O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini - Литература - Дипломные работы

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.9853515625 KB

“O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija: Kirish ………………………………………………………………….........……3-6 I BOB . G‘arb adabiyotida Kleopatra obrazining talqini ……………………7-8 I.1. Kleopatra sevgi va muhabbat timsoli.............................................................9-18 I.2. Kleopatra siyosiy arbob sifatida..................................................................19-25 IIBOB. O‘zbek adabiyotida Kleopatra obrazi ……….…………….........…26-27 II.1. Cho‘lpon ijodida Kleopatra obrazi.............................................................28-30 II.2. J.Kamol ijodida Kleopatra obrazi...............................................................31-47 Xulosa ................................................................................................................48-50 Ilova ...................................................................................................................51-57 Adabiyotlar ro‘yxati ..............................................................................................58 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi va o‘rganilish darajasi. Adabiyot, so‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo‘lib keladi. Xususan, mustaqillik yillarida yurtimizda ma’naviyatimizning g‘oyat muhim va uzviy qismi bo‘lgan adabiyotni rivojlantirish shoir va yozuvchilarimizning ezgu mehnatini qadrlash va munosib rag‘batlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlaro‘z hosilini berayotgani, badiiy adabiyotimiz mavzular ko‘lami jihatdan ham, rang-barang bo‘lib borayotgani, adabiyot maydonida yangi-yangi nomlar paydo bo‘layotgani kitobxon xalqimizni albatta quvontiradi. “Bularning barchasi milliy tiklanish jarayonlari qalam ahlining ijodiy izlanishlari uchun qanday katta ufqlar ochib berganini yana bir bor ko‘rsatadi.” 1 Shu fikrlar isboti sifatida Prezidentimiz “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash” borasida keng imkoniyatlar yaratayotganini ko‘rishiniz mumkin. Masalan, 2012-yil 16-17-fevral kunlari O‘zbekistonda “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning muhim sharti” mavzuida xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Bu anjumanda biz kabi yosh talabalar ham o‘zlarining ijod namunalari va mehnat mahsullarini namoyon etdilar. Bugungi biz o‘rganayotgan mavzu o‘rganilish tarixiga ko‘ra, biroz muammo tug‘diradi. Sababi, bu mavzu to‘liq o‘rganilmagan. O‘zbek adabiyotshunoslaridan Abdulhamid Cho‘lpon, Jamol Kamol, Naim Karimovlar o‘z ijodlarida bu obrazga murojaat qilganlar. Jahon adabiyoti namoyondalaridan V.Shekspir “Antoniy va Kleopatra ”, Bernard Shouning “ Sezar va Kleopatra ” nomli tragediyalari va Haggardning “Kleopatra” romani bu obrazning ajabtovur voqealarga boy hayoti, zamonasining 1 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch ” T.:Ma’naviyat, 2011 137 bet 3

eng mashhur sarkardalari va davlat arboblarini bir umrga sehrlagan, ayollik latofati necha asrlardan buyon yozuvchi, drammaturg, shoir, rassom va bastakorlarni ilhomlantirib kelayotgani fikrimiz isboti. Jahon adabiyotida keng о‘rganilgan Kleopatra obrazini tahlil va tadqiq etish muammoli hamda munozaralidir. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda Kleopatra obrazining о‘zbek adabiyotida nechog‘li gо‘zal hamda shiddatli tasvirlanganligin tahlil qilishga urindik. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obekti. Bunda Kleopatra obrazi ifodalangan Shekspirning tragediyasi, Cho‘lpon, Jamol Kamol, Naim Karimovlarning Kleopatra haqidagi asarlari va maqolalari tanlanadi. Ushbu matnlar tahlili ijodkorlarning Kleopatra obrazini ifodalashdagi mahoratini yoritish imkoniyatini beradi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Bunda jahon va o‘zbek adabiyotida Kleopatra obrazi qanday aks etgan, qaysi o‘rinlarda jahon va o‘zbek adabiyotida Kleopatraning farqli jihatlari namoyon bo‘lishlarini o‘rganish maqsad qilib olingan. Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal etiladi: – Yozuvchilar asarlarida Kleopatra obrazi qanday ifodalangan, ulardagi o‘ziga xos xususiyatlar nimalarda aks etgan; – Yozuvchining o‘ziga xos bo‘lgan tasvirlash usullari va qahramonlari porteti; – Tanlangan mavzu, asarlarida aks ettirilgan davr, voqealar kabi holatlar yozuvchining ijodiy uslubiga ta’siri. Bitiruv- malakaviy ishimizdan asosiy maqsad : Kleopatra ismli ayol bugungi kunda ham barchaning e’tiborini tortadi. Ommaviy axborot vositasi va televideniyada ham qahramonimiz haqida qiziqarli maqola yoki ma’lumot chiqsa ham eshitadi, ko‘radi va o‘qiydi. Kleopatra ismli Misr malikasi haqida uning bir qancha qirralari va o‘zbek adabiyotida qanday tasvirlangani xususida ma’lumotlar berish tadqiqot ishimizning asosiy maqsadidir. 4

Biz bilgan Kleopatra qanday bo‘lgan-u badiiy uydirma orqali qanday gavdalangan. Masalan, tarixiy Kleopatra adabiyotdagi Kleopatradan ba’zi bir jihatlari bilan farq qiladi. Badiiy misol tariqasida ingliz yozuvchisi Haggardning “Kleopatra” romanida tasvirlangan malikani olaylik. Unda qahramonimiz sochlari uzun hatto yerga tushib turar edi, ko‘zlari esa gunafsha rang tarzida tasvirlangan. Yoki haqiqiy Kleopatra bir qarashda ilg‘ab olarlik darajada go‘zal bo‘lmagan. Ammo o‘zbek adibi Jamol Kamol o‘zining “Klubatra” nomli she’rida bu ayolni go‘zal siymo sifatida tasvirlaydi. Yana bir misol Cho‘lpon ijodiga to‘xtaladigan bo‘lsak, unda Kleopatra ko‘proq his-tuyg‘ulari, ichki kechinmalari orqali tasvirlangan. Bu mavzuni o‘rganishdan maqsad ham yuqorida keltirgan fikrlarni o‘rganib,aniqlik kiritishdir. Ishning amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalaridan, qo‘llangan tahlil namunalari, to‘plangan materiallar, foydalanilgan adabiyotlardan boshqa adiblarda ham shu obrazga murojaat etilganligini o‘rganish.Yoki maxsus kurslar, seminarlar tashkil qilishda foydalanish. Mavzuning yangiligi. Bu mavzu hali to‘liq holda o‘rganilmagan. Bir necha ijodkorlar o‘rgangan. Ammo hali hanuz Kleopatra qanday inson, u o‘ziga qanday fojiali ulim, ya’ni umr yakuni tanlagani ko‘plarni qiziqtirib keladi. Bu ayol Rimning ikkinchi imperatori Avgustga asir tushmaslik uchun o‘z joniga qasd qilgan. Biz mazkur ishimizda adabiyot olamidagi mana shunday chalkash fikrlarni umumlashtirib keraklicha xulosalar chiqarishga urindik. Bu esa ishimizning o’ziga xos yangiligini tashkil etadi. Misol tariqasida Henri Royder Haggardning “Kleopatra ” romanini olaylik. Unda shunday o‘rinlarni ko‘rishimiz mumkin. 5

“Harmahis o‘zining alamli taqdiri,aldangan muhabbati va poymol bo‘lgan umidlari uchun Kleopatradan keyinchalik o‘ch oladi. Yozuvchi uni xavfli, biroq qiziqarli sarguzashtlarga duchor etadi. Bu sarguzashtlar va sitamlarda nima ko‘p ; tarixiylikmi yo badiylikmi… o‘quvchi uchun bular ikkinchi darajali, u uchun eng asosiy narsa-voqealarni ishonarli tasvirlanishi, qahramonlarning hayot manguligi uchun kurashuvlar. Ayolning manguligi esa ayol siymosidagi ishqda, muhabbatda. Ayoldagi hayot manguligi nimada? Ayolning o‘zida. Bu-hayot haqiqati. Ushbu haqiqatsiz dunyoning shavqi ham bo‘lmasdi, zavqi edi. Mangulikning izi ham bo‘lmasdi, o‘zi ham. Bebaxt va betaxt qolgan Kleopatra o‘zini-o‘zi zaharlaydi. “G‘ururlan. O‘lim changalingga tushdi, hozir bebaho ayol!” To‘g‘ri, o‘lim tantana qiladi. Nachora, o‘limning nishoni-umr. Ammo umr mangu emas, hayot mangu. Ayol esa hayotning manguligini asrash uchun umridan kechib yashaydi, shu bois sarmat tabiat doimo u tarafda”. Mana shu kabi fikrlarni tahlilu tadqiq etish bitiruv malakaviy ishimizning asosini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, xulosadan tashqari ikki bob, tо‘rt fasldan iborat bo’lib, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati ham ilova qilinadi. Ishning hajmi ellik to’qqiz bet . 6

I BOB. G‘arb adabiyotida Kleopatra obrazining talqini Tarixga nazar tashlasak, bir necha shaxslarni tarix varaqlariga muhrlanganini ko‘ramiz, lekin ularning ham ba’zilari yodimizda abadiy qoladi. Adabiyatga daxldor bunday kishilar orasida bundan ikki ming yil muqaddam yashab o‘tgan Kleopatra ismli malika ham bor. Ta’kidlash joizki, bu ko‘hna dunyoda Kleopatralar oz bo‘lmagan. Qadimgi davr taixchilarining dalolat berishicha, ulardan eng mashhuri yettinchi Kleopatra bo‘lib, eramizdan avvalgi 69-30-yillarda yashagan; 51-30-yillarda yillarda esa Misr malikasi bo‘lgan. Kleopatraning bizga qadar yetib kelgan marmar tasvirlari uning kampirdahan, egri burun ayol bo‘lganidan dalolat beradi. Agar uning obrazini Rim tarixchilari qasaddan buzib tasvirlaganini inobatga olsak, bu tasvirlarda Misr malikasining asl qiyofasi xolisona aks ettirilganiga shubha tug‘iladi. Ammo shunisi aniqki, Kleopatra davrining eng old go‘zali bo‘lmagan. Shunga qaramay, u husni jamoli bilan mashhur zamondoshlarining ko‘nglini rom etgan. Kleopatradan yuz yil keyin yashab o‘tgan Plutarx “Hayotnoma” asarida malika to‘g‘risida bunday yozgan: “Bu ayolning go‘zalligi bir nigoh tashlashda kishini rom etar darajada tengsiz bo‘lmagan. Lekin uning latofati ufurib turgan muomalasi, kamdan-kam kishilargina muyassar bo‘ladigan ta’sirchan nutqi, har bir so‘z va harakatiga balqib turuvchi ishva-yu nazokati chehra holatiga mutanosib ravishda qalblarni alg‘ov - dalg‘ov qilgan. Agar uning ovozidan yuzib chiqqan tovushlar quloqqa xush yoqqan bo‘lsa, tili bamisoli turli-tuman pardalarga - turfa lahjalarga oson sozlanuvchi ko‘p torli musiqa asbob ediki, u ba’zi bir yovvoyilar bilangina tarjimon orqali so‘zlashar, aksar hollarda esa chetdan kelgan habashlar, trogloditlar 2 yahudiylar, arablar, suriyaliklar, midiyaliklar, parfiyonaliklar bilan yakka o‘zi muomala qilar edi… 2 Qizil dengiz bo ` ylarida yashagan qabilalar - Naim Karimov 7

Demak,Kleopatra haddan ziyod sohibjamol ayollar toifasidan bo‘lmasa-da, dilbar tovush bilan, nafis qiliqlari-yu harakatlari bilan manman degan bahodirlarning qalb torlarini sayratib yuborish qudratiga ega, har tomonlama iste’dodli, sehr va jodu sohibasi bo‘lgan. 8

I.1. Kleo patra sevgi va muhabbat timsoli. Ptolemey sulolasidan bo‘lgan Kleopatra Misrning so‘ngi malikasi. U Rim sarkardasi Mark Antoniyga bo‘lgan fojeaviy muhabbati bilan dong taratgan. U davlatni boshqargan paytda Misr Rimga bo‘ysingan. Kleopatra esa Rim Imperatori Oktavian Avgustga asir bo‘lmaslik uchun o‘zini qurbon qilgan. Shuning uchun Kleopatra badiiy asarlarda va kino filimlarda taniqli antik personajga aylangan. Kleopatra Yuliy Sezar va Mark Antoniyga bo‘lgan ishqiy muhabbati sabab ancha shuhrat qozongan. Sezardan bitta, Antoniydan ikki o‘g‘il va bir qiz bor. Kleopatra o‘zi hayotligidayoq afsonalar qahramoni bo‘lgan. Uni fojeali o‘limi esa obrazni romantikligini oshirdi. Misr muallifligidagi Kleopatra zamonaviy kinomotogriflar yaratgan Kleopatraga zid. Kleopatra bo‘yicha tadqiqotlar – Plutarx, Svetoniy, Appian, Dion Kassiy, Iosif Flaviy ta’kidiga ko‘ra, Kleopatrani Oktavian Avgust Rimni xavfli dushmani deb bilganlar. Mark Antoniyni o‘ziga qaratib olgan deydilar. IV asr Rim tarixchisi Avreliya Viktor fikricha, u juda makkor va rom qiluvchi go‘zallikka ega bo‘lganki, ko‘pchilik erkaklar u bilan bir kechani o‘tkazishga jon qurbon qilganlar. Uning tashqi ko‘rinishi chetdan kuzatsa, aniq tasvirlab bo‘lmaydi, u shunday qat’iyatli va mard ediki, Rimliklar uni ko‘rganda sarosimaga tushganlar. Uning tashqi ko‘rinishi har doim ideallashtirilgan, uning tashqi ko‘rinishi hech qayerda aniq berilmagan. Kleopatra o‘limidan so‘ng, Jazoirga uning shershelldan qilingan,byustida Kleopatrani oxirgi yillardagi tashqi ko‘rinishi ifodalangan. Bu byust Kleopatrani Mark Antoniydan tug‘ilgan qizi Kleopatra Selena II ni Mavretaniya shohi YuboyII 9

bilan nikohi munosabati bilan yaratilgan, lekin ko‘proq bu byust Kleopatra SelenaII eslatadi. Ammo Kleopatra VII haqiqiy byustlari Berlin va Vatikan muzeylarida saqlanadi, lekin bular ham asliga muvofiq emas. Bu ayol yon ko‘rinishidan jingalak sochlari bilan katta-katta ko‘zlari bilan va bo‘rtib chiqqan iyagi, burunli bo‘lib tasvirlangan. (Ptolemeylarning irsiy belgilari) O‘tmishda sir ko‘p. Satr ko‘p. Ayniqsa unga tabiat bor sehrini in’om etgan sernoz, seritob va sarkash ayol aralashgan bo‘lsa. Darvoqe, erkak mavjud mardligi bilan yaratgan tarix aslida ayol mavjud makri bilan yaratgan tarixdir. Erkakdagi mavjud mardlik bilan ayoldagi mavjud makr qo‘shilgan bois tarix sirga, satrga to‘la. “Go‘zal ayol tufayli xudolar da’vatini unutgan, barcha nurafshon umidlaridan ayrilib to‘g‘ri yo‘ldan adashgan men – Harmahsisman! Ayolni deb xoinlarning xoiniga aylangan, uyatga xo‘rlikka botgan, eng zabun va xarob kishi men – Harmahisman!”. Roman bosh qahramonning ana shunday achchiq afsus-nadomatlari bilan boshlanadi. Harmahis fir’avnlar avlolidan. Misr taxtining nasliy merosxo‘ri. Biroq Misr rimlik lohidlar, sezarlarga qaram. Misrni boshqarish Kleopatraga o‘tishi zarur edi. Ammo haram og‘asi bu vasiyatni buzadi, taxtga Kleopatraning ukasi Ptolomeyni o‘tqazadi. Kleopatra buni nohaqlik deb biladi va Shomga qochib taxtni qaytarib olish uchun lashkar to‘play boshlaydi. Kuchning jilovi kuch. Haqu haqiqat qanchalik sharaflanmasin, u kuchga aylanmaguncha beqadr va besamar qolaveradi. Buni Kleopatra yaxshi biladi. U yana biladiki, ayolga taxt kamlik qiladi, unga baxt ham kerak. Shohlarning baxti esa taxti kabi-kuchda. Kuch esa Rimda. Demak, taxtni ham, baxtni ham Rimdan izlash kerak. U o‘zini qimmatbaho gilamga o‘ratib sovg‘a sifatida Yuliy Sezarga yubortiradi. Antiqa asotirlarga, bebaho sovg‘alarga o‘ch Sezar gilamni yoyishni buyuradi. Qimmatbaho gilam ichidan undan ham qimmatbaho sovg‘a endi o‘n yettiga kirgan, qoshlarining mehrobiga, nur va sehr charaqlab turgan moviy 10

ko‘zlariga, sevgi ma’budasinikidek xushbichim qomatiga yana yarim ochiq yelka hamda siynalari osha to‘lg‘onib tovoniga tushgan qop-qora sochlariga qarab to‘ymas qamarchehra bir maloyik chiqadi. Uning savti-sohir musiqa, nafasi- nasim. Sezar lol! Bitta imo bilan ne-ne shohlarni tiz cho‘ktirgan, ne-ne sanamlar vasliga musharraf bo‘lgan jahongir o‘zini yo‘qotib qo‘yadi. Kleopatra niyatiga erishadi: taxt ham qo‘lda, baxt ham. Go‘zallik – noyob narsa. Uning qadrlovchilari kam. Qadrlovchilarda u xavas uyg‘otadi, istovchilarda – hasad. Havas ijodga undaydi, hasad-nafratga. O‘z husni va aqlining noyobligini bilgan Klopatra shohona hayot lazzatlarini to‘la totib yashashga intiladi. Uning bu qilmishlari, ayniqsa rimliklarga yaqinligi, sobiq fir’avnlarda nafrat uyg‘otadi. Ular Kleopatrani o‘ldirib, Misrni rimliklardan ozod qilishni Haramahisga yuklaydilar. Lekin ayolga tig‘ ko‘tarish u yog‘da tursin, til tegizishning o‘zi gunoh. Rammollik va sehrgarlikni o‘rgangan Harmahis sarvari koinot Izidani ko‘makka chaqirish siridan voqif, ammo eng zarur paytda, ya’ni Kleopatrani o‘ldirish oni kelganda, Izida – sukutda. Fitnadan voqif Kleopatra hayot, yo mamot oldida turganini, qotilga qulay bir on kifoya, ana shu bir onga qasri va umri garrovga qo‘yilganini payqadi. Shu ondan yutish kerak. Qanday qilib? Harmahisni hibsga olib, qatl etish omon, ammo Misrliklar bundan xabar topsa, isyon ko‘tarishlari mumkin. Najot yo‘li bitta-tig‘ni emas, dilni mag‘lub etish. Qalbi bandining – o‘zi bandi. Ayolga esa o‘z husni va latofati bilan erkakni bandi etish makri berilgan. Bundan yaxshi xabardor Kleopatra Harmahisni muattar paryostiqlarga yonboshlaguncha, erkak xirsini junbushga keltiruvchi nafis badanini, oyoqlarini oq xarir ko‘ylak tagidan ko‘z-ko‘z qilganicha kutib oladi. Malikaning ko‘zlari naq yog‘du! Bu tabiat mo‘jizasini ilg‘amaslik, istamaslik va sevmaslik uchun yo odam bo‘lib tug‘ilmaslik, yo yurka o‘rniga behis kessak olib yurish joiz edi. Serhis quchoq va serlazzat dudoq o‘z qudratini ko‘rsatadi. Natijada, erkak qahridan ayol makri ustun keladi. “O‘limdan ham qudratli va sharmisor bu bo‘sada men 11

hammasini unutdim. Xudoni, qasamlarimni, umidlarimni,or – knomusimni, Vatanimni, do‘stlarimni. Hamma-hammasini unutdim...”. Harmahisning bu so‘zlariga ajablanmasa ham bo‘ladi. Chunki Izida, Xudolar ayol tarafida edi. Fir’avnlar Harmahisga taxtni egallash sirlarini o‘rgatishdi, lekin ayolga rom bo‘lmaslik sirlarini emas. Afsuski, taxtni egasi ham qo‘ldoshi ham ayol edi. “- Yo‘q, men seni o‘ldirmayman,-deydi tantanavor tarzda Kleopatra Harmahis o‘ziga kelgach”. Shunday erkakni o‘ldirish-xayf! Senga hayot in’om etkaman!. Bor, yasha, mag‘lub fir’avn. Seni Ayol makri mag‘lub etdi.! Endi sen mening davlatimga davlat, shuhratimga shuhrat qo‘shish uchungina yashaysan!”. Hayoti ham, mamoti ham ixtiyoridan ketgan kimsaning qismati shu. Shu kundan boshlab Harmahis Kleopatraning ipsiz bog‘langan asiriga aylandi. Uning, seni hukmdorim-Misr Fir’avni, deb e’lon qilaman, Misrni birga boshqaramiz, degan so‘zlariga ishonib, ko‘xni Xer ehromiga yashirilgan javohirlarni topib beradi. Shu o‘rinda biz yozuvchining hayotiy va g‘ayri tabiiy hodisalarini qo‘shib, o‘quvchi dilini yaratuvchi mohir hikoyanavis ekanligini ko‘ramiz. U qahramonlarini g‘ayri hayotiy to‘siqlarga duchor qilar ekan, boylikka o‘chlik eng muqaddas tuyg‘ularni ham toptashini, odamlar – davlat, shuhrat, aysh-ishrat quli ekanligini, agarda ildohiy tartibotlar bo‘lmaganda, ularning dunyoni o‘z nafsiga qurbon qilishga shay kemiruvchilardan farqi yo‘qligini tasvirlaydi. Qalbingda qahramonlar qismati hayrixohlik uyg‘otsa-da, ularning qilmishlari hayrixohlik uyg‘otmaydi. Bir yovdan qutulganda ikkinchisi paydo bo‘ladi. Rim triumvirati Antoniy Kleopatrani o‘z oldiga chaqiradi. Sarkarda darg‘azab. Malikani aravaga kishanlab Rim ko‘chalarida sazoyi qilish niyati bor. Nima qilish kerak? Najot qayda? Najotkor qayda? Kleopatra yana bir bor makru salihasini ishga soladi. Ko‘xna Xer ehromi javohirlarini pullab tillodan kema yasatadi va Antoniy oldiga boradi. Sezarni ham halok etgan qamarsiymo parizodni ko‘rib, Antoniyni sevinch, faxri va ishqu hirs chulg‘ab oladi. U shod, aslida bu shodlik bo‘lg‘usi fojianing boshi edi. Bazmdagi ushbu hodisa tillardan-tillarga, davrlardan-davrlarga o‘tib keladi. 12

O‘ta shohona bazm va dasturxoni va hadyalardan hayratga tushib, Antoniy deydi: “Misr qumlari tillodan bo‘lsa kerak”. Kleopatra miyig‘ida kuladi. Ikkinchi bazmda sarkarda yarim hazil, yarim chin luqma tashlaydi : “Bu bazming kechagidan ortiq emas”. “Ortig‘ini endi ko‘rasan”. Kleopatra o‘nta shohona bazmga teng samin javohir ziragini qulog‘idan yechadi, uni sirkada eritib, go‘yo hech narsa bo‘lmagandek, sipqoradi. Ikkinchi zirkgini yechayotganda uni Antoniy to‘xtatadi. Jahongir taslim. “Sen,- deydi, u xali niqorli va viqorli nigohini Kleopatraga tikib, shubhasiz, aybdorsan. Agar Kleopatra bo‘lmaganingda senga Misrni qayta qurish nasib etmasdi. Hozir esa dunyo hech qachon senday malikani ko‘rmagan. Men hayrotomuz go‘zaliging va xushsuvratliging uchun barcha aybingni kechirdim. Ana ko‘rdingmi. Ayol zakovati va husni nimalarga qodir”. Endi yov Antoniy yor Antoniy edi. Kleopatra sirli tabassum bilan o‘zini sarkarda quchog‘idan chetga oladi, u faqat o‘ziga ayon bir tuyg‘u bilan sezardi-ki, hatto jangda g‘olib kelgan odam ham bunday davlat va shuhratga erisha olmaydi. Biroq u triumviratni ham aldamoqchi, uni ham zabun, xarob va sharmisor etmoqchi emasmi? Nima yashiringan bu manxus qalb tubida? Ishqmi yo o‘ch? Muhabbatmi yo musibat? Shuhratmi yo ishrat? “Tabiatan ayol shunday yaralgan-ki, uni ishq, muhabat, yolg‘izlik azobidan xalos etadi. Hech qachon sevmaganman, ushbu baxtli oqshomgacha hech kimni senday sevmaganman”. Keyinchalik jon berayotgan Antoniyni quchoqlab ushbu oqshomni yodiga soladi: “Meni ilk bor quchib, yorim-yorginam, jonim-jonginam, deb atagan o‘sha kecha esingdami? O, qanday baxtli oqshom edi u! Butun umring alamli tugasa-da, atigi bir oqshom uchun yashash qanday zavqli!”. Ayolning ishq o‘lchovi boshqa. Unga o‘zingni bandi qilib topshirishing kamlik qiladi. Hatto boringni bag‘ishlasang-da, ayol to‘la shod bo‘lmaydi, u yuragining xali hech kim kashf etmagan tubida navbatdagi ta’na, makr va ehtiros uchun joy qoldiradi. Eng g‘aroyibi ham shundaki, buni ayolning o‘zi bilmaydi. Ana shu xislati sabab ayol doim sirli tuyuladi. “Kleopatra qalbida hech narsadan tap – tortmaydigan, muqaddas tartibotlarni mazaxona toptaydigan, saltanatlarni qo‘g‘irchoqdek o‘z qo‘lida o‘ynatishga va o‘zining cheksiz mayllarini hatto qonlar bilan bo‘lsa-da, qondirishga shay qaxrga 13

g‘arq ruh yashardi ”. Ana shu makkor ruh Kleopatrani mehrli yo qaxrli, oqil yo g‘ofil, vafoli yo jafoli, ikromli yo ikroxli, e’tiqodli yo irtidodli qilib, nafaqat o‘zini, shu bilan birga uning ahboblarini ham topish mushkul bo‘lgan sehrga chulg‘ab fojialarga mubtalo etadi. Sezar, Harmahis, Antoniy...bu ahli jabrlar qanday sehrga salosil bo‘lganlarini topolmay o‘z ojizligini ishqqa, sevgiga yo‘ygan. Fojia arafasida u nido qiladi: “Alvastiga o‘lim! Meni sotdi go‘dakka...”. Yo‘q, aksincha.Uni sotgan-o‘zi. U, boshqalar ham, ishqqa, lazzatga sotgan edi o‘zini. Kleopatra esa xaridor edi. Umrni bozorga soldingmi, tamom xaridor undan keragini oladi va keragicha oladi... Dil ikki his oldida ojiz, biri - muhabbat. Ikkinchisi-musibat. Muhabbat ham eshik qoqib kirmaydi. Musibat ham. Biroq vujudda bir sir borki, u shularni doim esingga solib turadi. Ulardan qochib yashashing mum kin, biroq kechib yasholmaysan. Romandagi Harmiyona obrazi ana shu ikki tuyg‘uni ifoda qiladi. Bu solihada muhabbat musibatga aylanadi, musibat-muhabbatga. Ayolning raqibi-ayol. Kleopatraning davlati va shuhrati uning kanizagi, taxt qo‘ldoshi Harmiyonada xasad uyg‘otadi. Ana shu hasad uni Harmahisga ko‘ngil qo‘yishga undaydi. Keyinroq esa hasad ishq va rashkka aralashib xoinlikka, musibatga aylanadi. Ayol hamma narsani kechirishi mumkin: Haqoratni ham, hiyonatni ham. Lekin u ishqini paymol qilganni kechirolmaydi. U sizni sevishini aytdimi, bilavering, shu ondan boshlab siz unga yo yorsiz, yo yovsiz. Taqdiri Harmiyona bilan bog‘liqligini xali Harmahis sezmaydi. Kanizak esa o‘z niyatiga Harmahis orqali yetishi mumkinligini biladi. Erkak qudrati bilan topgan haqiqat-ayol qalbi bilan topgan haqiqatdir. Buni bilmagani uchun ham Harmahis qiz ishqini rad etadi. Harmahis qiz iltijolari ustidan qah – qaha otib kuladi. Axir Misr malikasining o‘zi, mana, ol meni, deb turganda, kanizakning dil izhori kulgi uyg‘otmaydimi? Keyin Harmiyona bir bor so‘z ochadi. Befoyda, Harmahis Kleopatraga oshiq. “Mayli gaplarimni bir tush kabi unut. Ammo ishqim Misr ehromlari kabi mustahkam”. “Sen menga singil, do‘st bo‘lishing mumkin, undan ortig‘ini va’da qilolmayman”. “Mayli, ketdik, -deydi kanizak nozik tabassum bilan 14

Harmahisni Kleopatra yotoqxonasiga ergashtirib ketarkan,- tushdan, tushga...”. “Bu tabassum bilan u Misr tarixini o‘zgaritirib yuboradi. Agar shu xoinona tabassum bo‘lmaganda, Oktavi dunyoga hokim bo‘lmasdi. Misr ozod va hur davlatga aylanardi!”. Aslida bu ayolning oddiy tabassumi edi, biroq oddiy ayolning emas. Bu ayolning tili, qo‘li cho‘ri edi, ammo dili, ruhi emas. Ayolni ishtixori va ishtig‘oli o‘rtasidagi bu farqni bilmagan erkakning, Harmahis kabi, baxti qarodir. Harmiyona bo‘lajak qotillikdan Kleopatrani voqif etadi... Harmahis o‘zining alamli taqdiri, aldangan muhabbati va poymol bo‘lgan umidlari uchun Kleopatradan keyinchalik o‘ch oladi. Yozuvchi uni havfli, biroq qiziqrli sarguzashtlarga duchor etadi. Bu sarguzashtlar va sitamlarda nima ko‘p: tarixiylikmi yo badiiylikmi. O‘quvchi uchun bular ikkinchi darajali, u uchun eng asosiy narsa-voqealarni ishonarli tasvirldanishi, qaxramonlarning hayot manguligi uchun kurashuvlari. Hayotning manguligi esa ayol siymosidagi ishqda, muhabbatda. Ayoldagi hayot manguligi nimada? Ayolning o‘zida. Bu-hayot haqiqati. Ushbu haqiqatsiz dunyoning shavqi ham bo‘lmasdi, zavqi ham. Mangulikning izi ham bo‘lmasdi, o‘zi ham. Bebaxt va betaxt qolgan Kleopatra o‘zini-o‘zi zaxarlaydi. “G‘ururlan. O‘lim changalingga tushdi, hozir bebaho ayol!” To‘g‘ri, o‘lim tantana qiladi. Nachora, o‘limning nishoni-umr. Ammo umr mangu emas, hayot-mangu. Ayol esa hayotning manguligini asrash uchun umridan kechib yashaydi, shu bois sarmat tabiat doimo u tarafda. Adib xulosa chiqaradi: agar dunyoga shunday yana bir ayol kelsa bormi, dunyoning ado bo‘lgani”. Demak, dunyoni halok etish ham ayol hukmida, xalos etish ham. Boshqa tomondan Kleopatra jalb qiluvchi va yoqimli ovozi bilan, maftunkorligi bilan va o‘tkir aqli bilan ajralib turgan. Shu xislatlar bilan o‘zgalarga ta’sir qilgan. Plutarx yozishicha: “Bir qarashda uni go‘zalligini beqiyos deb bo‘lmaydi, lekin bir qarashda har bir odamni o‘ziga rom qiladi. Muloqotda qiyoslab bo‘lmaydigan nutqida har bir so‘zning o‘z o‘rnida ishlatadi, har bir harakati bilan odamning qalbiga kirib boradi. 15

U ovozining ohangini eshitganlarni rom qiladi, tili esa tor tolalardan chalingan ohangga o‘xshaydi.” Plutarx Kleopatra portretini ko‘rib turib yozadi. U paytda greklar qizlar tarbiyasiga e’tibor bermagan paytda shoh oilasiga Kleopatra shoh oilasida yaxshi bilim oladi. Va bu aql kelgusida ancha asqotadi. Kleopatra haqiqiy malika poliglot bo‘lib, juda ko‘p tilda gapira olgan. Uni lingvistik layoqatlari lotinni ham chetlab o‘tmadi, hatto mashhur rimliklar, masalan, Sezar grek tilida gaplashgan. Go‘zal ayolning o‘zi – davlat, o‘zi – shuhrat, mabodo ayol yana davlat va shuhrat istasa bormi, erkaklarning holiga voy. Ingliz yozuvchisi Henri Royder Haggardning “Kleopatra” shunday o‘rinlarni ko‘rish mumkin. Shekspir hayot va turmush quvonchlaridan qayg’uga qarab yurgan, odam taqdiri, ruhiyatidagi ziddiyatlarni butun keskinligi, shavqatsizligi ila yoritishga kirishgan ijodkor edi. “Romeo va Julyetta”, “Yuliy Tsezr”da bu tamoyil dastlabki ifodasini topgan edi. 1601-1608 – yillar oralig’ida yaratilgan “Hamlet”, “Otello”, “Qirol Lir”, “Antoniy va Kleopatra” tragediyalari dunyo dramaturgiyasining mujizasi edi. Shekspir uncha uzoq umr ko’rmagan. Ellik uch yil yashadi xolos. Hayotining yigirma yilini ijodiy mehnat bilan o’tkazib, “Qish ertagi”, “Bo’ron” degan asarlar ham yozib qoldirdi. Adabiyot aslini olganda nafsdan ko’ngilga, ko’ngildan ruhga, ruhdan sirga, undan ma’no va mohiyatga yuksalishi demak. Bu “makon”larning har biri talantli o’quvchi inson shaxsiyatini yangicha ko’rib, yangi – yangi o’zgarishlarni mushoxada etadi shekspir shularning bariga erishdi. His – tuyg’u oynasida odamning asl qiyofasi ko’rsatish, nafs va qismat aks ettirish Shekspir 16

dramaturgiyasining eng jozibali xususiyatlaridandir. Uning ba’zi qahramonlaridagi ehtiros tug’yoni tabiat tufoni, borliq bo’ronlaridan qolishmaydi. Movlono aloliddin Rumiy bir she’rlarida yozadi: Tu shahvoti xeshro laqab ishqnihi Az shahvat toishq rahi bisyor ast Mazmuni: Ey inson sen o’z vujuding, orzu, nafsoniy havoyu havaslaringa ishq deb nom bermagil. Shahvatdan to ishqqacha bo’lgan yo’l juda yiroqdir. Insonning og’ir xato va adashuvlari hirs yo ehtirosini muhabbatdan ajrata olmaganligi tufayli kelib chiqadi. “Antoniy va Kleopatra” qahramonlaridan biri Mark Antoniyga “Agar taqdir seni Misr malikasiga uchrashirmaganida dunyo mo’jizalaridan birini ko’rolmagan bo’lar eding” deydi. Haq gap. Jismoniy kuch – qudrati yarim dunyoni larzaga solishga qodir Antoniy esa Shahvat quli edi. Kleopatra o’zini ilonga chaqtirib o’ldiradi.. chunki o’sha ilon ayollik iqbolini nazarga ilmagan, hukmronlik g’ururi siyosat hirsi malikaning ichida edi. Antoniyni yo’qotgach г buni anglab yetadi. Bu dunyoning fe’l – atvori g’alati. Negaki, nayrang va tushunarsiz ishlari ham ko’p. mardni goho nomardga muhtoj aylasa goho oqil yo odilni jahil dastiga topshiradi. Basher manfaatini ifodalaydigan madaniy – ma’naviy kashfiyotlarni ham ba’zan bir pulga arzitmasligi mumkin. Bu gapni tasdiqlaydigan dalil behisob. Xo’sh, dunyo qanaqa borliq o’zi? Odam ishtirokisiz unin gyaxshi – yomonligi, qayg’u-quvonchi, shafqat va beshafqatligini nazarga keltirib bo’larmi? Inson boshiga yozilgan kulfat va musibatlar uchun “dahri dunyo”ni qoralash Sharq she’riyatida bir “moda” darajasiga olib chiqilgan. Bunday tanqidni to’la qabul aylash mumkin emas. Qiynasa insonni, inson qiynaydi, ezsa insonni, inson ezadi. Bir – birovini azob uqubatlarga girifor qilish ham odamning yozug’i. Bas, shunday ekan, nimaga ha deb dunyoni so’kish, qoralash kerak. Aybni ham aybdorni ham o’z nomi bilan aytsa bo’lmaydimi? Bo’ladi. Tahlika va qo’rquvni kim yengadi? 17

Qahr, jazo, kim bularni yelkalashni istaydi. “Battol” dunyo esa hech kimsaning yoqasiga yopishmagan, yopishmaydi ham. Hech birovni zindonga tiqib, dorga osmagan osmaydi ham. Shekspirning tarixiy xizmatlaridan biri shundaki umumnorozilik, predmetsiz, ya’ni mavhum ayblashlardan qutqazish uchun jon kuydirgan. Uning asarlari aybga aybdor, gunohga gunohkor insonning o’zidir. Malika Kleopatra yuqorida aytganimizdek, aytarli darajada go‘zal bo‘lmagan. Go‘zallikka shunday ta’riflar beriladi: Go‘zallik hammaga hech qanday manfaatsiz, shundayligicha, o‘zining sof shakli bilan yoqishi zarur bo‘lmagan narsa-hodisadir. Go‘zallik sifatlari tug‘yoniylik, maftunkorlik, foydalilik, mo‘jizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. Qahramonimizni chiroyli deb olishga o‘ylanib qolamiz. Bu ayolga insonni maftun qiluvchi “maftunkorlik” ko‘zga tashlanadi. Shu o‘rinda go‘zallik tushunchasi “chiroyli”, “ko‘rkam”, “nafis”, jozibador”, maftunkor”, “latofatli” kabi tushunchalarga nisbatan qamrovli va ustuvor ekanligini alohida ta’kidlash joiz. Ayniqsa, go‘zallik bilan kundalik turmushimizga tez-tez tilga olinadigan chiroylilik tushunchasi orasiga muayyan tafovutlar mavjud. Chiroylilik – narsalarning tashqi ko‘rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan harakatdagi o‘zaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. Chiroylilik insonlarga yoqimlil taasurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda o‘sha chiroyli bo‘lgan narsa – hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Kleopatra asarlarda sevgi, ishq-muhabbat kabi tuyg‘ularni vosita qilib ham baxtga, ham taxtga erishmoqchi bo‘ladi. Va buni uddalaydi. Umri davomida shunday ishlarni amalga oshiradi. 3 I.2. Kleopatra siyosiy arbob sifatida 3 Abdulla Sher , Bahodir Xusanov Estetika . T .: O ’ zbekiston faylasuflar milliy jamiyati . 2010 18

Kleopatra eramizdan oldingi 69-yil 2-noyabrda tug‘ilgan. Ptolomey XII Avletning uchinchi qizidan biri. Asiradan tug‘ilgan bo‘lishi mumkin . Strabonning ta’kidlashicha, Ptolomey Avletning bitta qizi bo‘lgan. Uning ismi Veronika IV edi. Kleopatra bolaligi va o‘smirligi haqida hech qanday ma’lumot yo’q. Bunga sabab otasining ya’ni Ptolomeyning taxtdan ketganidir. Ptolomey Kleopatrani o‘zi bilan olib ketgan. Rim amaldorlaridan Siriya Tabiniyaning say-harakati bilan Ptolomey XII taxtga qaytadi. Taxtni egalarini va hatto qizni ham qatl ettiradi. U Rimliklar qo‘lida qo‘g‘irchoq shoh bo‘ladi. Bunday boshqaruv bo‘lajak malikani ko‘p narsaga o‘rgatadi, shuning uchun u yo’lida turgan kichik ukasi Ptolomey XIV ni keyinroq opasi Arsinoyani yo’qotish uchun hech nimadan qaytmaydi . Shu tarzda Klepotra oilada to‘ng‘ich farzand o‘rnini egallab, otasi vafotidan keyin Yuqori va Quyi Misrni ukasi bilan birga idora etish huquqiga ega bo‘ladi. Bu paytda u endigina o‘n to‘rt yoshni qoralagan bir qizcha edi. Qadimgi ba’zi bir tarixchilarning ma’lumotiga ko‘ra, malika g‘oyat yosh bo‘lishiga qaramay, o‘ttiz yoshlar chamasidagi Antoniyni dog‘da qoldirgan, ammo Suriyada ko‘tarilgan g‘aloyon Antoniyning Aleksanriyani tark etishiga sabab bo‘lgan. Oradan ko‘p o‘tmay, eramizgacha bo‘lgan 51- yilning mayida O‘n ikkinchi Ptolomey vafot etgan. Uning vasiyatiga ko‘ra, o‘n uchinchi Ptolomey onasi Klepotra bilan birgalikda marhumdan meros bo‘lib qolgan davlatni boshqarishi lozim edi. Ptolomeylar sulolasida joriy etilgan an’anaga muvofiq uka va opa nikohdan o‘tibgina Misr taxtini egallashlari mumkin edi. Xulosa shuki o‘n sakkiz yashar Kleopatra o‘n yashar birodari –o‘n uchinchi Ptolomeyga turmushga chiqib, mamlakatni boshqarishga qaramay, muayyan tajribaga ega, har jihatdan bilimdon iste’dodli qiz edi. Biroq davlat ishlaridan bexabar va hatto bunday ishlar bilan shug‘ullanishni orzu ham qilmagan O‘n uchinchi Ptolomeyning orqasidan Potin isimli aqlli, ayyor, zukko bir axta ham bor 19

ediki, u o‘n yashar bolakay nomidan davlatni yakka o‘zi idora etish ishtiyoqida yurardi. Potin Kleopatraga qarshi oshkora kurash yo’lini tanlab, undan norozi bo‘lgan kishilarni atrofga to‘play boshlaydi. Kleopatra esa, undan farqli o‘laroq otasi izidan borib, Rim legionlariga ko‘proq umid bog‘laydi. U o‘z niyatini amalga oshirish istagida Ptolomeyninig o‘g‘li Gneydan madad so‘rab, uni Aleksandriyaga taklif etadi va unga visol onlarini baxshida etadi. Ishq lazzatidan sarmast bo‘lgan Gney lashkarni zudlik bilan Aleksandriyaga kiritib, Kleopatrani himoya etishga vada beradi. Lekin ittifoqo Rimda ro‘y bergan voqealar Kleopatraning rejalarini chippakka chiqarib yubordi. Sezarni hamisha iyul oyi tilga olinganida eslaymiz, chunki bu oy uning sharafiga qo‘yilgan. Sezar deyarli butun dunyoni egallagan, ammo, mo‘jaz jussali Kleopatra uning o‘zini mutlaqo zabt etgan edi. Buni qanday amalga oshirganini antik dunyoning eng maroqli lavhalaridan birini tashkil etadi. Yuriy Sezar Iso Masih dunyoga kelishdan 48 yil oldin Aleksandriyaga qarab yurish qilganida Kleopatraning ishlari butunlay yomon edi. Bundan sal avval taxtdan maxrum bo‘lgan, hech vaqosi qolmagan, eng yomoni, hayoti xavf-xatar ostida bo‘lib, o‘lib ketishi mumkin edi. Kleopatra oilaviy janjalga tortilib amakivachchasi bilan tortishib qolgan, u Kleopatraga qarshi urush e’lon qilgan edi. Natijada Kleopatra Qohirani tark etib qochishga majbur bo‘ldi. Sezar unga o‘z huzuriga kelishini tavsiya etdi. Kleopatra buni qay tarzda amalga oshirgan, deb o‘ylaysiz? Aleksandriya amakivachchasining josuslar bilan to‘lib -toshgan, agar ular tutib olishsa, bu Kleopatra uchun naq o‘lim degani edi. Shu bois u yarim tunda kichikroq baliqchilar qayig‘iga tushib shaharga keldi. Xizmatkoriga o‘zini gilamga o‘rab, chodirga eltishni, ulug‘ va azamat Sezarning ko‘zi oldida ochib yuborishni tayinladi. Kleopatra o‘ralgan gilam qatidan yugurib chiqib kulganicha zal bo‘ylab raqs qilganini ko‘rgan Sezar uning jozibador qaddi qomatiga lol bo‘lib, qoni jo‘sh urdi. 20

Sezar o‘zini sevgi- muhabbat mabudasi Venera sayyorasidan tushgan deb hisoblar hamda go‘zalligining mislsiz bilimdoni deb bilardi. Ammo bu ko‘rgani butunlay yangi, ruhni erkalovchi, uni maftun etuvchi malak edi. “Axir, bu sohibjamolning aynan o‘ziku! – degandir o‘ziga-o‘zi Sezar. – U yana qancha vaqt raqs tushar ekan? Nega bunday pari paykar bizda, nega yo’q ekan-a? Sezar 44 yoshda bo‘lishiga qaramay allaqachon tepakal bo‘lib qolgan edi. Kleopatra esa, endigina 21 yoshga yetgan, kuch-quvvatga va hayotiy tarovatga limmo-lim edi. Uni kuzata turib, Sezar birdan o‘zi sevgi- muhabbat to‘lqinida suzayotgan qayiqda turganday his etdi. Kleopatra ehtirosi va aql zakovatining nozikligi bilan Sezarni bir umrga o‘zini quliga aylantirdi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Kleopatraning ukasi uni o‘ldirishga shaylangan edi. Sezar esa o‘z navbatida, bu yosh tirranchani adabini berib qo‘yishga qasam ichdi. Rimlik legionerlar armiyasiga bosh bo‘lib, u Misr armiyasini tor-mor qildi, Kleopatraning ukasini esa, Nilga uloqtirdi va u cho‘kib ketdi. Ana shu vaqtdan boshlab Kleopatra Misrning barcha e’tirof etgan malikasiga aylanib, fir’avnlar yurtining butunlay hukmdori bo‘lib qoldi. Oradan bir necha oy o‘tgach, Kleopatra Sezarga o‘g‘il hadya etdi. Bu uning hayotidagi yagona farzandi edi. Ammo bir xotinini Rimda qoldirgan Sezar Kleopatraga uylana olmas edi. Sezar Rimda ikki yil yashagan va hatto mashuqasiga Venera ibodatxonasida oltin haykal o‘rnatgani ham bor gap. Shunday taxminlar bor: Sezarning avvalgi ayolini bepushtligi sabab undan farzand ko‘ra olmagani, yakka-yu yolg‘iz o‘g‘lining onasi bo‘lgan “Iskandariya malikasi” ni qonuniy nikohiga olish uchun senatdan o‘ziga ko‘p xotinlik huquqi berilishini so‘ragani haqida yozganlar. Kleopatraga bo‘lgan muhabbati Sezarni suyuklisiga tegishli davlatni Rim viloyatiga aylantirishdan tiygan, bu ham yetmaganidek, eng ixtidorli qo‘mondonlaridan biri Mark Antoniyni qariyb yuz ming kishilik qo‘shin bilan “Iskandariya malikasi”ning toj-u taxtini himoya qilishga yuborgan. Aksariyat 21

tarixchilar Sezarga nisbatan suiqasd aynan ana shu sabablarga ko‘ra uyushtirilgan, deb hisoblaydilar. Janjalning oldini olish va o‘z o‘g‘lini qonuniylashtirish maqsadida Kleopatra ajoyib strategik – usul qo‘lladi. U barcha ruhoniylarga qattiq tayinlab, Yuliy Sezar faqat erkak bo‘libgina qolmay, uni xudo, quyosh xudosi deb e’lon qilishni, u Sezar qiyofasida yerga tushgan, shu bois malikaga o‘g‘il ato etgan deyishlarini buyuradi. Oradan ko‘p o‘tmay Sezar o‘ldiriladi va keksa, janjalkash qiyofali, mudom mast-alast yuradigan, qarzlar ichida chalkashib qolgan Mark Antoniy Rim imperiyasiga bosh bo‘lib qoldi. Antoniy g‘alabalardan ruhlangan holda, o‘z armiyasini Sharqqa boshladi. Aslida u talon-taroj, bosqinchilik va aysh- ishratga ehtirosi juda baland edi. Misr Sharqda eng boy mamlakat edi. Antoniy xushyor bo‘lgan damlarning birida safdoshlar unga shunday deganlar : “Quloq sol, yaxshisi, Aleksandriyaga yurish qilamiz – u, Kleopatraning boshini tanasidan judo etamiz va Misr qoni tamini tatib ko‘ramiz”. Bu gap qulog‘iga yetib borgan Kleopatra titrab qaqshab qoldi. U qanday qilib Antoniyni to‘xtatib qolishi mumkin edi? Kemalar va qilichlar bilanmi? Hech qachon! Mehr muhabbat va erkalatish orqalimi! To‘la to‘kis shu yo’l bilan erishishi mumkin. Shu sababli Antoniydan yetarli taassurot qoldirish, yuzini ko‘rsatish maqsadida oltin qoplangan to‘q qizil rangdor yelkanli kemada u bilan uchrashish uchun yo’lga tushdi. Hammasi xuddi “Ming bir kecha” dagi kabi serxasham hamda dabdaba bilan ado etilgan edi. Jajji bolakaylar sevgi tangrisiday yasanib, tovus patlarini silkitishar, aynan shu paytda yasalgan, shoyi – kimhoblarga belangan cho‘ri qizlar sahro musiqalari ostida hirom qilishar edi. Yon atrofni hushbo‘y iforlar tutib ketgan edi. Shu sharqona maftunkorlik o‘rtasida esa sevgi-muhabbat mabudasi Zuhra qiyofasida shoyi to‘shalgan ko‘shkda fusnkor va inon-ixtiyorni olib qo‘yadigan Kleopatra uzala tushib yotardi. Antoniy qo‘pol, beadab, pastkash, tarbiya ko‘rmagan navkar edi. U ayollar uchun ishratparastlarcha haddan ziyod kayf-safo, bazmlar tashkil etar, bunday 22

bazmi jamshidlar, hatto Rimning manaman degan vallomatlarini ham hang-mang qilib qo‘yardi. Mana endi madaniyat timsoli va nazokat sohibi, she’r bilimdoni uning mahbubasi bo‘lib turibdi. Kleopatra bilan kuchli ehtiros Antoniyning alg‘ov-dalg‘ov hayotiga ilk marta misli ko‘rilmagan go‘zallik va nazokat nurlarini olib kirdi. Aynan ana uni sadoqat va vafodorlikka ishontirdiki, oradan yigirma asr o‘tgan bo‘lsa-da, u hamon bizning havasimizni keltiradi. “Iskandariya malikasi”ga nisbatan salbiy baholarning aksariyatiga siyosiy yondashuvlar ustuvor bo‘lganini alohida e’tirof etish zarur. Haqiqatan ham, Kleopatra Misr fir’avi sifatida podsholik taqdiri uchun va davlat tarixida eng oliy maqom egallovi bo‘lgan ajdodlar ruhi va kelajak avlodlar oldida mas’ul edi. Shu ma’noda, tojdorlar sulolasining vakili va davomchisi bo‘lgan Kleopatra siyosiy va davlat boshlig‘i sifatida o‘z taxtini omon saqlashi va uni avlodlarga meros qoldirish uchun kurashishi zarur edi. Kleopatrani ayblashdan ko‘ra,tushunishga harakat qilgan, uning siymosida murakkab zamonning xavf-xataridan nafaqat o‘zi, balki toj-u taxti va farzandlarini ham asrashga intilgan, buning iloji qolmagan va barcha orzu-umidlari hazon bo‘lgani holda o‘zini ajal domiga tashlagan ayolni tasavvur etadigan mutaxassislarning fikrlari ayricha. Ularning nazdida, Kleopatra, avvalo, ayol va ona edi. Ayol sifatida u o‘sha zamonning nomdor va mard erkaklarni sevish, ularga ko‘ngil qo‘yishga haqli edi, albatta. Ona sifatida esa, toj davogari bo‘lgan farzandining taqdiri va kelajagi haqida jon kuydirganidan zamonga moslashgani, davrning eng kuchli erkaklariga suyukli bo‘lgani va ulardan panoh izlagani shubhasiz. Kleopatrani turli zalolatlarda ayblaydiganlar ham Misr malikasi bilan bog‘liq ikki dalil qarshisida lol qoladi. Ya’ni, Kleopatraning xatti-harakatlarida fir’avnlikni yo’qotish emas, balki uni mustahkamlash va saqlab qolish tarixiy haqiqat edi. G‘oliblarning qo‘shini ortida Rimga bandi bo‘lib kirib borishdek xorlikdan ko‘ra, o‘limni afzal bilgani ham rad qilib bo‘lmas dalolat, haqiqatdir. Shu ma’noda Kleopatra davlat boshlig‘i sifatida o‘z mamlakatining mustaqilligini saqlashga 23

intilgani, umri poyonida insoniy qadr-qimmatini toptashlariga yo’l qo‘ymagani uchun aybdor emas. Antoniy shunchalik Kleopatraning ta’siriga tushub qoldiki, butunlay es-hushini yo’qotdi. U malikaga mukofot tariqasida butun dengiz qirg‘oqlarini hadya etdi. Shundan so‘ng viloyatlardan birini Kipr hamda Grete orollarini berdi. Uning sahovati shu qadar oliy darajaga yetdiki, Kleopatra imperiyaning butun Osiyoga tegishli hududlariga ega bo‘lib qoldi. Bu tuhfalar to‘g‘risidagi xabar Rimliklarning qaxr-g‘azabini butunlay toshirib yubordi. Nima degan gap axir? Yuzlab janglar tufayli rimliklar qoni to‘kilgan hududlar bir bekorchi tantiqning, Misrlik mashuqaning ixtiyoriga shunchaki tashlab qo‘yiladimi? Bunga javoban ular tomonidan urush boshlandi. Kleopatraning kuni bitdi. U ochiqdan ochiq o‘zining rolini o‘ynashdan mahrum bo‘ldi. Qasos olish fursati yetdi va qahr-g‘azabga mingan Rimliklar Antoniy va Kleopatraning kemalarni tor-mor qilib, armiyasini chekintirishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu halokat ekanligi aniq bo‘lib qoldi. Antoniy, agar tutib olishsa, boshidan judo qilishlarini oldindan bilar edi. Shu bois u o‘zini chavaqladi (ya’ni hanjar urdi), talvasa ichida azoblanib, Kleopatraning qo‘lida jon berdi, hayotda unga qanchalik yopishgan bo‘lsa, o‘lganida ham undan judo bo‘lmadi. Kleopatra ham o‘z navbatida qasam ichib, Rim ko‘chalarida qo‘lida zanjir tutgan olomon tomonidan haqorat va mazah qilishlariga yo’l bermaslikka ahd etdi. Shu sababli, u zahar ichishni ma’qul ko‘rdi. Bunga qanday erishdi, hech kim bilmaydi. Bu sirni Kleopatraning yigirma daqiqa o‘tib, uni topib olgan kishilar ham ocha olmadilar. Ayrimlarning aytishiga qaraganda, u o‘zini o‘zi tishlab olgan-u, so‘ng yarasiga ilon zahrini surtgan, boshqalar esa, Kleopatra o‘ziga yuborilgan gul solingan savatdagi ilonni ko‘ksiga qo‘yib, o‘zi chaqtirgan deyishadi (Misrliklar tasavvuricha, zaharli ilonlarning chaqishi abadiylik bag‘ishlar emish – tarjimonning izohi). 24

Kleopatrani, vasiyatiga ko‘ra, Antoniyning qabri yoniga ko‘madilar. Dafn marosimi Misrni uch yuz yil davomida idora qilgan buyuk sulolalar so‘ngi vakilasiga munosib bo‘ldi. Shu o’rinda quyidagi fikrlarni ham qog’ozga tushursak. II.BOB. O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazi. 25

Kleopatraning ajabtovur voqealarga boy hayoti, zamonasining eng mashhur sarkardalar va davlat arboblarini bir umrga sehrlagan ayollik latofati necha asrlardan buyon yozuvchi, drammaturg, shoir, rassomlarni ilhomlantirib keldi va shoh asarlar yaratilishiga sabab bo‘ldi. Bunday an’analarga o‘zbek yozuvchilari ham hurmat bilan qaraganlar. Chunonchi, Abdulhamid Cho‘lpon 20-yillardanoq Misr malikasiga bag‘ishlab bir mansura va bir she’r yozgan. Shoir Jamol Kamol o‘zining “Klubatra” tarzda nomlangan she’ridan mavzuimiz qahramoniga murojaat etgan. Jamol Kamol Beruniy bobomiz aytgan fikrlarni qalamga oldi. Ya’ni Kleopatrani “Sharqona ildizdan ko‘kargan nihol ekanini” aytib o‘tgan. Eramizdan avvalgi 323-yilda Aleksandr Makedonskiy vafot etgach, undan meros qolgan mulklar taqsim bo‘lganida marhum fotihning sarkardalaridan biri Ptolomeyga Misr hukumdorligi nasib etdi va u Misrga uch asr davomida hukumronlik qilgan Ptolomeylar sulolasiga asos soldi. Kleopatraning otasi ana shu sulolaning oxirgi vakillaridan biri bo‘lib, podsholikda qabul qilingan udumga ko‘ra, O‘n ikkinchi Ptolemey deb ataldi. Ammo u bu nom bilangina qanoatlanib qolmay, ismiga yana uch unvonni ham qo‘shib oldi. Shu unvonlardan birinchisi Teos Filipator bo‘lib, otasini sevuvchi tangri ma’nosini anglatgan. Kleopatra ana shu otadan tug‘ilgani uchun Yettinchi Kleopatra Filopatra deb yuritildi. Modomiki, Misrda podsholik qilgan ptolemeylar sulolasining tarix sahnasida paydo bo‘lishi Aleksandr Makedonskiy nomi bilan bog‘liq ekan, Kleopatraning sevgi va ehtiros bilan to‘liq qalbida ham jahongirga xos qonning jo‘sh urgani ajablanarli emas. Gap shundaki, mashhur fotih eramizgacha bo‘lgan 331-yilda, Turon va Eronni bosib olgan zamonda zabt etilgan o‘lkalardagi fuqaroda xayrixohlik va ruhiy yaqinlik uyg‘otish maqsadida uchinchi Doroning qizi Ravshanakka uylangan. Aleksandr Makedonskiyning ayrim lashkarboshilari ham podshohdan ibrat olganlar. Shu tarzda makedoniyalik fotihlarning keyingi avlodlari vujudida Sharq ayollarining qoni ham mavj ura boshlagan. 26

Ayrim tarixiy manbalarda aytilishicha, Kleopatraning qalbida ham ana shu Sharq qizlarining qoni toshib-ko‘pirib turgan. Xususan, Abu Rayhon Beruniy hikoyamiz qahramonining sharqona ildizdan ko‘kargan nihol ekanini aytib, uning ismini Klubatra tarzida tilga olgan. 4 II.1. Cho‘lpon ijodida Kleopatra obrazi 4 Naim Karimov Kleopatra. Tafakkur 1997/2 66-67 bet 27

O‘zbek adiblari orasida Abdulhamid Cho‘lpon ham mavzumiz qahramoniga murojaat etib, uning obrazini gavdalantirmoqchi bo‘lgan. Bunga erishgan ham. “Tong sirlari” (1962) to‘plamiga Cho‘lpon “Kliupatra uyqusi” nomli she’rini kiritadi. Va unga quyidagicha izoh beradi: “Kliupatra” nomli sochma hikoyamning tizma shaklidir”. Ko‘plab ulkan san’atkorlar e’tiborini o‘ziga jalb etgan Misr malikasining taqdiri Cho‘lponni ham befarq qoldirmagan. Hassos shoirni dunyo tarixida chuqur iz qoldirgan bu ayolning siyosat bobidagi nayranglari emas, qalb tu’g‘yonlari qiziqtirar edi. Shu bois ham uning talqinidagi Kleopatra tarixiy Misr malikasidan ko‘proq mukammal bir badiiy obrazdir. Cho‘lpon hikoyada Misr malikasi ismini ikki xil: “Kliupatra” va “Kleo‘patra” shaklarida bergan, biz avvalgi shaklni nima ma’qul deb, boshqalarini shunga mosladik. Hikoyada adib bir nilufar gulining ifori, Kleopatraning bu gulga munosabati yoritilgan. Shekspir yaratgan Kleopatra bilan Cho‘lponning Kleopatrasi o‘rtasida farq bor. O‘zbek adibi tomonidan yaratilgan Kleopatrada ko‘proq siyosiy arbob sifatidagi xususiyatlar emas, aksincha, uning ichki tug‘yonlari namoyon bo‘lgan. Hikoyada sevgisiz bag‘irli deya ta’riflanadi. Hatto Hindistonlik oshiqni Nilda yashovchi timsohning og‘ziga tashlagani aytiladi. Kleopatra bilan o‘zining Amu Kleopatrasi uchun olib ketayotgan oshiq bilan suhbatlashadi.Suhbatda ayon bo‘ldiki, u oshiq oddiy nilufar gulini olib ketayotgan bo‘ladi, ammo gul qalbi sevgi bilan to‘la yigitning ko‘z yoshida bitib, ko‘z yoshida o‘sganligi aytiladi. Kleopatra oshiqdan gulni tashlab ketishini so‘raydi, lekin u yigit Nil bo‘yidan, shaharlardan topishi mumkinligi aytib o‘tadi. Nil daryosi timsohlariga tashlagan oshiqlardaham shunday gullar borligini aytib o‘tadi, biroq ular timsohlarga tashlangan,-degan gapni aytsa, Kleopatra bunday deydi . 28

–– Ular menga go‘zal bo‘lganim uchun emas, Fir’avn qizi Kleopatra bo‘lganim uchun “oshiq” edilar , birgina kishi bo‘lsin chin sevish bilan sevgani yo’qdir. Agar senga o‘xashgan bo‘lsalar, men ularni Nilda emas, ko‘zimning qoralari orasida saqlar edim… Men ularni bilaman: ular qo‘rquv oldida meni unutadilar. Shuning uchun men ulani qo‘rqinch timsohlarg‘a yem qidim. Shu o‘rinlarda bizning qahramonimizning tug‘yonlari namoyon bo‘ladi. U ham kimgadir suyukli bo‘lishni istaydi. Hikoyaning yakunida Kleopatraning oshiq yigitga maktubi beriladi. Unda malikaning ko‘nglidan o‘tkazgan quyidagi fikrlari keltiriladi. “Yigit! Men dunyog‘a mashhur fir’avinning qizi go‘zal Kleopatra bo‘lganinim holda chin va sof bir sevgi uchratmadim. Chin muhabbat egalarining ko‘z yoshlarida etishaturg‘an uzoq umrli , vafo hidli nilufarni sening qo‘lingda ko‘rganimdan beri ko‘rmadim . Oh , uning men uxlayolmay yotgan chog‘imda sochqan hidlari qanday edi? sira anuglayolmayman. Sen “sevgi hidi” deding, shekillik. Oh agar sevgining bir chechagidan chiqqan hidi shunday bo‘lsa, uning o‘zi qanday narsadir? Koshki seva bilsam, o‘zimning eng faqir ko‘rgan qulimni bo‘lsa-da seva bilsam! Seni sevdim deb o‘ylag‘an edim, o‘zing ketgach bildimki, u senga, sening yigitliginga bo‘lg‘an shohona bir muhabbatgina, bir havasgina ekan… Oh, ul gulingga nima deyay ekan? Agar ul yomon hidini sochmasa , sen meni bitirgan bo‘lur eding… Men , shoh qizi – bir zumda paydo bo‘lgan tentak bir havasning qurboni bo‘lur edim. Sofligim ketar edi… 29

Oh, u soflikning haqiqatda nima ahamiyati bor? Bo‘ldi nima, bo‘lmadi nima? Tubda soflikni-da saqlab qolaturg‘an muhabbat kerak emasmi? Menda u yo’q… Shuning uchun soflikning ahamiyati ham yo’q… Taxtning, saltanatning qayg‘udan boshqa yaxshilig‘i yo’q… Go‘zal Nilning go‘zalligi yo’q… Xurmo o‘rmonlari vahshiy… Nilufalar vafosiz… umrlari besh-o‘n nafas… Kel , menga sof muhabbatdan biroz so‘zlab ber! Endi ehtirosga berilmayman , kel. Men-da sof sevib, sof sevilmak istayman… Misr ,Nil bo‘yi: Klio‘patra. Bu maktub orqali muallif Kleopatraning ko‘nglidan o‘tgan tug‘yonlarini, xohishlarini aytib,keltirib o‘tadi. II.2. J.Kamol ijodida Kleopatra obrazi 30

O‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan ijodkor, adib Jamol Kamol ham Misr Malikasi bo‘lmish Kleopatraga atab “Klubatra” nomli she’r yozgan. Jamol Kamol Shekispir asaridan ruhlanib, bu ijod mahsulini yaratgan. Unda quyidagicha fikrlar yortilgan: Bashar tarixida ajib bir hilqat, Malohat bahrida olmos qatrasan Ammoki (hayolsan.. Klubatrasan) Men uchun sharqona sifat Mujassam hayolsan… Klubatrasan!.. Shundoq deb yozibdi Beruniy bobom Shundoq deb yozmishlar bobolar bari Balki gulgun eding, balki gulandom, Lekin ne bo‘lsa ham, samoviy pari… Abu Rayhon Beruniy bobomiz Kleopatrada sharq qoni borligi unda sharqona hislatlar mavjudligini aytib o‘tadi. Sehrlar jo bo‘lib yotar ismingda Iskandar shiddati joningda yashar Ravshanak jamoli yashar jismingda Lekin bilarmisan , ey jonga ofat Lekin bilarmisan , ey jahonga jon Ismingda bir sehr bor, Iskandarning shiddati joningda yashaydi, jismingda Ravshanakning jamoli mujassam , sen jonga ofat va jahonga jon bag‘ishlovchi ayol deya Jamol Kamol ta’kidlaydi. 31

Minganing taxt emas ,sangi qabohat, Kiyganing toj emas , savdoyi jahon! Kimga tarixdursan, kimga tomosha Men uchun emassan taqdirimdan chet. Taxt egallamasdan qabohat egasi , jahonni toj o‘rniga egallagan hukmdor , muallif o‘z taqdiridan chetdan qolmaydigan qilib qahramonimizni tasvirlaydi. Taqdir nasib etib, ming yillar osha, Uchrashib turibmiz, mana betma-bet Sening qismating-ku shunday beqaror. Men ham chok etayin edi yaqoni: Shoir o‘zini malika bilan “uchrashganday” hisoblab, o‘zini kitobining sahifasida uchrashganini aytadi. Sening-ku bir qadar so‘g‘diyliging bor Mening ham qalbimda so‘g‘diylar qoni Holingga kuyaman, pari paykarim Rim degan menga-ku tahdid etolmas Va lekin senga ko‘p etar Rim. Kleopatrani so‘g‘diylarga aloqador ekanligini hisobga olgan holda, muallif o‘zini ham so‘g‘diy deb uning holiga kuyishni aytib, Rim menga tahdid sololmaydi, lekin senga Rim xavf solishi mumkin deya jarang sochadi. Nilda to‘lqin tursa, Rimdan darakdir, Nahang qorni ochsa, bilmaydi shavqat 32

Rimga g‘alla kerak,tillo kerakdir Araz ham, g‘araz ham unga shu faqat Jamol Kamol yuqoridagi satrlarda quyidagi fikrni ifodalamoqchi: Agar Nil daryosida to‘lqin yuzaga kelsa, Rimni xavf solayotganiga qiyoslamoqda, Nahang baliq ham qorni ochsa, hech qanday shafqat qilmaydi. Rimni ta’minlab turadigan manba-bu Misr edi. Shu sabab, g‘allani ham, tilloni ham shu yerdan qo‘lga kiritmoq istadi. Rim tekin so‘raydi, faqat suv tekin, Tekin bermaganga yetadi zarbi O‘zini ulug‘ deb ulug‘lar lekin , O‘zini boqishga yetmaydi qurbi… Rim suvni tekin so‘rasa, tekinga bermasa, tezda zarba berishga o‘tadi. Rim o‘ziga bino qo‘yib, o‘zini ulug‘ deb hisoblaydi. Ammo hatto o‘z davlatini boqishga ham qurbi yertmaydi. Shuning-chun Misrning ranggi qahrabo Shuning-chun u mahrum shon-u sharafdan Rimdan ofat kelur…lekin ajabo. Oshiq ham kelarmish o‘sha tarafdan. Keyingi satlarda shuning uchun Misrni bu holatni ko‘rib ranggi o‘chgan , shu sabab, shon-sharafdan bemasrur. Keyingi misralarda Rimdan ofat kelib qolmay, hatto Kleopatraga oshiq ham shu tomondan kelishi aytib o‘tilgan. Ko‘yingda Antoniy gadodir butkul (Yorlaqa, Muhabbat, uni yorlaqa!) 33

Amallar , unvonlar shu otashda kul G‘arazlar, arazlar bari bir chaqa. Yuqoridagi misralarda Kleopatra deb Antoniy gadoligi, uni amallari, unvonlari ko‘nglidagi olovda kulga aylanish hamma g‘araz arazlar endi bir chaqaga tengligi keltirilgan. Oqibat sehrini ayladi zohir Sevgiga sajda qil buyuk osmon Nomardlar naslidan mard chiqdi oxir Qotillar qavmida chiqdi qahramon. Baribir nomard deya tilga olayotgan rimliklar naslidan Antoniy mard bo‘lib chiqdi. Qotillar qavmidan bir qahramon chiqdi. Maydonga tikilmish jahonning ko‘zi Maydonga yig‘ilur jahoniy sharaf Maydonda bir taraf – Antoniy o‘zi Buyuk qo‘shin bilan Sezar bir taraf Kleopatrani Antoniy yoqtirib qolgandan so‘ng, Antoniy uni himoya qila boshlaydi. Shundan keyin Sezar ularga qarshi jang boshlaydi, Antoniy bir o‘zi qarshi chiqa olaman deb o‘ylaydi. Misralarda “maydon ” deya o‘sha paytdagi holat, vaziyat ifodalangan. Agar ming yillarni qilmoq bir qadam Imkoni bo‘lsaydi ushbu nafasda –– Men ham shu maydonga tushardim sanam, Botir Antoniyga bo‘lib safbasta !... 34

Keltirilgan misralarda shunday fikrlar ayon bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin: Imkoni bo‘lganda ming yillarni qaytarishni iloji bo‘lganda,”men ham –deydi muallif,-bo‘layotgan jang maydoniga tushardim va Antoniy bilan yelkama –yelka jang qilardim ” kabi fikrlar ayon bo‘ladi. Ular Antoniyni ayashdi, hayhot Lekin ayamasdi meni hach qachon Noming, nomusingga tikardim hayot, Noming, nomusing deb berar edim jon… Muallif shunday fikrlarni yuqoridagi satrlarda ifodalaydi. Rimliklar Antoniyni ayab, meni hech qachon ayashmasdilar. Lekin Kleopatraning nomi, nomusiga hayot tikib, jon ham berardim –deya ta’kidlaydi . Falakdan bir najot yetmadi senga , Najot yetib keldi zamindan, yohu! Ilon og‘iz soldi kumush siynangga Gulbarg lablaringga taraldi og‘u. Falakdan senga hech qanday najot kelmadi, yerdan najot kelib, kumush siynalaringga ilon og‘iz soldi va lablaring og‘u, ya’ni zahar bilan to‘ldi. Shu o‘rinda Jamol Kamolni Shekspirning “Antoniy va Kleopatra” tragediyasidan ta’sirlanganini yana bir bor guvohi bo‘lamiz . Tragediyada Kleopatra o‘zini ilonga chaqtirib o‘ldiradi. Bu ilonlarning birini ko‘kragiga qo‘yib , birini qo‘liga qo‘yadi. Shundan so‘ng uning jonli lablari so‘nadi. Jahondin ketding-u murodga yetding Jahon ham qoldi-ku sendan ayrilib 35

Sen-ku Antoniyning ortidan ketding Ortingda turibman, qara qayrilib… Olamdan ketding, murodingga yetding, jahon ham sendan ayrilib qoldi. Go‘yo Kleopatra Antoniyning ortidan ketdi, muallif uning ortidan qolganday bo‘lib tuyiladi. Senga zahar quyib, qadah tutdi haq Bilmadim, menga ne tutarkin soqiy Lekin bilamanki, Go‘zallik barhaq Lekin bilamanki , Muhabbat boqiy! Bu misrada ilohiy muhabbat tasvirlangan. Ilon haq misollida zahar tutdi. Muallif shu o‘rinda menga nima tutarkin deya o‘ziga o‘zi savol qo‘yadi. Go‘zallik doimo barhaq, ya’ni haqdir. Muhabbat ham abadiy. Ruhing omon bo‘lsin dunyoda sanam Muhabbat ko‘kida qilaber parvoz. Mashriqdan Mag‘ribga sabo esgan dam Qulog‘ingga yetsin sug‘diyona soz… Muallif Kleopatrani sanam deya ta’kidlaydi va ruhini omon bo‘lishini, keltirib o‘tadi. Sharqdan g‘arbga sabo esayotganda sug‘diyona soz ovozi eshitilsin deya o‘zining she’rini tugallaydi. Haqiqatdan ham shoir juda ham keng qamrovli, mazmuni keng bo‘lgan ijod mahsuli bilan e’tiborga molik. Uning she’rini o‘qib, benihoya Kleopatrani tasavvur qilasiz. Kleopatra Misrga qaytishi bilanoq fuqaroning unga nisbatan sovigan mehrini qayta ilitish uchun mahalliy ilohalarga bo‘lgan maylini oshkora namoyish etadi va 36

bu hol samara bergandek bo‘ladi. Biroq vaziyat kundan-kunga murakkablashib boradi. Buning asosiy sababi Rimda kechayotgan oshkora siyosiy kurash edi. Bu kurashga jalb etilgan kuchlarning har biri Misrdan, aniqrog‘i, Kleopatradan kutar edi. Bunday madadni ololmagan sarkardalar uchun Kleopatra dushman hisoblanar va ular Misr malikasiga nisbatan tish qayrar edi. Rimda boshlangan kurash oqibatida Sezarning qotillari mag‘lubiyatga uchrab, uning asrandi o‘g‘li Oktavian mamlakatning ichki ishlari bilan shug‘ullanish uchun Italiyaga qaytib keladi. Mark Antoniy esa Sharqqa yurish boshlaydi. U Kichik Osiyo bo‘ylab qo‘shin surar ekan, hamma yerda ta’zim va tavoze bilan qarshi oladilar. Kleopatradan ham ana shunday munosabatni kutib, unga bir necha bor elchilar yuboradi. Kuni kecha jahon malikasi tojini kiyishni orzu qilib yurgan Kleopatra dastlab uning takliflarini rad etadi. Ammo fursat kelib Antoniyning so‘ngi elchisi Kvint Delliy ismli mohir diplomatdan chiqqan maslahat Kleopatraga ko‘proq ma’qul ko‘rindi. Rivoyat qilishlaricha, Troya urushi vaqtida Zevs qamal qilingan shaharni o‘z homiyligiga olgan, uning xotini Gera esa axeyaliklarga yordam ko‘rsatishni vijdoniy burchi deb bilgan ekan. Shuning uchun kam troyaliklar dushmanlarini siquvga ola boshlashi bilan Gera ayyorlik yo‘lini tutibdi. U Ida tog‘iga chiqib, erida lazzat tuyg‘usini uyg‘otmoqchi, so‘ng unga uyqu yuborib, o‘zi axeyaliklarga yordamga bormoqchi bo‘libdi. Yuvinib-taranib, butun badaniga mushk-anbar suribdi, keyin ajoyib bir ko‘ylak kiyib, quloqlariga tilla zirak taqib, sochlari ustidan to‘r ro‘mol tashlabdi. Bu bilangina kifoyalanib qolmay, Afroditaning g‘aroyib bir san’at bilan to‘qilgan belbog‘ini so‘rab olibdi. U oddiy belbog‘ emas ekan, uning qatimlari ilohaning barcha jodulari — sevgi, hirs, shirinsuxanlik va boshqalarni o‘zida mujassam qilgan ekan. Va bu jodular qarshisida eng oqil va zarif kishilar ham es-hushini yo‘qotib qo‘yar ekan. Kvint Delliy Kleopatraga ana shu Geradan ibrat olish va Misr sari oshiqqan «Zevs»ni o‘z jodulari bilan sehrlashni maslahat beradi. Bu maslahat har qanday romantik hayollarga ham jonli hayot nafasini purkab yuboruvchi Kleopatraga 37

manzur bo‘lmay qolmaydi. U Mark Antoniy bilan uchrashuvga taraddud ko‘rar ekan, uning barcha ishqiy sarguzashtlarini o‘rganib chiqadi. Bir necha bor uylangan va ayollar tufayli talaygina janjanli voqealarni boshdan kechirgan Antoniyni qanday kutib olish va uni qarmog‘iga qanday ilintirish rejasi Kleopatrada bir zumda paydo bo‘ladi. U Kvint Delliyning maslahati bilan Antoniyni qarshi olish uchun Tars shahriga burun tarafi tilla bilan tovlangan, yelkanlari esa alvon matodan ishlangan kemada yo‘l oladi. Kumush rangli eshkaklar sibizg‘alar va kifaralar taratgan musiqaga hamohang holda suvga urilar edi. Afrodita libosini kiygan malika tillarang chodir ichida o‘tirar, uning har ikki tomonida esa ulkan rangin yelpig‘ichlar bilan uni yelpib ketayotgan bolalar sevgi va muhabbat ma’budasining mulozimlari orasidagi erotlarni eslatar edi. Kema sahnida raqs tushayotgan go‘zal xonimchalar antik davr miflaridagi turli-tuman parilar kiyimini kiyib, Afroditaning xohish irodasini bajarar edi. Kema Tars shahriga yaqinlashishi bilan uning shov-shuvi chor tarafni tutib, shahar aholisi daryo qirg‘oqlari sari otiladi, hatto bozor-o‘charlar ham bo‘m-bo‘sh bo‘lib qoladi. Antoniy Kleopatraning bunday dabdaba bilan kelishini kutmagan edi. Kleopatra esa, xuddi dengiz to‘lqinlaridan chiqib kelgan Afrodita singari, o‘zining tantanavor qiyofasi va kemasi bilan Antoniyni — Sharq istilyochisini larzaga keltiradi. Bu g‘aroyib voqea tafsilotini tarix sahifalariga naqsh etgan muarrix yana quyidagilarni yozadi: Antoniy bozor maydonidagi tepalikda yakka o‘zi qoladi. Shahar aholisi Afrodita suzib kelayotgan kemani ko‘rish uchun qirg‘oq sari talpinadi. Hammayoqda “Afrodita Osiyoning baxt-saodati uchun Dionis sari bormoqda” degan ovozalar tarqaladi. Antoniy Kleopatrani ziyofatga taklif etadi. Kleopatra esa, aksincha, uning o‘zi kemaga tashrif buyurishini so‘raydi. 38

Antoniy kemaga minib, ko‘z o‘ngida namoyon bo‘lgan manzaradan lol qoladi. Hammasidan ham uni mash’alalarning ko‘pligi va ularning nuridan hosil bo‘lgan shamaloq (shu’lalar raqsi) rom etadi. Muarrix davom etib yozadi: “Hamma i dish-tovoql a r oltin va qimmatbaho toshlardan yasalgan edi. Zal devorlari tilla va alvon iplar bilan to‘qilgan gilamlarga to‘lgan. Malika bazm qurishi uchun o‘n ikki katni tayyorlashni buyuradi va Antoniyni do‘stlari bilan bu katlarga o‘tirishga taklif etadi. Bunday g‘aroyibotni ko‘rgan Antoniy hayratga tushganidan taqqa to‘xtab qoladi. Malika bo‘lsa, kulib turib, bunday deydi: Bu yerda nimaki bo‘lsa, hammasi seniki! Malika shu kunning ertasiga uni yana do‘stlari va lashkarboshilari bilan kemaga taklif qiladi. Bu kungi qabul marosimining oldida kechagi dabdaba xira tortgan edi. Malika yana hamma narsani mehmonga hadya etadi. U yana har bir lashkarboshidan dasturxonidagi eng yaxshi idish-tovoqni va bazm qurgan katlarni olib ketishni so‘raydi. Rimning manman degan kishilari zalni tark etganida har birining yonida zambil tutgan yuk tashuvchilar paydo bo‘ladi. Antoniyning ba’zi bir do‘stlari esa sovg‘aga kumush egar-jabduqli otlar oladilar...” Shunday qilib, Kleopatraga harbiy va moddiy madad ko‘rsatmagani uchun saboq berishga kelgan Antoniy uning asiriga aylanadi. U Kleopatraning xohish-istaklarini bajarishga kirishib, Artemida ibodatxonasida yashayotgan singlisi Arxinoyani qatl etadi, o‘g‘li Sezarni Misr taxtining vorisi deb e’lon qiladi. Kleopatra bilan Aleksandriyaga borib, baxt va muhabbat mayini bearmon simiradi. Shohona hashamat, go‘zal ayol nazokati va umuman, afsonaviy Sezarning mumtoz ma’shuqasi bilan muloqot Antoniyni dovdiratib qo‘yadi. Kleopatra bilan do‘stlik va ittifoqda yashashning boshqa jozibali jihatlari ham oz emas edi. Antoniy urush-janjalsiz Misrdek boy mamlakatning moddiy zaxiralari va sarmoyalaridan istaganicha foydalanishi mumkin edi. Kleopatraning dabdabali ziyofatlari esa mamlakat xazinasining tubsiz-adoqsiz ekanidan dalolat berardi. 39

Xo‘sh, nima uchun Kleopatradek oqila, shuhrattalab, ziynattalab va taxttalab malika Antoniy va uning lashkarboshilari foydasiga mamlakat xazinasini shu qadar saxiylik bilan elga sovurdi? Xazinani sovuribgina qolmay, hali Sezardan olgan bo‘salarining tafti ketmasdan gul yanoqlarini boshqa bir rimlikka hadya etdi? Umuman, uning uchun taxtmi yo ayollik — qay biri qimmatli edi? Kleopatra sevgi va aysh-ishrat uchun tug‘ilgan malika edi. U qadimgi dunyo axloqi asosida tarbiyalangan va bu axloq (axloqsizlik ) Markaziy Osiyoda asrlar mobaynida shakllangan odob qoidalaridan keskin farq qilgan. Rimda ham, Misrda ham ayollarning bir necha erga tegib-chiqishi yoki jufti haloli bo‘lgani holda boshqa erkaklarning oniy hirslarini qanoatlantirishi ayb hisoblanmagan. Shu ma’noda Kleopatra uchun avvalo taxt, hokimiyat qimmatli edi. U ana shu taxtni, hokimiyatni saqlash yo mustahkamlash uchun o‘zining ayollik latofati va or-nomusini ham garovga qo‘yishga tayyor edi. U o‘zini dastlab Sezarga, so‘ngra Antoniyga bag‘ishlaganida, avvalo, mamlakatining mustaqilligini saqlab qolish, ota meros davlatning parchalanib ketishi yo Rim imperiyasining xilvat go‘shalaridan biri bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslikni o‘ylaydi. Va ana shu oliy maqsadni amalga oshirishda ayollik latofati va makridan qurol sifatida foydalandi. U dastavval Sezarni, keyin esa Antoniyni sevgi domiga tushirishidan ularning shunchaki ma’shuqasi yoki o‘ynashiga aylanib qolishni maqsad qilib olmagan edi, balki qonuniy xotinlari maqomiga kirib, ular bilan birgalikda qudratli saltanatni idora etish va ulardan tug‘ilgan farzandlari ota meros shahzodalar bo‘lishini ko‘zlagan edi. Kleopatpa Antoniy va uning lashkarbo shilari qarshisida boylikl arini sochibgina qolmay, balki ular yordamida mamla kat xazinasini to‘ldirish i lmini ham yax shi bilgan. Kleopatraga zamondosh bo‘lgan iudey yozuvchisi Iosif Flaviy Misr malikasining Ierusalimda bo‘lishiga oid bitiklarida u qayerda pulga muhtoj bo‘lsa, o‘sha yerda ibodatxonalar va maqbaralarni talagani, uning dastidan na mehroblar, na boshqa muqaddas joylar qolganini aytgan. Demak, u o‘zidan 40

qudratli sarkardalarga mamlakat boyliklarini ehson etar ekan, so‘ng ular ko‘magida xazinani to‘ldirib ham borgan. Xullas, Kleopatraning sevgi jodulariga asir bo‘lgan Antoniyni na xotini Fulviyaning taqdiri, na Rimda ro‘y berayotgan voqealar tashvishlantiradi. Holbuki, Sezarning asrandi farzandi Oktavian asta-sekin uning kushandasiga aylanib borayotgan, parfiyaliklar esa Rimning sharqiy viloyatlariga tahdid solayotgan edi. U shunday ko‘ngilsiz xabarlarni eshitganidan keyingina muhabbat to‘shagini tark etib, Italiya sari yo‘lga tushadi. Oradan bir necha oy o‘tgach, 40-yili Kleopatra egizak farzand ko‘radi.Ularning otasi esa Oktavian bilan bir bitimga kelib, Italiyaning sharqiy viloyatlarini egallaydi. Yana shu bitimga ko‘ra, u Oktavianning singlisi Oktaviyaga uylanadi. Va to‘rt yil mobaynida Kleopatradan olisda yashaydi. Oktaviya ana shu muddat ichida Antoniy endi misrlik ma’shuqasini unutdi deb shirin hayollarga beriladi. Ammo Antoniyning Kleopatrani unutishi, uning bazmi jamshidlari, qo‘ng‘iroqdek ovozi, erkalashlari va faqat unga xos ishrat san’atini qo‘msamasligi mumkin emas edi. Chunonchi, mana bu kabi voqeani unutib bo‘ladimi? Kunlarning birida Antoniy Kleopatra uyushtirgan bazmlardan biri haqida: “Boshqa birorta bazm bunga teng kela olmaydi”, deya hayratini ifoda etadi. Kleopatra esa unga e’tiroz bildirib, deydi: Shu ham ziyofat bo‘ldimi! Men sen bilan garov o‘ynashga tayyorman, azizim, ertaga shunday bazm beramanki, u o‘n million sestirsiyga arziydigan bo‘ladi! Antoniy garov o‘ynashga rozi bo‘ladi. Ertasiga berilgan bazm chindan ham dabdabali edi. Ammo uning avvalgi kundagisidan farqini ko‘rmagan sarkarda bunday deydi: Sharob tangrisi bilan qasam ichamanki, bu yerda o‘n million sestirsiyning hidi ham sezilmaydi! 41

Bilaman, — deya e’tirof etadi Kleopatra. — Ammo dasturxondagi bor narsalar hali xamir uchidan patir. Mening bir o‘zim o‘n million sestirsiyni ichib qo‘yishim mumkin. U shu so‘zlardan keyin so‘l qulog‘idagi kattagina gavhar zirakni olib, sirka solingan oltin jomga tashlaydi. Gavhar eriganidan keyin esa jomni asta-sekin ichib bo‘shatadi. Shundan keyin u o‘ng qulog‘idagi zirakni ham olmoqchi bo‘lganida garov qozisi Kleopatrani g‘olib deb e’lon qiladi. Oktaviya bilan bir maromda sokin turmush kechirar ekan, Antoniy Kleopatra og‘ushida kechgan daqiqalarini xuddi tushda ko‘rgan kabi eslab yuradi. “Kleopatraga muhabbat, — deb yozadi Plutarx, — ko‘p vaqt mudragan va nihoyat, sog‘lom aql tufayli uxlagandek bo‘lib tuyulgan dahshatli bir ofat edikim, Antoniy Suriyaga yaqinlashgani sayin yana uchqun berib, tobora olovlana boshlaydi. U shu erda — Suriyada turib Kleopatraga odam jo‘natadi. U kelishi bilanoq Antoniy unga Finikiya, Kelesiriya va Kiprni, Klikiyaning kattagina qismini, Iudeyaning malham beruvchi viloyati va Nabeteya Arabistonning yarmini hadya etib yuboradi. U Kleopatra dunyoga keltirgan egizaklar — Aleksandr bilan Kleopatrani o‘z farzandlari sifatida oshkora e’tirof etadi”. Antoniyning Kleopatra bilan Misrda emas, Suriyada uchrashmoqchi bo‘lganining boisi Oktaviyaning ko‘ngliga ozor bermaslik edi. Buni payqagan Kleopatra Suriyaga Antoniydan tug‘ilgan go‘daklarni ham olib borib, uni qayta maftun etishga erishadi. Antoniy Kleopatraning egizaklarini qo‘liga olib baland ko‘taradi. Rim udumlariga ko‘ra, bu hol uning egizaklarni rasmiy tan olishini anglatar edi. Xuddi shu kuni ular o‘g‘ilni Aleksandr Gelios, ya’ni Quyosh, qizni esa Kleopatra Selina, ya’ni Oy deb atadilar. Kleopatradan tug‘ilgan farzandlarini ota si fatida e’ tirof etgan Antony ining endi bu farzandlarni ng onas i — Misr malikasini qonuniy xotini deb e’lon qilmasligi g‘ayri tabiiy”edi va u shu tariqa Kleopatrani jufti haloli sifatida rasman tan oldi. 42

Antoniyning jangovar hayoti, xuddi Sezarniki singari, ikkinchi pallasi tomon og‘a boshlagan edi. Ammo buyuk Sezar jang maydonidan sira mag‘lubiyat alamini tatib chiqmagan bo‘lsa, Antoniyning peshonasiga mag‘lub bo‘lish qismati yozilgan ekan. Parfiyaga safari muvaffaqiyatsizlik bilan tugagach, bir tomondan Kleopatra, ikkinchi tomondan Oktavian unga madad qo‘lini cho‘zadi. Oktaviyaning katta karvon bilan kelayotganidan xabar topgan Kleopatra ming xil nayrang bilan Antoniyni qo‘ldan chiqarmaslik chorasini ko‘radi. Natijada Antoniy rafiqasi bilan hatto uchrashishni ham istamaydi. 34-yilning boshlarida Antoniy bundan ikki yil muqaddam dakki egani Armaniston podshosini hiyla bilan qo‘lga tushirib, unga tegishli mukofotni o‘z tasarrufiga oladi. O‘sha yilning kuzida katta tantana bilan Misrga qaytib, Rim an’analari ruhida zo‘r marosim o‘tkazadi. U yig‘ilganlar oldida so‘zga chiqib, Kleopatrani malikalar malikasi deb e’lon qiladi. Uning xohishiga ko‘ra, Kleopatra Ptolemey-Sezarion bilan birgalikda Misr va Kiprni; Apeksandr Gelios Armaniston, Midiya va Parfiyani; Ptolemey Filadelf Suriya va Klikeyani; Kleopatra Selena esa Kirenaiku va Liviyani idora etadigan bo‘ladi. Ammo bu tantanali marosim Kleopatra va Antoniy hayotining so‘nggi nurli sahifasi edi. Kleopatra o‘zini Izida ilohasiga tenglagan va Antoniy bilan birga turli haykallarda tasvir etilishiga, hatto davlat tangalarida qiyofasi bo‘lishiga erishgan bo‘lsa-da, uning yulduzi zulmat qo‘yniga cho‘ma boshlagan edi. Antoniy va Kleopatra uchun baxt va omad oftobining so‘nishiga sabab Rimda Oktavian yulduzining nayzaga chiqishi bo‘ladi. Antoniy bilan Oktavian o‘rtasidagi jang, har ikkala tomon orqaga surib kelganiga qaramay, 32-yilning kuzida boshlanadi. Ellik yoshga kirgan sarkarda bo‘lajak jangda mag‘lubiyatga uchrashini sezadi. U hatto Kleopatraning faqat g‘alabalardan bashorat etuvchi munajjimlariga ham ishonmaydi. 31-yil 2-sentabrda bo‘lib o‘tgan jangda Antoniyga qarashli flot tor-mor etiladi. Antoniy bilan Kleopatra omon qolgan kemalar bilan birga Aleksandriyaga 43

etib keladilar. Oktavian chekinayotgan sarkardaga so‘nggi qaqshatqich zarbani berishga shoshilmaydi. Taqdirga tan bergan Antoniy bilan Kleopatra esa yana bazm va ishratga beriladi. Buning sababi Antoniy Oktavianga qarshi yetarli kuchga ega emasligini bilganida edi. Kleopatra ham buni tushungan. Bundan tashqari, u agar Oktavian Misr tuprog‘iga jang bilan kirgudek bo‘lsa, mamlakat vayronaga aylanishi va uning farzandlari kelajakda podshohlik huquqidan mahrum bo‘lajagini bilgan. Shuning uchun ham u Antoniyni Oktavianga qarshi so‘nggi tomchi qoni qolguncha kurashishga rag‘batlantirmagan. 30-yilning 1-avgustida Oktavian Aleksandriyaga yetib keladi va shaharga tahdid sola boshlaydi. Mag‘lub sarkarda saroyga qaytib kelganida cho‘rilaridan biri, malika o‘zi uchun qurilgan maqbaraga yashirinib oldi va o‘sha yerda o‘zini o‘zi o‘ldirdi, deydi. Antoniy bu mudhish xabarni eshitgach, sadoqatli quli Erosdan qilich sanchib o‘ldirishini so‘raydi. Ammo Eros xo‘jasiga emas, balki o‘ziga qilich qadaydi. Sen bu ishni qanday qilish lozimligi haqida yaxshi saboq berding! — deydi Antoniy va o‘ziga qilich sanchadi. Ammo qornidan qon sharqirab oqsa-da, joni uzilmay qoladi. Shu payt Kleopatraning kotibi Diamed malikaning tirik ekanidan xabar beradi. Qullari Antoniyni arqonga bog‘lab malika yashiringan maqbara derazasidan yuqoriga — Kleopatraning huzuriga chiqarib yuboradilar. Kleopatra jarohatlangan sarkardani to‘shakka yotqizib yarasini bog‘lar ekan, zor-zor yig‘laydi. Antoniy esa u bilan eng saodatli kunlarni kechirganini aytib, g‘olib rimlikdan yengilgan rimlikka xos munosib o‘lim topganiga shukronalar aytadi. Antoniyning joni uzilishi bilan dastlab Oktavianning elchilari, so‘ngra uning o‘zi yetib kelib, Kleopatraga shikast yetkazmaslikka va’da beradi. Bir necha kundan keyin Antoniyni katta izzat-hurmat bilan dafn etadilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, Kleopatraga rimlik muxlislardan biri uni yaqin kunlarda farzandlari bilan birga Rimga olib borajaklarini ma’lum qiladi. G‘olib Oktavian, Rimda joriy etilgan odatga ko‘ra, g‘alaba sharafiga o‘tkazilajak tantanalar paytida, Kleopatra va uning farzandlarini Rim ko‘chalari bo‘ylab zanjirband holda sazoyi qildirmoqchi edi. 44

Bundan xabar topgan malika Antoniy tirikligidayoq rejalashtirgan qarorini bajarishga zudlik bilan kirishadi. Malika o‘sha kuni subhidamda turib, Oktavianning ijozati bilan Antoniyning qabrini ziyorat etadi. So‘ng marmar hovuzchaga suv to‘ldirib, shirin taom tayyorlashlarini buyuradi. Oradan bir necha daqiqa o‘tgach, saroy darvozasidan savat ko‘targan bir dehqon bosh suqib qaraydi. Soqchilar uning anjir olib kelayotganini ko‘rib, malika huzuriga o‘tkazib yuboradilar. Kleopatra nonushtadan keyin xat yozib, uni Oktavianga berishlarini so‘raydi. So‘ng ikki cho‘risidan boshqa barcha xizmatchilarga javob beradi. Oktavian xatni olishi bilanoq, navkarlariga Kleopatraning xobgohiga zudlik bilan borishni buyuradi.Ular etib kelganida xobgohning eshigi taqa-taq berkilgan edi. Navkarlar eshikni buzib kiradilar. Ularning qarshisida dahshatli manzara namoyon bo‘ladi: Kleopatra shohona libosda bir oz naridagi oltin suvi yuritilgan katda jonsiz yotardi. Cho‘rilardan biri — Irada esa bekasining oyoqlari ostida — yerda cho‘zilib yotar, boshqasi — Xarmeon esa, qandaydir sarxush bir holatda malikaning boshidagi shohona kallapo‘shni tuzatar edi. Shu payt navkarlardan biri: Shu ishing yaxshimi, Xarmeon? — deb qichqiradi. Xarmeon o‘lim og‘ushiga kirar ekan, butun xayoli malikaning bosh kiyimida bo‘lgani uchun bunday deydi: Ha, shunisi yaxshi, axir u ne-ne podsholarning merosxo‘ri edi! U shu so‘zlarni aytishi bilan yerga ag‘nab tushadi va Kleopatraning o‘limi sirlari ni o‘zi bilan olib ket adi. Kleopatraning so‘l yelkasida ilon chaqqanga o‘xshash ikkita yara izini topadilar. Kimdir so‘nggi kunlarda uning buyrug‘i bilan maxsus ilonxona tashkillanib, ularning zaharlash kuchi asirlarda sinab ko‘rilganini aytadi. 45

Kleopatra ilon zahridan o‘lishni orzu qilgan edi. Uning nazarida, bu — ham azobsiz, ham podsholarga xos o‘lim bo‘lgan. Bejiz emaski, asrlar mobaynida fir’avnlar tojini ilon tasviri bezab kelgan.Zero, ilon podsholik timsoli edi. Qolaversa, qadimgi Misrda ilon zahri kishiga abadiyat bag‘ishlab, uni xudolarga yaqinlashtiradi degan tasavvur ham bo‘lgan. Kleopatrani, vasiyatiga ko‘ra, Antoniyning qabri yoniga ko‘madilar. Dafn marosimi Misrni uch yuz yil davomida idora qilgan buyuk sulolaning so‘nggi vakilasiga munosib bo‘ladi. Ikki ming yildan buyon dunyo xalqlari xotirasida yashab kelayotgan bu ayol kelaja Tarix chagarasiz dengizga o‘xshaydi. Bir qancha ajoyib kishilar, dovrug‘i yetti iqlimni tutgan shaharlar va hatto, o‘lkalar davrlar o‘tishi bilan bu dengiz tubiga g‘arq bo‘lib ketadi. Ularning o‘rniga yangilari maydonga, ya’ni tarix sahnasiga qadam qo‘yadilar. Ammo ba’zilari unut bo‘lib ketadi. Faqat ayrimlari tangrining inoyati bilan tarixga muhrlanib qoladi. Shu o‘rinda o‘zbek adiblaridan yana biri bo‘lmish Jamol Kamolni chetlab o‘tmaslik kerak. Jamol Kamol “Klubatra” nomli she’ridan shunday mazmunni tushunishimiz mumkin. O‘zbek adabiyotshunosi Naim Karimov ham o‘z maqolasida Kleopatra haqida bir qancha ma’lumotlarni keltirib o‘tadi. Eng e’tiborni tortadigan tomoni shundaki, N. Karimov mavzuimiz qahramonining fojeali o‘limi haqida shunday fikrlarni keltirib o‘tgan. Bu ma’lumotlar boshqa ijodkorlar ta’kidiga yaqin, ammo ba’zi o‘rinlari bilan farq qiladi. Kleopatraning so‘l yelkasida ilon chaqqanga o‘xshash ikkita yara izini topadilar. Kimdir so‘nggi kunlarda uning buyrug‘i bilan maxsus ilonxona tashkil etilib, ularning zaharlash kuchi asirlarda sinab ko‘rilganini aytadi. Kleopatra ilon zahridan o‘lishni orzu qilgan. Uning nazarida, bu – ham azobsiz, ham podsholarga xos o‘lim bo‘lgan. Bejiz emaski, asrlar mobaynida 46

fir’avnlar tojini ilon tasviri bezab turgan. Zero, ilon podsholik timsoli edi. Qolaversa, qadimgi Misrda ilon zahri kishilarga abadiyat bag‘ishlab, uni Xudolarga yaqinlashtiradi degan tasavvur ham bo‘lgan. Bundan tashqari, N.Karimov Kleopatrani taxtga kelishini, hukmronlik davri va boshqa unga xos hayot haqida bir qancha qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tgan. kda yana ko‘pdan-ko‘p badiiy asarlarga asos bo‘lishi shubhasiz. Xulosa 47

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, mavzuimiz qahramoni bo‘lmish Misr malikasi haqida bir necha asarlar yozilgan. U asarlarda malika turli jihatlari bilan tasvirlangan. Insonning og‘ir hato va adashuvlari hirs yoki ehtirosni muhabbatdan ajrata olmaganligi tufayli kelib chiqqan. “Antoniy va Kleopatra ” qahramonlaridan biri Mark Antoniyga “agar taqdir seni Misr malikasiga uchrashtirmaganda , dunyo mo‘jizalaridan birini ko‘rolmasding ”deydi. Haq gap. Jismoniy kuch-qudrati yarim dunyoni larzaga solishga qodir Antoniy endi shahvat quli edi. Kleopatra o‘zini ilonga chaqtirib o‘ladi. Chunki o‘sha ilon-ayollik iqbolini nazarga ilmagan hukmronlik g‘ururi, siyosat hirsi malikaning ichida edi. Antoniyni yo’qotgach, u buni anglab yetadi: Yo’q, men podsho emasman, bir xotinman, xolos. Va meni ham olaquroq hislar, sezgilar Urg‘ochi bir mahluq kabi izmiga solar… O , qaniydi , shu shohona toj-u asoni Tangrilarning tumshug‘iga qarab irg‘itsam… Shuni oldin o‘ylab avvalroq malika shunday qarorga kelganda, olam guliston bo‘lardi. Kleopatra unda Misr malikasi emas, o‘zga bir ayolga aylanardi… O‘zbek adiblarimiz bu borada obrazni gavdalantirishda o‘z holicha yo’lni topganlar. Chunonchi, Cho‘lpon Kleopatra siyosiy arbob, hukumdor ayol, kezi kelganda, diplomat deb emas, aksincha, bu ayolning ko‘nglida nima bor! Ya’ni u nimani istaydi? Uning his-tuyg‘ulari qanday? – degan savollarga javob topib berganday bo‘ladi, adibning shunday fikrlarni “Kleopatra” nomli hikoyasida uchratish mumkin. Shu o‘rinda Jamol Kamolning “Kleopatra” nomli she’rini olaylik. Unda muallif Shekspirdan ruhlangan holda yozgan.Va shoir sharqlik bo‘lgani uchun ba’zi o‘rinlarda sharqqa xos xususiyatlarni singdirmoqchi bo‘ladi. 48

Xullas, mavzuimiz qahramoni aslida qanday va badiiy asarda qanday tasvirlangan? – degan savollarga javob topdik deb o‘ylayman. Misr malikasi Kleopatraga doir ma’lumotlarni keltirish orqali uning haqiqatdan ham taqdiri, hayoti bir ajoyib bo‘lganiga guvoh bo‘ladi kishi. Biz bitiruv malakaviy ishimizning mazmunidan kelib chiqib quyidagi xulosalarga keldik. Birinchidan, G’arb adabiyotida Kleopatra obrazining talqini ingliz yozuvchisi Henre Royder Haqqordning “Kleopatra” romanida juda ta’sirli berilganini tahlil qildik. Ikkinchidan, Kleopatra obrazini g’arb adabiyotida ayniqsa, Shekspirning “Antoniy va Kleopatra” tragediyasida mu’jizaviy tasvirlaganiga ishonch hosil qildik. Uchinchidan, O’zbek adabiyotshunoslaridan Abdulhamid Cho’lpon, Jamol Kamol, Naim Karimov o’z ijodlarida bu obrazga murojaat qilganlariga amin bo’ldik. To’rtinchidan, Kleopatraning siyosiy arbob sifatida xususiyatlarini tahlil qlishga o’rindik. Beshinchidan, Shekspir yaratgan Kleopatra bilan Cho’lponning Kleopatrasida farq borligini ya’ni Cho’lpon tomonidan yaratilgan kleopatra uning siyosiy arbob sifatidagi xususiyatlari emas balki obrazning ichki tug’yonlari ko’proq aks etganligini o’rgandik. Oltinchidan, o’zbek adabiyotshunos olim Jamon Kamolning Shekspir asaridan ruhlanib yozgan “Kluabatra” she’rini tahlil qilishga o’rindik va mazkur she’rdab Abu Rayhon Beruniy bobomizning Kleopatrada Sharq qoni borligi va unda sharqona xislatlar mavjud deb aytgan fikrlari to’g’ri ekanligiga amin bo’ldik. 49

Ilova Kileo’patra Abdulhamid Cho’lpon 50

Ey Misrning tangrisi, Nilning malikasi Kileo’patra! Oydin kechalarda, sirli Nilning bo’ylarida uzun etaklariningni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg’on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. Uzinngni yelpib turg’uchi qulg’a chechakning fazilatlarini gapirganingni eshitdim: “Bu gul suvda o’sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir”, - deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o’sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir. Mening bag’rimda sevgi hidli bir nilufar o’smakdir. Uni suvlab o’stirgan, yetishdirib tug’on narsa mening “niliy” ko’zlarimning yoshidir. Ne achchiq, ne zaxar, ne totlig’ – tuyub bo’lmas toti border uning! Yuzlaringni eng oddiy bir bozor qizining yuzlaridey ko’rksiz qilmoq uchun alam hidini socha boshlag’on chokda sergak bo’lda, menga yaqinlashma! Yuzlari qayg’idan – sen uzub tashlag’on Nil gullaridek – so’lg’on oshiqlaringa ayt, kelsinlar uning sevgi hidi sochqon choqlaridakim, yuzlari burung’i asliga qaytsun! Go’zal Kileo’patra! Otang fir’avning zaharlari qadar achchig’ zaharlarni uning ko’kk yaproqlaridan – istaganing qadar – ola bilasan. O’zingning yuzlaringdek yumshoqlik va malohatni yana uning qizil yaproqlaridan ema bilasan. Balki, esingda yo’qdir. Bir kun otang bilan chiqqan ovdan charchab, o’zning yolg’iz qaytib kelding. Charchag’on bo’lsang-da qaramasdan yugurib Nil bo’yig’a tushdig. O’tgan tongda bir hindistonli oshiqni timsohning og’ziga tashlab bergan joyingdan bir to’plam nilufar chechagi yig’ding. Haram uyingning ayvonidag’i supachaga joy soldirib yotding-da, haligi gul to’plamini qizil ipak bilan boshing’a ostirib qo’yding. O’ychan, qayg’ili ko’zlaringni Nilning ustida kabi ko’rungan oyg’a tikib olib, to’ymaslik bilan gulni hidlab – hidlab va shunga aldanib uyquga ketding. Tongga hali yiroq edi. Oy yog’dusini butun to’laligi bilan sepb, yer yuzini sutdek yorug’ig’a ko’mub tashlashg’a tilar edi. Misr-u sirli va yashirinliklar uyasi bo’lg’on Misr 51

o’zining butun go’zalliklari bilan birga uxlar edi. Qator – qator falloh qishloqlari, qator – qator ehromlari, qator – qator abulhavllari, havfdan titrab turg’on bani Isroilg’a maxsus ma’budlari bilan birga uxlar edi. Nil – oppoq oqarib, tala o’rtasida ilondek buralib yotqon Nil ham kechaning shu shaqpasiz quchog’ida jimgina uxlar edi. Otangning hashamatli saroylari, xurmozorlar birga – birga, bir to’plam halokat bo’lib uxlaylar. Seni yelpib turg’on qulcha yelpig’ichi bilan. Soqiyang kosasi, cholg’ichi qizing cholg’isi, kecha tog’lardan oldirg’on podaching nayi bilan uxlar edi. Sengina, sen – fir’avn qizi , dahshatli fir’avnning yumshoq qizi – uyg’onding. Seni erkalatib uxlatg’on nilufar gullaring so’lg’on edi: nozik qo’l bilan nozik ipini bir tortding – uzuldi. Gulni – hech qizg’onmasdan – g’ujumlading-da, bosh tomoninga irg’itding… tushdi – ketdi! Sen gulni g’ujumlagan tinda bosh tomoningdan, boqchadan “oh” tortqon bir tovush keldi; Gulning so’lg’onig’a joning chiqar darajada qizg’on eding. Turub borib yana bir to’plam gul uzib kelmakchi, uning hidi bilan tong otdirmoqchi bo’lur eding. Ammo buni qilmading, qila olmading, so’ng ortuq tushunmakka. Ko’zingni bir nuqtag’a tikib og’ir – og’ir o’ylanmoqg’a boshlading. Birdan turding, xizmatchilardan birini uyg’otib gulga yubormoqchi bo’lding shekillik. Yana og’ir – og’ir tushunar eding. Naq boshingda – ayvonning pastida – qarab turg’on men sekingina boshing’a keldim. Sezmading. Sekingina bag’rimdagi gulni olib boshing’a tashladim. Bilmading. Uning hidlari seni bo’shashtira boshladi. Shul qadar bo’shashgan edingkim, sen Kileupatra bo’lub buncha yaxshi uxlamag’on eding. Kun o’zing o’tkur tig’larini yumshoq yuzlaringg’a sanchg’onda-da, uyg’onmas eding. Ko’rdilarkim, sen hech bir turmishingda ko’rulmagancha to’lub, toshib, qaynab, rohatlanib uxlaysan. Hech kim uyg’otishqa jur’at qila olmadi. Otang fir’avndan 52

seni so’rab kelgan kishiga poyloqchi kampiring: “Ul ko’b totli uyqudadir”, - deb javob berdi. Bosh tomoningda endigina bosh ko’tarib kelayotqon yoppa – yolg’iz xurmo og’ochig’a suyanganim holda men seni kuzatar edim. Men seni-da, yonberingdagilarni-da erkin – erkin ko’rganim holda, bilmadinm nima uchundir, sening qo’llaring, joriyalaring, oqsoch va cho’rilaring meni ko’rmadilar yoki ko’rsalar-da: “bu-da bir bechora oshiqdir, bu-da erta-indin Nilning qurboni bo’lur”, deb o’ylaylar edi. Faqat unlar yanglishalar edi! Men bosh tomoningda o‘lturub seni kuzatganim bilan-da, ko‘zim — ko‘ngil ko‘zim sira senda emas edi. Menim ko‘zim o‘zimizning mutakabbir, semiz, dahshatli Amuda edi… Nihoyat ko‘zingni ochding. Boshingni qaldiratib turub esnash-hidlash, sezgining butun kuchi bilan gul isini esnading. Sening sevgisiz bag‘ringg‘a yumshoqlik sepib turg‘on¬ gulim shul tinlarda butun borlig‘i bilan sening tegrangga sevgi hidi sochib turar edi. Sevgisiz ko‘ngilga sevgi hidi, bilmadim, qanday xush keldi? Faqat, yuzlaringning tag‘in-da yasharib ketganligini ochiq-oydin ko‘rdimkim, mana bu gulning ta’siri edi. Yoningdag‘ilar ham senga va sendagi o‘zgarishga tongg‘a qolalar, lablarini tishlaylar edi. Ko‘zlaringda yana uyqu ko‘lankalari uchqoni ko‘rildi, yana uxlamoq istading. Faqat, hidi tegrangni qoplag‘on so‘lmas gulning qayda ekanini bilmak istagi uyqu istagidan ortig‘roq edi. Shuning uchun-da boshingni qaldiratib, ko‘zlaringni o‘ynatib, tinsizgina uni izlar eding. Nihoyat so‘rading: —Buxush is qaydan keladir? Yoningdag‘ilar birdan javob bera olmadilar. Biri — ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga qaray boshladi. Fir’avn qizi emasmisan — darrov g‘azabing chiqdi: — Shuni ham bilmaysizmi? Men sizni nima uchun boqib o‘lturaman? Bir habash xotun dudulab-dudulab javob berdi: — Boqchadan! Kulub yubording. — Xurmozordan! Yana kulding. — Nil bo‘yidan! Bu yo‘li achchig‘ing keldi: — Jim! Tentakmisan? — deding. Tindilar… Bir qiziqchi kampiring bor ekan, maymun kabi qixixlab keldi-da: — Narigi dunyodan! — dedi. Sharaqlab kulub yubording. 53

Kampirning kayfi keldi: — Narigi dunyodan deganim, ya’ni — go‘ristondan! — dedi. Bu yo‘li kulmading. Biroz qovog‘ingni burushtirding-da: — Ma’ni berish kerak emas. Bu xurmog‘a tuz sepgan kabi bo‘ldi, — deding. Shunda men sening aqlingni olqishlag‘on edim. Birdan o‘rningdan turub, yuzingni boqcha tomonga qaratib tiz cho‘kding. Boshingdan bir bolishni olib tashlading, oradan gul kelib chiqdi, sevinib ketib «Mana tobdim!» deb darrov qo‘lingg‘a olding. — O-o… Bu gul yot guldir. Misr guli emas! Yoningdag‘ilar yana tindilar. — Qaydan keldi bu? Kim keltirdi? Yana javob bo‘lmadi. Qiziding: — Nimaga indamaysiz? Tilingiz uzuldimi? Unlar qaltirib, titrab bir-birlariga qaramoqg‘a boshladilar. Bildimkim, sening achchig‘ing yomon qo‘zg‘alsa, u zavollilar uchun yomon bo‘lar edi. Shuning uchun yugurib boshingga keldim. Ortiq takalluf qilmay, ortiq yerlarga egilmasdan boshim bilan hurmat salomi berdim-da: — Gulni men keltirdim, u menim gulimdir, — dedim. Sen darrov so‘rading: — Sen kimsan? Tinchgina javob berdim: — Men bir adashib kelgan kishiman. Ko‘zlaring og‘uli havaslar bilan menga qaray boshlag‘on edi. Birdan yuzingg‘a jiddiyat kirdi, shamol tezligi bilan yuzimga: — Adashib kelgan bo‘lsang, yo‘l ko‘rsatsinlar, ket! — degan so‘zni tashlading. — Gulimni olayin-da, ketayin, xo‘p! — deb gulga qo‘l uzatdim. Amirlar tovushi bilan baqirding: — Tegma, u gul munda qoladir! To‘qtadim. O‘zing ko‘zingni uzmasdan menga qaray eding. — Yigit, sen yomon tilak bilan kelmadingmi? — Yo‘q, teskarisidir: eng yaxshi va to‘g‘ri tilaklar bilan keldim. — Ayt, nima uchun kelding? — Sevganimga Misr nilufaridan bir to‘plam olib kelmak uchun keldim. Birdan uyg‘onding. — Sevganingmi bor? — Bordir. Shoshilib-shoshilib so‘rading: — Fir’avnning qizi emasmi? — Yo‘q. — Nil bo‘yida emasmi? — Emas. — Qaydadir? — Amu nahri bo‘yida. — Amu… Gul kimniki? — Boya ham aytdim: meniki. — Kim uchundir? — U uchun. — U kimdir? — U… mening Kileo‘patramdir. — Jim! Mendan boshqa Kileo‘patra 54

yo‘qdir. — Sen Misr, Nilbo‘yi Kileo‘patrasisan, u esa Hazarbo‘yi, Amu Kileo‘patrasidir. — Jim! — Sevgida jimlik bo‘lmas. — Gul Amu suvindami o‘smishdir. — Yo‘q… Ko‘zlarimning yoshida o‘smishdir. — Oh! Ko‘zlaringda tomchi-tomchi yoshlar ko‘rindi. Boshingni yostiqg‘a qo‘yding-da, o‘yga botding. Birozdan so‘ng o‘rningdan turding. — Ol gulingni! Oldim. O‘zing oldimg‘a tushding, menga «orqangdan yurmak uchun» ishorat qilding, yurdik. Etaklaring har-har yerlarni supurib borar edilar. Bir uyga kirdikkim, ziynati meni tongg‘a qoldirdi. Sen oltun oyoqli yumshoq supachaga o‘lturding; sening ishorating bilan men ham yoningg‘a o‘lturdim. So‘z boshlandi. — Nega Nilbo‘yi nilufarlari tez so‘lalar? — Unlar oddiy gul bo‘lg‘onlari uchun. — Sening guling nega tez so‘lmaydir? — U sira so‘lmas! — Nima uchun? — Menim ko‘z yoshimda bitib, menim ko‘z yoshimda o‘sgani uchun. — Ko‘z yosh tubda achchiqdir, bu nimaga achchig‘ emas? — Muning-da, achchig‘ hid soch¬qon choqlari bordir. Bu sevgi chechagidir, umidlik ko‘z yoshlarini ham ko‘b emgandir. Shuning uchun totlidir. — Menga qoldirib ketmak istamaganing nima uchun? — O‘zimniki bo‘lg‘on uchun! Tinding. Faqat, ko‘zlaring egri havaslar bilan to‘lg‘oni holda menga qaraylar edi. Sening qarashlaringda xiyonat olovlarini ochiq seza boshlag‘on bo‘lsam-da, tindim. — Men gulsiz qola bilmayman. — Sening uchun mundog‘ gullar yo‘q emas, bor. — Qayda? — Istasang Nilning bo‘ylarida, istasang shahar ko‘chalarida. — Yo‘q, ishonmayman — bo‘lmas, topilmas. Ham bu gulning egasi bo‘lg‘on go‘zal sira Misr Kileo‘patrasi kabi bo‘la olmas. — Mening qarashimda undan ham ortig‘dir. Bu javobimga achchig‘ing kelmadi, so‘zni burding: — Men shunday gulni qanday qilib topaman? — Nilga tashlang‘on, timsohlarga yem bo‘lg‘on oshiqlaringda shunday gullar bor edi. Sen jiddiylashding: — Yo‘q, — deding, — yaxshi ishongilkim, ular menga go‘zal bo‘lg‘onim uchun emas, fir’avn qizi Kileo‘patra bo‘lg‘onim uchun «oshiq» edilar. Birgina kishi bo‘lsun chin sevish 55

bilan sevgani yo‘qdir. Agar senga o‘xshag‘on bo‘lsalar… Men ularni Nilda emas, ko‘zimning qoralari orasida saqlar edim… Men ularni bilaman: ular bir qo‘rquv oldida meni unutalar. Shuning uchun men ularni qo‘rqinch timsohlarga yem qildim. Senda bu yo‘q. Sen fir’avn qizi Kileo‘patra yonida turg‘oning holda… — Amu bo‘yida turg‘on kabiman. Jim bo‘ldik. So‘zni men boshladim: — Boqchangda bir oshiq bor, chin oshiqdir. — So‘zlama! U meni emas, mening joriyalarimdan lublonli bir qizni sevadir. Shuning uchun men unga teginmadim.— Shundaymi? — barmog‘imni tishladim. Shul vaqtda ko‘zim ko‘zingga tushdi; yomon qo‘rqinch tus olg‘on, qizig‘on edi. Har ikkalasidan xiyonat to‘lub-toshar edi. Qo‘rqa boshladim. Lokin yana tindim… Kichkina bir ishorang bilan uyda hech kim qolmadi; pardalar tushdi, narigi yoqda ingichka cholg‘i tovushi aralash qizlar qo‘shig‘i eshitila boshladi. Taningda bir hovliqqanlik sezdim. O‘zimda-da cholg‘ining ta’siri bilan bir to‘lqun boshlandi. Cholg‘i, sezdimki, ehtiros kuyini o‘ynar edi. Muni sening xoin, kulgan va quyuqlashg‘on ko‘zlaring o‘ynab-o‘ynab ko‘rsatar edi. Cholg‘i bir darajaga yetdikim, men bo‘shashib sekingina yonboshladim. Bu choq sening taningning o‘tdek qizig‘oni holda menga yaqinlashqonini bildim. Qaltirar, qo‘rqar, ko‘z oldimda o‘z Kileo‘patramning xayolini istar edim. Oh, xiyonat damlarida ul nechik kelsun! Yana gul ko‘magimga yetdi. Sen — meni o‘zingning ehtiros kuching bilan mast qilib — gulimni va yigitligimni tortib olmoq istagan eding. Ishni shul darajaga yetkazgan edingkim, menda qarshilik qilmoq uchun kuch qolmag‘on; men butun ehtirosim bilan xoin tanlaringga ilondek o‘ralib ketgan edim… Birdan gul o‘limlik hidini sochdi. Men uyg‘ondim, ehtiros tanimda o‘z-o‘zidan erib yo‘q bo‘ldi. — Sen — yuzlaring so‘la boshlab — bo‘shashib yiqilding. Men gulimni qo‘lga oldim-da, to‘g‘ri Nil bo‘yiga chiqdim. O‘zimning gulimni Nilning suvlariga, ko‘kat-maysalariga «ko‘st-ko‘st»lab yurub, o‘z Kileo‘patram uchun bir to‘plam nilufar yig‘dim-da, yo‘limg‘a ketdim… Men Amu bo‘yig‘a yetganimda orqamdan bir kaptar uchub keldi va sening shu xatingni topshirdi: «Yigit! Men butun dunyog‘a mashhur fir’avnning qizi go‘zal Kileo‘patra bo‘lg‘onim holda chin va sof bir sevgi uchratmadim. Chin muhabbat 56

egalarining ko‘z yoshlarida yetishaturg‘on¬ uzoq umrli, vafo hidli nilufarni sening qo‘lingda ko‘rganimdan beri ko‘rmadim. Oh, uning men uxlayolmay yotqon chog‘imda sochqon hidlari qanday edi? Sira anglayolmayman. Sen «sevgi hidi», deding shekillik. Oh, agar sevgining bir chechagidan chiqqon hidi shunday bo‘lsa, uning o‘zi qanday narsadir? Koshki seva bilsam, o‘zimning eng haqir ko‘rgan qulimni bo‘lsa-da seva bilsam! Seni sevdim, deb o‘ylag‘on edim, o‘zing ketgach bildimki, u senga — sening yigitligingga bo‘lg‘on shohona bir muhabbatgina, bir havasgina ekan… Oh, ul gulingga nima deyay ekan? Agar ul yomon hidini sochmasa, bir zumda paydo bo‘lg‘on tentak bir havasning qurboni bo‘lur edim. Sofligim ketar edi. Oh, u soflikning haqiqatda nima ahamiyati bor? Bo‘ldi nima, bo‘lmadi nima? Tubda soflikni-da saqlab qolaturg‘on muhabbat kerak emasmi? Menda u yo‘q… Shuning uchun soflikning ahamiyati ham yo‘q… Taxtning, saltanatning qayg‘idan boshqa yaxshiligi yo‘q… Go‘zal Nilning go‘zalligi yo‘q… Xurmo o‘rmonlari vahshiy… Nilufarlar vafosiz… umrlari besh-o‘n nafas… Kel, menga sof muhabbatdan biroz so‘zlab ber! Endi ehtirosga berilmayman, kel. Men-da sof sevib, sevilmoq istayman… Adabiyotlar ro‘yxati. 57

1. Karimov. I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008 2. Alimasov.V. Falsafayohudfikrlashlazzati. Oshiqlarni bo‘zlatganayol.–– Ma’naviyat, 2001. 3. Avdiyev . Qadimgi Sharq tarixi 4. Cho ‘ lpon . A . Yana oldim sozimni . –– T .: G ‘ afur G ‘ ulom nomidagi adabiyot va san ’ at nashriyoti , 1991. 5. Cho ‘ lpon . A . Asarlar . II jild . 302 B 2012 6. Go‘zallikning estetik mohiyati. Ma’ruzalar . 7. Jahon adabiyoti. V,VI,VII,VIII,IX,X,XI,XII. 8. Jahon adabiyoti . Ko‘hna tarix nidolari. 2013/3 168 B. 9. Jahon adabiyoti. Gollivud malikasi. 2013/2 1988-200 B 10. Kamol J. She’rlar. ––T. : G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti , 1988. 11. Karnegi.D. Nil mo‘jizasining sirli o‘limi –– Qalb sadosi 2013/2/6 12. Karnegi.D. Nil mo‘jizasining sirli o‘limi –– Qalb sadosi 2013/2/5 13. Luqmonova.M. Gazeta materiallari. 2013/№4,8 14. Shekspir.V. Antoniy va Kleopatra: –– T.: Fan , 2008. 407–598 B. 15. Shekspir.V. Yuliy Sezar . 1599. 16. Sher.A. Estetika .––T., 2008. 17. Shou.B. Sezar va Kleopatra. 1898 – ba’zi manbalarda , 1901. 18. Tafakkur jurnali . 1992/ 2 66 B 19. Q uronov .D, Mamajonova.. Z, Sheraliyeva M. – Adabiyotshunoslik terminlari lu g‘ ati – T.: Akademnashr,2010. 20. Navoiy.A. Majolisun nafois // Alisher Navoiy. Asarlar. 15 tomlik. 12 tom.- T.: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. 21. Umarov.E. Estetika. – T.: O‘ zbekiston, 1995. 22. O‘ zbek filologiyasi va uni o‘q itishning dolzarb muammolari – 1 q ism – Far g‘ ona, 2013. Internet ma’lumotlari. 58

1 . www. tdpu. uz 2 . www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz 5. tdpu-INTRANET. Ped 59

Похожие

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini

O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida)

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini