O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

408 KB

Скачать

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija. Kirish. I bob. XX asrning 20-30 yillari о‘zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodining о‘rganilishi. I. 1. Sotti Husayn Abdulla Qodiriy ijldi haqida. I. 2. Oybek Qodiriyshunos olim. II bob XX asrning 60-70 yillari va mustaqillik davri о‘zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodi. II. 1. Matyoqub Qо‘shjonov va Ahmad Aliyev Abdulla Qodiriy tadqiqotchilari. II. 2. Mustaqillik yillarida Abdulla Qodiriy ijodining о‘rganilishi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgandan keyin, barcha sohalarga jiddiy e’tibor berildi. Shu bilan bir qatorda, о‘zbek adabiyotida о‘chmas iz qoldirgan adiblarimizning buyuk nomlariga, о‘lmas adabiy meroslariga ham alohida diqqat qaratildi. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bо‘lsa, sо‘z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas. Buyuk iste’dod sohibi, gо‘zal romanlar muallifi Abdulla Qodiriy haqida о‘nlab kitoblar, yuzlab adabiy-tanqidiy maqolalar yozilgan. Ularda adib ijodi, hayotiga tegishli ma’lumotlar turlicha talqin qilingan. Abdulla Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik ideali bilan talqinchining ilmiy qarashlari orasidagi munosabat, hukmron siyosatining adabiy talqinga ta’siri, va boshqa qator masalalarni yangicha ilmiy asosda о‘rganish muhim. Shuningdek, masalaning yangicha estetik qarashlar asosida о‘rganish, bu nihoyatda dolzarb ekanligi bilan farqlanadi. Shu ma’noda adabiyot va siyosat juftligi filologiya ilmida har vaqt yonma- yon keladi. Adabiy asarni, ma’lum bir ijodkor merosini, shaxsiyatini bor holicha tushunish va tushuntirishda arxiv xujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, biografik ma’lumotlarning ilmiy muomalaga olib kirish nafaqat badiiy asarning о‘zini, balki uning muallifini, aniq bir inson qalbini, dardu dunyosini his etishga ham ahamiyatlidir. Ayni masalalarni mantiqiy, izchil va asosli ravishda qodiriyshunoslik misolida yoritish, о‘zbek adabiyotshunosligining umumiy va xususiy holatini tasavvur etishda yordam beradi. Bir tomondan, qodiriyshunoslik tarixining umumiy manzarasi kо‘zga tashlansa, ikkinchidan, talqindagi xilma-xillik negizi, badiiy talqin va ilmiy talqin muvozanati, badiiy asarni tushunish va tushuntirish, ilmiy talqin va unga boshqa omillarning ta’siri oydinlashadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishimizning asosiy maqsadi о‘zbek tanqidchiligi tarixida Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodiga, asarlariga tegishli ma’lumotlar turlicha talqin qilinganligi, о‘tgan davrda Abdulla Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik qarashlari orasidagi 3

munosabatlarni, qolaversa, bu munosabat istiqlol yillarida qanday tarzda о‘z aksini topganligi, eng muhimi bu munosabatlar о‘zbek munaqiqidlari tomonidan qanchalik haqqoniy yoritilganligini ochib berishdir. О‘zbek romansiligi asoschilaridan biri Abdulla Qodiriy asarlarining о‘rganilishida juda kо‘plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. Xususan, adib ijodida, bir nechta kitoblar, yuzlab adabiy tanqidiy maqolalar yozilgan. Bu kabi e’tibor adib ijodiga nafaqat ayni damda, balki о‘zbek adabiyotshunosligining 20-30-yillarida va istiqlol yillarida ham qizg‘in davom etib kelmoqda. Bundan tashqari adabiyotshunosligmiz tarixida Abdulla Qodiriy dunyoqarashining turli qirralari jiddiy talqin etildi. Bu talqinlarda о‘zbek munaqqidlaridan S. Husayn, A.Aliyev, Oybek, M.Qо‘shjonov, istiqlol yillarida, U.Normatov, M.Qarshiboy, X.Sultonov, Aftondil Erkinov, X.Lutfiddinova kabi adabiyotshunoslarni atab о‘tish о‘rinlidir. Abdulla Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik ideali bilan talqinchining ilmiy qarashlari orasidagi munosabat, hukmron siyosatning adabiy talqinga ta’siri, Talqin va tahlillardagi vul’gar sotsiologizm, subyektivizm va boshqa qator masalalarni yangicha ilmiy asosda о‘rganish muhim. Shuningdek, masalaning yangicha estetik qarashlar asosida о‘rganish, bu nihoyatda dolzarb ekanligi bilan farqlanadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyatiga shundan iboratki, Abdulla Qodiriyning hozirgi о‘zbek romanchiligining shakllanishida xizmatlarini ilmiy jihatdan asoslab beradi va о‘zbek adabiy tanqidchiligida Abdulla Qodiriyning о‘rganilish tarixi bilan shug‘ullanuvchilar uchun nazariy asos bо‘lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundagi, undan о‘zbek tanqidchilik tarixi, о‘zbek tanqidchilari, asarning tahlili bо‘yicha darslik va qо‘llanmalar yozishda, maktab, litsey va kolejlarda yuqoridagi fanlardan ma’ruzalar о‘qishda foydalanish mumkin. 4

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotda о‘zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodining о‘ziga xos xususiyatlari, va asarlarining taraqqiyot tamoyillari tadqiq qilinib ilmiy-nazariy jihatdan umulashtirildi. Bitiruv malakaviy ishida adib ijodining quyidagi jihatlari yoritildi:  О‘tgan asrning 20-30- yillaridagi о‘zbek tanqidchiligining sharoiti va unda Abdulla Qodiriyning faoliyati ochildi;  Abdulla Qodiriyning hozirgi о‘zbek adabiy tilining shakllanishi va takomillashuvidagi xizmatlari aniqlandi;  Abdulla Qodiriyning badiiy til mahorati yoritildi;  “О‘tkan kunlar” asari asosida adibning sо‘zlashuv nutqining boy va rang- barang imkoniyatlarini adabiy tilga olib kirish harakati osib berildi; 5

I bob. XX asrning 20-30 yillari о‘zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodining о‘rganilishi 20-yillarning murakkab ma’naviy muhitiga shakllangan zamonaviy adabiyotshunoslik va adabiy tanqidchilik matbuotda kо‘zga kо‘rina boshlagan yosh ijodkorlarga, shuningdek, alohida nashrdan chiqqan badiiy asarlarga e’tibor berdi. Abdulla Qodiriy toifasidagi 20-30-yillarning murakkab ma’naviy muhitida qalam tebratgan yozuvchilarni ham shaxs, ham ijodkor sifatida goh u, goh bu qirg‘oqqa uloqtirmasdan, fikrni jamlab, eng muhimi, barcha asarlarini jiddiy о‘rganish lozim. Chunki ularning milliy ma’daniyatimiz xazinasiga qо‘shgan ulushlari katta. Abdulla Qodiriy ijodini 30-yillarda M.Sheverdin, Sotti Husayn, Miyon Buzruk kabi adabiyotshunoslar biryoqlama talqin qildilar. Jumladan, yuksak iste’dod sohibi Abdulla Qodiriy haqida dastlab Mixail Sheverdin chiqdi. Uning 1928 yili yozilgan “Birinchi о‘zbek romani” maqolasida jiddiy ilmiy talqindan kо‘ra ijtimoiy-siyosiy yondashuv va maslahat ohangi kuchli edi. Qanday bо‘lmasin romanni zamonaviy siyosatga moslash, bepoyon badiiyat dengizini tor bir kо‘lmakka aylantirishga urinishi seziladi. Bundan kо‘rinadiki, adabiyot siyosat yо‘rig‘i bilan xarakat qilgan, bu holat esa, talqinchilarga asarni dastlab zamonaviy siyosat talablariga javob beradimi – yо‘qmi manna shu jihati muhimdir. 20-30-yillarda ma’lum bir adibning ijodini talqin etuvchi maqolalarni ham, alohida olingan badiiy asa ryoki lirik tо‘plamga tegishli taqriz xarakteridagi chiqishlar, bahs-munozara va umumtavsifiy maqolalarni ham uchratish mumkin. Ular jiddiy tekshirilsa, adabiy jarayon holati, nisbatan erkin ijodiy muhit va beg‘araz dastlabki taliinlar holati namoyon bо‘ladi. «Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li» risolasiga qadar va undan keyin ham uzoq yillar hech kim Qodiriyning san’atkorligini Oybek darajasida nozik his etgan, teran ochib bergan emas. Oybek bu risolasida, ulug‘ adib romanlaridagi bosh qahramonlar tasviri, talqini xususida ayrim tanqidiy mulohazalar bildirgani holda, yondosh personajlar ifodasiga juda yuksak baho beradi. Chunonchi, «О‘tkan kunlar»dagi О‘zbek oyimni «eng jonli, realistik chiziqlar bilan kо‘rsatilgan shaxs» 6

deb ataydi; “Mehrobdan chayon”dagi Solix maxdum obrazini ta’riflab “asardagi hamma personajlar orasida eng jonli, eng yorqin, eng tipik figura” deb yozadi. Nihoyat, “Obid ketmon”ga kelganda undagi Xatib domla bilan mulla Muhsin adibning mana bunday tahsiniga sazovor bо‘ladilar: “Domlalarning obrazini chizishga yozuvchi – sa’atkor. Domlalarning yurish-turishi, sо‘zlari, fikr yuritishi, xalqni aldash va hakazo butun sifatlari о‘quvchining kо‘z oldida jonlanadi. Asarda domlalarni yozuvchi yetaklamaydi, ular о‘z sо‘zlarini tiqmaydi, ular о‘zlaricha sо‘zlaydilar...” deya ijobiy fikrlar bildiradi. Abdurahmon Sa’diy “Oktabr о‘zgarishi va о‘zbek adabiyoti” maqolasida: “Julqunboy kо‘pdan yozib keladilar, bunda hajvga iste’dod va bu tо‘g‘rida uning qalamiga quvvat yaxshi kо‘riladir”, deb yozadi. Shu kabi sanoq va mulohazalar Ali ismoilzodaning “Adabiyot g‘avg‘osi”, Ne’mat Hakimning “О‘zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar”, kabi maqolalarida xam kuzatiladi. Badiiy asarni siyqa, biryoqlama talqin etuvchi madaniyatimiz, adabiyotimiz tarixidagi vul’gar sotsiologizm asosini sinfiylik va sinfiy kurash mezoni tashkil qiladi. Badiiy asarni yozuvchi idealiga teskari tushunish va yozuvchi shaxsiyatini qoralash maqsadida tushugtirish germenevtika qonuniyatlariga mutlaqo begonadir. Zero, 30-yillar munaqqidlari uchun xolis ilmiy talqindan kо‘ra siyosiy qatorlar muhimroq va asosiy mezon edi. 20-yillarning oxiri va 30-yillardagi bu holat badiiy adabiyot ustidan yuritilgan siyosat, sо‘z erkinligining bо‘g‘ilishi, nafis adabiyotning partiya qarorlarini targ‘ib – tashviq etadigan mafkuraviy qurolga aylantirish jarayoni bilan izohlanadi. I. 1. Sotti Husayn Abdulla Qodiriy ijodi haqida Mukammal badiiy asar munaqqid va adabiyotshunosning baxti. Aleksandr Pushkinning gо‘zal asarlari nafaqat shoirning о‘zini, balki V.G. Belinskiydek, munaqqidni ham dunyoga tanitdi; beqiyos shuhrat keltirdi. Biz bunday jarayonni о‘zbek adabiyotshunosligida ham uchratishimiz mumkin. S. Husayn Abdulla Qodiriy ijodini tahlil qilish jarayonida bir muncha shuhrat qozondi. Bu munaqqid Abdulla Qodiriy asarlarining asosan asar tiliga, ijodiy metod masalalariga, badiiy 7

tasvirga tegishli о‘rinlarni hamda asar qahramonlarining ruhiy holatlarini talqin qilishga bel bog‘laydi. S. Husayn Abdulla Qodiriyning “О‘tkan kunlar”ini asosan sinfiy nuqtai nazardan ijtimoiy talqin etish niyatida qо‘liga qalam oladi. Kitobning kirishida shunga urg‘u berdi. Qolaversa, bu munaqqid “О‘tkan kunlar” romanining yaratilishini adabiy ta’sir natijasi deya dalillashga intiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, “О‘tkan kunlar”ning adabiy ta’sir natijasi tо‘g‘risidagi masala keyingi davr olimlari tomonidan о‘rganildi, maxsus maqolalar yozildi. Biroq, bu maqolalarda mazkur masalalar batafsil va tо‘la-tо‘kis tekshirilmadi. S.Husaynning firklaridan о‘sha davrda adabiyotshunoslik, adabiy tanqidchilik tahlil va talqin masalalarida о‘ta siyosiylasha borganini sezish qiyin emas. Shuning uchun ham S.Husayn paytini topdi deguncha, Abdulla Qodiriyga qarshi о‘zining “jiddiy sinfiy nuqtai nazarini”, adibni tо‘g‘ri yо‘lga solishga bо‘lgan harakatlarini himoya qilib chiqadi. S.Husayn asosiy firklarini “Qо‘lyozma”, “Didaktik ta’lim”, “Qarama-qarshi solishtirish”, “Tili”, “Tasviri”, “Asl fikrning jilovi”, “Jо‘rji Zaydon-Abdulla Qodiriy”, “Roman ham haqiqat”, “Qodiriy yashagan davr va roman”, “Romantizm maktabining ijtimoiy asosi qanday” kabi о‘n uch bob, bir “Kirish” va ikki qismli xulosaga ajratib bayon etgan. Shuningdek, S.Husaynning kitobiga Abdulla Qodiriyning “О‘tkan kunlar” ham “О‘tkan kunlar” tanqidi ustida ba’zi izohlar”i va bunga javoban yana S.Husayn yozgan “О‘tkan kunlar (Abdulla Qodiriyning “Izohlari” munosabati bilan)” degan maqolasi ham ilova etilgan. Munaqqid sal kam olti bosma taboqdan iborat kitobida roman janriga, yozuvchining tasvirlash usuliga, romanning ayrim obrazlari va tiliga, adabiy ta’sir masalalariga, tarixiy vqelik va uning badiiy talqin kabi qator masalalarga qisman bо‘lsada tо‘xtaladi. Abdulla Qodiriy romanlarida kuchli ta’sirlar hayajonli о‘rinlar talaygina. Shu sabab “О‘tkan kunlar”ning ayrim sahifalari “adabiy – badiiy suratga kishiga ta’sir qilarlik” tarzda berilganini, hamda yozuvchining mohirligini, jumlalarni hayajonli tuza olishini, romanda о‘xshatish, mubolag‘a va qarama – qarshi qо‘yish 8

kabi badiiy tasvir vositalaridan foydalanilganligini S.Husayn о‘z risolasida tan oladi. Risola ana shunday og‘macha kayfiyat uslubiga yozilganini kо‘rish mumkin. S.Husayn risolasidagi romanning tiliga tegishli maxsus bobda “romanning о‘zbek adabiy tili takomilida katta xizmati bor”, “Abdulla Qodiriy о‘z romanining tili ustida kо‘p ishlagan”, chig‘atoylikka berilib, о‘z asarlarida о‘rinli-о‘rinsiz arab va fors sо‘zlarini qо‘llagan yozuvchilardan farqli о‘laroq “Abdulla Qodiriy “О‘tkan kunlar” romanini asosan hozirgi adabiy til bilan yozgan”, “Abdulla Qodiriy uchun “О‘tkan kunlar”ni sodda о‘zbek tiliga yaqin qilib yozish qulay bо‘lmagan. Buning uchun avom xalq bilan kо‘p ulfatchilikda bо‘lg‘on. Bergan tiplari bilan kо‘p suhbatlashgan, natijada til masalasida soddalikka erishgan. Busiz albatta, uydagina о‘tirib avomga yaqin tilda asar yaratuv mumkin emas edi”, mazmunidagi bir qator tavsiflarni keltiradi. Roman leksikasini tasniflashga harakat etadi; fikriga misollar beradi. S.Husaynning vul’gar sotsiologik talqinlari bilan birga ana shunday tо‘g‘ri firklariga ham e’tibor lozim bо‘ladi. S.Husayn fikricha, Abdulla Qodiriy makon, zamon va obrazlarni о‘zaro zid tasvirlagani holda romanda “hayajonli tasvir qoidasiga” ham murojaat qiladi. О‘quvchini goh hayajonlantirish yoki birdan daxshatga solish “romantik yozuvchilar uchun sevilib qо‘llanadigan priyom”. “Romantiklar voqeani, odamlarning kayfiyatini turmushga qanday bо‘lsa, shunday jonlantirib bermaydi”. Romantik chizgilarga, romantizmga munaqqid munosabati ijobiy emas. Uni aybli, nuqsonli kо‘radi. S.Husayn о‘rni-о‘rni bilan: “Abdulla Qodiriyning romanchilikda tasviriy quvvati hozirgi о‘zbek yozuvchilarining barchasidan kuchlidir”, deya yozadi. Yoki misol bilan birlikda quyidagi kо‘chirmani kuzatamiz: “Abdulla Qodiriyning tasviriy quvvati kuchlidir. О‘xshatishlar, mubolag‘alar bilan sо‘zlardan ma’nolik gul dastasi tizib bera biladi... Abdulla Qodiriy lazzatli tasvirni о‘z о‘rniga qо‘yib о‘quvchiga yozadi. О‘quvchida hayajonli tuyg‘ular qoldiradi: 9

“...Ariqning musaffo tiniq suvi yavoshg‘ina oqib kelar. Kumush buvining qarshisiga yetganda gо‘yoki uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qо‘yar. О‘z ustida о‘ltirg‘on sohiraning sehriga musahhar bо‘lg‘on kabi tag‘i bir kattarak doirada aylangach ohistag‘ina kо‘prik ostig‘a oqib ketar edi. Ariq suvining nihoyatsiz harakatini uzoq kо‘zdan kechirib о‘tirg‘och qо‘l uzatib suvdan oldi va yuzini yuvdi. Uning yuzini о‘pib tushgan suv tomchilari bilan ariq harakatga kelib chayqaldi, gо‘yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi... Nozik oyoqlar toldilar shekillik, sadaf kabi oq tishlarini bir-ikki qaytalab chaydi, ariq bо‘yi va uning suvlarini tashlab ketdi”. Bu serjilo tasvir S.Husaynga manzur bо‘lgan, albatta. Qolaversa, aynan ana shu tasvirga – Kumush bibining ariq bо‘yida о‘tirgan holatiga boshqa olimlar ham e’tibor berdi. Eng gо‘zal va eng latif tasvirlardan biri sifatida talqin qildi. Romanda munaqqid ilg‘agan va keyingi davr olimlari ham tasdiqlagan yana bir muhim jihat bor. Bu tabiat tasviri vositasida qahramonlar ruhiyatini berish. S.Husayn yozadi: “Abdulla Qodiriy о‘z asarlaridagi tabiat tasvirlarini keltirganda, albatta qahramonlarning qanday boruvini kо‘zda tutadi. Tabiatdagi kо‘rinish bilan qahramonlardagi ahvol ruhiyatni solishtirib boradi. 30-yillardagi tadqiqotlarda adibning ijodiy metodi masalasiga ham diqqat qilindi. “Abdulla Qodiriy, - deya yozadi S.Husayn, - asosan romantik bо‘lib, qisman realistdir. Naturalizm unsurlari ham chakana bordir”. Oybek bu masalada S.Husaynga yaqin fikr aytadi, Abdulla Qodiriy ijodiy metodini romantizm va realizm uyg‘unligida kо‘radi. Adabiyotshunos Izzat Sultanov: “О‘tkan kunlar” asari romantik ruh bilan sug‘orilgan realistik asardir” , degan fikrni bildirdi. Bu о‘rinda Oybek va I. Sulton fikrlariga murojaatdan maqsad S.Husayn qarashlaridagi haqiqatni kо‘rsatmoqdir. Albatta, “О‘tkan kunlar”ning 30-yillardagi dastlabki yirik, salmoqli talqinida kamchiliklar bor. Uni davr mafkurasi bilan, о‘sha davr adabiy tanqidchiligidagi tamoyillar bilan izohlash lozim. Qolaversa, eng haqli izohlarning ayrimlarini ulug‘ romannavisning о‘zi yozganligini yaxshi bilamiz. Aynan tasvir masalasida munaqqid romanda quyidagi: 10

1. “Uning bu kungi holiga qarash yuraklarni yorganidek tasvirga ham qalam kuchi ojizdir”; 2. “Kumushning bu daqiqadagi holini qalam bilan kо‘rsatuv albatta mumkin emas”; 3. “-Bechora ota-bechora ona!... Uchinchi kun ular ham kelib yotdilar..... ularning hozirgi holining tasviri mumkinmi?!”, parchalarini keltirib, yozuvchi qalamining ojiz qolganiga ishonmaydi. Bu bir “taqvodorlik”, “hayajon uyg‘otish priyomi” deydi. Bu xususida Abdulla Qodiriy “Izohlar”da shunday yozadi: “Ba’zan menim sо‘zga ustaligim tо‘g‘risida hazm va qolipdan yuqoriroq madhlarda bо‘lingan. “Bu holning tasviriga qalam ojizdir”, kabi uzrlarimni “yolg‘on aytadi, sо‘zga juda usta”, degan kabi talqin qilinadur. Durust, menga qaraganda tuban kishilar uchun men juda ham sо‘zni qotiradigan kо‘rinaman, biroq “о‘zimdan о‘tadi, о‘zim bilaman”, deganlaridek, har kimning ahvoli о‘ziga ma’lumdir. Ba’zi ruhiy kechinmalar borki, kishi sezmaydi, tushunadi. Biroq shu holni qog‘ozga tushurmakchi bо‘linganda sо‘z topilmay, ifoda qilolmay harakatda qolinadi, noiloj ojizni iqror qilishga, “qalamim ojizdir” deyishga majbur bо‘linadi. Mening “О‘tkan kunlar”dagi ojizlarim ham shu jumladandirlar”. Albatta, adib bu о‘rinda haqli. Inson ruhiyatining badiiy talqinida qalam ojiz qolishiga ochiq iqror bо‘lgan. S.Husaynning matnda bayon qilingan bu ruhiy holatlarni his qila bilmagani tanqidga sabab bо‘lgan. Agar Abdulla Qodiriy munaqqidning maqolasidagi ayrim о‘rinlarga izoh yozib, о‘sha masalalarni tо‘qqizqismdan iborat kо‘rinishda bayon etgan bо‘lsa, S.Husayn ham aynan shu shaklda har bir raqamlangan fikrga diqqat qildi va asosan Abdulla Qodiriyning nohaqligini isbotlashga intildi. Faqat bir о‘rindagina izohlardagi e’tirozni, ya’ni о‘zining til va fikr ifodasidagi tajribasizligi hamda nо‘noqligini tan oldi. Bir qarashda voz kechib, boshqasi bilan qurollanish, albatta, hech ham oson kechadigan jarayon emas. Dunyoqarash – eng murakkab falsafiy tushuncha. Ayniqsa, 20-30-yillar muhitida yashagan taniqli ijodkorlar dunyoqarashini bir-ikki 11

sо‘z bilan anglatish mushkul. Zotan, S.Husaynlardan boshlangan Abdulla Qodiriyning dunyoga qarashi hali shu kunga qadar bahs etiladi. S.Husaynning “О‘tkan kunlar” risolasi xarakteridagi, undan bir oz ilmiyligi va kompozitsion butunligi bilan farqlanadigan, biroq mohiyati nisbatan yaqin kitoblar 30-yillarda bitta emas edi. Hamid Olimjon, Fitrat, Oybek Abdulla Qodiriy tо‘g‘risida asarlar yozdi. Bu mualliflarning fikrlash saviyasi, badiiyatni his etishi, badiiy asarni tushunish va tushuntirish darajalari turlicha. Aynan ijodiy jarayon azob-uqubatlarini о‘z boshlaridan kechirib kо‘rgan H.Olimjon va Oybeklar S.Husaynga nisbatan ustun edi, albatta. 12

I. 2. Oybek Qodiriyshunos olim. 30-yillarning tо‘fonli va ayni damda qonsiragan muhitida Hamid Olimjon va Oybeklar “burjua millatchi”larini fosh etuvchi asarlari, о‘zlariga himoya qalqonidek kо‘ringandi. Ammo 1937 yildan e’tiboran Oybekning ishdan haydalib, bir-ikki yil ishsiz qolgani yana ma’lum . Oybekning 30-yillardagi aynan, “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li” asarini yozish arafasidagi ahvoli, adabiy tanqidchilikning unga munosabati yaxshi emas edi. Oybek ikki о‘t orasida turib, Abdulla Qodiriy tо‘g‘risida yozdi, imkoni boricha xolis fikrlar bildirdi va kо‘p о‘rinlarda dilidagi haq gaplari, о‘zi tushungan haqiqatlar yuziga siyosiy parda tutishga majbur bо‘ldi. “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li” risolasiga qadar va undan keyin ham uzoq yillar hech kim Qodiriyning san’atkorligini Oybek darajasida nozik his etgan, teran ochib bergan emas. Oybek bu risolasida ulug‘ adib romanlaridagi bosh qaxramonlar tasviri, talqini xususida ayrim tanqidiy mulohazalar bildirgani holda, yondosh personajlar ifodasiga juda yuksak baho beradi. “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li” risolasining ilmiy yо‘sindagi sistemali qurilishi Oybekning ilmiy qobiliyatini, о‘sha davr adabiy tanqidi saviyasini namoyon etadi. Zotan, millatning oydin fikrli ziyolilari tuhmatlar bо‘roni ostida jar yoqasiga keltirib qо‘yilgan bir sharoitda CHо‘lpon, Fitrat va Abdulla Qodiriy tо‘g‘risidagi maqolalar matnini aybnoma ohangida “tipik jadid”, “mayda burjuaziya vakili”, “millatchi” ekanligi va “sinfiylik” yetishmasligi xusuidagi jumlalarsiz tasavvur etish qiyin, albatta. “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li”da Oybek adib ijodining ilk davrini, yumoristik, satirik qirralarini hamda yirik prozasini davriy (xronologik) tartibda ketma-ket tekshirdi, talqin etdi. Shu ma’noda Oybek: “Ilk asarlarida Abdulla Qodiriy ijodining birinchi davrlari burjua jadid adabiyoti va harakati bilan uzviy bog‘liqdir. Asarlarining ideyasi jadidizm ideologiyasi bilan sug‘orilgandir. Asarlarining mavzulari, ideyalarigina emas, balki ularning formal tuzilishlari, badiiy xususiyatlari, darajalari ham jadid adabiyotining tipik namunalarini tashkil etadi”, deganda haqli edi. 13

Oybek adibning ijodiy yо‘lini tekshirar ekan, undagi asosiy tendensiyalarni, nafosatni aniq sezdi; goho 30-yillar adib tanqidchiligi talabi va mezonlari doirasiga fikrini qamashga majbur bо‘lsa, goho о‘z ichki intuitiv idroki oqimida, badiiy sezim quvvatining intersiyasi bilan haqiqatni ham aytib о‘tadi. Oybek о‘zining “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li”da “Juvonboz” va “Baxtsiz kuyov”lar mashqi tufayli yozuvchining qalami charxlanib, “Uloqda” hikoyasida jiddiy realistik о‘zgarish yuz berganini hamda bu yuksalish tо‘g‘risida xolis turib quyidagilarni yozdi: “Abdulla Qodiriy turmushni baliiy kо‘rmsatishda tez о‘sadi. Nasrchilikning uning ustaligi mukammallashadi. 1916 yillarda yozilgan “Uloqda” nomli hikoyasi “Juvonboz” va boshqa asarlariga nisbatan tenglashtirmaslik darajada yuqori bir asar. Yozuvchi hikoya texnikasi, priyomlarini egallagan. Voqealarni ochish, bularning inkishofi va eshilishi Ovrо‘pa novella forma ravishidadir. Bu asarda jonli bо‘yoqli obrazlar uchraydi. Kishilarning portreti aniq, qabartib beriladi.... “Uloqda” hikoyasida tashviqotchining, voizning о‘rnini san’atkor oladi”. Abdulla Qodiriyning “Uloqda” hikoyasida voqelikni san’atkorona tasvirlash realistik tamoyili tomon yuz burishi bо‘ldi. “О‘tkan kunlar” romanining talqini “biografiyasi”da Oybekning qarashlari о‘ziga xoslik kasb etadi. Oybekning bu romanlarga munosabati, rasmiy sinfiylik va sotsiologiyaga berilishi jixatdan M.Sheverdin, S.Husaynlarga bir oz yaqin turadi. Ammo yozuvchi estetik dunyosini tushunishi, roman mohiyatiga kirib borishi bilan о‘sha ikki munaqqiddan ancha yuksak darajaga kо‘tarilib, uzoqlashib ketadi. Oybek risolasida Abdulla Qodiriyning boshqa asarlariga nisbatan “О‘tkan kunlar”ga eng katta о‘rin beradi (52 betlik risolaning deyarli yarmi shu romanga bag‘ishlangan). Oybek risolada Abdulla Qodiriyning boshqa asarlarini tekshirar ekan, alohida ichki tagsarlavhalar qо‘ymaydi. Ammo “О‘tkan kunlar”ni “Tarixiy roman masalasi”, “Xalq massasi hayoti”, “Tavsifiy momentlar”, “Syujet”, “Til” kabi maxsus ilmiy mavzularga bо‘lib tahlil etadi. Qо‘yilgan masalalar bо‘yicha Oybekning ilmiy talqinlaridan yuz foiz qoniqarli javob olish mushkul. Qolaversa, yangi yirik epik janrning paydo bо‘lishi 14

о‘zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligi oldiga yangi ilmiy problemalarni kо‘ndalang qо‘ydi. О‘zbek adabiyotining birinchi romani “О‘tkan kunlar” tarixiy romandir” deya yozgan Oybekning tushuntirishicha, Abdulla Qodiriy “О‘tkan kunlar”dagi qahramonlarni “burjuaziya pozitsiyasida turgan” holda tasvirlaydi; ularning ruhiyatiga “о‘z sinfiy ideyalari”ni (ya’ni burjuaziya ideyalarini) singdiradi. Otabek, Yusufbek hojilar va boshqa savdo kapital namoyondalari “О‘tkan kunlar”da sinfning haqiqiy siymosini ifoda etajak bir ravishda emas, balki bо‘yab beriladi. Yozuvchi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri ularni ideallashtiradi . Munaqqid о‘z sinfiy nuqtai nazarini ifodalash jarayonida “ ideallashtirish” degan atamani qо‘llaydi. Yana bir misol. “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li”da Oybek “О‘tkan kunlar” romanining qahramonlari Otabek, Kumush, Yusufbek hoji obrazlarining ideallashtirilganligi, shuningdek, Qutidor va uning xotini Oftob oyimlarning “qoniqarsiz” chizilgani aytilgan. Ammo Oybek Otabekning onasi О‘zbek oyim obrazi masalasida haddan tashqari “eshilib ketadi”: “О‘tkan kunlar”da eng jonli, realistik chiziqlar bilan kо‘rsatilgan shaxs Otabekning onasi О‘zbek oyim. О‘zbek oyim kekkaygan, maqtanchoq, о‘z vaziyatinin, о‘z martabasini bilgan, shunga qarab о‘zini tutgan bir xotin, uy xо‘jayini, qaynonadir. О‘zbek oyim о‘zining yuqori tabaqadan ekanini xar vaqt sezadi. Uning butun harakati, butun qilmishlari harakterini ochishga xizmat qiladi. Oybek “О‘tkan kunlar” romanidan о‘zining fikrlariga muvofiq keladigan kо‘chirmalar oladi; qarashlarini isbot etadi. “О‘tkan kunlar” romanida tabiat tasviri goh qahramonning jо‘shqin ruhiyatiga hamohang (parallel) berilsa, gohida unga teskari – kontrast ravishda ifoda etiladi. Aynan adib uslubidagi shu gо‘zal badiiy xususiyat Oybekdek nozikta’b insonning diqqat – e’tiborini о‘ziga tortishi tabiiy edi: romanda yana tabiat kо‘rinishlari va umuman peyzajlar tasviri ham siyrak emas. Tabiat kо‘rinishlari aksar qahramonlarning psixologiyasi, kayfiyatiga hamohang ravishda tavsiflanadi. Tabiat hodisaalarining tasviri qahramonning kechinmalarini ifoda qilish uchun badiiy bir vosita rolini о‘ynaydi: “Kuz kunlarining oyog‘i va qish kunlarining boshi edi. Daraxtlardagi sariq barglar 15

tо‘kilib tugalgan, yer yuzi о‘zining qishgi sariq kiyimini kiygan edi. Tо‘rt tomonining о‘ralganligi soyasida yaproqlarini tо‘kilishda saqlab qolg‘on bu gilos yog‘ochlari ham bukun tungi qora sovuqqu chidamay yelning ozgina harakati bilan – da barglarini shirt – shirt tashlamoqda edi. Havo ochiq bо‘lib, quyosh tuzukkina kо‘tarilgan. Ammo, uning ham bu kun ta’siri yо‘q, bu kungi qora sovuq quyosh kо‘chini-da keskan edi”. Bu parcha Kumushbibi Otabekdan ayrilib, eng baxtsiz kunlar ila qarshilashgan paytda, Kumush vaziyatining simvoli kabi beriladi. Kumushning shu ahvoli bilan tо‘kilgan yaproqlar orasida garmoniya vujudga keladi: “Kо‘zlarni ozgina harakatlantirib ketma – ket chip – chip etib tо‘kilmakda bо‘lgan xazonlarga qaradi va har bir yaproqni yuqoridan kuzatib, yerga qо‘ya boradi”. Romandan olingan “Kuz kunlarining oyog‘i...” deya boshlanuvchi misol ayni hajmda S.Husayn risolasida ham keltirilgan. Oybekning bu tasvirga xolis munosabati yuqoridagi parchada kо‘rinib turibdi. S.Husayn о‘sha manzarani shunday talqin etadi: “Kuz kunlaridagi tabiatni usta tasvir qilar ekan Abdulla Qodiriy mubolag‘a bilan haqiqatan tisarilay, tisarilay, deydi. Tuzukgina kо‘tarilgan quyoshning uncha ta’sir bо‘lmay ketuvi mumkinmi? Yо‘q albatta. Bu yerda, tasvirdagi mubolag‘alar Kumush uchun qо‘llanilg‘on”. Albatta, Oybekning tahlili bunday jо‘nlikdan yiroq, ancha asosli va ilmiydir. Kо‘chirmadan kelib chiqadigan ikkinchi bir mulohaza shuki, haligacha tadqiqotchilarimiz Abdulla Qodiriyning tabiat manzaralari bilan qahramonlar orasidagi “garmoniya” xususida Oybek fikriga tayanib keladilar. Oybek Abdulla Qodiriy ijodi ustida fikr yuritar ekan, ayrim juz’iy о‘rinlarda adib mahoratini olqishladi; aksar holatlarda tanqid qildi va niyahoyat til masalasi о‘rtaga qо‘yilganda quyidagi teran fikrlarni yozdi: “О‘tkan kunlar” romanida yozuvchi til ustida katta mahorat kо‘rsatadi. Romanning tili, haqiqatan boy, bо‘yoqli, sodda, ifoda kuchi zо‘r, massaga anglashilarli bir tildir. О‘zbek adabiy tilining shakllanishida bu asarning roli, shubhasiz katta”, “О‘tkan kunlar” yangi о‘zbek adabiy tilining taraqqiyotida katta rol о‘ynaydi”. 16

Shuningdek, Oybek adib jonli xalq tilini yaxshi bilganligini va undan unumli foydalanganligini alohida uqtiradi. Roman tilining musiqiyligi haqida: “О‘tkan kunlar”da Abdulla Qodiriy tilning musiqiyligi, ritmikasiga ham katta ahamiyat beradi. Ayrim о‘rinlarda musiqiylik, jо‘shqinlikka kо‘tariladi. Jumlada qofiyadosh sо‘zlar qо‘llaniladi, qisqa jumlalar ulaniladi, jumlalarda takror maxsus ahamiyat kasb etadi”, deya yozadi. Romandagi о‘xshatish va sifatlash (epitet)larga ahamiyat berib, xarakterli misollar keltiradi. Ba’zan forscha, arabcha sо‘zlarning meyoridan ortibroq ketganligini, “eski adabiy prozaning ta’siri” borligini ham aytadi. Darvoqe, buni tabiiy qabul qilish kerak bо‘ladi. Pirimqul Qodirov ta’biri bilan aytganda, “О‘tkan kunlar”ning badiiy tili novatorona til bо‘lishidan tashqari klassik adabiy tilimiz bilan hozirgi adabiy tilimiz orasiga tushgan muhim bir kо‘prik” hamdir. Xulosa qilib aytganda, Oybekning Abdulla Qodiriy ijodi yuzasidan olib borilgan ilmiy tahlillari natijasi shuni kо‘rsatadiki, Oybek о‘z risolasida adibning ijodiy yо‘lidagi mashaqqatli mehnatlari samarasini va erishgan natijalari ijobiy baholanishga tо‘la qonli ravishda haqli ekanligini ta’kidlaydi va buni kelajak avlodlar his eta bilishiga hech shubxasiz ishonadi. 17

II bob XX asrning 60-70 yillari va mustaqillik davri о‘zbek tanqidchiligida A. Qodiriy ijodi XX asr о‘zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidchiligi tarixida 60-70 yillar adabi – ilmiy muhiti alohida о‘rin tutadi. Adabiyotchilar bu davrda diqqanafas uyda nafasi bо‘g‘ilib, sо‘ngra bahavo, sо‘lim bir gо‘shaga chiqib, huzurlanib, tо‘yib nafas olgan odamdek san’at, nafosat, badiiyat, poetik mahorat kabi masalalar xususida nisbatan oromlanib yozdilar. Abdulla Qodiriyning barcha asarlarini qayta nashr etish imkoni paydo bо‘ldi. Zotan, ulug‘ adib ijodi talqinining ikkinchi bosqichi boshlanishi ham 60-yillarga tо‘g‘ri keladi. Abdulla Qodiriy shaxsi va ijodiga munosabatning о‘zgarishi ijtimoiy – siyosiy voqealiklar natijasi, albatta. 1937 yilgi qatog‘ondan sо‘ng, qariyib, yigirma yil mobaynida CHо‘lpon va Fitrat qatori Abdulla Qodiriy nomi ham, asarlari ham ijobiy ma’noda tilga olinmagan edi. 60-70 yillar adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy ijodining san’at, badiiyat, mahorat jihatlarini Matyoqub Qо‘shjonov poetik talqin qildi. Olimning 1966 yili nashr etilgan “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” nomli kitobi bu davr adabiyotshunosligida, qolaversa, qodiriyshunoslikda ham muhim о‘rin tutadi. Xususan, yozuvchining mahoratiga, badiiy g‘oyaning ifodalanish shakliga, asarning kompozitsion unsurlariga, kolliziya va konflikt masalalariga e’tiborni qaratdi. M.Qо‘shjonov “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida “О‘tkan kunlar” romanining yuksak asar darajasiga yetishishining sabablarini, g‘oyaning tо‘g‘ri tanlanganligini ijobiy baholangan tarzda shunday yozadi: “О‘tkan kunlar romanining о‘lmas asar darajasiga kо‘tarilishining sababi shundaki, yozuvchi о‘z g‘oyasini yuksak badiiy shaklda ifodalay olgan. YA’ni yozuvchi aytmoqchi bо‘lgan g‘oyaning ifodalash uchun eng muhim manbaga suyangan, zarur vositani tо‘g‘ri tanlay olgan va undan unumli foydalangan. Bu о‘sha davrga xos jonli va tipik xarakterlardir”. 18

60-70 yillarda M.Qо‘shjonovdan tashqari о‘z qarashlarini va tahlillarini A.Aliyev о‘zining “Abdulla Qodiriy” kitobida ham bayon etdi. Ma’lumki, Abdulla Qodiriy о‘zining hajviy asarlari bilan ham kitobxonlar qalbidan joy olgan, xuddi mana shu haqda A.Aliyev о‘zining kitobida bu masalaga oydinlik kiritib о‘tadi. “Abdulla Qodiriy bir kо‘p felyetonlar yozib, qalamini qayradi. “Mushtum” jurnalida aktiv ishtrok etib, kо‘pgina hajviy asarlar yozdi. U, satirik va yumoristik asarlarida yorqin obrazlar yaratdi”. A.Aliyev “Abdulla Qodiriyning gо‘zal romanlari adib ijodida mujassamlashgan estetik qarashlar va yozuvchilik faoliyatidagi izlanishlarining eng yirik salmoqli mahsulidir” deya yozadi. Shu narsa muhimki, A.Aliyev “О‘tkan kunlar”dagi bosh qahramon Otabekni dunyoqarashi, mulohazalari, yana eski usul – idoraga butunlay qarshiligi haqida aytadi, xuddi shunday qarash M.Qо‘shjonovning “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida ham keltirilgan. Eng asosiysi bu ikki adabiyotshunos Otabekning xarakteridagi ijobiy tomonlarni aynan bir xil misollar bilan ifodalashgan. I.Sultonov “О‘tkan kunlar” romani haqida munosabat bildirarkan, Abdulla Qodiriyning millatchilikda ayblanishi yozuvchiga qо‘yilgan ochiqdan-ochiq bо‘htondir, degan fikrni bildiradi. Abdulla Qodiriyning asarlari ommaga yetkazilishi, ularning ma’naviy mulkiga, emin-erkin mutolaa etadigan sevimli asariga aylanishi uchun olimlar qо‘lidan kelgancha harakat qildi. Hatto, ba’zan romanlardagi mutlaqo ikkinchi darajali jixatlarni bо‘rttirib kо‘rsatish orqali о‘z niyatlarini rо‘yobga chiqarishag intildi. “О‘tkan kunlar” romanining temasi “feodal tizimni fosh etishdan iborat” ekanligiga urg‘u berilib, sotsial formatsiyalarga bog‘landi. Muhabbat adabiyotning abadiy va azaliy mavzusi, “О‘tkan kunlar” romanining tub negizini tashkil etadigan ishq-muhabbat masalasi, romandagi bosh qahramonlarning fojeasi, urf-odat tufayli yuz bergan hodisa tarzida talqin etildi. I.Sultonov Abdulla Qodiriy taqdirini “hal etgan” “ulug‘ og‘a” bо‘lmish ruslar masalasida juda ehtiyotkorlik bilan ish kо‘rdi; ular bilan bog‘liq о‘rinlarni atay bо‘rttirib kо‘rsatdi. Otabekning rus idorasi tо‘g‘risidagi gaplarini, “Otabekning bu aytgan sо‘zlari rus xalqining yuksak madaniyatiga taalluqlidir” 19

deya sharhladi. “Mehrobdan chayon” intihosida Anvar bilan Ra’noning Toshkentga qochib kelishini: “Roman qahramonlari xon jabridan qochib, rus panohida omon qolganliklari, insonparvar rus tartibi hukmron bо‘lgan joyda baxt- saodatga erishganliklari juda yaxshi kо‘rsatib berilgan”, tarzida talqin qilindi. Umuman olganda, I.Sultonov Abdulla Qodiriy ijodini yangicha sharoitda zamonning adabiy siyosatiga va о‘zining о‘sha ijtimoiy-siyosiy muhitga muvofiq keladigan filologik bilimiga moslab talqin etdi. Dushmanga aylantirib qо‘yilgan adibni dо‘stlar qatoriga qо‘yish, “qora”ni oqartirish jarayoni oson kechmadi. I.Sultonovning talqinlarida Abdulla Qodiriy ijodidagi yutuq sifatida kо‘rsatilgan jihatlar kamchilik tarzida baholangan nuqtalar ham, istaysizmi-yо‘qmi, e’tiborni о‘ziga jalb etadi. Fikr ifodasida “sovet” sо‘ziga, “sotsiolistik jamiyat” birikmasiga urg‘u kuchaytirildi. Tabiiyki, bunda badiiy asar matnidan uzoqlashish bor. Talqinlar zamonga moslangan. Holbuki, eng munosib talqin matn mohiyatidan kelib chiqadi. I.Sultonov Abdulla Qodiriy ijodiga xos, xususan, adibning ijodiy davriga doir mulohazalari va romanlari bilan bog‘liq qator fikrlari qodiriyshunoslik yо‘nalishida о‘z gegemonligini uzoq vaqt saqladi. Ammo olimning qodiriyshunoslik tarixidagi о‘rinli xizmatlarini hech inkor etib bо‘lmaydi, albatta. Yozuvchiga dunyoqarash masalasida buyruq berish oson emas. Va insonning olamga qarshi qandaydir davlat miqyosidagi rasmiy qaror yoki buyruqlar bilan ham о‘zgarib qolmaydi. I.Sultonovning Abdulla Qodiriy ijodini talqin qilar ekan, adib dunyoqarashining “murakkab”ligi, ba’zan cheklanganligiga e’tibor berdi. “Qodiriyning “Ahvolimiz” va “Millatimga” she’rlari hamda “Juvonboz” dramasi Behbudiyga taqlidan yozilgan; bu asarlarda mahalliy burjuaziya ideologlarining “asos soluvchi” g‘oyalari targ‘ib etilgan. Bu yozuvchi dunyoqarashiga boylar va burjuaziya intelligensiyasi muhitining ta’siri natijasi edi”. Abdulla Qodiriy dunyoqarashini ijtimoiy muhitga, jamiyatdagi g‘oyaviy yо‘nalishlari va о‘zgarishlarga aloqadorlikda tal qin etish boshqa olimlarning asarlarida ham I.Sultonov pozitsiyasiga yaqinlik kasb etadi. 20

“Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining ilk davri shunday bir ijtimoiy-siyosiy murakkab sharoitga tо‘g‘ri keladiki, u ixtiyorsiz ravishda bu muhit tо‘zonidan havo olishga majbur edi”. Yozuvchining “dunyoqarashidagi cheklanganlik”ni I.Sultonov “О‘tkan kunlar” romanida ham kо‘radi. Romanning butun fazilatlarini bir-bir etgan olim: “Shu bilan birga, “О‘tkan kunlar”da tarixiy voqelikni tasvirlashda jiddiy nuqsonlar bor. 30-yillarda S.Husayn vaqt о‘tgan sari “О‘tkan kunlar”ning badiiy qiymati yо‘qolishidan “bashorat” bergan edi. Garchi, I.Sultonovning “ma’rifiy qiymat” xususidagi fikri S.Husaynning “badiiy qiymat” tо‘g‘risidagi fikridan juda katta farq etsa ham, har ikki fikrning qay darajada tо‘g‘ri-notо‘g‘ri ekanini vaqt kо‘rsatdi. “О‘tkan kunlar”ning badiiy qiymati ham, ma’rifiy qiymati ham olimlarning biryoqlama baho va bashoratlariga teskari proporsional kasb etdi. Ma’naviy muhit jismoniy qirg‘inlardan uzoqlashib qolgan 60-yillar sharoitida Abdulla Qodiriy ijodini eng jiddiy о‘rgangan olimlar aynan yozuvchi dunyoqarashi, uning sinfiy kamchiliklari borasidagi I.Sultonov qarashlarini mazmunan takrorlaydilar. Masalan, “О‘tkan kunlar” romanida yirik bir kamchilik bor, deb qayd etishga tо‘g‘ri keladi: romanning bosh ijobiy qahramonlari (Otabek, Yusufbek hoji) qatorida yana keng xalq ommasining vakili ham bо‘lsa, roman mazmunining tarixiy haqiqatga mosligi va haqqoniyligi yan ham ortgan bо‘lur edi. Romanda bu kamchilikning mavjudligi – avtorning hali voyaga yetmagan dunyoqarashidagi ojizlik, unda xalq ommasining tarixdagi roli haqida haqiqiy markistik nuqtai nazar pishib yetmaganligi boisdir”, deb yozadi A.Aliyev. 30-yillar tarixiy – ijtimoiy muhitini tasvirlabbergan “Obid ketmon” asari ham dastlab vul’gar sotsiologik talqin etilganini aytib о‘tish lozim. 60-70 yillar qodiriyshunosligida “Obid ketmon” Abdulla Qodiriyning “g‘oyaviy va ijodiy о‘sishda olg‘a qо‘ygan qadami” (I.Sultonov ta’biri), “zamonaviy temani ham badiiy о‘zlashtirganidan darak” (H.Yoqubov ta’biri) sifatida baholangan bо‘lsa ham, ammo “Obid ketmon” povesti qishloqning sotsializm iziga kо‘chishining tо‘la va yetarli badiiy manzarasini bermaydi. Bunga dastlabki sabab – kolxoz 21

qurilishi atrofida borgan о‘tkir sinfiy kurashning povestda yetarli aks etmaganidir. Povestning yana bir kamchiligi - sxematizmga yо‘l qо‘yilganidir. Povestning bosh qahramoni tasvirida ham jiddiy kamchiliklar bor: uni yozuvchi favqulodda fazilatlar egasi qilib kо‘rsatadi, ammo unda davrning о‘rta hol dehqoniga xos tipik xususiyatlarning yetarli bо‘lishiga e’tibor qilmaydi”, tarzidagi mulohazalar kо‘p uchraydi. Xulosa о‘rnida shuni aytish mumkinki, 60-70 yillar о‘zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodida bо‘lgan munosabatsezilarli darajada ijobiy baholandi, bu shundan dalolat beradiki, о‘zbek adabiyotshunosligida haqiqiy iste’dod egasi о‘zining ijod mahoratiga yarasha о‘z qadrini topdi. 22

II. 1. M. Qо‘shjonov va Axmad Aliyev Abdulla Qodiriy tadqiqotlarining tahlili Shunday munaqqid – adabiyotshunoslar bо‘ladiki, garchand, ularning ilmiy merosi doirasida о‘tkinchi g‘oyalarga hozir-javoblik yoki ketma-ket ismlar sanog‘idan tug‘ilgan davriy hisobot ruhida yozilgan maqolalar mavjud bо‘lsa ham, adabiyotshunoslik tarixida nisbatan umrboqiylikka da’vogar asarlar ham topiladi. Nafaqat topiladi, balki ilmiy merosining belgilovchi xususiyati sifatida namoyon bо‘ladi. Abdulla Qodiriy ijodining san’at, badiiyat, mahorat jihatlarini Matyoqub Qо‘shjonov poetik talqin qildi. Olimning 1966 yili nashr etilgan “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” nomli kitobi bu davr adabiyotshunosligida, qolaversa, qodiriyshunoslikda ham muhim о‘rin tutadi. Adabiyotshunos M.Qо‘shjonov ilmiy asarlari orasida shu tipdagi qator asarlar mavjud. Binobarin, bu haqiqat о‘zbek adabiy tanqidi tarixini yozgan olimlar tomonidan ham e’tirof qilingan. “M.Qо‘shjonov badiiy proza poetikasi masalalari bilan jiddiy shug‘ullandi. Uning “Badiiy asar kompozitsiyasi haqida mulohazalar”, “Syujet va xarakter”, “Konflikt va xarakter”, “Badiiy obraz” singari tadqiqotlarida badiiy asarning muhim bir komponentiga e’tibor beriladi. Bordi-yu, muallif qо‘yilgan masalani asar tо‘qimasidan “uzib” olib talqin qilganda biz uni vul’garlikda, badiiyat qonunlaridan yiroqlikda ayblagan bо‘lar edik. M.Qо‘shjonov kompozitsiya, syujet, obraz, konflikt singari masalalar havida fikr yuritar ekan, mazkur komponentlar badiiy asar deb nomlangan yaxlitlik, butunlik, “jonli organizm”ning tomonlari ekanligini hamisha his qiladi”. Haqiqatan olim muayyan badiiy asarni tekshirar ekan, uning poetik mohiyatini yozuvchi g‘oyasidan ajratib tashlamaydi, shakl va mazmun birligini e’tiborda tutadi. Zotan, mashhur faylasuf Gegel ta’biricha, “mazmun shaklning mazmunga, shakl mazmunning shaklga о‘tishidan boshqa narsa emas”. Belinskiy esa bu falsafiy – estetik kategoriyalarni jism va ruh birligiga о‘xshatgan edi. 23

Abdulla Qodiriy ijodi о‘z davrida ham, keyingi yillarda ham zamon siyosatiga, davlatning sotsialistik mafkurasiga bog‘lab juda kо‘p talqin qilindi. Yuqorida kо‘rib о‘tilganidek, bu talqinlar orasida onda-sonda adibning mahoratidan, san’atkorligidan sо‘z ochilgan. Kо‘proq tashqi omillar tekshirildi. M.Qо‘shjonov о‘zining “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida “О‘tkan kunlar” romanini nisbatan immanental analiz qildi. Xususan, yozuvchining mahoratiga, san’atkorligiga, voqealarni bayon etish usuliga, obrazlar tabiatiga, badiiy g‘oyaning ifodalanish shakliga, asarning kompozitsion unsurlariga, kolliziya va konflikt masalalariga e’tiborni qaratdi. Bu qarashlar asarning tahlil jarayonida eng muhim tomonlarini tashkil etadi, shuning uchun ham kо‘pchilik adabiyotshunoslar asarning shu jixatlariga diqqat e’tiborlarini qaratishgan. Ma’lumki “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobi “О‘tkan kunlar” romani misolida tadqiq etilgan va kitobning kirish qismlaridan M.Qо‘shjonov romanning adabiyotimizning tо‘ng‘ich asarlaridan ekanligini, adabiyotimiz tarixida badiiy prozaning birinchi yetuk namunasi hamda ilk realistik romanligini aytib о‘tadi. Shunday keyin kitobda roman qahramonlarining asarga qanday xarakterlashtirib joylashtirilganligi haqida sо‘z boradi. Otabek sahnada tayyor – komil holatda paydo bо‘ladi. Uning yurt kezganligi, ilmiy, odob-ahloqi, ochiq fikrliligi kitobxonga tezda ma’lum bо‘ladi. Mazkur bosh qahramonning inson turmushidagi eng nozik tuyg‘u – muhabbatga munosabati ham, inson turmushidagi eng muhim asos – oilaga munosabati ham nihoyatda ibratli (idealniy). M.Qо‘shjonov ta’biri bilan aytganda, “yozuvchi asarning boshlarida qahramonni zarur bо‘lgan balandlikdagi tramplinga chiqaradi”. Adabiyotshunos olim yozuvchining tasviri, bayoni usulini tasdiqlash yо‘lidan borib, romandagi gо‘zal bir holatlarni, о‘quvchini entiktiradigan, hayojonga solib zavqlantiradigan omillarni birin-ketin tushuntira boradi. “О‘tkan kunlar”da asarning boshlaridanoq kо‘zga tashlanadigan yozuvchining о‘ziga xos uslubi- tasvirda voqealarning ma’lum bir tomonini sir saqlashdir. Biroq voqea rо‘y bergan, yo rо‘y berayotir va yoki rо‘y bermoqchi. Buni kitobxon yaxshi sezib turadi. Ammo, hali о‘quvchiga aniq bо‘lmagan voqea munosabati bilan yozuvchi 24

qahramon psixologiyasida rо‘y berayotgan ma’lum bir о‘zgarishga imo qiladi, ba’zan ularni tasvirlaydi”. Xususan, Otabekdagi ishq tufayli yuz bergan ruhiy о‘zgarishlar tasviri bu jixatdan e’tiborlidir. Ayni chog‘da, yozuvchi bunga parallel ravishda Kumush bibi ruhiyatida sodir bо‘layotgan о‘zgarishlarni – g‘amginlik, о‘ychanlik, sirli-sirli boqishlar, sirli ariq bо‘yidagi entikishlarni tasvirlar ekan, eng muhim omilni sir saqlaydi. Romanning “Kutilmagan baxt” bobida oshiq-ma’shuqalar visolga erishtiriladi. Kumush tilidan “Siz о‘shami,!” degna sado jaranglaydi. Va qarangki, M.Qо‘shjonov ta’kidlayotgan voqealar bayonidagi, ayni ishqiy mojaro baynidagi sir saqlab kelinayotgan – ular qayerda, qanday uchrashdi ekan, degan jumboqning javobi shu “Kutilmagan baxt” bobining yakunida beriladi. Bu javob: “Otabek Marg‘ilon kelganning ikkinchi kuni poyofzal borida bо‘lg‘on edi. Asr namozining vaqti о‘tib bо‘lg‘onliqdan ul shundagi dо‘kondorlarning birisidan tahorat olish uchun suv sо‘radi. Kо‘chadagi suv ariqning tagidan –soy oqar, shuning uchun undan foydalanish qulay emas edi”, deya boshlanuvchi sahifada juda ham gо‘zal asoslov orqali ishonarli tarzda beriladi. “О‘tkan kunlar”dagi visol roman voqealarining ibtidosi, xolos. Tarixiy davrga bag‘ishlangan sahifalar bitilishi uchun muayyan sabab kerak. Zotan, Otabek Marg‘ilonga kelgandan keyin Toshkent hokimi Azizbek tomonidan Qо‘qon xonligiga qarshi boshlangan urush xabarini berilishi roman syujetidagi markaziy tugunlardan biridirki, asardagi keyingi voqealar rivojini ta’min etadi. Muhabbat majorosi bilan bog‘liq syujet liniyasida ham, “ota-ona orzusi” bilan bog‘liq yana bir poetik tugun mavjudkim, bunga yechimda fojeaviy yо‘sinda g‘oyatda ta’sirchan holda intiho beriladi. M.Qо‘shjonov yozadiki: “Roman asosiy xarkterlarning ochilishi, syujet dinamikasi shu ikki tugun birligi asosida olib boriladi”. “О‘tkan kunlar” romaniga xos eng muhim poetik xususiyatlardan biri “voqealar pereretiyasi” – voqealarning keskin о‘zgarishi hodisasidir. Ayni birikmali termin ostida mazkur badiiy vositani kuzatar ekan, adabiyotshunos olim Otabekning og‘ir ahvoldagi, “jar yoqasiga kelib” qolgan holatlaridagi kuchli 25

irodasiga, о‘z kuchiga, haqiqat tantanasiga ishonchiga diqqatni qaratadi. Ma’lumki, Otabek (Qutidor bilan birga) birinchi marta “najot farishta”si – Kumushning tasodifan olib kelgan xati vositasida О‘ttaboy qushbegining qahridan, ikkinchi marta Hasanalining о‘limga hukm о‘qitayotgan sahnaga tasodifan Toshkentdan olibkelgan xati tufayli Musulmonqulning doridan omon qoladi. Agar xotirga olinsa, bu epizodlar nihoyatda asabni taranglashtiradigan, inson ruhiyatiga jiddiy ta’sir etadigan, yuragini hovuchlatadigan va syujetdagi bu kichik tugunlarning baxtli yechimidan keyin huzurlanib erkin nafas olishga imkon beradigan lavhalardir. “О‘tkan kunlar”da tasodifiy uchrashuv, visol, ishqiy sarguzashtlar va bir dunyo tarixiy oraliq, aniqrog‘i, yonma-yon hodisalar tasviri beriladi. Ammo, “О‘tkan kunlar”da realizm kuchli. Yozuvchi aytmoqchi, mazkur roman о‘z mumtoz adabiyotimizdagi Tohir va Zuhra”, “Farhod va Shirin”lardan aynan shu jixati bilan farqlanadi. M.Qо‘shjonov romanidagi tasodiflarni voqealarning keskin almashinuvi bilan bog‘lab talqin qilgan. Va bu xususiyat Abdulla Qodiriy romanlariga xosligini alohida ta’kidlaydi. Hayot ziddiyatlar birligidan iborat. Tabiat va insoniyat olamini о‘sha qarama-qarshiliklarsiz tasavvur qilib bо‘lmaydi. Olamni badiiy sо‘z vositasida talqin etadigan gо‘zal san’at sohasida hayotdagi bu omil о‘z ifodasini topish tabiiydir. Nafaqat tabiiy, balki zarurat, yanada aniqrog‘i muayyn badiiy qonuniyat tusini olgan. Shu sababdan badiiy adabiyotdagi bu ichki hodisa maxsus termin bilan “konflikt” yoki “kolliziya” (har ikki sо‘z ham lotincha bо‘lib, “tо‘qnashuv” ma’nosini bildiradi) deb ataladi. Binobarin badiiy asarning syujet rivoji, obrazlarning о‘zaro aloqasi va tо‘qnashuvi, umuman olganda, badiiy asar mazmun-mohiyat dinamikasi konfliktda asoslanadi. “Koflikt – hayotdagi real qaorama – qarshiliklargning badiiy ifodasidir. Asarda esa, u syujetni harakatga soluvchi asosiy kuch, rivoj beruvchi prujina, richagdir. Syujetni asar skeleti deb faraz qilsak, konflikt unga jon beradigan, harakatga keltiradigan yurakdir”. M.Qо‘shjonov bu nazariy qarashlarini aniq bir badiiy asarga tadbiq etadi. Jumladan, “О‘tkan kunlar” romaniga doir tadqiqot – 26

kitobchasida ham asar konfliktiga tegishli maxsus “Insoniy gо‘zallik va zulmat”, “Ichki va tashqi kolliziyalar birligi” deya nomlangan bо‘limlar bor. Olim bu masalani ham ancha nozik uzatadi. Alohida – alohida olingan qahramonlardan tashqari gо‘zal insoniy fazilatlarga ega xarakterlar bilan davr – zamon muhiti о‘rtasidagi ziddiyatni asarning markaziy konflikti deb hisoblaydi. Shu tarzda obrazlarning о‘zaro shaxsiy tо‘qnashuvlariga nisbatan keng – romandagi ijtimoiy konfliktda urg‘u beradi. M.Qо‘shjonov bu jihatni “Ota-ona orzusi”ga bog‘laydi. Ayni chog‘da, olimning quyidagi fikri bahsli ham kо‘rinadi: “Ota – ona orzusi.... О‘zbekchilikning bu odati qancha – qancha sof insoniy his va muhabbatni, insoniy gо‘zalliklarni о‘z olovida kuydirib yubormadi. Ota – ona orzusi deb qancha-qancha gul g‘unchalari ochilmay sо‘lmadi. Bu mudhish о‘tmish sarqiti hozir ham ozod, baxtiyor yoshlarimizning oldida ba’zan g‘ov bо‘lib turmaydimi? Romanda Abdulla Qodiriy hayotining mana shu ziddiyatlaridan unumli foydalangan”. Haqiqatan ham romanda Abdulla Qodiriy ota-ona orzusi tufayli fojeaga yuz tutgan gо‘zal fazilatli Otabekning taqdirini tasvir etadi. Ammo fikrimizcha, adib bu voqelikni о‘zbeklar hayotidagi tipik xolat sifatida talqin etgan emas. Yozuvchi roman yozmoqchi edi, muayyon fojeani boshidan kechirgan individual shaxsning taqdiridan sо‘zlamoqchi edi. Abdulla Qodiriy shu niyatini amalga oshirdi. Bu badiiy – estetik hodisani о‘zbek millatiga xos orzu – havaslarning tipik tanqidi tarzida tushuntirish о‘rinli emas. Romanda bundan boshqa aynan ijtimoiy konfliktni о‘zida jam etgan va adib yuragini bezovta qilgan tarixiy hodisalar bayoni bor. Zotan, M.Qо‘shjonov romandagi tarixiy, individual, psixik konfliktlarni yaxshi tushunadi. Insoniy gо‘zallik о‘sha davr zulmati konfliktiini ijtimoiy yuksaklikka kо‘tarib, uni bosh konflikt qilib kо‘rsatadi. Konflikt badiiy asarda turkum qahramonlarning intilish va holatlaridan, aniq bir qahramonning о‘zida kechadigan psixik holatdan ham maydonga kelishi mumkin. Badiiy asardagi bunday xilma-xil tarafga yо‘naltirilgan kuchlar 27

ziddiyatidan siyosiy, ijtimoiy, ahloqiy, falsafiy hamda tabiiy (tabiat va inson orasidagi) konflikt ham yuzaga keladi. Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’atiga, poetik mahorati qirralariga diqqatini qaratgan talqinchilar hatto S.Husayn va Oybeklar ham bosh qahramon psixologiyasi bilan tabiat tasviri orasidagi ziddiyatli holatlarni adib ijodidagi о‘ziga xoslik sifatida talqin qilganlar. M.Qо‘shjonov romandagi bu poetik unsurga Otabekning ota-ona orzusiga bо‘yin egib, istar – istamay rozi bо‘lib Marg‘ilonga ketib borish epizodi munosabati bilan murojaat qiladi. “Umuman, Abdulla Qodiriy peyzaj tasvirida anchagina ziqna yozuvchilardan. Murojaat qilgan taqdirda ham undan unumli foydalanadi. “Hozir kо‘klam kunlari: qirlar, tog‘lar, soylar, kо‘k-qizil, qora-oq, sariq zangori, pushti-gо‘las va tag‘in allaqancha rangli chechaklar bilan ustlarini bezab, qishi bilan tо‘ngib arang yetishgan oshiqlariga yangi hayot, yangi umid beradilar. Qish bо‘yi allaqaysi g‘or ostlariga junjikib chiqqan qush zotlar: chumchuqlar, chittaklar, tо‘rg‘aylar, sa’valar va boshqa allanqancha qush turkumlari о‘z tо‘plari bilan vijir-vijir, chug‘ur-chug‘ur sayrab kladilar, yer yuzini tutgan chechak gilamlari ustini о‘pib yalaydilar, yotib chо‘qiydilar, sapchib uchadilar.... uzoq-uzoqdan kakku qush ham arzi vujud qiladi: “kakku-kakku”. Yozuvchi qahramon kayfiyatini keng osmon sahnida erkin uchib yurgan qushlarga qarama-qarshi qо‘yadi. “Qaldirg‘ochlik qanoti ota-ona mukofoti bilan qayrilgan” Otabekning kayfiyati osmon bag‘rida, tabiat quchog‘ida erkin qanot qoqib yurgan qaldirg‘ochga qiyos etiladi. Bunda haqiqatan ham tasvirning ta’sir kuchi ortgan kо‘rinadi. Zero, yozuvchi ba’zan tabiat tasviriga parallel yoki zid holatda qahramon psixologiyasini ochib berishi – bu bir badiiy vosita. Ijod olamida bundan boshqa vositalar ham bor. Bu yozuvchining hayoloti, mahorati bilan bog‘liq hodisa. Yozuvchi tomonidan о‘nlab, asarning vujud-vujudiga singigan ayrim badiiyat unsurlari nafaqat muayyan qahramon ruhiyati bilan, balkim asarda ilgari surilayotgan bosh g‘oya bilan ham bevosita aloqador bо‘lishi mumkin. 28

“О‘tkan kunlar” romanidagi Usta Olim hikoyasi yozuvchi xayolotining gо‘zal hosilasi; adib mahoratining tengsiz namunasidir. “Romanning bu qismi chiroyli bitilgan mustaqil bir hikoY. Uning о‘ziga yarasha pafosi, о‘ziga yarasha syujet asoslari umuman о‘ziga xos g‘oyaviy va badiiy xususiyatlari bor”. M.Qо‘shjonov yana ta’kidlaydiki, Abdulla Qodiriy bu hikochni romanning umug‘oyasiga bо‘ysundirish bilan birga undan “asarning bosh temasini yechishda” juda unumli foydalana olgan. Usta Olimning suyukli yori Saodatning о‘limi Otabekda juda kuchli psixologik portlashni vujudga keltiradi. Qutidor eshigidan haydalgan Otabekda о‘z taqdiri bilan kо‘zi oldidiagi majnunvash insonni, Saodat bilan Kumushni taqqoslash imkoni paydo bо‘ladi. Abdulla Qodiriyning mazkur о‘rindagi umuvoqelikni badiiy-qiyosiy talqin qilishi xususida yana bir muhim firkni ham aytib о‘tmoq lozim. Bu о‘rinda nafaqat Otabekning ruhiy dunyosi oydinlashadi. Bu о‘rinda tasvirning kitobxon ruhiyatiga ta’siri va kelgusi fojealarga о‘quvchini psixologik tayyorlash masalasi ham bor. Saodatning taqdirini eshitib, о‘qib kо‘ngli о‘ksigan о‘quvchi, Kumush bilan yuz beradigan fojeaga ruhan tayyor holda boradi. M.Qо‘shjonov romandagi psixologizm masalasiga e’tibor berar ekan, buni kо‘proq Otabek vositasida kuzatadi. Avvalo Usta Olim hikoyasini tinglovchi, sо‘ngra bо‘zaxonadagi Otabek holatini tadqiq etadi. Ayniqsa “Navo” kuyi ta’sirida yuzaga kelgan psixologik о‘zgaishlarga jiddiy e’tibor beradi. Binobarin, kuy – musiqa inson ruhiyatiga eng kuchli ta’sir etadigan omillardandir. M.Qо‘shjonov romandagi Otabek va Homid, Otabek va Usta Olim, Otabek va Kumush, Kumush va Zaynab, Zaynab va Xushrо‘y singari juftliklarni ham jiddiy kuzatadi. Ular tasviridagi nozik jixatlarni, insoniy gо‘zallik va xunukliklarni tushuntiradi. Romanning bu darajada gо‘zal etgan badiiy –estetik omillarni izlaydi, topadi. Shu ma’noda olimning mazkur ishi qodiriyshunoslik tarixidagi yorqin sahifalardan biridir. Bu kitobchada syujetni quruq bayon etish ham, roman voqealarini о‘rinli –о‘rinsiz sotsial muhitga bog‘layverish ham, davr qarorlari yoki 29

mashhur shaxslarning fikrlaridan ha deb kо‘chirmalar olaverish ham sezilmaydi. Bunda olim romanga estetik hodisa sifatida qaraydi. M.Qо‘shjonov “estetik nagruzka”ni voqealar “perepetiyasi” va “antiteza”sini yaxshi xis etadi, chuqur ilmiy nazariy fikr yuritadi; asosan yozuvchining realistik prinsiplarini, voqealarni bayon etishdagi san’atkorligini, kompozitsion qurulishdagi mahoratni tasdiqlash yо‘lidan boradi. Albatta, olim Abdulla Qodiriyni bir-ikki о‘rinda davr talabiga quloq tutgan holda tanqid ham qiladi. Adib ijodidagi “cheklanganlik” va yoki “Otabekning ruslarga qarshi urushda о‘lishi realistik dalillanmagan” singari tanqidlar shular jumlasidandir. Oradan chorak asr о‘tgach, M.Qо‘shjonov о‘zining “Qoddiriy erksizlik qurboni” nomli kitobida “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” taqdiri va undagi tanqidlarga jiddiy munosabat bildiradi. Kitobcha (ya’ni “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati”) 1958 yilda yozilgan bо‘lib, 8 yildan keyin, ya’ni 1966 yilda arang chop etildi. Gap kitobning kechikib chop etilganida ham emas. Vaziyat shunday ediki, Abdulla Qodiriy ijodi, xususan, uning asarlarining ijtimoiy ma’nosi haqida fikr yuritishga yо‘l qо‘yila bermas edi. Shu sababdan muallif ezop yо‘lini tutib, ish kо‘rishga majbur bо‘ldi. U adib mahorati, tasvirlash san’ati xususida fikr yuritib, “О‘tkan kunlar”ning ijtimoiy ma’nosini adibning mahorati tahliliga о‘rab berishga harakat qildi. Yana shu narsa ham xarakterliki, Abdulla Qodiriy haqida yozilgan asarda adibning dunyoqarashidagi “cheklanish”ni aytmasdan о‘tish mumkin emas edi. Shu sababdan mazkur kitobda ham, garchi, u boshdan oxirigacha yozuvchi san’atining tahlil qilishga bag‘ishlangan bо‘lsa ham, bir ikki jumlada Qodiriyni cheklanishda ayblash kerak bо‘ldi”. Olimning о‘zi e’tirof etganidek, bu “ayblash” kitobcha oxirida bor. Shuningdek, yana bir о‘rinda: “Demak, Otabek tarixning mahsuli, ammo tarixni yaratuvchilardan emas. “О‘tkan kunlar” romanining ma’lum darajada cheklangan tomonlari ham mana shu tarix bilan shaxslar о‘rtasidagi munosabatga bog‘liqdir”, deya yozgan bо‘lsa, boshqa bir sahifada Oybek domlaning mulohazalariga 30

hamohanglikda Otabekni “aktiv yaratuvchi emas, balki passiv kuzatuvchi” sifatida “aybladi”. О‘zining ijodiy –ilmiy faoliyati davomida Abdulla Qodiriy asarlariga murojaatni kanda qilmagan adabiyotshunos olim M.Qо‘shjonov 90-yillarga kelib, kо‘pgina kuzatishlarini “Qodiriy – ereksizlik qurboni” hamda “О‘zbekning о‘zligi” degan kitoblarida jamlashga muvaffaq bо‘ldi. M.Qо‘shjonov “Qodiriy – erksizlik qurboni” kitobida adabiy tanqidchilikning ulug‘ adib ijodiga munosabatining ayrim qirralarini tekshiradi. Ijoddagi, fikrdagi erksizlik Qodiriy ijodini talqin etishda naqadar g‘ayriilmiy yondashuvlarga olib kelganligi ustida qimmatli fikrlar bildiradi. Abdulla Qodiriy ijodini talqin qilgan M.Sheverdin, S.Husayn, Oybekning ilmiy qarashlari bilan bahsga kirishadi. Bir narsani ta’kidlash lozimki, M.Qо‘shjonov mazkur shaxslarga, xususan, M.Sheverdin bilan S.Husaynga bir xil nuqtai nazardan qaraydi. Holbuki, biz yuqorida kо‘rib о‘tganimizdek, M.Sheverdinda biryoqlamalik, tanqidga о‘chlik xaddan tashqari kuchli bо‘lgani holda S.Husaynning “О‘tkan kunlar”ida Qodiriy romanining mohiyatini tо‘g‘ri anglagan va tо‘g‘ri bag‘olagan о‘rinlar g‘am yо‘q emas. Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodida bо‘lgan qiziqish adibning nomi va asarlari qayta tiklangandan keyin kо‘paysa kо‘payadiki, kamaymadi. О‘zini adabiyotshunos sanagan har bir inson Abdulla Qodiriyning ijodiga va asosiysi adib yaratgan gо‘zal asarlarga munosabat bildirmasdan qolmadi. Shunday insonlardan biri Ahmad Aliyevdir. A.Aliyev Abdulla Qodiriy haqidagi tahlilllarini fikr va mulohazalarini, M.Qо‘shjonov bilan bir davrda bildirib bordi. Bu munaqqid о‘z qarashlarini “Abdulla Qodiriy” nomli kitobida batafsil bayon etgan. Bu kitobda Abdulla Qodiriy ijodining metod masalalari, asarlarni yaratishda mashaqqat bilan bosib о‘tkan yо‘llari, “О‘tkan kunlar” romanining yaratilish tarixi hamda asar qahramonlariga yangicha fikrlar bildiradi. Ma’lumki Abdulla Qodiriy asarlarining ijodiy metodi masalasi adabiyotshunos olimlar orasida jiddiy bahs-munozaraga sabab bо‘lgan nazariy omillardandir. 31

A.Aliyev Abdulla Qodiriy ijodiy metod masalasini ijtimoiy – tarixiy jarayonga bog‘liklikda, ijodkor dunyokarashidagi sotsialistik uzgarishlarga, jamiyatda yuz bergan sotsialistik revolyusiyaga alokadorlikda talkin etishga intiladi. Badiiy adabiyotdagi tankidiy realizmga nisbatan sotsialistik jamiyatdagi yot bulgan ijodiy metod sifatida karaydi. 20-yillarda tankidiy realizm uz urnini sotsialistik realizmga bushatib berganini kayta-kayta uktiradi.. Tankidiy realizm degan tushunchani Abdulla Kodiriy ijodiga yakinlashtirishni aslo istamaydi va xulosa sifatida: “Anikrok kilib aytilganda, Abdulla Kodiriy ijodini, yangi sotsialistik tuzum davrida, shu tuzum pozitsiyasida turib tarixiy temada birinchi bulib yuksak san’at asarlarini yaratgan tavator yozuvchi ijodini tankidiy realizm metodiga kiritish kiyin. Abdulla Kodiriy sotsialistik realizm metodining 20-yillar uzbek adabiyotiga xos jarayonini kechirgan yozuvchi edi. Eng muximi-yozuvchi xayotga asosan sotsialistik pozitsiyada turib, yangi zamon nuktai nazaridan karagan, uning ijodiy ideali – anik sotsializm edi, deb xisoblanishga xakli. Bu xulosa uz davriga nisbatan tabiiy deb karalishi mumkin ammo, bugun aynan ana shu satrlarga kuzi tushgan kishi istexzoda, tankidga berilishi mumkin. Shuni xam e’tibordan sokit kilmaslik joizki, ilmga olimlarning fikrlash jarayoni tuxtamaydi. A.Aliyevning makolasi munosabati bilan boshlangan adabiy-ilmiy munozaraga uzok davom etdi. Keyinchalik bu baxsdagi ba’zi makolalarga munosabat bildirgan adabiyotshunos Abdug‘afur Rasulov shunday satrlarni yozadi: “70-yillarda nazariy nazariya uchun degan koida adabiyotshunoslikka kirib kolgan, mutaxassislarni tamoman chulg‘ab olgan ekan... Metodlar xakidagi baxslar shunchalik “kizib” ketdiki, konkret asarlarni taxlil kilish, metodni asarning ichki tukimasidan keltiribchikaraylik degan fikrni ba’zi olimlar unutib kuydilar”. Xakikatan xam, usha baxslardagi makolalar ukib kurilsa, ushbu fikrlarga bir kadar kushilish mumkin buladi. Ammo masalaning ikkinchi jixati xam bor: ayni baxs 70-yillar adabiyotshunosligidagi kichik bir vokea bulgan edi; adabiyotshunoslik tarixida uzining izini koldirdi. Baxsda katnashgan olimlarning 32

ilmiy saviyasi xam, badiiy adabiyotni, ijodiy metodni tushunishlari xam xar xil va ayni chog‘da, bir biriga yakin. Muximi, ilmiy munozaraga obyekti XX asr uzbek adabiyotining eng teran va eng murakkab davri – 20-yillar, yanada anikrog‘i, Abdulla Kodiriyning ijodiy merosi edi. Bundan tashkari A.Aliyev “Abdulla Kodiriy” nomli kitobida “Utkan kunlar” romanidagi bir necha xotin-kizlar obrazi xakida xam tuxtalib shunday yozadi: “Abdulla Kodiriy “Utkan kunlar”da bir necha xotin-kizlar obrazini yaratadiki, bular uz xarakterini, dunyokarashni, portreti e’tibori bilan bir-birlaridan fark kiladilar, vokealarning borishida aktiv ishtirok etadilar. Ammo bu obrazning xammasiga bir xilda xos bulgan narsa shuki, feodal tuzumining butun kulfatlari bular zimmasiga boshkalardan kura kuprok tushadi” degan fikrlari isboti uchun dalillar keltiradi. Abdulla Kodiriy asarlari A.Aliyev fikricha, xalk takdiri xakidagi asarlardir, shu sababli mexnatkash xalkning uziga mansub kishilar obrazlari xam Abdulla Kodiriy asarida katta urin tutadi deya fikr bildira turib Abdulla Kodiriyning sinfiy dunyokarashning yukori darajada ekanini tushunmasligini gapirib о‘tadi: “Xalqni tasvirlashda, uning tarixdagi ijobiy rolini kо‘rsatishda Abdulla Qodiriyda bir jiddiy kamchilik bor. Masalan, u xalqdagi revolyusion ongni, sinfiy dunyoqarashning qanchalik baland darajada ekanini har vaqt ham tо‘la tushunib yetmaydi (bu jixatdan u Hamza Xakimzoda va ayniy kabi yozuvchilardan ancha orqada qoladi) degan mulohazalar yuritadi. Biroq Abdulla Qodiriy sinfiy dunyoqarashining qay darajada ekanini bilmaganda “О‘tkan kunlar”dagi Otabekning dunyoqarashidagi yangi fikrlar jamlanmasinixarakterlashtira olmagan bо‘lardi, shuning uchun Abdulla Qodiriy har bir bо‘layotgan jarayonni о‘z asarlarida aks ettirishga harakat qilganligi sir emas. Biz yuqorida keltirilgan A.Aliyevning “Sotsialistik realizm va adabiy jarayon” nomli maqolasi ham katta bahsga sabab bо‘ldi. Garchand, bahsda Abdulla Qodiriyning ijodiy metodiga tegishli haqiqat tо‘la yuzaga chiqmagan bо‘lsa-da, adabiyotshunos olimlarimizning qalb-qiyofasi, adabiy-nazariy bilim saviyasi namoyon bо‘ldi. 33

Mubohis A.Quljonov A.Aliyev maqolasida keltirilgan ba’zi fikrlar G.Lomidzega tegishli ekanligini, sotsialistik realizm metodiga oid ichki prinsiplar tanqidiy realizmga ham xolisligini, masalaning jiddiy va murakkabligini ta’kidlaydi. A.Quljonov maqolasida muhim bir gap bor: “Bizningcha, sotsialistik adabiyot bilan sotsialistik realizm orasiga aynan tenglik alomati qо‘yib bо‘lmaydi va ularni aynan bir tushuncha sifatida xarakterlash ham qator chalkashliklarni keltirib chiqaradi”. Bu fikr soqialistik realizim adabiyoti, sotsialistik adabiyot hamda sotsial adabiyot ustiga fikrlash turtki beradi. A.Aliyev maqolasiga fikr bildirgan mubohis F.Nasriddinov olim fikriga tо‘xtam yо‘qligiga, Abdulla Qodiriyning ijodiy metodi goh sotsialistik realizm, goh tanqidiy realizm, deb yozganligiga dalil keltiradi. О‘zi esa adibning ijodiy metodi sotsialistik realizm ekanligiga shubha bildirmaydi: “...Biz u yoki bu asarga, uning avtori ijodiyotiga, ijodiy metodga baho berganimizda uning qaysi davrni aks ettirganligigagina yoki qahramonlar biografiyasi qanday yaratganligiga qarab emas, balki ana shu yaratilgan asarning kim uchun qurol bо‘la olishiga qarab, chiqarishimiz kerak. Agar biz, umuman, Abdulla Qodiriy ijodiga, xususan, uning “О‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlariga shu nuqtai nazardan nigoh tashlaydigan bо‘lsak, u holda uning asarlarini tanqidiy realizm emas, sotsialistik realizmga yaqin turganligini juda aniq, ravshan kо‘raolgan bо‘lamiz. A.Aliyev о‘zining “Abdulla Qodiriy”nomli kitobida Abdulla Qodiriyning she’riyatiga ham ancha munosabat bildiradi va Abdulla Qodiriyning she’rlaridan adibni haqiqiy jadidchilar qatoriga kо‘radi. Bundan kо‘rinadiki, adib nafaqat nasriy asarlari bilan balki, she’riyati bilan ham elga ma’rifat yoyish uchun bel bog‘lagani tushuniladi. A.Aliyev shunday yozadi: “Abdulla Qodiriy dastlabki bir – ikki she’rlarida, xuddi jadidlar singari, о‘zbek xalqi ichidagi sinfiy tabaqalanishni tan olmadi, о‘zbek xalqini faqat bir millat deb biladi va butun millatga murojaat etadi, uni uyg‘onishga chaqiradi”. Kel ey millat, bu kun bir maslahat birlan qaror о‘lsun, Bu kundan о‘tkan ishlarga pushaymon birla or о‘lsun. 34

Qilaylik bul kuni g‘ayrat, hamma birdan qilib himmat, Jaholat chо‘li sahrosiki minba’d sabzazor о‘lsun. Zero Abdulla Qodiriy ham, boshqa jadidlar singari, xalqqa ma’rifat yoyish uchun mahalliy boylardan, savdogar ahlidan mada sо‘raydi, shular yordami bilan millatni jaholatdan qutqarishni orzu qiladi. 35

II. 2. Mustaqillik yillarida Abdulla Qodiriy ijodining о‘rganilishi О‘zbekiston Respublikasi amalga oshirilayotgan tub islohotlar, mamlakatimizning istiqlol davri taraqqiyoti, milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi ilm – fanimizning rivojlanishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatmoqda. Mustaqillik yillariga kelib Abdulla Qodiriy haqiqiy qadrini topdi. Mustaqil mamlakatimiz Prezidentining “О‘zbek xalqining ma’naviy va ma’rifatini, milliy qadriyatlari va ongina yuksaltirish yо‘lida u zotning qilgan xizmati beqiyosdir.... U faqat о‘zbeklarning emas, balki Turkiston xalqlarining ham sevimli adibi, ozodlik va istiqlol kuychisidir” degan bahosiga sazovor bо‘ldi. Prezidentimiz farmoniga kо‘ra safdoshlari CHо‘lpon, Fitratlar qatori Mustaqillik ordeni bilan taqdirlandi. Istiqlol davri hayotimizdagi yangilanishlarni keng yо‘l ochib berdi. Bir о‘zi tariximzni real tushuna boshladik, milliyligimizni anglab yetdik. Bu borada hukumatimiz tomonidan katta ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillari adabiyotshunoslik sohasida katta о‘zgarishlar rо‘y berdi. Adabiyotshunoslikning barcha sohalari bо‘yicha yangi tadqiqotlar yaratildi va yaratilmoqda. Jumladan, о‘zbek adabiy tanqidchilik sohasi bо‘yicha talaygina ilmiy ishlar, monografiyalar yaratildi. О‘zbek adabiyoti tarixida о‘chmas iz qoldirgan adiblarimizning asarlarini ilmiy nuqtai nazardan о‘rganish adabiyotshunoslik uchun shakllanish va rivojlanish omili hisoblanadi. Shu ma’noda Qodiriyshunoslik о‘zining yangi maydoni va bosqi chiga kirar ekan, tabiiyki, aytilajak ayrim yangi fikrlarni avvalo mavjud manbalarga munosabatdan keltirib chiqarishi kerak edi. Adabiyotshunoslik sohasida qatag‘onga uchragan ijodkorlar merosi qayta baholana boshladi. Ma’lumki XX asr о‘zbek romanchiligini Abdulla Qodiriy ijodisiz tasavvur qilish mumkin emas. Bu siymo nafaqat birinchi о‘zbek romanining muallifi, qolaversa о‘zbek adabiyoti bо‘stonidagi eng gо‘zal va boqiy bir asarning egasi hamdir. 36

О‘zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy ijodiga bir qancha munaqqidlar, olimlar va yozuvchilar о‘z qarashlarini maqolalarida, qolaversa Abdulla Qodiriyning ijodiga bag‘ishlangan kitoblarida ifodalashgan. Bularga misol tariqasida, S.Husayn, A.Aliyev, Oybek, M.Qо‘shjonov, istiqlo yillarida esa, U.Normatov, M.Qarshiboy, X.Sultonov, Aftondil Erkinov, X.Lufiddinov kabi adabiyotshunoslarni keltirsak о‘rinlidir. Istiqlol yillarida esa Abdulla Qodiriy ijodini U.Normatov “Qodiriy bog‘i”, “О‘tkan kunlar hayrati”, Azim Rahimov “Solih mahdumda nima gunoh?”, Murtazo Qarshiboy “Bir ishq, ham chin bir ishq, Yusufali Shonazarov “Mumtoz tasvirning yuksak badiiyati” hamda Xadicha Lutfiddinova “Lolalar chidagi gul”, “Gullarning ra’nosi” kabi maqola va risolalarida adib asarlariga, qahramonlariga yangicha munosabat bildirib kelmoqdalar. Keyingi yillarda о‘zbek adabiyotshunosligida epik talqinning ayrim namunalarini qodiriyshunoslik tarixida kuzatish mumkin. Qolaversa, yangicha munosabatlar, mavjud voqelikka, bosib о‘tilgan tarixga qarashlar tubdan о‘zgarib bormoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, XX asr о‘zbek adabiyotini sobiq ittifoq olimlari ham, rus olimlari ham о‘rgandilar. Bundagi e’tibor va e’tiroflar, xususan, qodiriyshunoslik doirasidagi fikr –mulohazalar kо‘proq о‘zbek romanchiligining madonga kelishi bilan bog‘liqdir. Masalan, qozoq yozuvchisi Muxtor Avezovning: “Abdulla Qodiriy yuksak romanlar yaratdi. Uning romanlari 20-yillarda gо‘yo tekis sahroda Pomir tog‘lari vujudga kelganday paydo bо‘ldi.....”, degan e’tirofini kо‘pchilik yaxshi biladi. Shu singari mulohazalar boshqa qardosh millat yozuvchilari tomonidan aytilgan. Qodiriy yaratgan mо‘jiza – noyob asarlari bundan buyon ham yangidan – yangi avlodlar uchun ma’naviy xazina –oziq, bitmas –tuganmas zavq –shavq manbaidir. Bu ulug‘ zot millatimizning faxri –iftixoridir. Biroq shunday ulug‘ zotning fojeiy qismati avlodlar kо‘nglida mangu armon bо‘lib qoladi. Istiqlolga erishilishi bilanoq jadid adabiyoti namunalari va namoyondalari ijodini tekshirishga alohida e’tibor qaratilishi qonuniy holdir. О‘zbek adabiyotshunosligi Abdulla Qodiriy hayoti va ijodini, uning gо‘zal romanlariga 37

munosabat tarixini yana bir bor idrok etish, qayta baholash, qayta talqin qilishga kirishdi. 80-yillar ikkinchi yarmi 90-yillarning birinchi yarmi oralig‘i qodiriyshunoslikdagi tub burilish davri bо‘ldi. Adib tavalludining 95 yilligi oldidan, 95 yilligiga, 100 yilligi oldidan va 100 yilligiga bag‘ishlab yozilgan maqolalar, ilmiy majmualar hamda risolalar maydonga keldi. Eng muhimi qachonlardir Abdulla Qodiriyning dilbar romanlarini о‘qiy turib, undagi milliy pafoslar ruhlangan, ammo barcha his – ehtiroslari dilining tub-tubida saqlangan olimu ulamolarning, shoiru shuarolarning bahri –dili ochildi. Ta’qib, tahdid va tahlikadan omonlikda qalam tebratish imkoniyati paydo bо‘lgan muhitda ulug‘ adabimizga dahldor quvonch va surur, g‘am va tashvish afsus ila nadomat barcha –barchasi tо‘kib solindi. Erkin Vohidov bu holga quyidagicha ta’rif bergan: “Bir avlod umri davomida Abdulla Qodiriy ta’qiqlandi va tahqirlandi. Bu insonga qarshi, insoniyatga qarshi, xalqlarning ma’naviy mulki bо‘lgan tarixi, madaniyati va iftixor tuyg‘usiga qarshi, til, odati, dini, ixlos – e’tiqodiga qarshi qilingan buyuk jinoyatning bir kо‘rinishi edi....”. Bunday e’tiroflar, haqiqat tantanasi ba’zan she’riy yо‘sinda ifoda etildi: “Azaliy haq gapni yashirmoq nechun, Zavol yо‘q eng asl iste’dod uchun. Agarda koinot tegirmon bо‘lib, Olamni yanchsa ham, qolgay u butun”. Qolaversa, yangicha munosabatlar, mavjud voqelikka, bosib о‘tilgan tarixga qarashlar tubdan о‘zgara borgan sharoitga adabiyotshunoslarimizda о‘zlari yozib qо‘ygan asarlariga ikkilanish, hayrat bilan boqish hollari ham zohir bо‘ldi. Qodiriyshunoslik doirasida kechgan ushbu munozaraga ilm-fandagi tabiiy hodisa sifatida qarash joiz. Ayni chog‘da, bunday tortushuvlar – Qodiriy va N.Tо‘raqul, Qodiriy va G‘.Yunus, Qodiriy va S.Husayn – qodiriyshunoslikdagi mavjud bahslarga esga soladi. Shu asnoda adabiyotshunosligimiz tarixidagi talqinlarga nisbatan ibratli bir fikr tug‘iladi. Agar muhit, sharoit va munosabatlar о‘zgarishi bilan yozib qо‘yilgan ilmiy asarlarda xatolar, kamchiliklar, biryoqlamaliklar, g‘ayritabiiyliklar mavjud bо‘lsa, uni eng avvalo, kо‘zi tirik iymonli muallifning 38

о‘zi о‘nglagani, lozim kо‘rsa, tavba –tazarru izhor qilgani, vijdon oldida tozarib olgani ma’quldir. 90-yillardagi fikriy izlanish jarayonida mubohislar о‘zaro nisbatan ayovsiz, bahzan bir-birining yutuqlarini tan olib, ba’zan pashshadan fil yasab, gohida sub’ektivizmga berilib, goho ilmiy bahs-munozara etikasi chegarasidan chiqib, о‘z fikr –muloxazalarinin bayon etdilar. Ilmiy risolalarni talqin qilishda ham matn asosiy о‘rinda turadi. Undan fikrlarni kengaytiruvchi, bahs –munozarali yoki barcha birdek tasdiqlovchi о‘rinlar bо‘lishi mumkin. Badiiy matn talqinida esa mazmun-mohiyatdan uzoqlashish, matnning immanent xususiyatlaridan kelib chiqmaslik biryoqlamaliklar, sub’ektivizm, siyosiy mafkuraga moslashishiga olib keladi. Matnni tushunish va tushuntirish – talqin jarayonidir. Uning ilmiy –metodologik negizi uchun muayyan tizimlar, nazariyalar ishlab chiqilgan. О‘zbek adabiyotshunosligida mazkur masala bilan qiziqib, о‘z ilmiy kuzatishlarida qо‘llayotgan olim Abdug‘afur Rasulov bu haqda yozadi: “Asar matni chegarasidan chiqish, yozuvchi yо‘q yerdagi talablarni qо‘yish zinhor mumkin emas. Badiiy asarlarning qamrovi kengligidan, ma’no miqiyosidan chetlab ketish xatoliklarga olib keladi”. Haqiqatan ham, voqelikning badiiy talqinini ilmiy tilga kо‘chirishda, tushunish, tushuntirish va his etishda matn mohiyatidan uzoqlanish anglashilmovchilikni yuzaga keltiradi. “Mehrobdan chayon”ning yozilganiga oltmish yil tо‘lgan mahalda “Romanning mashaqqatli yо‘li ” nomli maqolasi bilan chiqish qilgan A.Rasulov matn va talqin orasidagi ziddiyatlarni, xatolik va anglashilmovchiliklarni faktlar asosida kо‘rsatdi; qodiriyshunoslikdagi tadqiqotlarga, darslik kitoblarga murojaat etdi. Xususan, ijodiy metod va roman mohiyati yuzasidan о‘rinli fikrlarni bildirdi. Maqola “Mehrobdan chayon” qahramonlarini iloji boricha yangicha talqin qilishga intilish seziladi. “Mehrobdan chayon” romanining matnida serma’nonilik, ramzni, ishorani, jozibani namoyon etish kayfiyati seziladi. Bu bir qadam ilgarilash, degan gap. Ammo, maqola matnida ehtiyotkorlik va ilgarigi nazariy asoslarning ta’siri ham onda-sonda sezilib qoladi. 39

Oradan besh yil о‘tib, olim yana “Mehrobdan chayon” romaniga murojaat etadi. “Taqdirlar talqini” deya nomlangan bu maqola “Romanning mashaqqatli yо‘li” negizida yozilgan; boyitilgan, muhimi, asarga “yangi rakursdan boqish yangilangan konsepsiyadan yondashish” (A.Rasulov ta’biri) jarayonida yuqorida keltirilgan bir qator jumlalar tahrir qilingan. Maqolada olim goh Otabek bilan Anvar salohiyatiga, goh Anvar bilan Ra’no hamda Nasim dо‘stligiga, ruhiy yaqinligiga, ba’zan Solih maxdum va uning maktabidan chiqqan о‘zbek adabiyotidagi xasislarga, ziyolilar obrazining qiyosi va ba’zan “onhazratning otgan о‘qlari” bо‘lmish Gulshanning “jonli odam, tirik inson” ekanligiga diqqatini qaratar ekan, imkoni boricha yangicha tafakkur mezonlari asosida ish kо‘radi. Adabiyotning chinakam insonshunoslik ekanligini ta’kidlab boradi. Va о‘rin kelganda, avlod-ajdodlarimizning azaliy e’tiqodiy qadriyatlari negizini ham nazardan qochirmaydi. “Mehrobdan chayon” – san’at asari. Lekin afsuski, ba’zi kitobxonlar, kо‘proq yoshlar roman mohiyatiga singdirib yuborilgan ezgu g‘oya – dо‘stlikning ulug‘lanishiga ishonmaydigan, uni afsona deb biladilar. Bir-bir yarim asrdirki, biz uzoq asrlar mobaynida qon-qonimizga singdirilgan muqaddas tuyg‘u, tushunchalarni boy berib kelyapmiz. Tabiiyki, badiiy asarga, xususan, “Abdulla Qodiriyning badiiy dunyosi” majmuasiga kirgan maqolalarda, ayniqsa, professor Umarali Normatovning “Qodiriy bog‘i”, “О‘tkan kunlar hayrati” kitoblariga yaqqol seziladi. Jadidchilik, milliy uyg‘onish davri ijodkorlariga munosabat tubdan о‘zgargan, ularning adabiy merosini qayta idrok etish, yangidan baholash va yangicha talqin qilish jarayonlari boshlangan 80-yillarning oxirlarida professor Umarali Normatov Abdulla Qodiriy ijodini jiddiy sur’atda qayta xolis ilmiy nazardan о‘tkazidi. Ulug‘ adib ijod olamining, hayot yо‘lining turli-turli qirralarini yangicha idrok asosida namoyon etadigan о‘ndan ortiq nihoyatda salmoqli maqolalar yozdi. Va ularning jamlanishidan yuqorida tilga olingan kitoblar yuzaga keldi. “Qodiriy bog‘i” kitobining “Adib qismati” qismida U.Normatov yozuvchining hayoti va ijodiga tegishli bir qator manbalarni arxiv hujjatlarini, mavjud ilmiy tadqiqotlar hamda biografik ma’lumotlarni qayta nazardan о‘tkazadi. 40

$Abdulla Qodiriy dunyosini, iste’dodli ijodkor, ham о‘z zamonasining kishisi sifatida xususiyatlarini teran tushunadi. Adib dunyoqarashi shakllangan muhit ob- havosi haroratiga, ta’lim-tarbiya maskanlarining saviyasiga tо‘g‘ri tashxis qо‘yadi; bir qancha chigal masalalarga oydinlik kiritadi. Olim muayyan muammo ustida fikr yuritar ekan, bir qirg‘oqni tashlab, ikkinchi qirg‘oqni zabt etib “zamona qag‘ramoni”ga aylanishi xush kо‘rmaydi. Balki, о‘z talqinlarida ijod psixologiyasi, inson tabiatiga xos barcha xususiyat va mayllarni inoatga oladi. U.Normatov Abdulla Qodiriyning dinga va dindorlarga munosabatini tushuntirar \kan, ma’lum bir vaqtlar orlig‘ida davr oqimidagi ijodkorga, sо‘ngra о‘z ichki butunligiga qaytgan shaxs siymosiga urg‘u beradi. Bir necha asarlarida dindorlar obrazining badiiy talqinida Abdulla Qodiriy nihoyatda holislikka boradi. “Umuman, 30-yillar о‘zbek adabiyotida dinga, dindorlarga bunaqa xolis munosabatda bо‘lgan boshqa birorta asarni, ruhoniylarning bunaqa samimiy hayotiy obrazlarini kо‘rmaymiz”. Shubhasiz, bu о‘rinda U.Nurmatov mulla Obidni ham nazarda tutadi. Qolaversa, kitobdagi “Obid ketmon” haqiqati” nomli maqolasida ayni asar xususida “past-baland gaplar”ga barham berish niyatida uni yangicha tushuntiradi. Obid ketmon obrazining adabiyotimizdagi “noyob hodisa” ekanligiga bizni ishontiradi. Muayyan idib ijodiy dunyoqarashidagi nafosatni, estetik prinsiplarni tadqiq etishda jaxon adabiyotshunosligida adabiy ilmiy maktablar bor. Shu jixatlar о‘zbek adabiyotshunosligida ham ertami-kechmi о‘z ifodasini topishi lozim. Ushbu estetik masala qodiriyshunoslikda “Adib estetikasi” tarzida qо‘yildi. U.Normatovning bu yо‘sindagi talqinlarida ham yangicha adabiy-ilmiy tafakkur nafasi seziladi. Olim adibning adabiy-nazariy qarashlarini talqin etib, adib estetikasidagi, “adib adabiy-tanqidiy qarashlarijdagi bosh gap – realizm masalasidir”, “haqiqat, hayot, haqiqatga sadoqat – yozuvchining ijodidagi bosh shiordir...” degan xulosalarga keladi. “О‘tkan kunlar” romanining ma’no –mundarija doirasi g‘oyat keng, unda xilma-xil ijtimoiy, ma’naviy muammolar kо‘tarilgan. Ular ichida, menimcha, eng muhimi yurtning, millatning taqdiri, mustaqilligi masalasidir”. 41$

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi

24.09.2019

0

408 KB

Похожие