Momo-yer q о ‘shig‘i” qissalari, ,,Otamdan qolgan dalalar ” , ,,Bu dunyoda о ‘lib b о ‘lmaydi” kabi sara asarlari bilan о ‘zbek adabiyotini, shubhasiz, boyitdi. Bu asarlar adabiyotimizda о ‘z tili , о ‘z y о ‘li, о ‘z uslubini yaratgan katta istedodli yozuvchi bor ekanligidan dalolat berib turadi. Tog‘ay Murodning g о ‘zal, serjilo qissalaridan biri “Yulduzlar mangu yonadi” qissasi ilk marta “Sharq yulduzi” jurnalida chop etilgan. 1980 yilda bu qissa G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida “Avtorning birinchi kitobi” seriyasi ostida chop etiladi. Keyinchalik qissa qayta ishlanib, “Q о ‘shiq” kitobiga (1987) “Davra ” nomi bilan kiritiladi ( G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti). “Davra ” yozuvchi tomonidan yana qayta ishlanadi – endi “Yulduzlar mangu yonadi” nomi bilan “Ot kishnagan oqshom” qissalari t о ‘plamida chop qilinadi . (,,Sharq ” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati, 1994). Adibimiz о ‘z asariga yetti о ‘lchab , bir kesib , shunday nom topib q о ‘yganki, xuddi, uzukka k о ‘z q о ‘ygandek, qissasiga mos keladi. Bu qissa adibga shuhrat keltirgan, adib b о ‘lib tanilishiga zamin b о ‘lgan asardir. Asar q о ‘lma-q о ‘l b о ‘lib о ‘qildi. Bu qissani adib о ‘z tanasidan chiqib ketib, о ‘zini ham, atrofidagi jamiki narsalarni, odamlarni, bohoru kuzlarni,qishu saratonlarni, osmonni t о ‘ldirgan turnalarni unitib, bir darvish qiyofasiga kirib, dalli devona b о ‘lib yozdi. Buyuk adibimiz Said Ahmad undan, shu qissani qanday yozganingni eslay olasanmi, deb s о ‘raganlarida, u jindak о ‘ylanib, о ‘ngimda emas, tushumda yozgan ekanman, deb javob bergandi.

42 Odil Yoqubov uni birinchi marta G‘ofir G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida bosh muharrir movini b о ‘lib ishlagan paytlarida k о ‘rgan. Tog‘ay Murodning birinchi qissasi shu nashriyotda chop etilgandi. U bir qarashda juda jadal, haddan ziyod g‘ururi g‘olib yigitga о ‘xshardi. Uncha –muncha yozuvchining, uncha-muncha tanqidchining ham nazariga ilmas edi. Bu xislat keyinchalik, katta romanlar yozganida emas , yoshlik payti, “Yulduzlar mangu yonadi” nomli birinchi qissasi nashr qilinganidayoq ma’lum bо‘lib qoldi. Lekin, haqiqatan ham,bu qissa chiqqanida adabiyotimizga, shubhasiz , katta bir iste’dod kirib kelganidan dalolat beradi. Polvonmi, chavondozmi, mirganmi о‘tda yonib, yulduzday porlab davraga kirsa, surur, g‘urur, shiddat va ishonch bilan yig‘ilganlarni shavq-zavqqa tо‘ldirsa, bor mahoratini shunga solib g‘alaba qozonsa: “-Ha lo-o-ol .Halo-o-ol”-degan hayqiriq osmonu falakka о‘rlaydi. Ijodkor ham shavq-zavq kishisi. Halo-o-ol ijodi, yoniq asari, jonli hayotiy qahramonlari bilan kitobxonni rom etishini orzu qiladi. Tog‘ay Murod yuragida ch о ‘g‘i bor yozuvchilardan edi. U k о ‘p yozmadi , ammo qoyilmaqom asarlar yaratdi. Xudo yorlaqagan qahramonlarni nodir adabiy aholi safiga q о ‘shdi. Abadiy aholi yashaydigan ramziy saltanatning xududi bepayon , fuqarolari nufuzi son- sanoqsiz. Lekin bu saltanatda qalbidagi ilk muhabbati harorati hanuz s о ‘nmagan, imon-insofli tanti B о ‘ri polvon, boshi kal b о ‘lsa-da , k о ‘ngli pok nozik Ziyodulla, Jamoliddin ketmonu chapani. Aqrab, oyining oydin nuriga cho’lg‘angan. Qoplon bobo- yu oymomo aya k о ‘zga yarq etib tashlanib turadi. Faqat kuni tuni mehnat qilish huquqidagina mahrum etilmagan, yuragi armon, azob, x о ‘rlik-xorlikga t о ‘la Dehqonqul holiga , na sirti va na botinida о ‘zligidan kam-nishon qolmagan Botir firqa ahvoliga kim achinmaydi, deysiz ?. Adib asarlari kitobxonni о ‘ylatadi, yig‘latadi, kuydiradi . Muhimi, kitobxon mana shunday zavqli azobdan, og‘riqli huzurdan bezmaydi. Hozir о ‘zbek kitobxonlarining keksa, о ‘rta yoshli vakillari orasida adib asarlariga ipsiz bog‘lanmaganlari y о ‘q hisobi .

43 ,,Men Tog‘ay Murodning ilk qissasini о ‘qiganimdayoq , bu ijod sehriga mahliyo b о ‘lganman, deydi buyuk adibimiz Abdug‘ofir Rasulov.,,1 Bir necha adabiyotshunoslarga Tog‘ay Murodning bu qissasi t о ‘g‘risida taqriz yozishni taklif etdim ,, , -deydi Mahmud Sa’diy. Bilasizmi, hech qaysi tanqidchi asar xususida j о ‘yali bir gap ayta olmadi. Chunki bu qissa boshqacha yondashishni taqazo etardi. Tog‘ay Murodning ilk qissasi adabiy jamoatchilikni-da esankiratib q о ‘ydi. K о ‘plar asar tahliliga q о ‘l urolmaganlar. Bu hodisaning о ‘zi, ana shu fakt adabiyotda yangilik, mutloqo yangi asar paydo b о ‘lganidan dalolat beradi. Yaqinda bir maqolada qiziq fikrni uchratib qoldim,, Adabiyotda yangilik yaratish uchun avvalo tafakkurda , tushunchada yangilik b о ‘lmog‘i lozim”. Shundan kelib chiqib , Tog‘ay Murod asarlarida ham yangicha qarashlar borligini ta’kidlash mumkin . Adib о ‘zining ilk qissasidayoq yuragidagi orzulari , armonlari xalqning orzu-armonlari b о ‘lib ketganligini namoyon qilgan. Ushbu qissasida shunday gap bor “... dunyodagi k о ‘pgina xalqlar о ‘zlarining hech b о ‘lmaganda bitta sportini jahon miqyosiga k о ‘targan. Bizdan esa jahonga k о ‘tarilgan bittayam sport turi y о ‘q”. Bu о ‘rinda gap milliy kurashimizning xalqaro olimpiada musobaqalarida kiritilishidagina emas. Gap hamma xalqning jumladan, о ‘zbek xalqining xam jahonga о ‘z о ‘rniga, mavqeiga ega b о ‘lishi haqida. Bu asarida yozilgan taqdim s о ‘zi annotatsiyada asarga “kurash haqidagi kitob qabilida ta’rif berilgan,,. Y о ‘q , bu asar faqatgina kurash haqida emas , insonning ori haqidagi kitob.Insonning g‘ururi, insonning nimalarga qodirligi haqida yozilgan mardona kitobdir. Asarda ifodalangan ana shu tuyg‘ularni bari badiiy tasvirlanib, yagona mavzu atrofida mujassamlashtiriladi. Qarang-da, ajoyib holatni. bosh qahramon B о ‘ri palvonning о ‘g‘li Tilovberdi bellashuvda qatnashib b о ‘lsa-da, ota о ‘g‘liga yon bosmaydi. B о ‘ri palvon mardlik qiladi. Dunyo azal- azaldan ezgulik va yovuzlik kurashidan iborat.

44 Ana shu azaliy kurash g‘oyasi jahonning taniqli adiblari singari Tog‘ay Murod asarlarining ham zamirini tashkil etadi. Agar yozuvchining о ‘zi shaxs b о ‘lmasa , u yaratgan asarlar ham biror qiymatga ega b о ‘lmaydi. Tog‘ay Murod asarlari uning shaxsini k о ‘rsatib turadi. Adib orzulari mamlakatimiz о ‘z mustaqilligiga ega b о ‘lgandan keyin r о ‘yobga chiqmoqda . Mana, milliy kurashimiz jahon sporti darajasiga k о ‘tarildi . Badiiy adabiyotning ijtimoiy hayotga k о ‘rsatgan tasiriga yaqqol misol bu . Bu qissasining bir о ‘rnidagi evrilish boisiga aql javob topolmaydi.B о ‘ri polvonday vazmin, pahlavon kishining Tamaraxonning oldiga kelib, tarona qilganda, о ‘zini bilmay, aqli xushini y о ‘qotib, belbog‘ini yechib g о ‘zallik va q о ‘shiq poyiga to’shaydi. Haqiqatan ham kuy, q о ‘shiq kuylanayotgan holat favqulodda holat, ch о ‘qqidagi xarsangni kuchli dovul jarga qulatishi hech gap emasday, odam ruhiyatini ag‘dar-to’ntar qilishiga q о ‘li yetadi. Yetuk asar odamni lol etadigan lahzalarni kashf etadigan sinoatlaridan bittasi bu. Tog‘ay Mirod bu asarida Sayfiddin Hodiyevni ham tilga oladi. Bu narsa unga katta ta’sir qilgan, bundan ruhlangan. Axir chekka bir qishloqdan chiqqan t о ‘ylarda kurashib katta b о ‘lgan bir oddiy polvonni Tog‘ay Muroddek katta yozuvchi о ‘z asarida aytib о ‘tishi katta baxt emasmi. ... Kim biladi, Tog‘ay aka b о ‘lmaganda men bu qadar katta polvon b о ‘lmas -midim ? Chunki men kurashning oltin qoidalarni Tog‘ay Muroddan о ‘rgandim! U kishi aytgan ,, Polvon о ‘zini uch balodan: birinchisi-ayolbozlik, ikkinchisi-ichkilikbozlik, uchinchisi-nafs balosidan asrasin ,-degan hikmatiga men ham amal qildim,-deydi Sayfiddin Hodiyev”. Tog‘ay Murod kurashchi bilan kurashchi tilida,chavondoz bilan chavandoz tilida, dehqon bilan dehqon tilida s о ‘zlasha olgan. Ularni qalbiga kirib bora olgan. Shuning uchun adib ularning xarakterini, ichki olamini besh q о ‘lday bilgan. Chunki, adib asarlarini b о ‘lajak qahramonlarini oldindan k о ‘zatib yurgan b о ‘lajak

45 polvon davraga qanday kirib kelyapti, qanday harakatlar qilyapti, ularning ruhiyatida qanday о ‘zgarishlar bor hammasini his qilib turgan yozuvchi. Yozuvchi qancha qissa, qancha roman yozmasin, о ‘z qahramonlarini xalq k о ‘zi о ‘ngida oddiy odamlardan tanlagan. Qissadan kishilar hayoti bilan real odamlar turmushini uzib q о ‘ymagan. Tog‘ay Murodning iste’dodi ham shunda-da! Tan olish kerakki, hamma narsani miridan-sirigacha qiziq, l о ‘nda, asosiysi, о ‘ziga xos tilda tasvirlash oson ish emas.Buning uchun,boya aytganimdek, juda katta e’tibor, sinchkovlik kerak. Tog‘ay Murod kitoblarini har gal о ‘qir ekanman, shunga amin b о ‘laman, boshqa yozuvchilarda y о ‘q narsalarni uchrataman. Kurash ajdodlarimiz-xalqimiz qoniga singib ketgan. Xalqimizning qoni toza, ildizi baquvvat. Bu narsa avloddan-avlodga irsiyat orqali о ‘tib kelyapti. Bizning kurashchilarimiz polvonlik maktabida о ‘qimasa ham, maxsus joylarda tayyorgarlik k о ‘rmasa ham ularning о ‘zi shunday tayyor kurashchi-ku! Polvonlik bizga ota meros, pushtdan-pushtga, qondan-qonga о ‘tib kelyapti. Polvonlik ishi k о ‘zga k о ‘rinmas, til bilan tushuntirib b о ‘lmas shunday sirlari borki, buni faqat tomirida polvonlik qoni borlargina biladi. Bu sirlar hech bir kitobda y о ‘q! Endi о ‘ylab k о ‘raylik. Bundan qariyib о ‘ttiz yil muqaddam g о ‘yo butun о ‘zbek xalqi nomidan aytilgan ezgu niyat , orzu-umid bugun amalga oshmadimi ? О ‘zbek miliy kurashi jahon sport turi darajasiga k о ‘tarildi. Bu qissadagi personaj о ‘z orzusiga erishdi. Ushbu qissasining qimmati tasvirda betaraf, adolatli qolgan holda mag‘zidan, tub-tubdan adolatga, haqiqatga xizmat qilishidir. Qissasining bosh hikmati - kim d о ‘stga xiyonat qilsa insonlarni aldasa, uni aldovi oxir-oqibat о ‘zini qismatiga k о ‘chadi, haqiqatga aylanadi, sen nimani s о ‘zda о ‘zingga ravo k о ‘rsang haq senga buni qismat qilib beradi, deb hayqiradi.

46 B о ‘ri qiyomatli d о ‘sti deb bilgan tengdoshiga yuragini ochadi: “Nasim oshna, bir gap aytsam, birovga aytmaysanmi ? Oshna, Momoqiz yaxshi, eshityapsanmi, yaxshi...” S о ‘zni e’zozlashini – ko’cha - k о ‘yda eshitadiganimiz “yaxshi k о ‘raman ” , demayapti. ... “Momoqiz yaxshi ” , demoqda. Bu juda ham kam tilga chiqadigan, tilda ham о ‘ziga munosib s о ‘z topishi juda qiyin k о ‘ngil nidosi. Demak , ichimizda ifodasi tilda , s о ‘zda y о ‘q juda k о ‘p aziz tuyg‘u va xayollar yashaydi. Nasim oshna. (Ha, sevgi izhori shunaqa ham dahshatli hodisani, pahlovonlarning-da oyog‘i qalt-qalt titraydi, yuragi xonasidan chiqib ketay deydi, yuragi t о ‘xtab qolay deydi). Sen bilmaysan, necha martalab aytaman dedim, b о ‘lmadi. K о ‘ziga k о ‘zim tushib qolsa..,, garang b о ‘p qolaman. Haliyam aytaman, deb borib, nima deyiishni bilmay qaytib keldim. Nasim oshna, sen mening qiyomatli oshnam san-ku, sen ayt ” Nasim esa omonatga xiyonat qildi, kazzob b о ‘ldi. “-B о ‘ri , men gaplaringni oqizmay-tomizmay aytdim. B о ‘ri oshnamga sensiz kunduz ham qorong‘u, dedim. -Uh, bormisan, oshna! U nima dedi ? -J о ‘ra, u beti qursin, deb q о ‘l siltadi. Senga k о ‘ngli y о ‘q ekan, j о ‘ra ishonmayapsanmi? Mana, qiblaga qarab aytaman: agar yolg‘on aytsam k о ‘r b о ‘layin” . Bu yolg‘oni ham ish bermasdan... B о ‘ri jahl ustida о ‘zi borib, dilidagini aytib q о ‘yadiganini k о ‘rgach: “B о ‘ri , men seni aldab edim” , deydi. Lekin yolg‘onga ishonib, darz ketgan yurak keyingi rost iqrorni ham tinglamaydigan b о ‘ladi. Nomard, xiyonatkorlar esa tinchimaydilar, suvni loyqalatib, otni qamchilaganlari qamchilagan.

47 “-Momoqiz, B о ‘ri senga bir gap aytaman, deb yuribdi. -Bialman, aytolmayapti. -Momoqiz, u menga k о ‘nglini yordi, tayin ayt, dedi. - О ‘zimga aytishga uyalgan gapni senga aslo aytmas. -Aytishga bet chidamaydigan gap-da, Momoqiz. Aytayinmi, nima dedi ? Momoqiz bilan о‘ynagim kelyapti. Qo’yniga kiraman, dedi. -Yo pirim, chini bilan shunday dedimi ? -Aldasam, k о ‘r b о ‘layin. -Unda, B о ‘rining betiga qaramaganim b о ‘lsin. Betini murdosh о ‘y k о ‘rsin” Yillar о ‘tib, s о ‘z taqdir b о ‘ldi. S о ‘z chinakam qismatga evrildi. S о ‘z otilgan о ‘q yanglig‘ Nasimning k о ‘zini teshib о ‘tdi. Qalbining о ‘rtasiga о ‘rnashdi. Iymonsiz о ‘z s о ‘zi bilan о ‘z burdiga, tabiatiga, yorug‘ insoniy ruhiyatiga qasd qildi. Shuning uchun sevgan kishilar baxtsiz. K о ‘nglini boy bergan. K о ‘nglidagini aytolmay, najotsiz, b о ‘g‘ilgan t о ‘radi: “Birovga aytma, jonivor, hay anovi qirda bir qiz bor, shu qiz mening k о ‘nglim edi.... Qiyomatli oshnam k о ‘nglimga chang soldi. Uh, k о ‘rgulik. ...Qiyomatli oshnangdan shu ish kelganidan keyin о ‘zgalardan nima umidu nima xayr... Odamzotning boshqa mavjudotlardan bitta juda betimsol afzalligi bor .U Olloh taolo tomonidan k о ‘ngilli qilib yaratilgan.

48 Tog‘ay Murod asarlarining joni k о ‘nglida.U s о ‘nggi imkoniyatda turib, ana shu k о ‘nglining holatini tadqiq etadi. Rasululloh ( s.a.v) bir hadisi shariflarida shunday marhamat qiladilar: “Inson tanasida bir narsa borki u kasalga chalinsa, butun a’zolar kasal, u sog‘ b о ‘lsa jamiki a’zolar sog‘ b о ‘ladi .U qalbdir”. Odam k о ‘ngilga, k о ‘ngil odamga evrilgani uchun ham sog‘inib, mana bu yurak iqroriga dil tashlayverasiz: “Oshna, Momoqiz hamon u k о ‘z oldimdan ketmaydi. Odamda pokdaman tuyg‘ular k о ‘p b о ‘ladi, s о ‘nmas tuyg‘ular k о ‘p b о ‘ladi. Ammo birinchi k о ‘ngil. Nasim oshna, men birinchi k о ‘ngildan iffatlisini k о ‘rmadim, birinchi k о ‘ngildan s о ‘nmasini k о ‘rmadim”. Yurakning t о ‘ridagina vojib, faqat yurakka aytadigan bu armonli munojotni yurakdangina his qilamiz. U juda ham pokiza, u juda ham yuksak . Hayotning bosh s о ‘zi Qodiriyning Otabegida shu xislat borligi bois, u qachonlardan buyon ardoqlanadi. Unday b о ‘lgimiz keladi. Xuddi shu darajadagi insoniy sevgi “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida B о ‘ri polvon timsolida dunyoni k о ‘rgan. Faqat bu ishq dostoni Otabeknikiga qaraganda fojiali va armonli, xotirasi tirik, ruhi qatl etilgan ishq undan Yodgor qolmagan. Badiiy asarda tipik sharoit deganda, ijtimoiy ma’no kasb qilgan insonning o’z atrofidagi muhit, vaziyat, ahvol, shart-sharoit – voqelik bilan hammavaqt yuzaga keluvchi aloqasi tushuniladi. Ana shu aloqa uni o’stiradi, toblaydi, unday yo bunday harakat qilishga, u yoki bu kechinmalarni boshdan kechirishga, muayyan voqea – hodisalarga aralashishga majbur qiladi. Adabiyotda sharoit o’ziga xos mustaqillikka ega, u odamlarni ongiga bog’liq emas, abyektiv qonuniyatlarga ko’ra rivojlanuvchi aniq tarixiy vaziyatning in’ikosidir. U xarakterlarni aniqlaydi, qahramonning hatti – harakatlariga, hissiyot va kechinmalariga, so’zlariga o’z muhrini bosadi. Shuning uchun ham ijodiy jarayonning mohiyatini tashkil qiluvchi badiiy mahoratning eng muhim, yetakchi masalalaridan biri jonli xarakter bilan hayotiy sharoitning o’zaro dialektik aloqasi

49 problemasidir. Bu muammoni hal etishda “shoirning san’atkorligi shunday bo’lmog’i kerakki, tabiat bergan xarakter zamona zayli bilan o’zi duch kelgan sharoitda to’la gavdalanib ko’rinsin va shoir shu vazifani nihoyasiga yetkazsin”. Ya’ni, xarakter va sharoit hamma vaqt dialektik aloqada rivojlanadi. San’atkorlar ana shu dialektikaga izchil amal qilganlaridagina xarakterning yorqin tipik xususiyatlarini ham, hayotning, davrning mohiyatini ham haqqoniy ifodalay oladilar. Darvoqe, badiiy asarning g’oyaviy va badiiy sifati ana shu muammoning aniq hal qilinishiga, asardagi xarakter bilan sharoitning (demak, qahramon ichki dunyosi bilan tashqi dunyosining ) bog’lanish darajasiga va poetik tahlilning chuqurligiga bog’liq. Bu prinsip qahramon psixikasining tasviri qanday bo’lishi kerakligini ham asoslaydi. Ma’lumki, tashqi muhit xarakter ichki dunyosida qo’zg’alishlar, zilzilalar, kechinmalar uyg’otgani kabi, ichki dunyoning “murakkab sirlari” xarakter hatti – harakatlarini asoslashga, boshqarishga, tashqi muhit rivojiga turtki beradi. Bu jarayon hammavaqt o’zaro aloqadorlikdadir. Shu sabab, qahramon ichki dunyosining chuqur tadqiqi, ana shu xarakterni yuzaga keltirgan sharoitning ham chuqur tadqiqotiga olib keladi. Demak, psixologik tahlil san’ati – “bu tashqi dunyo bilan inson shaxsining boy, murakkab va dinamik aloqasini ochish mahoratidir”. Dunyoni revolyutsion o’zgartirishning mohiyati ham – hayotning rivojlanish qonunlarini chuqur bilish va shu asosda ijtimoiy sharoitni o’zgartirish, inson ehtiyojini, orzu – istaklarini qondira oladigan kerakli sharoitni yaratish demakdir. Shu sababli sotsialistik realizm yozuvchilari oldidagi asosiy vazifa faqatgina tipik xarakter va tipik sharoitni tanlab, umumlashtirishga emas, balki yana qonuniy va hayotiy jarayonni – xarakterning sharoitni o’zgarishi va rivojlantirishi tendensiyasini va ana shu jarayonda xarakterning ongi va qalbida yuz bergan o’zgarishlarni, yangiliklarni ham haqqoniy aks ettirishdir. Demak, o’zbek adabiyoti uchun tanqidiy realizmga nisbatan yangilik xarakter va sharoitni yangicha tushunish va talqin qilinishidadir.

50 Badiiy psixologizm va psixologik tahlil asar qahramonlari mohiyatini tushunish va tushuntirishning kaliti; har bir yozuvchining o’zligini, ma’naviy boyligini ko’rsatuvchi ko’zgudir. Boshqacha aytganda, har bir yaratilgan qahramon yozuvchining “farzandi”dir. Bu “farzandi”da albatta, yozuvchi aqlu zakovatining, qalb ehtiroslarining, yurak mehrining muhri bo’lishi tabiiydir. Biroq bu “farzand” yozuvchining aynan o’zi emas, balki o’ziga xos bo’lgan hayotning, turmushining munosabatlarning egasidir. Demak, badiiy psixologizm problemasini yetrali tasavvur qilish va tushunish uchun qahramonning yuzaga kelishi va tug’ilishi jarayonini uning o’z yaratuvchisi hamda hammavaqt go’zal, betakror hayot bilan aloqalari kabi masalalarni – yozuvchi ijodi sirlarini bilishi taqozo etadi. Chunki bunda yozuvchi mehnatining yozuvchi qalbining mohiyati jamg’arilgandir. Badiiy ijod jarayonini ko’pincha ayolning boshqorong’i bo’lishi, homila ko’rishi va tug’ishiga o’xshatishadi. Buning asosi bor. Obraz ham amalga keladi, oy kuni, vaqti soati yetiladi va oxiri tug’iladi. Shuning uchun ham Mirmuhsin “Yozuvchi uchun hamma asari ham farzandidek aziz… shaxsan men uchun “Degrez o’g’li”… hayotimning yaxlit bir bo’lagi”,- deb yozadi. S.Ahmad “Mening jiddiy hikoya yozishim xuddi ayol kishining ko’zi yorishidek azobli bo’ladi” deb ta’kidlaydi. Aytmoqchimizki, obraz san’atkorning ongi va qalbida tug’ilgan bo’lsa ham, adabiy asar sahifasiga qadam qo’yar ekan, u mustaqillik kasb etadi, “o’zgacha” yashash huquqini qo’lga kiritadi. U yozuvchi hayoli, tasavvuri, tajribasi, xotirasi, talantining mevasi va ayni paytda yozuvchiga o’xshamaydigan, uning hayot yo’lini takrorlamaydigan, obyektiv dunyoning, obyektiv qalbning jonli egasidir. Ana shu dialektik qarama – qarshilik va uning to’g’ri, asosli hal qilinishidan – haqiqiy va maftunkor san’at tug’iladi. Yozuvchi hayot haqiqatiga o’xshash narsa (badiiy haqiqat)ni yaratish uchun, hayotiy fakt va hodisalarni o’zining ruhiy laboratoriyasida “qaynatishi”, ishlashi,

51 sintezlashtirishi, ya’ni tasavvuri, hayoli tajribasi, qalbi, dunyoqarashi, tabiati bilan boyitgan va muayyan mavzuga, g’oyaga xizmat qiluvchi eng zarur detallarni, xarakterli va kerakli fakt va hodisalarni tanlagan holda, tugallik kasb etgan hayotni yaratishi lozim. Ana shundagina “san’atkor – uydirmalari ijodkori – odamlarni xudo, tabiat yoki tarix yaratganidan ko’ra a’loroq, misilsiz darajada go’zal qilib yarata oladi”. Demak, Abdulla Qahhor aytganidek, badiiy haqiqat “hayot haqiqatini ko’ngil prizmasidan o’tkazish, uni his qilish, unga o’ylab yurgan gaplaringni singdirish, tilak va ideallaringni qo’shib ifodalash bilan yuzaga keladi. Realizm adabiyot rivojining yetuk bosqichi bo’lib, u bo’lishi mumkin bo’lgan hayotni, real hayotdagi odamlarning obrazlarini jonlantiradi; asl hayotga nisbatan tasodiflar, ikir – chikirlardan xoli bo’lgan, to’liqroq, ta’sirliroq, ishonchliroq qilib qayta yaratilgan olamning tasvirini beradi. Qahramon – bu quyulma. Uni yaratish uchun yuzlab odamlarni uchratish kerak. Biroq bu uchrashuvlar kamlik qiladi – quyulmani yaratish uchun avtor o’zidan biron narsa qo’shishi kerak. Yozuvchining ko’zini rengen nuri bilan tenglashtirsa bo’ladi: u juda ichkariga kirib boradi, odamning borliq hayotini ko’rishga yordam beradi. Biroq u naqadar “yoritib” ko’rsatsa ham qahramonlar ruhiy olamining bir chekkasi ochilmay qolaveradi. Avtor o’z tajribasiga suyanib, ko’p narsalarni taxmin qiladi va qalbining bir chetida asragan o’z xislarini qahramonlariga taqashi muqarrar. Demak, har qanday badiiy asarda yozuvchining tarjimai holi, tajribasi, shaxsiy kechinmalari unsurlari bo’ladi. Yozuvchi tasvirlamoqchi har bir hodisani, qahramonlari taqdirida sodir bo’lgan hamma hollarni o’z boshidan kechira olmaydi-ku. “Mana shu joyda yozuvchini bir narsa qutqaradi – deb yozadi Asqad Muxtor, - hayotni yozuvchi ko’zi bilan ko’rib, uni badiiy – falsafiy tahlil qila bilish qobilyati.

52 Yozuvchi P.Qodirov “San’atkor yozuvchi shaxsan o’zi ko’rmagan voqealarni, boshidan o’tkazmagan kechinma va hissiyotlarni ichdan astoydil his qilguncha o’rganadi” deb yozadi. Bo’lishi mumkin bo’lgan hayot va qahramonlar yozuvchi tafakkuri va qalbida tug’ilgan va uni rejasiga bo’ysundirilgan bo’lsa ham, lekin obyektiv tasvir avtorga “o’zboshimchalik” qilishga, ya’ni avtor istagiga, xohishiga manand qahramonning gapirishiga, harakat qilishiga imkoniyat bermaydi. Bu imkoniyatni san’at rad etadi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, qahramon yozuvchi qo’lidagi qo’g’irchoq emaski, uni hohlagancha o’ynatsa, xohlagan vaziyatda yig’latsa; balki u o’ziga mustaqil odam, o’zigagina xos fikrlovchi, so’zlovchi, quvonch va iztirob chekuvchi shxs, “o’ziga biqiq bir olam”dir. U muayyan tipik tarixiy – ijtimoiy muhitda yashar va kurasharkan, xuddi ana shu hayotning talab, ehtiyojlariga mos tarzda turmushi tabiiy bo’lsin; aytmoqchimizki, tasvirlanayotgan hayot oqimi qanchalik tabiiy va samimiy bo’lsa, unda harakatlanuvchi qahramonning “o’zi qanday bo’lsa, shunday yashashi” shart. Darhaqiqat, yozuvchi o’z g’oyasini asar to’qimasiga, undagi qahramonlarning o’y – hayollari, orzu – intilishlari, quvonch av dardlari, baxt va fojialariga singdirib yuboradi. Ana shu qahramonlarning hayoti, taqdiri va ularni tug’dirgan, o’stirgan xalq hayotining haqqoniy tasviri orqaligina o’z g’oyaviy pozitsiyasini, asar g’oyasini kitobxonga “yuqtiradi”, uning hislatlarini uyg’otadi, fikrlarini qo’zg’atadi. Realistik san’atkorning talablaridan muhimi ham shu: yozuvchi hayotning haqqoniy manzarasini yaratar ekan, qahramonga bo’lgan munosabatini oshkora aytmasligi, unga nisbatan xolis va beparvo bo’lishi, uni o’zidan ajratishi va unga uzoqroqdan razm solishi lozim.

53 Xulosa Inson adabiyotning tasvir predmeti ekan, insonning ruhiyatisiz uni yaxlit, bir butun holatda to’liq tasavvur qilish mumkin emas. Demak, har qanday badiiy asarda, u qachon va qaysi janr, metodda yaratilgan bo’lmasin, inson psixologiyasi u yoki bu tarzda aks etishi tabiiydir. Tog‘ay Murod asarlarining о ‘zbek tanqidchiligida о ‘rganilishini tadqiq etib quyidagicha xulosalarga kelindi: Birinchidan, mazkur ishimizda psixologizm va psixologik tahlilning ichki qonuniyatlari, nazariyasi, uning paydo bo’lishi va tarixiy taraqqiyoti, adabiy estetik qimmatini imkon boricha tahlil etishga urindik. Psixologizmning ijod jarayoni (muallif – obraz – kitobxon) bilan aloqasi, janrlar, xarakterlar, ijtimoiy sharoit bilan munosabatlari ham o’rganilgan. Tog’ay Murod asarlarida psixologizm va psixologik tahlil prinsiplari, forma va vositalarining yuzaga kelishi va uning hozirgi zamon romanchiligidagi ahvoli muxtasar tekshirildi. Ikkinchidan, Tog‘ay Murod asarlari juda k о ‘pchilik e’tiborini о ‘ziga rom etgan badiiy jihatdan mukammal asarlar hisoblanadi. Uchinchidan, Tog‘ay Murod asarlarining о ‘zbek adabiyotida о ‘ziga xos beqiyos о ‘rin tutushida O.Sharofiddinov, U.Normatov, Q.Y о ‘ldoshev, D.Quronov, I.Yoqubov kabi munaqqidlarning yozuvchi ijodi xususida fikr yuritgan yozuvchi va shoirlarning mulohazalari ham ma’lum darajada о ‘rin tutishligini aniqladik. To’rtinchidan, Tog‘ay Murod qissalari va hikoyalari haqida bildirilgan muloxazalaridan shu narsalar ayonlashadi. Yozuvchi qissalari va hikoyalarida hayotiy , atrofimizda mavjud , lekin bizga notanish b о ‘lgan falsafiy g‘oyani ilgari suradi.Uning qahramonlari ,,Chin gaplar k о ‘ngilda b о ‘ladi, tilga chiqsa, yolg‘on b о ‘ladi- qoladi” tipidagi insonlardir . Ular aynan ana shu falsafiy ruh bilan sug‘orilgan, ular aynan shu ruhiyatda qissada, hikoyada gavdalantiriladi.

54 Darhaqiqat uning qissalaridagi, hikoyalaridagi qahramonlari milliy qadriyatlarimizni, urf-odatlarimizni qadrlaydigan sof о ‘zbeklardir. Beshinchidan, Tog‘ay Murodning boshqa asarlaridagi kabi romanlarida ham о ‘zbek xalqi tarixi , madaniyati, urf – odati bosh mavzu b о ‘lib, ularda milliylik, milliy xususiyat asarning boshidan oxirigacha k о ‘rinib turishligini aniqladik. Oltinchidan, Tog‘ay murod romanlarida shaxs erki, insoniy qiyofasi, qalb va qadriyatlar masalasi muhim о ‘rin tutishligini tadqiq etdik. Yozuvchi bu qarashlarni qahramonlar taqdiri, о ‘y – hayollari orqali yorqin ochib bera olgan. Yettinchidan, “Otamdan qolgan dalalar” romanini tanqidchilar о ‘ziga xos yangi uslub va y о ‘nalishda yaratilgan, roman janrlariga t о ‘la javob beradigan asar sifatida baholashdi. Tog‘ay Murod eng avvalo yuksak milliylik ruhi bilan kishini о ‘ziga rom etadi. Adib asarlaridagi milliylik asar qahramonlarining hatti –harakatlari , о ‘y – fikrlari, kechinma va tashvishlari bilan о ‘ta hayotiy, samimiy holda badiiy matn tarkibiga singdirib y о ‘borilgan. Shuning uchun ularning xarakter – hislatlari , s о ‘zlash moneralari о ‘zaro munosabat , sof о ‘zbekona hayot, о ‘zbekona ruhdan bir oz yiroqlashgan kishilar uchun g‘ayritabiiy tuyuladi. Inson ruhiyatini , diqqat – e’tiborini esa g‘ayritabiiy tuyulgan oddiylik , hayotiylik k о ‘proq о ‘ziga tortadi. Tog‘ay Murod qissalarining qahramonlari qishloqning t о ‘pori kishilari: birlari elkasi er k о ‘rmagan polvon, birlari mohir chavandoz, yana birlari esa hayotni samimiyligiga tikka boqqan dovyurak yigit. Ular dunyoning mashhur emas, hatto о ‘z viloyatlarining dorulfununlarida ham tahsil olmagan mehnatkash insonlar. Lekin ulardan har birining hayoti , inson umrining mohiyati va qadri, ona yurt sha’ni haqida о ‘z falsafalari bor. Bu falsafa esa e’tiqodi deb atalmish ulkan, muqaddas buloqdan suv ichadi. Mana shuning uchun qissalar qahramonlarini hech narsa, hech kim boshqa falsafa bilan chalg‘ita olmaydi, har qanday ta’limotga , shov – shuv b о ‘ladigan olamshumul voqealarga ular о ‘z falsafalari, о ‘z

55 qarashlari bilan qaraydilar va baho beradilar. Bunday mag‘rur dono ruhga ega b о ‘lgan insonlar esa hamisha insoniyatning ma’naviy – ahloqiy mehvarini tashkil etadi. Mana shunday miqyosdagi insonlar qahramon b о ‘lgan asarlar qanday qilib kishilar nigohidan , e’tiboridan chetda b о ‘lsin.

56 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati. 1. Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz.-T: О‘zbekiston, 1995.-B. 46. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q.-T: Sharq, 1998.-B. 31. 3. Karimov I.A . Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T: О‘zbekiston, 1999.-B. 32. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T: Ma’naviyat, 2008. –B. 5. H.Umurov. Badiiy psixologizm va hozirgi o’zbek romanchiligi. T: 1983 6. Murod T. Bu dunyoda о‘lib bо‘lmaydi.-T: Sharq, 2001.-B. 28. 7. Murod T. Otamdan qolgan dalalar. –T: Sharq,1994. –B. 272. 8. Murod T. Ot kishnagan oqshom.-T: Sharq ,1994. –B. 253. 9. Murod T. Tanlangan asarlar/ I jild.-T: Sharq, 2004. 10. Men qaytib kelaman( Tog‘ay Murod zamondoshlar xotirasida).-T: Yangi asr avlodi, 2007. –B. 280. 11. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari.-T: О ‘zbekiston, 2002. 12. Mirvaliyev S. О ‘zbek adiblari.-T:Yozuvchi,2000.-B.223-224. 13. Mirzayev I.Badiiy uslub sehri.-Samarqand:2000.-B.121. 14. Normatov U.Mahorat sirlari.(M.Q о ‘shjonov bilan hamkorlikda).-T.1972. 15. Normatov U.Nasrimiz ufqlari.-T:Yosh gvardiya,1974. 16. Rasulov A.Badiylik –bezavol yangilik.-T:Sharq,2007.-B.336. 17. Rasulov A.Tanqid,talqin,baholash.-T:Fan,2006. 18. Said A.Yо‘qotganlarim va topganlarim.-T:Sharq.1999. 19. Sanjar S.Roman va tanqid.-T:Fan,2008. 20. Safarov O,Y о ‘ldoshev B,Ahmedov SH. О ‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. . 21. Sulton Z.Adabiyot nazariyasi.-T:Sharq,2005.-B.265. 22. Yо‘ldoshev Q.Yoniq sо‘z .-T:Yangi asr avlodi,2006.-B.548. 23. Umurov H.Tahlil san’at .-T:Fan,1978.-B.260. 24. Sharafiddinov O,Mamajonov S,Normatov Uva b.sh. asr о ‘zbek adabiyoti tarixi.-T: О ‘qituvchi,1999.-B.243. 25. Shokirov О ‘.Tanqidchi va adabiy jarayon.-T:Fan,1976.

57 26. Yoqubov I. О ‘zbek romani tadriji.-T:Fan va texnalogiya,2006.-B.164.

Похожие

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)

Nazar Eshonqul hikoyalarida badiiy ifoda va obrazlar talqini

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi