Abdurahmon Jomiyning “Sharhi ruboiyot”asarida tasavvufiy tushunchalarning yoritilishi - Литература - Дипломные работы

Abdurahmon Jomiyning “Sharhi ruboiyot”asarida tasavvufiy tushunchalarning yoritilishi

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

310.7998046875 KB

Abdurahmon Jomiyning “Sharhi ruboiyot”asarida tasavvufiy tushunchalarning yoritilishi mavzusida yozgan BITIRUV BITIRUV MALAKAVIY MALAKAVIY ISHI ISHI

MUNDARIJA: Kirish .....................................................................................................................3-5 I - BOB . JOMIYNING TASAVVUFIY ASARLARI SILSILASIDA “SHARHI RUBOIYOT”NING O‘RNI 1.1.Jomiyning tasavvufiy asarlari ilmiy tavsifi..................................................6-21 1.2.“Sharhi ruboiyot” ning ilmiy tavsifi..........................................................22-32 II- BOB. “SHARHI RUBOIYOT” DA RUBOIYLAR SHARHI: MAVZU, TALQIN 2.1.Ruboiylar sharhi mavzusi...........................................................................33-3 8 2.2.Ruboiy sharhlari talqinlari.........................................................................39-5 6 Bob bo’yicha xulosalar ..............................................................................57-59 Xulosa ................................................................................................................ 60 - 61 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati .............................................. 62 - 63 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Musulmon Sharq xalqlari qatori, o‘zbek xalqining milliy-diniy qadriyatlaridan biri bo‘lmish tasavvuf ta’limotini o‘rganish va tadqiq etish orzusi faqat mustaqillik tufayligina ro‘yobga chiqdi. Istiqlol sharofati bilan, boy ma’naviy merosimiz hamda asrlar davomida e’zozlab kelingan milliy an’ana va qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Mustaqillikning ilk yillaridanoq O‘zbekistonda ulug‘ ajdodlarimiz, aziz- avliyolar merosidan namunalar nashr etilib, qator ilmiy ishlar yozildi. Qisqa bir tarixiy davr ichida N.Komilov, I.Haqqulov, B.Nazarov, S.Olim, A.SH.Juzjoniy, J.Muhammad, S.Rafiddinov va boshqa olimlar tomonidan o‘nlab jiddiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi. O‘zbek olimlarining tadqiqotlarida tasavvuf ta’limotiga oid masalalar, tariqat odobi, shariat va tariqat, komil inson axloqi tasavvuf va badiiy adabiyot kabi mavzular tahlili alohida o‘rin egallaydi. Ayni paytda Movaraunnahrda vujudga kelgan tariqatlar-hakimiya, kubraviya, yassaviya, hojagon va naqshbandiya ta’limoti tadqiq qilinib, tasavvuf falsafasi tarixida katta mavqega ega bo‘lgan Hakim at Termiziy, Najmiddin Kubro, Xoja Ahmad Yassaviy, Aziziddin Nasafiy, Xoja Abdulxoliq G‘ijdivoniy, Xoja Bahouddin Naqshbandiy va Xoja Ahror Valiy hayoti va qarashlariga oid maxsus risolalar va maqolalar chop etildi, bu ta’limotning ma’naviy-tarbiyaviy jihatlari xalqqa tushuntirildi. Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “bu buyuk insonlarning aziz nomlari, o‘lmas merosi muqaddas dinimiz bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Biz dinimizni bu ulug‘ nomlarsiz, bu ulug‘ nomlarni esa dinimizsiz tasavvur qila olmaymiz”. 1 Xususan, tasavvuf tarixida keskin burilishlar yasagan, tasavvufdagi tarkidunyochilik g‘oyalariga barham berib, inson va jamiyat, dunyo va oxirat tushunchalariga uyg‘unlik bag‘ishlagan naqshbandiya tariqatining asoslari va 1 Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. “ Turkiston –press” axborot agentligining savollariga javoblar.- T: О‘zbekiston, 1999 -B.11. 3

Alisher Navoiyning shu asosda shakllangan qarashlari o‘zbek tasavvufshunosligining asosiy yo‘nalishiga aylanib qolgani ham bejiz emas. Zero, XV asrga kelib, islom mintaqa ma’naviyatining uzoq yillik tajribalari aynan Movaraunnahr va Xurosonda o‘zining eng yuksak natijalarini namoyon etdi. Bu davrga kelib, tasavvuf jamiyatning tub ildizlariga kirib bordi, so‘fiyona she’riyat bilan birga tasavvuf falsafasi ham o‘zining eng yuksak kamolot cho‘qqisiga ko‘tarildi. Bu ma’naviy yuksalishda Movaraunnahr va Xuroson zaminida yashab ijod etgan buyuk faylasuf olim, shoir, tasavvuf nazariyotchisi va naqshbandiya tariqatining XV asrdagi yirik namoyondasi Hazrat Movlono Nuriddin Aburahmon Jomiyning (1414-1492) tasavvufiy-falsafiy, adabiy-badiiy, diniy va ilmiy nazariy merosi yetakchi o‘rin tutadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Jomiy hayoti va ijodi, xususan uning adabiy-badiiy va ilmiy merosi, Jomiy va Navoiy o‘rtasidagi do‘stlik, ustoz va shogirdlik munosabatlari, Jomiyning Sharq adabiyoti va falsafiy tafakkurida tutgan mavqei masalasi taniqli sharqshunos, adabiyotshunos, faylasuf va tarixchi olimlar A.Masse, E.Braun, E.Bertels, S.Ayniy, U.Chittik, A.Hayitmetov, J.Muhammad, M.Hiraviy va boshqalar tomonidan tadqiq etilgan. Mоvlono Jomiyning yana bir qator tasavvufiy-irfoniy asarlari ham borki, ularni o‘rganmasdan va tadqiq etmasdan turib, tasavvuf falsafasining uzoq yillik tajribalarini o‘rganish va bu haqda mukammal tasavvurga ega bo‘lish mushkul. Jomiyning ana shunday asarlari qatorida uning falsafiy-irfoniy sharhlari turkumiga kiradigan “Sharhi ruboiyot” (“Risolai sharhi ruboiyot”, “Sharhi ruboiyot fi isboti vahdat al-vujud”) asarini tilga olish mumkin. “Sharhi ruboiyot” birinchi marotaba taniqli rus sharqshunos olimi YE.E. Bertels tomonidan tadqiqotga jalb etilgan. YE.E.Bertels o‘zining Abdurahmon Jomiyning “Sharhi ruboiyot” asari haqida” nomli maqolasida “haligacha jiddiy e’tibor berilmagan” bu asar xususida qisqacha ma’lumot berib o‘tadi. 1 Xususan huquqiy-demokratik jamiyat qurish jarayonida din va e’tiqod erkinligi ta’minlangan va diniy qadriyatlar ma’naviyatimizning tarkibiy qismiga 1 Bertels YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. -S. 445 4

aylangan bir sharoitda tasavvuf falsafasi va kalom ilmining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk mutafakkirlarimizning ma’naviy merosi, shu jumladan, Jomiyning tasavvufiy-irfoniy va diniy–mazhabiy qarashlarini islom falsafasi va tasavvuf ta’limotining o‘z meyorlari va tushunchalari asosida o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Ayniqsa tanlangan o‘z taraqqiyot va islohat yo‘limizdan tezkorlik bilan siljishga kuchli ruhiy quvvat beradigan milliy madaniyatimiz, Sharq falsafasining hayotbaxsh va teran buloqlaridan bahramand bo‘lish muhimdir”. 1 Zero Jomiy va boshqa buyuk ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy meros islom dinining asl mohiyati ma’rifat va o‘zlikni anglash ekanligini ko‘rsatadigan ishonchli manbadir. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi, maqsad va vazifalari. Jomiy tasavvufiy merosini islom falsafasiga oid manbalar sifatida tahlil va tadqiq etish zarurati tug‘iladi. Jomiyning tasavvufiy merosini tahlil va tadqiq etish orqali quyidagi natijalarga erishish mumkin: -Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujud nazariyasiga asoslangan ta’limotining asl mazmun-mohiyatini anglash; -Jomiyning tasavvufiy-falsafiy ilmiy faoliyatini o‘rganish; -tasavvuf falsafasini islom falsafasidagi o‘rnini aniqlash. Xullas,”Sharhi ruboiyot” asarini tahlil etish orqali Movlono Jomiyning tasavvufiy-irfoniy tafakkuriga, Jomiy qarashlari va talqinlari orqali Shayx Muxyiddin ibn al-Arabiyning falsafiy–irfoniy maktabiga kirib borish imkoniyati vujudga keladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, to‘rt fasldan iborat ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. 1 Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yо‘lida.- T. : О‘zbekiston,1998. –B.205 5

I-BOB . JOMIYNING TASAVVUFIY ASARLARI SILSILASIDA “SHARHI RUBOIYOT”NING O‘RNI Jomiyning tasavvufiy asarlari ilmiy tavsifi Movlono Jomiy siymosida shoirlik va olimlik martabasi shu darajada uyg‘unlashib ketganki, gohida uning shoirligini olimligidan, olimligini esa shoirligidan aniq bir chiziq bilan ajratib bo‘lmaydi. Gohida Jomiy asosan shoir bo‘lganmi yo olim, degan savolga ham javob topish mushkul bo‘lib qoladi. Jomiy o‘zining birinchi devoni “Fotihat ush-shubob”ni 1463 (hijriy 867) yili, ya’ni 50 yoshida, ikkinchi devoni “Vositat ul-iqd”ni1480 (hijriy 884) yili, ya’ni 62 yoshida, uchinchi devoni “Xotimat ul-hayot” esa 1490-1491(hijriy 896) yili, ya’ni 76 yoshida tadvin etgan. 1 Birinchi devon taxminan 30 yil davomida yozilgan she’rlardan tarkib topgan bo‘lsa, demak Jomiy taxminan 20 yoshidan umrining oxirigacha, ya’ni taqriban 60 yil shoirlik faoliyati bilan shug‘ullangan, deb xulosa chiqarish mumkin. Demak, Movlono Jomiy 30-31 yil davomida muttasil ravishda tasavvuf va irfon falsafasi ustida ishlagan. Agar Jomiyning bilim olish va tayyorgarlik davri 30 yil davom etdi, deb taxmin qilsak, unda u 60 yil davomida tasavvuf ta’limoti va irfon falsafasini o‘rganish bilan shug‘ullanib, shu uzoq davr ichida o‘zida falsafiy-irfoniy qarashlarni shakllantirishga muvaffaq bo‘lgan, degan xulosaga kelish mumkin. To‘g‘ri Movlono Jomiyning dunyoviy ilmlarga oid yozgan asarlari ham oz emas. Hatto uning arab tili grammatikasiga oid yozgan “Favoyid uz- Ziyoyiya” yoxud Markaziy Osiyoda “Sharhi Mullo Jomiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan asari oxirgi besh yuz yil davomida Markaziy Osiyo, Eron, Turkiya, Afg‘oniston va Hindistonning maktab va madrasalarida darslik sifatida keng foydalanilgan. 2 Yoinki uning adabiyot nazariyasiga oid asarlari, xususan muammo janriga oid risolalari XV-XIX asrlarda katta ahamiyatga ega 1 Komilov N. Alisher Navoiyning «Minhojun-najot» qasidasi. //Navoiyga armug‘on. -T., 2000. B.28 2 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 6

bo‘lganligini inkor etib bo‘lmaydi. Ammo Hazrat Jomiy siymosiga ulug‘vorlik va shukuh bag‘ishlagan uch narsani unutmaslik lozim. Bu- birinchidan, Jomiyning so‘fiyona hayoti, ikkinchidan, uning orifona shoirligi va uchinchidan, Mоvlononing so‘fiyona va orifona olimligidir. Jomiyning tasavvufiy asarlari xususida bahs yuritar ekanmiz, bu buyuk allomaning mazkur sohaga bag‘ishlangan asarlarining miqdori, hajmi va eng muhimi, tasavvuf va irfon olamida tutgan o‘rni va ahamiyatini chamalab, Jomiyni birinchi navbatda buyuk mutasavvuf olim, orif va mutafakkir sifatida e’tirof etish va shu nuqtai nazardan o‘rganish, tadqiq etish fursati yetdi, deyishga jur’at qilamiz. Shuni o‘rinda eslatib o‘tish lozimki, Jomiy buyuk mutasavvif olim sifatida nafaqat Movaraunnahr va Xuroson balki Eron, Iroq, Arabiston, Hindiston va usmonli Turkiyada ham shuhrat qozongan edi. Agar nashbandiylik ta’limotini tasavvuf tariqati tarixida keskin burilish yasagan ijtimoiy-siyosiy, diniy-mazhabiy va ma’naviy –ma’rifiy inqilob deb bilish va uni tasavvuf tarkibidagi barcha firqalar, silsilalar va shu’balarning xulosasi, eng mukammal namunasi, ta’bir joiz bo‘lsa, “xotimat ut-tariqa” deb atash mumkin bo‘lsa, uning ham nazariyot va ham amaliyot markazida turgan buyuk inson “Hazrati Maxdumiy Shayx-ul-islomiy Mоvlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy (madda zillahu)” 1 ni tasavvuf ta’limotining eng oxirgi buyuk nazariyotchi olimi deb e’tirof etish lozim. Chunki Movlono Jomiy Ibn Arabiyning vahdat ul-vujudga oid ta’limoti bilan birga Shayx Shahobiddin Suhravardiyning ishroqiy falsafasi, Imom Muhammad G‘azzoliyning shariat va tariqat xususidagi murosakor aqidalari, Shayx Abo‘said Abulxayrning shoirona so‘fiyligi, Shayx Attorning ma’naviy sayru suluki, Movlono Jaloliddin Rumiyning barcha mazhablar bilan birga bo‘lish ishtiyoqi, Shayx Sa’diyning irfoniy-axloqiy hikmatlari, Hoja Hofizning orifona rindona ruhiyati, Xoja Abdulxoliq G‘ijdivoniy va Xoja Bahouddin Naqshbandiyning tasavvufiy 1 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.11. 7

mazhabiy qarashlari, naqshbandiyaning buyuk shayxlari – Xoja Muhammad Porso, Xoja Ahror Valiy va Shayx Sa’diddin Koshg‘ariyning zohirda xalq bilan, botinda Haq bilan bo‘lish odobi va tasavvuf talqinida Imomi A’zam(r.a) mazhabi doirasidan chetga chiqmaslik tartibini o‘zida mujassamlashtirgan va mazkur muqaddam ta’limotlarni o‘z asarlari orqali o‘ziga xos qarashlar va talqinlar bilan naqshbandiylikka singdirib, uning ilmiy-nazariy poydevorini mustahkamlagan buyuk mutasavvif olimdir. Aslida Mоvlono Jomiyning butun ijodi tasavvufiy -irfoniy qarashlar bilan yo‘g‘rilgan. Uning irfoniy qarashlardan xoli bo‘lgan biron-bir asarini uchratish amri mahol. Zero Jomiy borliq va undagi barcha mavjudotlar va ashyolarga Оrif Inson ko‘zi bilan qaragan, ichki va tashqi dunyoni tasavvufiy mezonlar va meyorlar o‘lchovida ma’rifat etgan. Masalan, Jomiyning “Salomon va Absol”nomli dostonini olaylik. Qadimgi Yunon afsona va rivoyatlari asosida vujudga kelgan va Sharq adabiyotida ilk bor Abu Ali ibn Sino tomonidan falsafiy –axloqiy qissa shakliga keltirilgan bu doston Jomiy talqinida falsafiy-irfoniy ohang kasb etadi. Ya’ni bu asar ham tasavvufiy- irfoniy asar, ammo birinchi navbatda badiiyat libosidagi manzum(she’riy) asar hisoblanadi. Uning tasavvufiy-falsafiy javhari ramzu tamsillar ichida yashiringan. Eronlik olima Zahro Muhojiriy Jomiyning “Salomon va Absol” dostonini fors adabiyotining irfoniy-tamsiliy dostonchiligining o‘rnini aniqlab, uni Attorning “Mantiqut tayr” dostoni va Mavlaviyning “Masnaviy”sidan keyin uchinchi o‘ringa qo‘yadi. 1 Bu “Salomon va Absol” ga yuksak baho, albatta, har holda u Jomiyning tasavvufga oid bevosita ilmiy asari emas. Xuddi shu gapni Jomiyning boshqa badiiy asarlari, jumladan, “Layli va Majnun”, “Yusuf va Zulayho”, “Silsilat uz zahab”, “Tuhfat ul- Ahror”, “Subhat ul-abror”, uch devon va booshqa asarlari xususida ham 1 Komilov N. Najmiddin Kubro. -T.: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 1995. 8

aytish mumkin. Mоvlono Jomiyning badiiy asarlaridagi tasavvufiy –irfoniy ohanglar masalasi alohida tadqiqot mavzusidir. Ashi’at ul-Lamo’at”, Sharhi fusus ul-hikam”, “Durrat ul –foxira”, “Lavoyeh”, “Sharhi ruboiyot” kabi asarlarni tahlil va tadqiq etish orqali Mоvlono Jomiyning tasavvufiy -irfoniy tafakkuriga, Jomiy qarashlari va talqinlari orqali Shayx Muhyiddin ibn al -Arabiyning falsafiy-irfoniy maktabiga kirib borish imkoniyati yuzaga keladi. Mоvlono Jomiyning“ Ashi’at ul- Lamo’at” asari Shayx Faxriddin Ibrohim ibn Shahriyor Iroqiyning (m. 1207- 1289) «Lamo’at» nomli mashhur asariga yozilgan sharh hisoblanadi. «Lamo’at» asari tasavvuf ta’limotining irfon falsafasi bosqichidagi birlamchi manbalardan biri sifatida XIII-XV asrlarda katta ilmiy-falsafiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Turk olimi Usmon Turar uni tasavvuf falsafasining asosiy manbalari qatorida keltirib, Jomiyning «Ashi’at ul-Lamo’at»ini ham ta’kidlab o‘tadi. 1 Jomiyning «Nafahot ul-uns...»da bergan ma’lumotiga qaraganda, Shayx Faxriddin Iroqiy Rumga ketib Shayx Sadriddin Quniyaviy qaddasa sirruhu suhbatiga yetdi va uning huzurida «Fusus ul-hikam» haqoyiqidan ta’lim olgach, arab va fors tillarining latoifi birla «Lamo’at» nomli asar bitdi va uni go‘zal iboralar, nasru nazm javharlari bilan bezadi. 2 Iroqiyning bu asari irfon olamida zabt etilgan yangi bir cho‘qqi edi. Ammo bu asarning asl mohiyatini anglash chuqur irfoniy bilim va dunyoqarashni taqozo etardi. Chunki bu falsafiy-irfoniy asarda Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujudga oid ta’limoti o‘ta murakkab ilmiy-badiiy tilda, majoziy yo‘sinda bayon etilgan edi. XV asrga kelib, «Lama’ot»ni sharhlash ehtiyoji tug‘ildi va nihoyat hijriy 886 (m. 1482) yili Hazrat Jomiy Alisher Navoiy iltimosiga binoan unga sharh bitib, «Ashi’at ul- Lama’ot» deb nomladi. Navoiyning o‘zi «Nasoim ul-muhabbat...»da bu haqda shunday yozadi: «Maxdumi Nuran (Jomiy – J.X.) bu xoksor iltimosi bila ul kitob sharhida «Ashi’’a»ni bitdilarki, mutolaa qilib maonidin fayz olg‘aylar va aning 1 Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. /Turk tilidan Nodirxon Hasan tarjimasi. -T.: Istiqlol, 1999. -B.12-13. 2 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.46 9

anfositin bu bilimda bilg‘aylar». 1 Bu sharhnoma nafaqat Navoiy dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatdi, balki umuman XV-XVI asrlar Xuroson va Movarounnahr zaminida shakllangan tasavvufga qaytadan irfoniy jilo bag‘ishladi va naqshbandiya tariqatining keyingi asrlardagi taraqqiyot bosqichlari, xullas, falsafiy tafakkur tarixida ham chuqur iz qoldirdi. Moyil Hiraviy bu asarni «Lamo’at»ning eng mashhur va mukammal sharhi deb baholaydi. 2 Sharh asosan fors tilida bitilgan bo‘lib, oyot, axbor va «Lama’ot»ning ba’zi bir matnlari va baytlari arab tilida keltirilgan. «Ashi’’at ul-Lama’ot»ning ikkinchi nomi majoziy ma’noda «Oshiq va ma’shuq» ham deb ataladi, ammo ko‘proq o‘zining asl nomi bilan mashhur. U 28 lam’a (shu’la)dan iborat bo‘lib, har bir lam’ada bir masala yuzasidan fikr yuritiladi. “Sharhi Miftoh ul-g‘ayb ” Bu asarning nusxalari xususida biron-bir ma’lumot uchramaydi. Faqat Movlono Jomiyning shogirdi Abdulg‘afur Loriyning «bu kitob bayozga kiritilmagan» 3 deb ishora qilib o‘tishidan bu asarning mavjudligini, Ya’ni nominigina bilamiz, xolos. A.Afsahzodning taxmin qilishicha, bu asar tugallanmaganligi sababli Jomiyning «Kulliyot»iga kiritilmagan bo‘lishi ham mumkin. Bu asarning mavzui va mazmuni xususida ham, tabiiyki biron-bir aniq tasavvurga ega emasmiz. Faqat taxmin qilish mumkinki, Ibn al-Arabiyning shogirdi – Sadriddin Quniyaviyning «Miftoh ul-g‘ayb» nomli asariga sharh tariqasida bitilgan. 4 “Sharhi Fusus ul-hikam” Jomiyning arab tilida yozilgan bu asari Ibn al- Arabiyning eng mashhur asari – «Fusus ul-hikam»ga bitilgan eng mashhur sharhlardan biridir. «Fusus ul-hikam» o‘ta murakkab tilda, ramzu majozlar bilan yozilganligi sababli tushunishi va anglashi mushkul bo‘lgan ekan. Shuning uchun ham, XIII asrdayoq unga sharh yozish ehtiyoji tug‘ilgan va bu ishga birinchi bo‘lib Ibn al-Arabiyning shogirdi, mashhur mutasavvif Sadriddin Quniyaviy qo‘l urgan. Ammo, irfon ahlida katta qiziqish uyg‘otgan bu asarga sharh yozish XVI asrgacha 1 Alisher Navoiy. Asarlar. 15-tom. -T., 1968. -B.174. 2 Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. Ikkinchi kitob. -T.: 1999. 3 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.49. 4 О‘sha manba B.49 10

davom etgan va unga oxirgi sharhlardan birini Jomiy yozgan ekan. Jomiyning sharhi «Fusus ul-hikam»ning o‘nga yaqin mashhur sharhlari qatorida tilga olinadi. 1 Olmon sharqshunosi Karl Brokelmann qayd qilganidek, «Fusus ul-hikam»ga 35 ta sharh yozilgan ekan. Ammo, «Islom buyuk doirat ul-maorifi»da berilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Usmon Yahyo uning 120 ta sharhiga ishora qiladi 2 . “Sharhi bayti Amir Xusravi Dehlaviy” Mazkur falsafiy - irfoniy sharhnoma Jomiyning tadqiqotchilar nazaridan chetda qolgan va jiddiy tadqiqotlarga jalb etilmagan asarlaridan biridir. Do’iy Javodning fikriga qaraganda, «Risola dar sharhi bayti Amir Xusrav»da Xusrav Dehlaviyning «Qiron us-sa’dayn» nomli qasidasidan olingan quyidagi Mohi nave, ki asli vay az sol rost Gasht yake moh ba dah sol rost matla’ bayti sharh etilgan. Ammo Movlono Jomiyning hijriy 908 (milodiy 1503) yili Muhammad ibn Hasan al-Kotib al-Hiraviy tomonidan ko‘chirilgan «Kulliyot»i asosida, tojik olimlari M.Baqoyev va A.Afsahzod, bu sharhnoma «Qiron us-sa’dayn»ga emas, balki Xusrav Dehlaviyning boshqa asari – «Mir’ot us- safo» nomli qasidasiga bitilgan, degan xulosaga kelishdi. 3 Risola hajman kichik bo‘lib, (bu asar «Kulliyot»ning 580 b varag‘idan 582 a varag‘igacha joy olgan) fors tilida, falsafiy-irfoniy nasrda nazm aralash yozilgan. Ammo qachon va nima sababdan yozilgani ma’lum emas. Jomiy bu asarda ham boshqa sharhnomalari kabi naqshbandiyona zikr odobi, ahamiyati, avom va xos zikrlari o‘rtasidagi farqlar kabi masalalarni hal etishga ko‘proq ahamiyat bergan. “Lavome’ fi sharhi qasidai Mimiyai xamriyai Foriziya” Movlono Jomiyning bu asari «Sulton ul-oshiqin» laqabi bilan mashhur bo‘lgan arab shoiri Ibn Forizning mashhur qasidalaridan biri «Qasidai xamriya»ga yozilgan sharh bo‘lib, «Kulliyot»da 16 varaqni, bosma holda esa 89 betni tashkil etadi. 4 Ushbu 1 Jomiy va Navoiy. -T., 1996. 2 Juzjoniy A.SH. Tasavvuf va inson. -T.: Adolat, 2001. B.64 3 Jо‘shon M.A. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. -T.: Chо‘lpon.-1998. B.45 4 Olim S. Naqshband va Navoiy. -T.: О‘qituvchi, 1996. 11

asar «Lavome’» va «Sharhi qasidai Mimiyai Ibni Foriz» nomlari bilan ham tilga olinadi. Asarning 30 betlik muqaddimasida ilmiy-nasriy arab va fors tillarida vujud bosqichlari va muhabbatning asl mohiyati, haqiqati xususida bahs yuritiladi. So‘ngra boshqa sharhnomlarga qaraganda, ancha sodda va ravon uslubda Ibn Foriz qasidasining sharhiga o‘tiladi. Fransiyalik jomiyshunos olim Yan Richardning «Lavoyeh»ga yozgan «Muqaddima»sida Jomiy mazkur qasidani sharhlash jarayonida, odatdagidek Shayx ul-akbar qarashlariga tayanganini ta’kidlab o‘tadi. 1 Buning sababi shundaki, Ibn Forizning o‘zi ham Ibn al-Arabiyning vahdat al-vujudiy ta’limoti ta’siri ostida bir necha irfoniy qasidalar yozgan ekan. “Sharhi ba’zi az abyoti qasidai Toyiyai Foriziya” Bu sharhnoma «Kulliyot»da «Sharhi qasidai Toyiya» deb nomlangan. YE.E.Bertels uni «Sharhi qasidai «Nazm us-suluk» yo «At-toyiyat al-kubro»i Ibn Foriz mavsuma ba «Nazm ud-durar» sharhida yozilgan», deydi. Asarning yozilish tarixi ma’lum emas. Faqat «Kulliyot»da «Lavome’»dan so‘ng keltirilganligini hisobga olib, «Lavome’»dan keyin yozilgan, deb taxmin qilish mumkin. Asar muqaddima bilan boshlanib, undan so‘ng Ibn Foriz qasidasining 75 bayti tarjima va sharh etiladi. «Qasidai Toyiya» aslida 750 baytdan iborat. Ammo Jomiy uning bir qisminigina 75 baytini sharhlab beradi. Har bir bayt qisqacha 5-6 satr hajmida fors tilida, boshqa sharhnomalardan farqli o‘laroq, sodda, ravon va go‘zal ilmiy-nasriy uslubda sharhlangan. 1 Turar, Usmon. Tasavvuf tarixi. /Turk tilidan Nodirxon Hasan tarjimasi. -T.: Istiqlol, 1999. 12

“Risolai suxanoni Xoja Porso” Bu asar «Kulliyoti Jomiy»da «Risolai suxanoni Xoja Porso», ba’zi manbalarda «Al-hoshiyat ul-qudsiyat», tadqiqotchilar tomonidan esa «Suxanoni Xoja Porso» deb ataladi. Hajm nuqtai nazaridan Jomiyning eng kichik sharhnomasi bo‘lmish 1 bu asarning yozilish tarixi ma’lum emas. Asar yarim fors, yarim arab tilida yozilgan bo‘lib, she’riy parchalar bilan bezatilgan. «Suxanoni Xoja Porso» naqshbandiya tariqatining buyuk shayxlaridan biri – Xoja Muhammad Porso Buxoriy (vafoti 1419) aytib qoldirgan so‘zlarning sharhiga bag‘ishlangan. Xoja Porsoning so‘zlari, shoreh(Jomiy)ning sharhi va vahdat ul- vujud isbotiga oid mulohazalari bilan qorishib ketgan bu asar ba’zi bir tadqiqotchilarda shubha ham uyg‘otgan. Eronlik olim Ahmad Tohiriy Iroqiy Xoja Porsoning «Qudsiya»siga yozgan muqaddimasida «Suxanoni Xoja Porso» kim tomonidan to‘planganligi ma’lum emas, deb yozadi. Uning fikriga qaraganda, bu asarning tili va uslubi Jomiyning boshqa asarlariga o‘xshamaydi. Zero, fasohat va balog‘at nuqtai nazaridan ancha zaif. Bundan tashqari, bu asarda Ibn al-Arabiy maktabiga xos bo‘lgan istilohotlar ham juda kam ishlatilgan. 2 Yan Richard ham bu fikrga qo‘shiladi, ammo «Suxanoni Xoja Porso»ni Jomiyning tasavvufiy-irfoniy asarlari fehristida keltiradi 3 . Bizningcha, bu asar Jomiyning ilk tasavvufiy- irfoniy asarlaridan bo‘lishi mumkin. Birinchidan, u «Kulliyot»ga kiritilgan. «Kulliyot»ga kiritilgan asarlarning barchasi, shubhasiz, Jomiynikidir. «Risolat fi-l-vujud” Bu risola arab tilida yozilgan bo‘lib, «Risolat ul- vujudiyat» va «Risolai vajiza dar tahqiq va isboti vojib ul-vujud» deb ham ataladi. Risola hajman kichik - 10 betdan iborat. Unda vujud va mohiyat atrofida ilmiy bahslar yuritilib, vahdat ul-vujudga oid turli masalalar izohlanadi. Yan Richard bu asar ko‘proq mutakallimlar va faylasuflar ruhiyasiga yaqinroq, deb hisoblaydi. Risolaning yozilish yili aniq ma’lum emas, ammo «Kulliyot»dagi asarlar tartibiga e’tibor berilsa, «Sharhi ruboiyot»dan oldinroq 1 Hayitmetov A. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. -T., 1959. 2 Xusniddinov Z. Islom. Yо‘nalishlar, mazhablar, oqimlar. 3 Ja’far Muhammad Jomiy falsafiy merosi va Yevropa. 13

yozilgan, deb taxmin qilish mumkin. Bu asarning ilmiy-tanqidiy nashri va inglizcha tarjimasi Nikolas Hir tomonidan amalga oshirilgan. 4 “Lavoyeh” Bu asar hijriy 870 (milodiy 1465) yili fors tilida, nasr va nazmda bitilgan. Asar 36 loyihadan (har bir mavzu «loyiha» deb ataladi) iborat bo‘lib, asosiy mazmun ilmiy-falsafiy nasrda ifoda etilgan va har bir loyihaning oxirida bir-ikki falsafiy-irfoniy mazmundagi ruboiy keltirilgan. Ruboiylar nasriy parchalardagi mazmunlarni quvvatlaydi. «Lavoyeh» shaklan va mazmunan «Sharhi ruboiyot»ga juda o‘xshash. Ammo bu asar sharh emas. «Sharhi ruboiyot», Jomiyning o‘z ruboiylariga sharh berilganligini hisobga olsak, albatta, to‘la tarzda muallifga taalluqli bo‘lgan asar. Ammo ikkinchi tomondan, u maxsus ruboiylarni sharhlashga qaratilgan tobe’ asar. Ya’ni, uning ilmiy-falsafiy nasridagi fikrlar ruboiylardagi irfoniy mazmunlarga bo‘ysunadi. Ammo «Lavoyeh»dagi ruboiylar sharh uchun emas, balki asardagi ilmiy-falsafiy matnlarni quvvatlash va tasdiqlash uchun mo‘ljallangan. Boshqacha qilib aytganda, bu asardagi ruboiylar aksincha, nasriy parchalardagi fikrlarni sharhlaydi. Asarning ham nasri va ham nazmi «Sharhi ruboiyot»dagi ruboiylar va ularning sharhida bitilgan ilmiy-falsafiy nasrdan ko‘ra ancha sodda va ravon. «Lavoyeh»dagi nasriy parchalarning hajmi ham nisbatan kichik. Undan tashqari, uning ichki tuzilishi ham «Sharhi ruboiyot»ga qaraganda ancha jo‘n va sodda. Bu asar hijriy 870 (milodiy 1465) yili fors tilida, nasr va nazmda bitilgan. Asar 36 loyihadan (har bir mavzu «loyiha» deb ataladi) iborat bо‘lib, asosiy mazmun ilmiy-falsafiy nasrda ifoda etilgan va har bir loyihaning oxirida bir-ikki falsafiy-irfoniy mazmundagi ruboiy keltirilgan. Ruboiylar nasriy parchalardagi mazmunlarni quvvatlaydi. «Lavoyeh» shaklan va mazmunan «Sharhi ruboiyot»ga juda о‘xshash. Ammo bu asar sharh emas. «Sharhi ruboiyot», Jomiyning о‘z ruboiylariga sharh berilganligini hisobga olsak, albatta, tо‘la tarzda muallifga taalluqli bо‘lgan asar. Ammo ikkinchi tomondan, u maxsus ruboiylarni sharhlashga qaratilgan tobe’ asar. 4 . Vohidov R. Sharqning buyuk allomasi. -T.: Fan, 1989 14

YA’ni, uning ilmiy-falsafiy nasridagi fikrlar ruboiylardagi irfoniy mazmunlarga bо‘ysunadi. Ammo «Lavoyeh»dagi ruboiylar sharh uchun emas, balki asardagi ilmiy-falsafiy matnlarni quvvatlash va tasdiqlash uchun mо‘ljallangan. Boshqacha qilib aytganda, bu asardagi ruboiylar aksincha, nasriy parchalardagi fikrlarni sharhlaydi. Asarning ham nasri va ham nazmi «Sharhi ruboiyot»dagi ruboiylar va ularning sharhida bitilgan ilmiy-falsafiy nasrdan kо‘ra ancha sodda va ravon. «Lavoyeh»dagi nasriy parchalarning hajmi ham nisbatan kichik. Undan tashqari, uning ichki tuzilishi ham «Sharhi ruboiyot»ga qaraganda ancha jо‘n va sodda. Jomiy «Lavoyeh»da asosan tavhid, fano va baqo xususida fikr yuritadi va mavzular atrofidagi о‘z qarashlarini Ibn al-Arabiyning falsafiy-irfoniy maktabi bilan bog‘laydi. U qariyb har bir loyihada Ibn al-Arabiy qarashlarini asos qilib oladi va kо‘p joylarda bevosita Ibn al-Arabiy (Shayx)ni tilga oladi. Jomiy, shuningdek, tajalliy xususida ham bahs yuritadi. Masalan, yigirma birinchi loyihada izlanuvchi solik mavqeini muhim deb biladi. Chunki solik ayni paytda Xudo, muhib va mahbubdir, Xudoning mahbub va matlub mavjudini о‘zida in’ikos etadigan oshiq oyinadir. Shuning uchun ham, undan zohir bо‘ladigan har bir ish, aslida Haqning ishidir (О‘ttizinchi loyiha). Jomiyning bu asari, yuqorida aytganimizdek, ancha sodda uslubda yozilgan. Ammo muallif gohida ixtiyorsiz ravishda Ibn al-Arabiyga xos bо‘lgan sо‘zlar va istilohotlarni ishlatadi. Masalan, «Komil Inson» tushunchasi «Lavoyeh»da yetakchi о‘rin egallaydi. Jomiy bir о‘rinda fikrlarini tasdiqlash maqsadida Rumiyning «Masnaviy»sidan va Mahmud Shabistariyning «Gulshani roz»idan ham baytlar keltiradi. Jomiy bu asarda olamning yaralish sirrini vahdat ul-vujud ta’limoti asosida quyidagicha izohlaydi: «Olam Haq zohiridir va Haq olam botinidir. Olam Haq aynining zuhuridan oldin bor edi, Haq olam aynining zuhuridan keyin» (Yigirma beshinchi loyiha). Jomiyning bu asari ancha sodda va ravon tilda yozilgan bо‘lsa-da, unga mutafakkirlar tomonidan bir qancha sharhlar bitilgan. Jumladan, Abdumalik ibn 15

Abdulg‘afur al-Ansoriyning «Ashi’ot ul-Lavoyeh» nomli asari, Mullo Imodning «Sharhi Lavoyehi Jomiy» nomli asari «Lavoyeh»ga bitilgan eng muhim sharhlardan sanaladi. «Lavoyeh» Jomiyning boshqa tasavvufiy-irfoniy asarlariga qaraganda, kо‘proq nashr etilgan. 1 Ammo bu nashrlarning birontasi ilmiy-tanqidiy nashr hisoblanmaydi. Bu asarning ilmiy-tanqidiy matni birinchi marotaba fransuz sharqshunosi Yan Richard tomonidan nashr etildi. Yan Richardning «Lavoyeh»ga yozgan muqaddimasi esa bu asar atrofidagi eng qisqa, ammo g‘oyatda qimmatli tadqiqot sanaladi. “Ad-durrat ul-foxira” «Ad-durrat ul-foxira» turli manbalar va nusxalarda turlicha nomlangan. U kо‘pincha ikki nom bilan - «Ad-durrat ul-foxira» va «Risola fi tahqiqi mazhab as-sо‘fiya va-l-mutakallimiyn va-l hukamo» atalib kelgan. Jomiyning shogirdi va muridi Abdulg‘afur Loriy, Jomiy asarlari fehristida asarni «Risolai tahqiqi mazhabi sо‘fi va mutakallim va hakim 2 » shaklida tanishtiradi. Hijriy 1328 yili Qohirada chop etilgan nusxada bu ikki nom bir-biri bilan aralashib ketganligini kuzatish mumkin. «Kulliyoti Jomiy»da esa u «Tahqiq ul-mazohib» shaklida keltirilgan. «Ad-durrat ul-foxira»ning arab tilidagi asl matnini tayyorlab, unga ingliz tilida muqaddima yozgan kanadalik islomshunos olim Nikolas Hirning ma’lumotiga qaraganda, bu asar «ba’zi bir nusxalarda «Hutta rahlak», ya’ni «о‘z xurjuningni tushir» deb nomlangan. Yahudo - 3872 va Aqoyidi Temur - 393 nusxalarida bu soxta nom «Ad-durrat ul-foxira» о‘rnida keltirilgan. Yakobs Eker (Jacobus Ecker) bu asarning lotincha tanlanma tarjimasini tayyorlayotganida ishlatgan nusxalarga bergan izohida 87-raqamli Gо‘to nusxasi ham shu nom bilan nomlanganligini qayd etadi. Shuningdek, u bu nusxaning sо‘nggi betida kо‘chiruvchi tomonidan «Shu yerga qо‘naver, chunki u tomonda boshqa qо‘noq yо‘q» - deb yozilgan, deydi. Eker bu jumlaning ma’nosini quyidagicha izohlaydi: «Agar Xudo vujudi va uning sifatlari tо‘g‘risida 1 Bertels YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. -S. 445 2 IX-X asrlarda yozilgan manbalarda (masalan, Mustamliy Buxoriyning "Sharh at-ta’arruf li mazhab at-tasavvuf" asari) tasavvuf va kalom ta’limotlari "mazhab" nomi bilan ham tilga olinadi. 16

bu kichkina kitobni о‘qib, biron narsaga tushunib yetsang, senga yetarlidir. Chunki bu xususda о‘qib va tushunib yetadigan boshqa kitob yо‘q». 1 Ibrohim Kuroniy о‘zining «Al-umam lo yaqoz al-himam» nomli asarida bu uchchala nomni aralashtirib, «Ad-durrat ul-foxirat al-mulaqqabat bi hutta rahlak fi tahqiqi mazhab as-sufiyat va-l-mutakallimin va-l-hukamo il-mutaqaddimiyn» deb nom beradi. «Ash-shaqoyiq un-nu’moniya fi bayoni ulamoi ayyom ud-davlat ul- usmoniya» kitobi muallifi Abulxayr Ahmad ibn Muslihiddin Mustafo Toshkо‘brizodaning Sayyid Muhyiddin Fanoriydan naql qilishicha, Movlono Jomiy bu kitobni usmoniy sulton Muhammadxon ikkinchining iltimosiga binoan yozgan ekan. Jomiy bu asarda yuqoridagi uch guruhning oltita masala bо‘yicha, jumladan, vujud masalasiga oid qarashlarini muhokama etadi. Sо‘ng Sultonga yuborib, agar ma’qul bо‘lsa, oxiriga yetkazishini, agar ma’qul kelmasa, buning uchun behuda vaqt sarf qilmasligini ma’lum qiladi. Lekin bu risola Istanbulga yetganida Sulton Muhammadxon dunyodan о‘tgan bо‘ladi. 2 Toshkо‘brizodaning ma’lumotidan shunday xulosa chiqarish mumkinki, «Tahqiq ul-mazohib» hijriy 886 yili (1481), ya’ni Sulton Muhammad Foteh vafot qilgan yili yozib tugatilgan. Demak, Jomiy bu kitobni 69 yoshida, «Naqd un- nusus» va «Silsilat uz-zahab»ning birinchi daftari va birinchi devondan sо‘ng, ammo boshqa muhim asarlaridan oldinroq yozgan ekan. Jomiy bu asarda mutakallimlar, mutasavviflar va faylasuflar о‘rtasida uzoq asrlar davomida katta bahsu munosalarga sabab bо‘lgan 11 ta masalani о‘rtaga tashlab, ularga xolisona hakamlik qilish va о‘z naqtai nazarini aytishga harakat qiladi. Bu masalalar kitobda quyidagi tartibda qiyosu tahlilga tortilgan: 1) Xudoning vujudi tushunchasi va Uning о‘z zotiga mansubligi. YA’ni, Haqning vujudi aynan Uning Zotimi yo Unga zoid (qо‘shimcha) bо‘lgan narsami? 2) Xudoning vahdati (birligi) va buni isbot qilishning zarurati. 3) Xudoning sifatlari va ularning Uning Zotiga taalluqligi, ya’ni, Xudoning sifatlari aynan Uning Zotimi yoki Unga zoid (qо‘shimcha) bо‘lgan narsalarmi? 1 IX-X asrlarda yozilgan manbalarda (masalan, Mustamliy Buxoriyning "Sharh at-ta’arruf li mazhab at-tasavvuf" asari) tasavvuf va kalom ta’limotlari "mazhab" nomi bilan ham tilga olinadi. 2 Toshkо‘brizoda A.A. Ash-shaqoyiq un-nu’moniya fi bayoni ulamoi ayyom ud-davlat ul-usmoniya. –Misr. 1310. 1- jild. –S. 391. 17

4) Xudo ilmining mohiyati. Ilmning Xudoga mansubligi. 5) Xudo ilmining juz’iyoti, Xudoga nisbat beriladigan ilm atrofida tug‘iladigan bahslar. 6) Xudo irodasining mohiyati. Sifatiy iroda Uning ilmidanmi? 7) Xudo qudratining mohiyati. Xudo foili muxtormi (mutlaq ixtiyorga ega bо‘lgan Zotmi?) 8) Olamning azaliyligi. Olam azaldan bо‘lganmi yo muayyan zamonda yaratilganmi? Qadim olam foili muxtordan bor bо‘lganmi? 9) Xudo kalomining mohiyati. Qur’onning qadimiyligi va yaratilganligi xususida bahs. 10) Bandalarning ixtiyoriy amallari (о‘z xohish-istaklari bilan) va barcha amal- harakatlarning oxir-oqibati Xudoning qudratiga bog‘liqligi. 11) Olamning Xudodan kelib chiqishi. Turli oqibatlarning yagona sababiyatdan kelib chiqishi masalasi. Jomiy har bir masalani birma-bir keltirib, birinchi navbatda mutakallimlar, ikkinchi navbatda faylasuflar va oxirida sо‘fiylarning har bir masalaga bо‘lgan munosabatlarini bayon qiladi. Lekin sо‘fiylar mazhabini mutakallimlar va faylasuflar jamoatiga qaraganda maqbul va ma’qul mazhab sifatida emas, balki ustunroq bir ta’limot sifatida tanishtiradi. U kalom ahli va faylasuflar о‘rtasida ixtiloflarga sabab bо‘lgan vahdoniyat masalasini bir-biriga zid qо‘ymay, ularni aralashtirishga harakat qiladi. Masalan, sо‘fiylar Xudoning sifatlarini Uning Zotidan tashqari, ammo tasavvurda unga zoid deb qaraydilar. Bu nuqtai nazar mutakallimlar va faylasuflar fikridan hosil bо‘lgan о‘rtacha qarashdir. Mutakallimlar Xudoning sifatlarini Uning Zotiga zoid deb biladilar, faylasuflar esa sifatni Zotning ayni о‘zi deydilar. Sо‘fiylarning yana bir aqidasi mutakallimlar va faylasuflar о‘rtasidagi bahsni mо‘tadillashtiradi. Bu «Xudo foili muxtor bо‘lishiga qaramay, jahon azaliydir», degan bahsdir. Faylasuflarning fikricha, «Xudo foili muxtor bо‘lgani uchun ham olam azaliydir. Mutakallimlarning fikriga qaraganda, olamning ibtidosi borligi uchun ham Xudo foili muxtordir. Lekin, «Xudoning vujudi ayni Uning Zotidir yo unga 18

zoid bо‘lgandir» degan masalada mutasavviflar butunlay boshqacha fikrni bildiradilar. Mutakallimlar va faylasuflar esa bunga dalil-isbot izlaydilar. Jomiy bu asarda «faylasuflar» deganda qadimgi Yunon faylasuflari – peripatetiklar va Sharq aristotelizmi« namoyandalari (Forobiy, Ibn Rushd, Ibn Sino)ni nazarda tutadi va ularning yuqorida keltirilgan masalalarga oid fikrlarni tahlil va muhokama qiladi. Jomiy mutakallimlar, faylasuflar va mutasavviflar ta’limotini tanishtirish va ularning qarashlarini bayon qilish maqsadida juda kо‘p mо‘tabar kitoblarga murojaat qilgan. «Ad-durrat ul-foxira» va uning hoshiyasidagi juda kо‘p iqtiboslar yo о‘sha kitoblardan dalil sifatida keltirilgan, yo izoh berilgan. Gohida Jomiyning о‘zi bu manbalarga ishora qilib, ularni tanishtirib о‘tadi. Jomiy kalom ilmiga oid manbalardan Jurjoniyning «Sharh ul-muvoqif» va Taftazoniyning «Sharh ul- maqosid» nomli asarlaridan, Tusiyning «Sharh ul-ishorot» asari va uning Sadriddin Quniyaviyning savollariga bergan javoblaridan tarkib topgan risolasidan ham faylasuflarga bog‘liq bо‘lgan ba’zi bir masalalar bayonida foydalangan. Tasavvufga oid manbalardan esa asosan Fanoriyning «Misboh ul-uns», Dovud Qaysariyning «Matla’i xusus ul-kalam», Hamadoniyning «Zubdat ul- haqoyiq», Ibn al-Arabiyning «Futuhot ul-Makkiya» va Sadriddin Quniyaviyning «Kitob un-nusus fi tahqiqot it-Tur ul-maxsus» va «I’joz ul-bayon» kabi asarlaridan misollar va dalillar keltirgan. «Ad-durrat ul-foxira»ga Jomiyning shogirdi va muridi Abdulg‘afur Loriy «Sharhi ad-durrat ul-foxira» nomli sharh bitganki, shubhasiz, bu asarni о‘rganishda kalit vazifasini о‘taydi. Abdulg‘afur Loriy sharhidan sо‘ng, «Durrat ul-foxira»ga sharh yozish an’anaga aylandi. Ibrohim ibn Hasan al-Kuroniyning «At-tahrirot ul- bohirat li mabohis ad-Durrat ul-foxirat» nomli asari, Ibrohim ibn Ahmad al- Kurdiy al-Husaynobodiyning «Ar-risolat al-qudsiyat ut-tohirat bi sharhi ad-Durrat ul-foxirat» nomli asari, Abulismat Muhammad Ma’sum ibn Movlono Bobo Samarqandiyning «Al-faridat un-nodirat fi sharh ad-Durrat ul-foxirat» nomli kitobi Jomiyning «Durrat ul-foxira» asariga yozilgan eng qimmatli falsafiy va irfoniy sharhlar hisoblanadi. 19

Xulosa qilib aytganda, Jomiyning «Ad-durrat ul-foxira» asari tasavvuf, kalom va falsafa ilmlarini qiyosiy-tahliliy uslubda ochib beradigan eng qimmatli falsafiy manbalardan biri sanaladi. Albatta, Jomiydan bir necha asr oldin ham tasavvuf va kalom ilmlariga oid masalalarni gohida qorishib ketgan holda, gohida esa qiyosiy tarzda bayon etish yoki о‘rganish (masalan, Kalobodiyning «At-ta’arruf li mazhab it-tasavvuf» va Mustamliy Buxoriyning «Sharhi at-ta’arruf li mazhab it-tasavvuf» kabi asarlari) holatini kuzatish mumkin, ammo u davrlarda yozilgan manbalarda uch toyifa – mutakallimlar, sо‘fiylar va faylasuflarning muayyan mavzular atrofidagi bahs- munozaralari «Ad-durrat ul-foxira»dagidek aniq va taniq manzaraga ega emas. Qolaversa, Jomiyning ushbu asari islom falsafasini uch asosiy yо‘nalish – kalom, tasavvuf (irfon) va falsafa (Sharq aristotetizmi; Sharq peripatetizmi)ga bо‘lib о‘rganish uchun imkoniyat yaratib berishi jihatidan ham katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. “Risolai javobi suol va javobi Hinduston” Bu asar Jomiy hayot bо‘lgan paytda tuzilgan «Kulliyot»ga kiritilmagan. Zero, Jomiy bu asarni keyinroq, umrining sо‘nggi yillarida yozib tugatgan. Bu asar haqidagi ma’lumotlar manbalar va fehristlardagina berilgan, xolos. Uning asl matni haligacha qо‘lga kiritilmagan. Faqat tadqiqotchilarning taxminlariga kо‘ra, turli irfoniy masalalar xususida yozilgan. Ehtimol, bu asar Jomiyning Hindistondagi muxlislari tomonidan berilgan savollarga yozilgan javoblar majmuidan tashkil topgandir. Tasavvuf tarixiga oid asarlar Movlono Jomiyning fiqh, hadis, tafsir, sarf ,nahv, adabiyot nazariyasi, musiqa nazariyasiga oid bir nechta asarini hisobga olmaganda, boshqa barcha asarlari, hatto «Fotihat ush-shubob», «Vositit ul-iqd» va «Xotimat ul-hayot» nomli devonlari ham tasavvufiy-irfoniy asarlar sirasiga kiradi. Yoinki «Guliston» uslubida yozilgan «Bahoriston»ning birinchi ravzasini olaylik. Unda tasavvuf ahlining hikmatomuz sо‘zlari Jomiyga xos lutfu shirinsuxanlik bilan bayon etiladi. Ammo bu asarlar badiiy tasavvufiy-irfoniy asarlardir. Bu asarlarda tasavvuf va irfon g‘oyalari badiiy shaklda talqin etiladi. Bu asarlarda ramz, kinoya, majoz, tamsil, tasvir, tashbeh, obraz, qofiya, saj’ kabi 20

badiiy san’atlar va badiiy vositalar yetakchi о‘rin tutadi. Shuning uchun ham bu asarlarning xarakteri ushbu mavzu doirasida kо‘rib chiqilayotgan asarlardan katta farq qiladi. Jomiyning falsafiy-irfoniy asarlarida ham ma’lum darajada badiiylik va adabiy janrlar, adabiy-badiiy unsurlar ham mavjud. Ammo bu turkum asarlar, birinchi navbatda ilmiy asarlar hisoblanadi. Zero ularda dalil, qiyos, tahlil, muhokama va bahs, ilmiy xulosa birlamchi о‘rin tutadi. Bu asarlarda badiiylik qо‘shimcha yordamchi vosita sifatida ishlatiladi. Yuqoridagi tasnifimiz Jomiyning ilmiy tasavvufiy-irfoniy asarlarini tasniflash masalasiga nuqta qо‘yolmaydi, albatta. Bu masalani chuqurroq о‘rganish, Jomiy asarlarining mukammal, ilmiy tasnifini tuzish mumkin. Shunday bо‘lsa-da, Jomiyning falsafiy-irfoniy asarlarini muayyan turkumlar, qismlar va guruhlarga bо‘lish yо‘li bilan Jomiyning tasavvuf va irfon falsafasidagi о‘rnini aniqlash masalasida ma’lum darajada maqsadga erishdik, deyishga jur’at qilamiz. Ya’ni, Jomiyning tasavvuf va irfon falsafasi tarixidagi eng buyuk xizmati ham shundan iboratki, u о‘zining tasavvufiy-irfoniy asarlari, xususan falsafiy- irfoniy sharhnomalari bilan diniy-mazhabiy tamoyildagi Naqshbandiya tariqatini falsafiy-irfoniy ta’limot darajasiga kо‘tardi va naqshbandiylarning zikriy rasmu odobiga vahdat ul-vujud, tavhid, vojib ul-vujud kabi irfoniy va kalomiy tushunchalarni olib kirdi. 1.2. “Sharhi ruboiyot” ning ilmiy tavsifi Jomiyning salaflar oldidagi xoksorligi va tavozu’korligi shu darajadaki, о‘zining bir qator falsafiy-irfoniy asarlari – «Lavome’», «Naqd un-nusus fi sharhi 21

Naqsh al-fusus», «Ashi’’at ul-Lama’ot» va «Sharhi Fusus ul-hikam»da о‘zini muallif emas, balki irfon falsafasi ulug‘lari (Ibn al-Arabiyni kо‘zla tutmoqda – J.X.) qoldirgan merosning tarjimoni va izohlovchisi ekanligiga ishora qilib о‘tadi. Faxriddin Qazviniyning Jomiy haqidagi keltirgan tavsifini Moyil Hiraviy mubolag‘aga yо‘yib, «movarounnahrlik naqshbandiy sо‘fiylar irfon falsafasidan bexabarliklari tufayli Jomiyni Ibn al-Arabiydan ustun qо‘yishgan», 1 deb hukm chiqargan bо‘lsa-da, bir narsani aniq aytish mumkin: Irfon falsafasining 700 yillik tajribalarini о‘zida mujassamlashtirgan Jomiy, shubhasiz, о‘z asrining Ibn al- Arabiysi edi. «Vahdat ul-vujud» istilohi «borliqning birligi» ma’nosini anglatadi. Ammo uni «borliqning birlashuvi» yoki «barcha narsa va ashyolarning bitta vujud atrofida jipslashishi» ma’nosida emas, balki «borliq (vujud)ning yagonaligi» ma’nosida anglash lozim. Shundagina bu tushuncha G‘arb falsafasidagi panteizmni emas, Sharqdagi islom panteistik ta’limoti – vahdat ul-vujudning mazmun mohiyatni ifodalaydigan bо‘ladi. Vahdat ul-vujud g‘oyasining ibtidoiy kо‘rinishlari ilk oriflar – Boyazid Bistomiy va Mansur Halloj qaras’halarida о‘z aksini topgan bо‘lsa-da, salkam tо‘rt yuz yil о‘tgandan sо‘ng mukammal va mustaqil nazariya (yoki ta’limot) sifatida tan olindi, Shayxi Akbar – Muhyiddin ibn al-Arabiyning bu sohadagi izlanishlari natijasida ilmiy-nazariy jihatdan asoslandi. Taniqli tasavvufshunos olim N. Komilovning fikricha, buyuk mutasavvif Farididdin Attor «Vahdat ul-vujud» g‘oyalarini kichik zamondoshi – Ibn al-Arabiy kitoblari hali Eronu Xurosonda tarqalmasdan oldin о‘z asarlarida ifodalagan edi. Shu nuqtai nazardan, Farididdin Attorni «Vahdat ul-vujud» ta’limotining asoschilaridan deb hisoblash mumkin. 2 Bu fikrni ikkilanmasdan qо‘llab- quvvatlasa bо‘ladi. Zero, haqiqatdan ham «vahdat ul-vujud» ta’limoti, irfon falsafasi tarixida Ibn al-Arabiy nomi bilan bog‘liq bо‘lsa-da, uning g‘oyaviy 1 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti.О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 2 Najmiddin Komilov. Tasavvuf. Ikkinchi kitob: Tavhid asrori. –T.: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti; "О‘zbekiston". 1999. –B. 53. 22

sarchashmalarini Attor va hatto undan oldingi mutafakkirlarning qarashlaridan izlashga tо‘g‘ri keladi. Ibn al-Arabiyning kichik zamondoshi bо‘lgan Jaloldiddin Rumiy ham bundan mustasno emas. Chunki Rumiy ham vahdat ul-vujud ta’limotini о‘ziga xos tarzda talqin etgan. Demak, Jomiyning adabiy-badiiy va falsafiy-irfoniy merosiga shu nuqtai nazardan yondashilsagina, bu ulug‘ mutafakkir va orif zotning diniy-falsafiy dunyoqarashini ochib berish mumkin. «Sharhi ruboiyot» Jomiyning vahdat ul- vujud mavuzuida yozgan ruboiylari va ularga vahdat ul-vujud ta’limoti asosida bitgan sharhlaridan tarkib topgan eng muhim asaridir. Asarning nomlanishi masalasiga kelsak, tabiiyki, shunday bir savol tug‘iladi: Nega muallif tomonidan «Sharhi ruboiyot» deb atalgan, «Xamsat ul-mutahayyirin» va XVI asrgacha yozilgan barcha tazkiralar va tarixnomalarda «Sharhi ruboiyot» deb zikr etilgan asar XVII-XX asrlarda kitobat qilingan nusxalarda «Sharhi ruboiyot fi isboti vahdat al-vujud» deb nomlanadi? Bizningcha, buning sabablarini quyidagicha izohlash mumkin: 1. Jomiy asarning muqaddimasida shunday yozadi: «... Ruboiye chand dar isboti vahdati vujud va bayoni tanazzulotash ba marotibi shuhud ... samti itmom girifta bud...» Tarjimasi: «...Vahdati vujud isboti va uning shuhud darajalarida tanazzul topishi bayonida bir necha ruboiy... yozilgan edi...» Demak, Jomiyning muqaddimadagi «vahdati vujud isbotida» degan iborasi asarning ikkinchi nomini ham oldindan belgilab qо‘ygan. 2. Jomiyning «Sharhi ruboiyot» asari XVI asrda «sharhi ruboiyotnavislik» yoxud о‘z ruboiylariga sharh bitish an’anasiga yо‘l ochib berdi. Natijada, Jaloliddin Davoniy va Mulloshoh Badaxshoniy tomonidan ham «Sharhi ruboiyot»lar yozildi. Bu asarlar ham Jomiyning «Sharhi ruboiyot»i darajasida bо‘lmasa-da, Movarounnahr va Xurosonda keng tarqalgan asarlar sirasiga kiradi. Demak, keyingi davrlarda Jomiyning «Sharhi ruboiyot»ini boshqa «Sharhi ruboiyot»lardan ajratib kо‘rsatish zarurati ham tug‘ilgan va tabiiyki Jomiyning muqaddimadagi ta’kidi asarning ikkinchi nom bilan ham atalishiga asos bо‘lgan. 23

3. Ikkinchi nom orqali asarning mohiyati va mazmun-mundarijasiga urg‘u berilgan. Har holda, «Sharhi ruboiyot»ning ikkinchi nom bilan atalishi uning keyingi asrlarda vahdat ul-vujud mavzuida yozilgan asar sifatida e’tirof etilganligini kо‘rsatadi. «Vahdat ul-vujud» nazariyasi «Sharhi ruboiyot»da ikki yо‘l orqali talqin etiladi: 1. Vujud (Borliq) va vujud haqiqatining bayoniga bag‘ishlangan ruboiylar va ularning sharhiga singdirilgan vahdat ul-vujudiy qarashlar; 2. Turli nazariyalar, mavzular va masalalar zamiriga singdirilgan vahdat ul- vujudiy qarashlar orqali. Jomiy «Sharhi ruboiyot»da «vahdat ul-vujud» iborasini iloji boricha kamroq ishlatishga, buning о‘rniga uni kо‘proq zimdan talqin etishga harakat qiladi. Shundan kelib chiqib, u kо‘proq bevosita yо‘lni emas, balki bilvosita yо‘lni maqsadga muvofiq deb biladi. YA’ni, о‘zining vahdat ul-vujudiy qarashlarini boshqa nazariyalar va masalalar tarkibida talqin etishni ma’qul topadi. Islom adabiyotida shoir va olimlarning o‘z asarlariga sharh yozishlari juda kam uchraydigan, nodir holatlardan biridir. Sharq adabiyoti tarixida bu ishga birinchi bo‘lib Abdurahmon Jomiy qo‘l urgan va o‘zining vahdat ul-vujud mavzuiga oid ruboiylariga falsafiy-irfoniy sharh (commentary) yozgan. Bu sharh- asar Jomiyning «Sharhi ruboiyot», «Sharhi ruboiyot fi isboti vahdat al-vujud» nomlari bilan XV - XVI asarlardayoq ma’ruf bo‘lgan falsafiy-irfoniy asaridir. «Sharhi ruboiyot» ba’zi nusxalarda «risola» deb atalgan. Masalan, Jomiyning o‘zi uni «noma», Ya’ni «asar» deb atagan bo‘lsa-da, ba’zi kotiblar, jumladan, «Sharhi ruboiyot» nusxalaridan birini h.1017 (m. 1660) yili ko‘chirgan Muhammad Husayn Ibn Mullo Muhammad Solih asarning so‘ngida «risola» deb ataydi. 1 Asarda avval ruboiylar, so‘ng ularning sharhi berilgan. Sharhlar ruboiy janriga nisbatan o‘rtacha hajmda. Asarda arab tilidagi matnlardan ham keng 1 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 24

foydalanilgan. Xususan, Ibn al-Arabiy maktabi namoyandalari va naqshbandiya tariqati ulug‘lari tomonidan aytilgan so‘zlar dalil, misol va bildirilgan fikrni tasdiqlovchi hujjat sifatida to‘la arab tilida berilib, unga nisbatan bildirilgan munosabat yana fors tilida bayon etilgan. Jomiyning «Sharhi ruboiyot» asari xususida birinchi marotaba Alisher Navoiy «Xamsat ul-mutahayyirin»da qisqacha ma’lumot berib o‘tadi va bu asarga «fano tariqatida mosivalloh adosig‘a to‘rt takbir urmoq aning mutolaasidan muyassardir» 1 – deb yuksak baho beradi. Ko‘rinib turibdiki, Navoiy bu qisqacha baho berish bilan asarning eng muhim ahamiyati Ya’ni, mutolaasidan Allohdan o‘zga barcha narsadan mosivo bo‘lishning eng yuksak darajasini ta’kidlab o‘tadi. «Sharhi ruboiyot» XVI asrda yozilgan aksar manbalar – tazkiralar va tarixnomalarda Jomiyning boshqa asarlari qatori zikr etib o‘tilgan. Hatto, ba’zi bir manbalarda, jumladan, «Tarixi Rashidiy»da bu asar Jomiyning o‘sha davrdagi eng mashhur asarlari qatori tilga olinadi. XX asrning ikkinchi yarimiga kelib, Jomiyning adabiy-badiiy merosi bilan birga falsafiy-ijtimoiy qarashlari va falsafiy-irfoniy merosi ham sharqshunos va islomshunos olimlarda qiziqish uyg‘ota boshladi. Agar e’tibor berilsa, Jomiyning falsafiy-irfoniy merosidan tadqiqotga jalb etilgan birinchi asari ham «Sharhi ruboiyot» bo‘lib chiqadi. «Sharhi ruboiyot» birinchi marotaba taniqli rus sharqshunos olimi YE.E.Bertels tomonidan tadqiqotga jalb etilgan. YE.E.Bertels o‘zining «Abdurahmon Jomiyning «Sharhi ruboiyot» asari haqida» nomli maqolasida «haligacha jiddiy e’tibor berilmagan» 2 bu asar xususida qisqacha ma’lumot berib o‘tadi. Jumladan, u germaniyalik sharqshunos olim V.Perchning Jomiy asarlari fehristida 3 «Sharhi ruboiyot»ning Jomiy asari ekanligini shubha ostiga qoldiradigan mulohazalarini quyidagi dalillar bilan rad etadi: 1 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar tо‘plami. 15-tom. -B.54. 2 Bertels YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. -S. 445. 3 Bertels YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. -S. 447. 25

1) Asardagi ruboiylar Jomiy devonlarida uchramaydi. Bu - tabiiy hol. Chunki ularning har biri o‘z sharhi bilan mukammal hisoblanadi. Umuman, nasr bilan birga keltirilgan ruboiylar devonga kiritilmagan. 2) Til nuqtai nazaridan, bu asar Jomiyga nisbat beriladigan biron bir alohida xususiyatga ega emas. Undagi ruboiylar go‘zal bir tilda yozilgan, biron ortiqcha pardoz berilmagan. Ammo arabcha so‘zlari juda ko‘p. Bu ham tabiiy. Chunki asarning mazmun-mundarijasi shuni taqozo etgan. Asar shunday bir uslubda yozilganki, uning so‘z san’atining mohir ustasi va irfon falsafasining bilimdon bir olimi tomonidan yozilganiga hech qanday shak-shubha qoldirmaydi. Bertels bu masalada Ch.Ryo tomonida ekanligini ta’kidlab, bu asar shubhasiz Jomiyniki, degan xulosaga keladi. 1 Ammo, bizningcha, «Sharhi ruboiyot»ning Jomiy asari ekanligi Navoiy asarlari va XVI asrning boshqa manbalarida yaqqol ko‘rsatilganligi, asarning murakkab falsafiy-irfoniy tili, Ibn al-Arabiy falsafasiga xos istilohlar, bu asarning Jomiy «Kulliyot»ida ham mavjudligi kabi o‘nlab misollarda o‘z isbotini topgan va bu haqda bahs yuritishning hech qanday zarurati ham, hojati ham qolmagan. YE.E.Bertels har bir ruboiyning asl matni, so‘ng uning satrma-satr tarjimasi, undan so‘ng sharhning qisqacha izohli tarjimasini beradi. Hoshiyada esa sharhning asl matnini keltiradi. 2 Bertelsning ko‘proq ilmiy axborot va tarjimaviy ahamiyatga ega bo‘lgan mazkur maqolasi, har holda «Sharhi ruboiyot»ga oid yagona tadqiqot hisoblanadi. Agar Moyil Hiraviy va A’loxon Afsahzod kabi taniqli jomiyshunos olimlarning «Sharhi ruboiyot» haqidagi qisqacha ma’lumotlarini hisobga olmasak, bu mavzu atrofida haligacha jiddiy bir tadqiqot yuzaga kelgan emas. Moyil Hiraviy o‘zining Movlono Jomiyning hayoti, ijodi, faoliyati va qarashlarini mo‘jaz tarzda qamrab olgan tadqiqotida «Sharhi ruboiyot»ning tili va uslubi haqida qisqacha munosabat bildirib, bu asar Ibn al-Arabiy falsafiy maktabiga xos bo‘lgan falsafiy- irfoniy istilohlar bilan to‘lib ketgan, degan shoshilinch xulosa chiqaradi. 3 1 О‘sha manba. В.448 2 О‘sha kitob. -B. 448-468. 3 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 26

«Sharhi ruboiyot» haqidagi uchinchi qisqa ma’lumot asarning Dushanbe nashriga Abo‘bakr Zuhuriddinov tomonidan yozilgan so‘zboshidir. Ammo mazkur so‘zboshi ham A.Afsahzod bergan ma’lumotlarni takrorlaydi, xolos. 4 Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, «Sharhi ruboiyot» haqida yozilgan ilmiy axborotlar va bildirilgan fikr-mulohazalarning barchasida (Alisher Navoiyning irfoniy ta’rifi bundan mustasno) bir yoqlamalik sezilib turadi. Ya’ni, ularda bu asarga tilshunoslik va adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan yondashish maylini ko‘proq mushohada etish mumkin. Holbuki, mazkur asarning yozilishiga XV-XVI asrlarning adabiy muhiti yo estetik didi emas, balki ushbu davrning fikriy talab- ehtiyojlari sabab bo‘lgan. Ya’ni, bu asar agarchi nazm va nasr aralash yozilgan bo‘lsa-da, til, uslub, mavzu, mundarija, janr, mohiyat va ko‘zda tutilgan maqsad nuqtai nazaridan, ilmiy-nazariy, falsafiy-irfoniy ahamiyatga ega. Yana bir narsani nazarda tutish lozim: «Sharhi ruboiyot» badiiy asar bo‘lganda edi, adabiy-badiiy meyorlar eng yuksak darajaga yetgan davr (XV-XVI asrlar) talablari darajasida yozilgan bo‘lar edi. Albatta, bu bilan asarning tili va uslubini kamsitmoqchi yo tanqid qilmoqchi emasmiz. Zero, «Sharhi ruboiyot»ning boshqa bir fazilati ham bor: u XV-XVI asrlar ilmiy-falsafiy uslubining eng go‘zal namunalaridan biri hisoblanadi«Sharhi ruboiyot» Jomiyning nafaqat vahdat ul-vujud mavzuidagi she’rlarini, balki uning ilmiy-nazariy yo‘nalishdagi falsafiy-irfoniy merosini o‘rganishda ham eng yaxshi ochqich hisoblanadi. Chunki bu asarda Jomiyning barcha falsafiy-irfoniy qarashlari, vahdat ul-vujudiy talqinlari, mazhabiy mavqei va naqshbandiyona kayfiyati jamuljam shaklda, go‘zal va mo‘jaz bir uslubda o‘z ifodasini topgan. Shuni qayd etish lozimki, «Sharhi ruboiyot» Movlono Jomiyning kotiblar tomonidan eng ko‘p ko‘chirilgan tasavvufiy-irfoniy asaridir. Bu asar XVI asrning boshlaridanoq Xurosonu Movarounnahr, Eronning g‘arbiy va janubiy viloyatlari, Hindiston va Turkiya mamlakatlariga keng tarqalgan va irfon ahli orasida katta shuhrat qozongan ekan. Hozirgi paytda bu asarning qo‘lyozma nusxalari O‘zbekiston, Tojikiston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya va Rossiya 4 О‘sha manba B.11 27

kutubxonalarida saqlanmoqda. «Sharhi ruboiyot» asosan Movarounnahr zaminida, xususan, bugungi O‘zbekiston hududida ko‘chirilib tarqatilgan. Bizningcha, bunga quyidagi omillar sabab bo‘lgan: 1. «Sharhi ruboiyot»ning ahli sunna va jamoa aqoidi, hanafiya mazhabining kalomiy qarashlari doirasida yozilganligi va Movarounnahr xalqining asosiy qismini hanafiylar tashkil etishi; 2. Ibn al-Arabiy ta’limotining Movarounnahr naqshbandiylariga ko‘rsatgan kuchli ta’siri; 3. Movlono Jomiyning movarounnahrlik naqshbandiylar va ilmu adab ahli orasidagi ta’sir kuchi, nufuzi va shuhrati; 4. «Sharhi ruboiyot»navislikning asosan Movarounnahr mutafakkirlari va shoirlari tomonidan an’ana sifatida (XVI-XVII asrlar) davom ettirilishi; 5. «Sharhi ruboiyot»da qo‘llangan uslubning movarounnahrlik olimlar va shoirlar tomonidan qabul etilishi va bu uslubning ularning badiiy-estetik qarashlariga mos tushishi. Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, «Sharhi ruboiyot»ning jahon ilmiy- tadqiqot markazlari va kutubxonalarida yuzga yaqin qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Ammo biz uning rus sharqshunos olimi YE.E Bertelsning “Sufizm i sufiyskaya literatura”. –(M.: Nauka, 1965.) nomli kitobidagi «Abdurahmon Jomiyning «Sharhi ruboiyot» asari haqida» nomli maqolasini tadqiqot doirasiga tortib, ularning asosiy xususiyatlarini ta’kidlab o‘tish bilan kifoyalandik. Ushbu maqolada jami bo’lib 44 ruboiy mavjud. Jomiy va Ibn al –Arabiy Jomiy о‘zining falsafiy-irfoniy asarlarida avvalo orif, sо‘ng faylasuf va nihoyat mutakallim sifatida namoyon bо‘ladi. YA’ni, u «borlik» va «birlik» atrofidagi har bir masalaga orif-faylasuf-mutakallim kо‘zi bilan qaraydi, har bir falsafiy, irfoniy, kalomiy va fiqhiy masalaga bu uch mavqedan turib baho beradi. Bunday holatni Movlono Jomiyning kо‘pgina falsafiy-irfoniy asarlarida, xususan, «Durrat ul-foxira», «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus», «Sharhi ruboiyot», «Lavoyeh», «Lavome’», «Sharhi Fusus ul- hikam», «Ashi’’at ul-Lama’ot», «Sharhi bayti Amir Xusrav» va «Sharhi qasidai 28

Toyiya»da bemalol kuzatishimiz mumkin. Ammo Jomiydagi bu uch xil kayfiyatni hamma vaqt ham aniq-tiniq ilg‘ab bо‘lmaydi. Masalan, «Sharhi ruboiyot»da «Zot ma’rifati» (Alloh ta’olo Zotini idrok etish) xususida ba’zi bir mulohazalar mavjud. Ma’lumki, bu masala kalom ilmining bahs mavzui hisoblanadi. Ammo Jomiy bu masalaga irfon falsafasiga tayangan holda kirib borar ekan, mutakallimona muhokamalarga ham erk beradi, shu bilan birga hanafiya mazhabining aqoidi doirasidan chetga chiqmaslikka harakat qiladi. Aynan shu holatni «Sharhi ruboiyot»da keltirilgan tavhid, qazo va qadar kabi masalalar misolida ham kuzatish mumkin. Jomiyning falsafiy-irfoniy dunyoqarashida orif, faylasuf, mutakallim, naqshbandiy sо‘fiy va hanafiy faqih qarashlarining bir-biriga qorishib, singib ketishi va uyg‘un bir holat kasb etishi XV asrning naqshbandiyona muhitida juda kam uchraydigan holat. Xuddi shunday holatni islom olamining buyuk mutafakkiri, vahdat ul-vujud nazariyasining asoschilaridan biri, «Shayx ul-akbar» nomi bilan mashhur bо‘lgan Muhyiddin ibn al-Arabiy ta’limotida ham mushohada etish mumkin. Tо‘g‘rirog‘i, Jomiydagi bu holat Ibn al-Arabiydan sarchashma oladi. Ibn al-Arabiyning diniy-falsafiy dunyoqarashi ancha murakkab, chigal masala. Zero, uning falsafiy-irfoniy qarashlari islom dinidagi biron-bir fiqhiy va kalomiy mazhab doirasiga sig‘maydi. Ayniqsa, uning vahdat ul-vujud va ilohiy tajalliy nazariyalari, iymon, nubuvvat va valoyat masalalariga oid qarashlari ham ahli sunna val-jamoa va ham shi’a yо‘nalishidagi mazhablar doirasida katta aqidaviy bahs-munozaralar va ixtiloflarga sabab bо‘lgan.. XV asrning ikkinchi choragidan boshlab, avval Movarounnahrda, sо‘ngra Xurosonda naqshbandiya tariqati hukmron mafkura darajasigacha kо‘tarildi. Ammo amaliy-mazhabiy, ijtimoiy-siyosiy yо‘nalishda rivojlanib borayotgan bu ta’limotda falsafiy-irfoniy qarashlarga ikkinchi darajali masala sifatida qarash odat tusiga kira boshladi. Natijada, XV asrning naqshbandiyona muhiti va irfon falsafasi о‘rtasida fosila paydo bо‘ldi. Bu uzilish shu yо‘sinda davom etaversa, 29

tasavvuf zohiriy rasmu odoblar majmuasidan tarkib topgan siyosiy-mazhabiy harakat tusini olishi muqarrar edi. Tabiiyki, ana shunday bir vaziyatda naqshbandiylar irfon falsafasiga kuchli ehtiyoj sezardilar. Ammo tariqatning shiddatli ravishda siyosiylashib borishi bunday ehtiyojni qondirishga fursat va imkon bermasdi. Buning ustiga, falsafiy- irfoniy qarashlarni tо‘g‘ri anglab yetish muammosi ham vujudga kelgan edi. Boshqacha aytganda, mazhabiy dunyoqarash doirasida shakllanayotgan tariqat Ibn al-Arabiy asos solgan vahdat ul-vujudiy ta’limotni qabul qilishi mumkin emasdek tuyulardi. Jomiy ana shunday bir sharoitda ma’rifat maydoniga keldi va Xoja Muhammad Porso boshlab bergan, ammo nihoyasiga yetkazolmagan ishni davom ettirish zarurati vujudga kelganini angladi. YA’ni, u naqshbandiya tariqati mavqeida bо‘la turib, vahdat ul-vujud ta’limotini naqshbandiylikka olib kirishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ydi. Jomiy bunga erishish uchun asosan ikki yо‘lni tanladi: 1. Ibn al-Arabiy va uning izdoshlari asarlariga sharhlar bitish; 2. Ibn al-Arabiy ta’limoti doirasida mustaqil ilmiy-nazariy asarlar yaratish. Davr taqozosiga kо‘ra о‘ta ehtiyotkorlikni talab qiladigan bu ishga Jomiy alohida diqqat-e’tibor bilan kirishib, 1459 - 1492 yillar davomida «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus», «Sharhi ruboiyot», «Ashi’’at ul-Lama’ot», «Sharhi bayti Amir Xusrav». «Sharhi baytayni Masnaviy», «Sharhi qasidai Toyiya», «Sharhi Miftoh ul-g‘ayb», «Lavome’ fi sharhi qasidai Miymiyai xamriyai Foriziya», «Risolai suxanoni Xoja Porso», «Sharhi Fusus ul-hikam» kabi bir turkum falsafiy- irfoniy sharhnomalar, «Lavoyeh», «Durrat ul-foxira» «Risola fi-l-vujud» va «Risolai javobi suol va javobi Hinduston» kabi mustaqil ilmiy-nazariy asarlar yozadi. Agar Jomiy «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus»ni yozib tugatish vaqtidan (1459) taxminan 5 yil oldinroq Ibn al-Arabiy ta’limotini о‘rganishga kirishgan, deya taxmin qilsak, unda u 38 yillik umrini asosan Ibn al-Arabiy 30

qarashlarini о‘rganish, tadqiq va targ‘ib etishga bag‘ishlagan ekan, degan xulosaga kelish mumkin. Jomiy bu davr ichida nafaqat Ibn-Arabiy asarlari, balki uning eng mashhur sharhlovchilari va targ‘ibotchilari – Shayx Sadriddin Quniyaviy, Faxriddin Iroqiy, Abdulrazzoq Koshoniy, Dovud Qaysariy, Sa’id Farg‘oniy, Muayyadiddin Jandiy va Husayn Xorazmiy asarlarini ham diqqat bilan о‘rganib chiqdi. Bu Jomiyga vahdat ul-vujud nazariyasini yanada teranroq anglash, Shayx ul-akbar ta’limotini chuqurroq о‘rganish imkonini berdi. Jomiy «Nafahot ul-uns» hamda falsafiy-irfoniy asarlarida Shayx Sadriddin Quniyaviyni yuksak ehtirom bilan tilga oladi va uni Shayx ul-akbar maktabining eng zabardast namoyandasi sifatida e’tirof etadi. «Maqomoti Jomiy» muallifi Abdulvose’ Boxarziyning yozishicha, Jomiy «Men о‘n-о‘n besh yildan beri Ibn al- Arabiy asarlarini о‘qirdim, ammo ularni tushunishda qiynalardim. Quniyaviy asarlarini о‘qigandan sо‘ng Shayxning sirli olami menga oshkor bо‘ldi» 1 – degan ekan. Jomiyning о‘zi esa Sadriddin Quniyaviy haqida shunday yozadi: «Shayx (Ibn al-Arabiy – J.X.) kalomining naqqodidir. Vahdat ul-vujud masalasida Shayxning asl maqsadini aql va shariatga muvofiq anglash uning (Quniyaviy – J.X.) tahqiqotlarisiz muyassar bо‘lmas» 2 . Jomiyning Ibn al-Arabiy ta’limotiga bо‘lgan tavajjuhi ba’zi bir yirik olimlar diqqatini ham о‘ziga jalb etgan. Jumladan, eronlik olim, Ibn al-Arabiy hayoti, ijodi va falsafiy-irfoniy qarashlarining yirik tadqiqotchisi doktor Muhsin Jahongiriy Ibn al-Arabiy maktabining mashhur namoyandalarini sanab о‘tar ekan, Jomiyni о‘z asarlari bilan butun islom olami madaniyatiga ulkan hissa qо‘shgan buyuk vahdat ul-vujudiy shoir, yozuvchi, ulug‘ olim, mashhur sо‘fiy, qalbi ishq- muhabbat bilan yongan orif, Ibn al-Arabiy irfonining shaydosi va izdoshi, deb ataydi. Taniqli islomshunos olim A.SH.Juzjoniyning: “Islom Buyuk Ensiklopediyasi Ibn al-Arabiyni islom tarixida «falsafiy irfon tizimi» yoki «irfoniy 1 Muxtorova H. Jomiyning «Ashi’at ul-lama’ot» asari haqida. //«Abdurahmon Jomiyning 575 yilligi»ga bag‘ishlangan tо‘plam. -T., 997. -B.22-48. 2 Navoiy, Alisher. Asarlar. 15 tomlik. 6-tom. -T., 1965. 31

falsafa» yoki «ilohiy irfoniy hikmat»ning eng buyuk asoschisi sifatida baho beradi va uni barcha davrlarda irfon sohasida eng buyuk mutafakkir deb hisoblaydi. Islom dunyosida bu kunga qadar bir nav uning tafakkuri ta’siri ostida bо‘lmagan hech mutafakkir, orifmijoz faylasuf topilmaydi” 1 , - deyishida asos bor, albatta. Zero, islom falsafiy tafakkurining keyingi davrlarini Ibn al-Arabiy ta’limotisiz tasavvur qilib bо‘lmaydi. 1 Juzjoniy A.SH. Tasavvuf va inson. -T.: Adolat, 2001. – В.49. 32

II- BOB. “SHARHI RUBOIYOT” DA RUBOIYLAR SHARHI: MAVZU, TALQINI 2.1. Ruboiylar sharhi mavzusi Zot ma’rifati masalasi asosan kalom (theologie) va falsafa ilmlarining bahs mavzui bo‘lib, irfon falsafasiga Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujudiy ta’limoti orqali kirib kelgan. Irfon, falsafa va kalom ilmlarining qorishmasidan vujudga kelgan bu ta’limotda Zot ma’rifati masalasi alohida o‘rin tutadi. Zot ma’rifati deganda Alloh Zotini ma’rifat etish (bilish, idrok etish) tushuniladi. Alloh Zotini bilish masalasi Ibn al-Arabiydan Jomiygacha asosan bitta savol atrofida aylanadi: Alloh Zoti xususida fikr yuritish mumkinmi yo mumkinmasmi? Alloh Zotini idrok etib bo‘ladimi yo bo‘lmaydimi? Jomiy Zot ma’rifati masalasi atrofida maxsus to‘xtalib o‘tadi va uni Ibn al- Arabiy qarashlari asosida sharhlab beradi. Ibn al-Arabiy faylasuflarning Alloh ta’olo Zoti haqidagi qarashlarini «hech qanday asosga ega bo‘lmagan dalillar», deb baholab, «kimki bunday dalillar orqali biror narsani anglamoqchi bo‘lsa, xusron – ziyon va baxtsizlikdan o‘zga hech narsaga erisholmaydi», deydi. 1 Yana bir joyda Ibn al-Arabiy «nazar ahli», Ya’ni faylasuflarning bu boradagi urinishlarini qattiq tanqid ostiga oladi: «Nazar ahli Xudo Zoti to‘g‘risidagi bahs eshigini ochibdilar, ammo so‘zlari safsatadan boshqa narsa emas. Ularning har biri o‘z bilimi va aqidasiga yarasha bu haqda nimadir aytibdi, boshqasi esa aynan shuni inkor etibdi. Xudoni ma’rifat etish borasida ularning yagona nuqtai nazarlari yo‘qdir... Va zalla sayuham fil-hayotid-dunyo va hum yahsabuna annahum yuhsinuna sun’an (Ular qilgan say-harakatlari dunyo hayotidayoq yo‘q bo‘lib ketgan-u, ammo o‘zlarini ishni chiroyli qilayotgan hisoblaydilar. (Kahf surasi, 104-oyat). Ularning bir guruhi Tangri Borliqning sababidir, deydi. Boshqa bir guruhi sabab ekanligini rad etadi. Boshqa bir toifasi aytadiki, Tangri javhar (substansiya), araz (atribut) yoki jism (materiya) bo‘lolmaydi, balki Uning O‘zi o‘z mohiyati hisoblanadi... Shu tariqa so‘zni rosa 1 Juzjoniy A.SH. Tasavvuf va inson. -T.: Adolat, 2001. – В.56. 33

cho‘zib, mashhur zarbulmasalning tasdig‘iga aylanmishlar: Tegirmonning ovozini eshitaman, ammo undan darak yo‘q». 1 Shunday qilib, «Alloh Zotini ma’rifat etish (bilish) mumkin emas», degan Ibn al-Arabiy, uzoq falsafiy mushohadalardan so‘ng oxir-oqibat «Zotni ma’rifat etish joiz» degan xulosaga keladi. Ammo Jomiy bu masalada o‘z fikrida qat’iy turib, «Hazrati Haq subhona va ta’oloning haqiqati va Zoti hamma narsadan yashirinroqdir. Haq ta’olo va taqaddusning Zoti va uning g‘oyib O‘zligini dark etish, anglash, ko‘rish va bilish hech kimga nasib etmagan», degan xulosa chiqaradi. Zotan, Uning maqomi Jomiydek naqshbandiy bir orif nazarida, hissu idrok va qiyosdan oliyroqdir. “Ilohiy tajalliy” nazariyasi Qayd etib o‘tilganidek, vahdat ul-vujud ta’limoti bir qancha falsafiy-irfoniy nazariyalar silsilasidan tarkib topgan. Ana shunday nazariyalardan biri «ilohiy tajalliy» nazariyasidir. Shayx ul-akbarning irfoniy dunyoqarashida yetakchi o‘rin tutgan bu tushuncha dastlab basralik zohid Raboh ibn amr al-Qaysiy (vafoti 796 y) tomonidan muomalaga kiritilgan. So‘ng mashhur so‘fiy Sahl at-Tustariy (vafoti 896 y) bu tushuncha haqidagi tasavvurlarni kengaytirib, uning uch turini aniqlab bergan: a) Ilohiy mohiyatning namoyon bo‘lishi (tajalliy uz-Zot) yoki «Ilohiy vahiy» (mukoshofa); b) ilohiy mohiyatning o‘z sifatlarida namoyon bo‘lishi (tajalliy sifot uz-Zot); v) Ilohiy Hukmning namoyon bo‘lishi (tajalliy hukm uz-Zot). 2 Ibn al-Arabiy esa «tajalliy» haqidagi tasavvurlarni yanada rivojlantirdi va uni o‘z ta’limotida mustaqil falsafiy-irfoniy nazariya darajasiga ko‘tardi. Aslida, «uning irfoni ham tajalliy irfoni, dunyoqarashi ham ilohiy tajalliy dunyoqarashidir». 3 Zero, Ibn al-Arabiy ta’limotidan qaysi bir nazariyani olmaylik, qaysi bir mavzu yo istiloh haqida fikr yuritmaylik, barcha- barchasining zamirida tajalliy nazariyasi yotadi. Haq, Haq ma’rifati, Zot, sifot va asmo, vahdat va kasrat, ayoni sobita, Haq va Xalq, hazaroti xams, ilm, g‘ayb va shuhud... kabi yana o‘nlab nazariyalar, qarashlar, mavzular, istilohlar silsilasi bir- 1 Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. Birinchi kitob. -T.: Yozuvchi, 1996. 2 Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. Ikkinchi kitob. -T.: 1999. 3 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 34

biri bilan ilohiy tajalliy nazariyasi orqali chambarchas bog‘lanib, vahdat ul-vujud kabi yagona bir ta’limotni vujudga keltiradi. Ibn al-Arabiyga ko‘ra, Haq ta’olo o‘zining g‘ayb olamida pinhon va ixtifo (yashirin, maxfiy) holida qolganida va tajalliy etmaganida ayoni sobita zuhur etmas, olam ham vujudga kelmas edi. Haq ta’olo tajalliy etishi bilan ayoni sobita g‘oya va ilm shaklida yuzaga keldi, ularning belgilari va ko‘rinishlari tashqi olamda namoyon bo‘ldi. Shunday ekan, Haq ta’olo tajalliysi bo‘lmaganida, ayon va ashyoga nur taratmaganida, Ya’ni g‘ayb olamida pinhon qolib, zuhur etmaganida, borliq o‘z ma’no va mohiyatini yo‘qotar edi. Jomiy ham Shayx ul-akbar maktabining yirik namoyandasi sifatida ilohiy tajalliy nazariyasiga alohida e’tibor qaratadi. Jumladan, «Naqd un-nusus fi sharhi Naqsh al-fusus», «Sharhi Fusus ul- hikam», «Ashi’’at ul-Lama’ot», «Sharhi ruboiyot», «Lavoyeh» kabi asarlarida mazkur nazariyaning ta’riflari va sharhlarini keltiradi. Xususan, «Sharhi ruboiyot»ning Ibn al-Arabiy qarashlari ta’siri ostida yozilgan qismlari tajalliy nazariyasi orqali o‘zaro uzviy bog‘liqlik, yaxlit mantiqiy-ma’naviy doira hosil etganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. 1 Tajalliy nazariyasi «Sharhi ruboiyot»ning deyarli barcha ruboiylari va sharhlarida turli nazariyalar va mavzular bilan uyg‘unlashib ketgan. Ammo shu bilan birga, tajalliy nazariyasining bayoni va sharhiga maxsus bag‘ishlangan ruboiylar va sharhlar ham mavjud. Demak, mazkur nazariyaning «Sharhi ruboiyot»dagi talqin va tafsiri asosan ikki yo‘nalishda berilgan, degan xulosaga kelish mumkin: 1. Tajalliy nazariyasining turli nazariyalar va mavzular doirasida singdirilgan talqinlar va sharhlari. 2. Tajalliy nazariyasining talqin va sharhiga bag‘ishlangan ruboiylar va sharhlar. 1 Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. Ikkinchi kitob. -T.: 1999. 35

Birinchi yo‘nalishdagi talqin va sharhlar oltinchi va yettinchi ruboiylar hamda ularga bitilgan sharhlardan boshlanadi. Bu ruboiylarda borliqning Nur shaklida bosqichma-bosqich zuhur etishi haqida fikr yuritiladi: Vahdat va kasrat Irfon falsafasida «vahdat» (birlik) va «kasrat» (ko‘plik) tushunchalari 1 «ahadiyat» va «vohidiyat» tushunchalari bilan chambarchas bog‘liq holda talqin etiladi. Ilk mutafakkir so‘fiylarning aqidasiga ko‘ra, xilqat, Ya’ni borliqning vujudga kelishi (yaratilishi)dan oldin, faqat Ilohiy Zot mavjud edi. 2 Ilohiy Zot ikki bosqichda zuhur etdi: ahadiyat va vohidiyat. «Ahadiyat» Ilohiy Zotning Mutlaq mohiyat holidagi eng oliy darajasini bildirsa, «vohidiyat» Ilohiy Zotning asmoyu sifoti bilan ayoni sobita shaklida zuhur etishini bildiradi. Ilohiy ismlar va sifatlarning zohir bo‘lishi natijasida «kasrat» olami vujudga keldi. «Vahdat» va «kasrat» tushunchalari «Sharhi ruboiyot»da alohida bir mavzu darajasida bo‘lmasa-da, vahdat ul-vujud nazariyasiga taalluqli bo‘lgan muhim falsafiy-irfoniy istilohlar sifatida ishora etib o‘tiladi. Bu istilohlar yigirma yettinchi ruboiyda «ahad» (bir) va «adad» (son, sonlar) misolida quyidagicha ifoda etilgan: Qazo va qadar masalasi Ayoni sobita, ularning turli ko‘rinishlar va belgilar shaklida zuhur etishi bilan bog‘liq bo‘lgan «qazo va qadar» masalasi ham kalom ilmi va tasavvufda ko‘p marta bahsu munozaraga sabab bo‘lgan. Bu masala Jomiyning ham diqqat markazida turgan. «Sharhi ruboiyot»ning o‘ttizinchi va o‘ttiz birinchi ruboiylari va ularning sharhlari bevosita «qazo va qadar» masalasiga bag‘ishlangan. Bu ruboiylar va ularga bitilgan sharhlarni tahlil qilishdan oldin «Qazo va qadar» tushunchasining lug‘aviy, diniy va falsafiy-irfoniy ma’nolari atrofida qisqacha to‘xtalib o‘tishni lozim topdik. «Qazo» so‘zi Qur’oni karimda bir necha ma’noda ishlatilgan. Jumaladan, «amr» ma’nosida: ُها ُّيِا لا ِا آ و ُدُبعَت لا َاَك ُّبَر ي َض َق َو «Parvardigoringiz, yolg‘iz Uning O‘ziga ibodat qilishlaringizni amr etdi». 3 1 Bu ikki tushuncha Attorning "Javhar uz-Zot" va "Asrornoma" kabi asarlarida ham alohida о‘rin tutadi. 2 Bertels YE.E. Sufizm i sufiyskaya literatura.-S.39. 3 ( ءارسلاا هروس ،ميركلا نارقلا17 ،)23 36

- «Hukm» ma’nosida: َاين ّدلا آ ﺓو َيَحل ِاِهِذَه يضق َنَام ّنِاٍض َاق َتن َا ام َض ِقاف «Bas, qiladigan hukmingni qilaver. Sen faqat mana shu dunyodagina hukm qilursan». 1 - «Yaratish» va «oxiriga yetkazish» ma’nosida: ِني َمو َي يف ٍتا َوَمَس َعب َس َّن ُهئ َضَق َف «Bas, ikki kunda yetti osmonni barpo qildi». 2 - «Ma’lum qilish», «xabardor etish» ma’nosida: وُّلع ُنَّلُعئَل و ِني َتَّرَم ِضر َلاآ يف َّنُدِسف ُتَلِب َتِكل ِا يف َليِءآرس ِاِين َبَيل ِا ا َنيَض َقَوُ ا ً اريب َك «Shuningdek, Biz Bani Isroilga u Kitobda «Sizlar albatta (Shom) zaminida ikki marta buzg‘unchilik qilursizlar va katta tug‘yonga tushursizlar», deb xabar berdik». 3 «Qazo» tushunchasi faylasuflar nazdida azaliy inoyat, ya’ni Parvardigorning eng yuksak darajada mavjudot ahvolidan xabardorligi va unga butun mavjudotning ahvoli eng go‘zal tartibda ma’lumligini bildiradi. «Qadar» tushunchasi ham Qur’oni majidda bir necha ma’noda ishlatilgan. Jumladan, «yaratish» va «berish» ma’nosida: اَهَتاَوفا َاهِيف َرَّّدَق َو «O‘sha yerda uning yemishlarini (Yer ahlining rizqu ro‘zilarini) belgilab - taqsimladi». 4 - «Ogoh etish», «xabar berish», «oldindan belgilab qo‘yish» ma’nosida: َنير ِبَغلا َن ِم ا َهَنرَّدَق َو ُهَتَارمآ َّلاِاُهَله َا و ّهَنيج َنَاَف Ya’ni: «So‘ng Biz (Lutga) va uning ahli-tobelariga najot berdik. Magar uning xotini (najot topmadi, chunki) Biz uni qolib halok bo‘lguvchilardan bo‘lishini taqdir qilib-belgilab qo‘ydik». 5 - «Oldindan belgilab qo‘yish» ma’nosida: 1 ( هط هروس ،ميركلا نارقلا20 ،)72 2 ( تلصف هروس ،ميركلا نارقلا41 ،)12 3 ( ءارسلاا هروس ،ميركلا نارقلا17 ،)4( 17) 4 ( ،تليصف هروس ،ميركلا نارقلا41 ،)10 5 ( لمنلا هروس ،ميركلا نارقلا27 ،)57 37

َتو َملا آ م ُكَنيَب ا َنرَّدَق ُنح َن «Sizlarning o‘rtangizdagi o‘limni ham Biz belgilab qo‘ygandirmiz» 1 «Qadar» istilohi faylasuflar va mutakallimlar nazdida barcha mavjudotning tashqi omillarda tartibli ravishda zuhur etishi (ketma-ket holda bor bo‘lishi)dan iborat. Jomiy ham «qazo» istilohini Qur’oni karimdagi lug‘aviy ma’nosi - «hukm» yo «hukmi ilohiy» ma’nosida ishlatadi. Tabiiyki, nega Haq ta’oloning ilmi ma’lumga tobe’ bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Haq ilmining ayoni sobitaga tobe’ bo‘lishi Ibn al-Arabiy istilohida «sirrul-qadar», «hikmat ul-qadariyat» yo «sirrul-ixlos» deb ataladi. «Sirrul-qadar» Borliqning qonuniyatidir. Bu qonuniyat asosida olamdagi barcha ashyolar, mavjudot va maxluqotlar muvozanatni saqlagan holda harakatda bo‘ladi. Ammo bu mavjudiyat va harakatda yaratilgan narsalarning qobiliyati, iste’dodi va talab- ehtiyoji yetakchi o‘rin tutadi. Demak, Haqning hech bir narsaga muhtoj bo‘lmagan azaliy ilmi borliqdagi mavjudotning tabiatidan kelib chiqadigan talab va ehtiyojlar asosida hukm chiqaradi. Jomiy o‘zining falsafiy-irfoniy asarlarida avvalo orif, so‘ng faylasuf va nihoyat mutakallim sifatida namoyon bo‘ladi. Ya’ni, u «borlik» va «birlik» atrofidagi har bir masalaga orif-faylasuf-mutakallim ko‘zi bilan qaraydi, har bir falsafiy, irfoniy, kalomiy va fiqhiy masalaga bu uch mavqedan turib baho beradi. 1 ( هعقاولا هروس ،ميركلا نارقلا56 ،)60 38

2.2. Ruboiy sharhlari talqinlari وتب تسد دسرن اراپورس یب ره وتب تسویپ و تسرب دوخز هکنا شوخ تسین وت تاذ ذج هک ئتسه وت ئتسه وتب تسه یلو دوخ تاذب تسین ای Biron bir ojizning qо‘li senga yetmaydi. О‘zidan qutilgan va senga yetishgan baxtlidir! Sening borlig‘ing-borliqdir, u faqat tub mohiyatdir, yoki u tub mohiyatda yo’qdir, lekin sen bilan! Jomiyning sharhlashicha, bu ruboiyda Vojib ta’olo vujudining azaliy haqiqati bilan bir ekanligi nazarda tutilgan. Muvahhid faylasuflar va sо‘fiylar nazdida mavjudot aqliy taqsimot nuqtai nazaridan uchga bо‘linadi: 1. Borlig‘i о‘z zotidan emas, balki о‘zga narsa borlig‘idan olingan va bor bо‘lgan mavjud. Masalan, «mumkini vujud». 2. Haqiqati о‘zga vujuddan bor bо‘lgan, deb tasavvur etib bо‘lmaydigan mavjud. Mutakallimlar nazdida bu mavjud vojib ul-vujuddir. 3. Borlig‘i aynan uning Zotidan bо‘lgan mavjud. Ya ’ni о‘zgadan emas, balki o ‘z z otidan bor bо‘lgan mavjud nazarda tutilmoqda. Shubhasiz, bunday mavjud vojib sanaladi. Zero bu mavjud borlig‘ining tashqaridan vujudga kelganini mutlaqo tasavvur qilib bо‘lmaydi. Shu о‘rinda ta’kidlash joizki, vujud martabalarining eng mukammali ham uchinchi martabadir. 1 Jomiy bu ruboiyda «Allohning borlig‘i О‘zining Zotidanmi yo о‘zgadanmi?» - degan savolga «Allohning borlig‘i aynan О‘zining Zotidandir» - deb javob beradi. Bu Zot masalasiga oid birinchi savol bо‘lib, Jomiyning boshqa falsafiy- irfoniy asarlari, jumladan, «Durrat ul-foxira», «Lavoyeh», «Lavome’», «Naqd un- 1 Qur’on oyatlari tarjimalari Alouddin Mansurniki. Qarang: Qur’oni karim. Izohli tarjima. Alouddin Mansur. -T.: Chо‘lpon, 1992. -B.191, 217, 338, 190, 338, 265, 395. 39

nusus fi sharhi Naqsh al-fusus»da ham о‘rtaga qо‘yiladi va barchasida «О‘z Zotidandir» - degan javob bilan yakun yasaladi. Jomiy Ibn al-Arabiyga ergashib, Alloh vujudini vojib deb hisoblaydi va vojib ta’olo vujudini О‘z Zotidan, Zotini esa О‘zidan deb biladi. Bundan u yog‘ini bilish va idrok etishga ilm, aql va zavq (mukoshafa)ning qо‘li yetmaydi. Allohning Zoti masalasidagi ikkinchi bahs «Zotni ma’rifat etish, ya’ni uni bilish, idrok etish va haqiqatini anglash mumkinmi yo mumkinmasmi?» - degan savolga javob topishdir. Koinotdagi barcha mavjudotlar va ashyolar, xullas, har bir zarra, ana shu Zoti ilohiyning nurlari, tajalliysidir. Inson aql va his, ilmiy dalil va intuitsiya orqali koinotdagi barcha narsalarga taralayotgan nurni Ilohiy Zot tajalliysidan sarchashma olayotganligini his va idrok etishi mumkin. Ammo Inson aql va his yordami bilan haqiqatlarning haqiqati – Ilohiy Zot mohiyatiga yetolmaydi, uni kashf ham etolmaydi. ˜ ˜ تدوشگب جورب رد رازه هک دزیا دومنن دوخ هنک لامکب یهار یهدن ار دوخب هدوهیب تمحز ات تدومرف رذح رکف زا دوخ تاذ رد Xudo, senga mingta eshiklar qulfini ochuvch, o’z mohiyati barkamollik yо‘lini senga kо‘rsatmadi. Chunki sen befoyda urinishlarga yо‘l qо‘ymading. U senga uning mohiyati haqidagi fikrdan yiroq bо‘lishni buyurdi. «Demak, Haq subhona О‘zining rahmati komila va raf’ati shomilasi ila bandalarining rohatini xohlab, qо‘lga kiritishi mumkin bо‘lmagan narsa talabida yurishdan qaytishni buyurgan. Jomiy Haq subhonani ma’rifat etish (bilish)ni ikki qismdan iborat deb biladi: 40

1. Asmoyu sifot (Alloh ta’oloning ismlari va sifotlari) tajalliysi va olam libosidan о‘tib, Zotga yetadigan ma’rifat. Bunday ma’rifat faqat Allohning о‘ziga muyassar bо‘lishi mumkin. Chunki U о‘zining buyukligi bilan о‘z hijobida olam ahlining kо‘zidan pinhondir. Alloh Zotini bilishga urinmoqdan hech qanday bir natija chiqmagay. Chunki Parvardigor Qur’oni karimda bandalarni bu befoyda amaldan tiyishga buyurgan. 2. Allohni U yaratgan narsalarda kо‘rib ma’rifat etish. Ilohiy nur pastga qarab harakat qilar ekan, olamdagi turli ashyolarda turlicha ranglarda tajalliy etadi. Demak, ashyolardagi jilolarda Alloh nuri va uning yoyilish darajalaridagi xilma-xillikni idrok etish ham Allohni ma’rifat etish hisoblanadi. Ma’rifatning bu turi о‘z navbatida yana ikkiga bо‘linadi: a) Inson Allohga yetadi, ammo uni kо‘ra olmaydi. Jomiy ma’rifatning bu turini «oddiy idrok» (ma’rifat) deb atagan. 1 b) murakkab idrok (ma’rifat). Bunda Inson izlayotgan narsasini topadi va topgan narsasi, Alloh vujudining olamdagi zuhuri ekanligiga ishonch hosil qiladi. Idrokning mazkur turi Ibn al-Arabiy maktabi, shuningdek, Jomiyning falsafiy irfoniy qarashlari nuqtai nazaridan maqbul sanaladi: ن یهلا رارسا رد هشیدنا دسرن یه امک قح تفص و تاذ رد تسوا یتاذ تفص یهانت هک یملع دسرن یهانت زا اربم تاذ رد Fikr xudoning sirlarini bilolmaydi, haqiqatning asl mohiyati va belgilarini tо‘liq bilib bо‘lmaydi. Bilim, uning asosiy xususiyati cheklanganlikdir. Asl mohiyatini bilmaydi, cheklanganlikdan mahrum bо‘lib. 1 Ammo YE.E.Bertels uni «murakkab idrok» deb izohlaydi. Uning fikriga qaraganda, Inson ma’rifatga yetgach, eng avval borliq voqeyiligiga rо‘para bо‘ladi. Borliqni esa faqat Allohning irodasi bilan ma’rifat etish mumkin. Chunonchi, rang va shaklni ma’rifat etish uchun nurni idrok etishga tо‘g‘ri keladi. Ammo inson rang xususiyatlarini о‘rganish paytida nurga e’tibor bermaydi. Holbuki, nur sо‘nishi bilan, rangning boshqa bir holat natijasida vujudga kelgan narsa ekanligi va uni idrok etish ham boshqa bir sharoit asosida hosil bо‘lganligi ma’lum bо‘ladi. Qarang: YE.E.Bertals. Sufizm i sufiyskaya literatura. -S. 455. 41

Jomiyning ushbu ruboiyga bitgan sharhidan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ilm haqiqati ma’lum bir doirada chegaralangan bо‘ladi, shuning uchun ham u Haq subhona Zotini ma’rifat etishga yaramaydi. Jomiyning aql va uning Allohni idrok etish qobiliyati atrofidagi mulohazalari Ibn al-Arabiyning bilish nazariyasiga asoslangan. Jumladan, «Futuhot ul-Makkiya»ning yettinchi bobida aqlning Allohni ma’rifat etish (bilish; anglash) qobiliyati haqida shunday deyiladi: «Parvardigor aqlga О‘zini ma’rifat etishni yukladi va О‘zidan boshqa biron narsaga chalg‘ib ketmasligi uchun unga buyurdi: «Avalam yatafakkaru» (Ular о‘ylamaydilarmi?). Ammo aql Haq ta’oloning tafakkur qilish haqidagi amrini notо‘g‘ri tushundi va tafakkur orqali Xudoni ma’rifat etishga yо‘l topish lozim, deb о‘yladi. Shuning uchun ham dalil izlashga tushdi va topgan dalillarini о‘ziga asos qilib oldi. Ammo anbiyo, avliyo va tariqat ahli aqlan Haqning maqsadini tо‘g‘ri tushunib oldilar va Haq ta’olo Zoti haqida fikrlash mumkin emasligi, bu narsa nahy etilganligi, Alloh Zotini ma’rifat etishning yagona yо‘li ilohiy ta’rif (borligi, birligi va ma’budligi - J.X.) ekanligi va faqat Uning О‘ziga yuz tutish lozimligini anglab yetdilar. Natijada Parvardigor ularga О‘zini ma’rifat etish qobiliyatini berdi va ular fikr orqali topishi mumkin bо‘lgan narsa ilohiy nisbat orqali qiyin emasligini tushunib oldilar. Demak, ilohiy ta’rif orqali Zotni ma’rifat etish (bilish) joiz ekan». 1 Shunday qilib, «Alloh Zotini ma’rifat etish (bilish) mumkin emas», degan Ibn al- Arabiy, uzoq falsafiy mushohadalardan sо‘ng oxir-oqibat «Zotni ma’rifat etish joiz» degan xulosaga keladi. Ammo Jomiy bu masalada о‘z fikrida qat’iy turib, «Hazrati Haq subhona va ta’oloning haqiqati va Zoti hamma narsadan yashirinroqdir. Haq ta’olo va taqaddusning Zoti va uning g‘oyib О‘zligini dark etish, anglash, kо‘rish va bilish hech kimga nasib etmagan», degan xulosa chiqaradi. Zotan, Uning maqomi Jomiydek naqshbandiy bir orif nazarida, hissu idrok va qiyosdan oliyroqdir 1 Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. Birinchi kitob. -T.: Yozuvchi, 1996. 42

رون وچ eتسادیوه دوخ تاذب هک یتسه ر وهظ تفای وزا تانوکم تارذ رود دتفا وا غورف زا هک زیچ ره وتسم دنامب یتسین تملظ رد Yorug‘lik kabi о‘zining tub mohiyati bilan aniq borliq undan narsalarning atomlari kо‘rinish oldi. Uning yarqirashidan chetda qolgan har biri fanoning qorong‘usida qolib ketadi. ر ینم تسا شیوخ رونب کلف دیشروخ ریزپرون وا وترپ زا رمق مرج ریبخ لقع رگا رون تسا دوخب نشور ریگم هدرخ هم و رهمز شدهن نوزفا Falakdagi osmon о‘z nuri bilan chaqnamoqda, oyning doirasi-uning yog‘dularidan nur olmoqda. Nurning о‘zi o’zini yoritadi, agarda dono tafakkur, uni quyoshdan va va oydan ham yuqori deb aytsa, buni unutma! Nuroniy ashyolar uch xil holatda yo uch bosqichda nur taratadi. Birinchi holat (bosqich): Ashyoning nuri boshqa narsadan olingan bо‘ladi. Masalan, oy quyosh nuridan yorishadi. Bu holatda uch unsur ishtirok etadi: birinchisi Oy jirmi (sayyorasi), ikkinchisi unga taralayotgan shu’la, uchinchisi taralayotgan nur manbai bо‘lmish Quyosh. Ikkinchi holat (bosqich): Ashyoning nuri о‘z tabiatining taqozosiga kо‘ra zuhur etadi. Masalan, quyoshdagi nur uning tabiatidan vujudga kelayotgan zaruratdir. Bunda ikki unsur mavjud: biri Quyosh jirmi, ikkinchisi uning nuri. Uchinchi holat (bosqich): Ashyoning nuri о‘z zotidan (har qanday tashqi ta’sirdan xoli; о‘z-о‘zidan) vujudga keladi. Bu holatda ashyo nurni boshqa bir 43

narsadan olmaydi, masalan Oyning Quyoshdan manba olgani kabi. Bunda ashyoning о‘zi nurdir. Borliqdagi barcha narsa о‘z qobiliyati va imkoniyatiga qarab undan manba oladi. Nuroniyat bosqichlarida uchinchi holatdan yuqoriroq holat (bosqich) bо‘lmaydi. 1 Olam va olamdagi bor narsalarning bebaqoligi haqidagi о‘ttiz uchinchi ruboiyning sharhida ham tajalliyga taalluqli fikrlarni uchratish mumkin. Unda Ilohiy Zotning asmo va sifot bilan olamdagi narsalar va mavjudotlarga doimiy ravishda tajalliy etishi xususida sо‘z boradi. Ibn al-Arabiy aqidasiga binoan, Haq ta’olo avval ilmiy-g‘aybiy yo «fayzi aqdas» tajalliy bilan iste’dodlar va qobiliyatlar shaklida zuhur etib, о‘zini ilm darajasida ayoni sobita kо‘rinishida namoyon etdi. Birinchi tajalliy Haq ta’oloning hazrati ahadiyatdan hazrati vohidiyatga nuzul etishi bilan nihoyasiga yetdi. Sо‘ngra «fayzi muqaddas»da tajalliy etib, ayonning kо‘rinishlari va belgilariga ularning imkoniyat va qobiliyatlariga qarab borliq bag‘ishladi va olamni vujudga keltirdi. «Fayzi aqdas» natijasida ayon paydo bо‘la boshladi, «fayzi muqaddas»da esa ayonning belgilari va kо‘rinishlari vujudga keldi. Jomiy ham tajalliy nazariyasi talqinda Ibn al-Arabiy qarashlariga tayanib, ikkinchi yо‘nalishdagi ruboiylar va ularning sharhlarida «ilohiy tajalliy»ni «haq fayzi» yo «ilohiy fayz» deb talqin etadi. Masalan, о‘ttiz tо‘rtinchi ruboiyda «Haq yagonadir, Haqning fayzi ham yagonadir. Ammo kasrat (kо‘plik) imkon doirasida qabul etishning sifati hisoblanadi. Agar biron-bir tafovutni sezsang, sababini qabul qilguvchining qobiliyatidan izla», deydi: ینادحو قح ضیف و ینادحو قح یناکما لباوق تفس ترسک ینیب دهاشم هک توافت هنوگ ره یناد لباق فلاتخا ز هک دیاب 1 J.Xolmо‘minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 44

Haqiqat yagonadir va haqiqatni sahiyligi ham yagonadir. Kо‘p miqdorlik- yashirish qobiliyatlar xususiyatini sen kо‘rayotgan barcha ehtimolliy imkoniyatlarni qobiliyatlarning farqi sifatida sen tushunishing kerak. Bu ruboiy sharhining xulosasi shundan iboratki, Haq ta’olo olamdagi jamii jonzotlar va ashyolarga har bir nafasda – doimiy ravishda, bir xil holatda tajalliy etib turadi. Ammo bu ilohiy fayzdan barcha mavjudot bir xil foydalana olmaydi. Buning sababi nurda emas, balki borliqdagi mavjudotlarning о‘zida. Chunki ularning tabiati, kо‘rinishi, shakli, hajmi, rangi – xullas, imkoniyatlari va nurni о‘ziga qabul qilib olish va о‘z borlig‘ida aks ettirish qobiliyati har xil. Misol uchun, neft, oltingugurt, quruq о‘tin va hо‘l о‘tinni olaylik. Olov harorati bir xil, ammo ularning о‘t olishi va yonishi har xil. Tabiiyki, avval neft, sо‘ng oltingugurt, undan sо‘ng quruq о‘tin va eng oxirida hо‘l о‘tin yonadi دنیب یم ددع دحا رد همه دحاو دنیب یم دحا زین ددع نیمز رد ئامسا و یتاذ لامکب ینعی دنیب یم دوخ همه رد و همه دوخ رد Ahad hamma sonlarni kо‘radi, sonlarning ma’nosida adadni kо‘radi. Ya’ni asl mohiyatning barkamolligini va atalganligini o‘zida barchasini kо‘radi, barchada esa o’zini. «Ahad» deganda «bir» tushuniladi. «Adad» deganda birdan keyin keladigan sonlar, ya’ni ikki, uch tо‘rt... nazarda tutiladi. «Vohid» «yagona» degani. «Yagona»dan maqsad Yagona Zot – Xudodir. Demak, ruboiydan quyidagi mazmun kelib chiqadi: Xudo ahadda adadni, adadda esa ahadni kо‘radi. YA’ni О‘z Zoti va ismlarining kamoli ila barcha (olamdagi mavjudot)ni О‘zida, О‘zini barchada mushohada etadi. 45

Jomiyning mazkur ruboiyga bitgan sharhiga qaraganda, Haq subhona va ta’olo ikki xil kamolga (komillik) ega. Birinchisi – Zot komilligi, ikkinchisi – asmo komilligi. Birinchisi, Zot komilligidan maqsad, Zotning о‘zida, о‘zi orqali о‘zi uchun tajalliy etishidir. Bunda Zot na tashqi olam bilan bog‘lanadi, na tashqi olam Zot bilan. Ya’ni Zot о‘z kamoli bilan О‘zidan boshqa biron narsada zuhur etmaydi. Chunki U mustag‘niy va beniyozdir. Asmo (ismlar) kamoli yo komilligidan murod Zotning о‘z tajalliyotida yo xud О‘zining tashqi olamdagi zuhurida zuhur etishidir. Zot tajalliyoti yo xud «ta’ayyunot»i birinchi komillik holatiga nisbatan «g‘ayr» deb ataladi. Haqning tashqi olamdagi tajalliysi natijasida Haqning ta’ayyunoti – kasrat yuzaga keladi. Haqning ikkinchi komillik bosqichida о‘z ta’ayyunotiga tajalliy etishi yo boshqacha aytganda О‘z jamolining kamolini borliqdagi barcha mavjudotda mushohada etishi vahdatning kasratda zuhur etishidir. ینام یب دوب اضق و ردق مکح حق او یلازی لا ملع بجوم رب ر نایعا لزا ملع دشاب عب ات عبات ارقح نوئشرم همه نایعا Tabiiyki, nega Haq ta’oloning ilmi ma’lumga tobe’ bо‘ladi, degan savol tug‘iladi. Haq ilmining ayoni sobitaga tobe’ bо‘lishi Ibn al-Arabiy istilohida «sirrul-qadar», «hikmat ul-qadariyat» yo «sirrul-ixlos» deb ataladi. «Sirrul-qadar» Borliqning qonuniyatidir. Bu qonuniyat asosida olamdagi barcha ashyolar, mavjudot va maxluqotlar muvozanatni saqlagan holda harakatda bо‘ladi. Ammo bu mavjudiyat va harakatda yaratilgan narsalarning qobiliyati, iste’dodi va talab- ehtiyoji yetakchi о‘rin tutadi. Demak, Haqning hech bir narsaga muhtoj bо‘lmagan azaliy ilmi borliqdagi mavjudotning tabiatidan kelib chiqadigan talab va ehtiyojlar asosida hukm chiqaradi. 46

Ibn al-Arabiy maktabida «qazo va qadar», «sirri qadar» va «sirri sirri qadar» tushunchalarining eng mо‘jaz va tushunarli izohini Jomiyning yuqoridagi ruboiylarga bitgan sharhida uchratish mumkin (tarjimasi): «Qazo mavjudot ayoniga azaldan abadgacha muvofiq hollar va sharoitlarda beriladigan butkul ilohiy hukmdan iboratdir. Qadar ayonning qobiliyati taqozo etadigan muddatga qarab bu butkul hukmni qismlarga ajratish va ularning hollaridan muayyan bir holni muayyan bir vaqt va muayyan bir sabab bilan bog‘lashdan iborat. Sirri qadar deganda ayoni sobitadagi har bir aynning xoh zotan, xoh sifatan va xoh fe’lan, faqat о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlar, qobiliyat va iste’dod doirasidagina borliqda zuhur eta olishini tushunish lozim. Qazo sirrining sirri deganda ayoni sobitaning Haq subhona va ta’olo Zotidan ayri emasligi, Haqqa azalan ma’lum va uning ilmida muayyan bо‘lgan narsa emasligi, balki Haq Zotining asli ekanligini tushunish nazarda tutiladi. Shunday ekan, u (ayon) о‘z aslini о‘zgartirishi mumkin emas. Ibn al-Arabiyning aqidasiga kо‘ra, sirrul-qadarning haqiqatiga yetmoq ayon xususiyatlari, olam asrori, bashariyat qismatini anglamoq ilmidir. Buning haqiqatiga yetgan kishi yo mangu saodat va rohat-farog‘atga yetadi, yo bir umr azob-uqubatda yashaydi. «Fusus ul-hikam»ning Muayyadiddin Jandiy, Abdurazzoq Koshoniy va Dovud Qaysariy kabi mashhur sharhlovchilarining sharhlariga qaraganda, sirrul- qadardan ogoh bо‘lgan kishilar, ikki xil holatga tushadilar. Ba’zilar Parvardigorning ular ustidan chiqargan hukmi о‘z tabiatlari, talab-ehtiyojlari va qobiliyatu fazilatlariga qarab belgilanganligini anglab, о‘zlariga nisbatan qoniqish va rozilik hissini tuyadilar va saodatli hayot kechiradilar. Zero, ular о‘z qobiliyat va ehtiyojlaridan ortiq biron narsa kо‘proq yo ozroq berilmasligini yaxshi anglab yetadilar. Ikkinchi toifa odamlar о‘z tabiatlaridagi qashshoqlik, kasallik, jahlu nodonlik, notavonlik kabi illatlar va boshqalardagi davlat, izzat, sog‘liq, iste’dod va ikki dunyo saodatini kо‘rib, о‘z tabiatlaridagi nuqsonlarni isloh etishga ojiz ekanliklarini anglab, ruhan azob chekadilar va bir umr hasrat-nadomatda yashaydilar. 47

مدف و ثودخ ز اربم هک یتسه مک هن ورایسب هن و تسوزج هن و لک هن معا هچ و صخا هچ نیعت هک اریز مهفاف نیعت لاب زوب قوبسم [Bu]-borliq, yangilikni ham, eskilikni ham bilmaydigan, h ar tomonlama va alohida emas, kо‘p va kam emas.Chunki “bezak” bosqichidan oldin, alohidami, umumiymi “shaklsizlik” bosqichi keladi, tushungin! Bu о‘rinda bir narsani izohlab о‘tishga tо‘g‘ri keladi: Alloh ta’oloning vujudi «hudus» emas (olamni «hudus» deyish mumkin, chunki u yaratilgan), «qadim»dir. Ammo Jomiy bu yerda «qadim»ga ham «avval»ni nisbat berish mumkinligini nazarda tutib, «Uning vujudi «qadim»dan ham mubarrodir», deydi. YA’ni, agar Jomiy fikrini ahli sunnat va jamoat aqoidi asosida izohlasak, quyidagi ma’no kelib chiqadi: «U zot avvali bо‘lmagan bir qadim , oxiri bо‘lmagan bir doimdir ...». Nega «Borliq» Haqning vujudi, yoxud «Haqning haqiqati», deb ataladi? Jomiy bu savolga о‘n birinchi ruboiyning sharhida gо‘zal va mо‘jaz tarzda shunday javob beradi: butun Borliq ul Hazrat jamolining partavidir, hamma Undandir va hamma Unga qaytadir. Balki hamma narsa Uning О‘zidir. Chunki biron narsa Usiz bor bо‘lolmaydi. Borliqdagi barcha mavjudot Uning nuridan taralgan shu’ladir. Bu fikr, «Lavoyeh»ning 22-loyihasida yanada yorqinroq ifodalangan: «Har bir narsaning haqiqati Vujudning ilm hazrati (bosqichi)da о‘sha shay’, ya’ni, narsa uning mazhari (zuhur etish joyi) ekanligi jihatidan, ta’ayyun (ayonlashuv)idir». Yuqorida qayd etib о‘tganimizdek, «Sharhi ruboiyot» uslub jihatidan ilmiy, mavzu-mundarija nuqtai nazaridan falsafiy-irfoniy avtosharh. Ammo Jomiy shunday bir murakkab tuzilmali asarda badiiy vositalarni ham qо‘llaydi. Bu badiiy unsurlar asardagi falsafiy-irfoniy va diniy istilohlar soyasida ancha xira kо‘zga tashlansa-da, ma’lum darajada estetik zavq bag‘ishlash xususiyatiga ham ega. 48

بایاپ یب سب دوجو نهک تسیرحب بابح و جوم تروسب هتشگ رهاظ باجح جوم ای بابح دوشن ات ناه تسا بارس هلمج نا هک رحب رب V ujud mavj (tо‘lqin) va hubob (kо‘pik) shaklida namoyon bо‘lgan poyonsiz va azaliy dengizdir. Ammo hubob bilan mavj dengizni kо‘zdan yashiradigan hijobga aylanmasligi lozim. Zero (ular) kо‘zni chalg‘itadigan sarobdan о‘zga narsa emas. «Vujud»ning «bepoyon dengiz»ga tashbeh qilinishi, «mavj» va «hubob»ning «ayon»ga istiora sifatida qо‘llanishi ham ramziy ma’noga ega. Ya’ni, «istiora» «tashbeh» san’atidan hosil bо‘lgani kabi, «mavj» va «hubob» - «ayon» ham «bepoyon dengiz» – «Mutlaq vujud»dan bor bо‘lgan. Mavj va hubob bahrning о‘zi emas, balki undan vujudga kelgan unsurlardir. Ayni paytda ular dengiz hamdir. Zero dengiz mohiyatan suv bо‘lib, mavj va hubob ham aslida suvdan tarkib topgan. Demak, ular bir butun vujud, ammo turli kо‘rinishlarga ega. Faqat farq shundaki, dengiz asl-mohiyat, ammo mavj va hubob ana shu mohiyatning zohiriy kо‘rinishidan iborat. Zohiriy kо‘rinishlar bosqichma-bosqich rivojlanish jarayonida bir necha marotaba shakliy о‘zgarishlarga ham uchrashishi mumkin. Masalan, tо‘lqindan kо‘pik, kо‘pikdan buxor (bug‘), buxordan yomg‘ir vujudga kelishi tabiiy hol bо‘lganidek, Haq vujudi – Mutlaq Borliq ham hazrati ahadiyatdan vohidiyatga, hazrati vohidiyatdan rabubiyatga, hazrati rabubiyatdan kavniyaga, hazrati kavniyadan hazrati insoniyatga bosqichma-bosqich tajalliy etadi. Ana shu tajalliy – ilohiy fayz natijasida Mutlaq vujud haqiqati koinotdagi barcha moddiy va nomoddiy ashyolar va tushunchalar – ayon shaklida doimiy harakatda bо‘ladi. Ana shu doimiy harakat jarayonida olam muntazam ravishda yaratib boriladi. Haq ta’olo vujudining Borliqqa tajalliy etishi masalasida vahdat ul-vujudiy oriflar va mutakallimlar (ash’ariya va moturidiya maktabi) о‘rtasida nozik bir bahs mavjud. Bu bahs manzarasini taniqli ilohiyotchi olim Abdulhakim Shar’iy 49

Juzjoniy juda ham aniq bir tarzda ifodalab bergan: «vahdatchi oriflar soni’ va masnu’ (yaratuvchi va yaralganlar)ning birligiga ishonib, Xudoning vujudi, ya’ni zoti barcha ashyoda joriydir, ya’ni yaratuvchi har narsada mavjuddir, degan aqidani talqin qiladilar... Ammo mutakallimlar xudo zotining birligi - yagonaligiga ishonib, butun Borliqda xudoning zoti emas, balki fe’li (amali) joriydir, xudo о‘z irodasi bilan butun koinotni qamrab olgan va tо‘xtovsiz amal qilmoqda va bu amal azaliy va abadiydir, deb fikr bildiradilar». Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga ergashuvchi mutakallimlar «Vujud» bilan bog‘liq tushunchalarni quyidagicha izohlaydilar: 1. Vojib ul-vujud – Alloh ta’olo mavjudligining zarurligi. 2. Mumkin ul-vujud – «Mumkin» sanalgan vujudlarni Alloh yaratmasa ham bо‘lardi, ammo yaratdi. 3. Mumtane’ ul-vujud - mavjud bо‘lishi mumkin bо‘lmagan vujud. YA’ni, Allohning sherigi mavjud bо‘lishi mumkin emas. Qayd etish lozimki, Ibn al-Arabiy ta’limotidagi «Vojib al-vujud» tushunchasi «Vujud» kategoriyasi kabi Sharq aristotelizmi namoyandalari – Forobiy va Ibn Sino falsafasidagi «Vojib ul-vujud» kategoriyasi bilan ma’nodosh, ammo kо‘proq diniy-irfoniy ma’no va mazmun kasb etgan. Aksar vahdat ul-vujudchi olimlar nuqtai nazaridan, Alloh ta’olo borliqdagi mavjudotlarni yо‘qdan bor qilgan emas, balki О‘zidan yaratgan. Ammo ahli sunna val-jamoat mutakallimlari nuqtai nazaridan, Alloh ta’olo olamdagi barcha mavjudotlarni yо‘qdan bor qildi, ya’ni yо‘qdan yaratdi. Ayni shu masala talqinida Jomiy dunyoqarashining chigal va murakkab qirralarini mushohada etish mumkin. U yuqoridagi talqinda Haq vujudining barcha ashyoda joriyligini uqtiradi, ammo shu fikrning davomida talqin о‘zanini vahdat ul-vujud chegarasidan kalom hududiga burab, olamdagi barcha yaralgan mavjudotlar va narsalar Haq ta’oloning af’oli (fe’llari, amallari), aqvoli (kalomi, hukmlari) va osori (belgilari; yaratganlari; ijodi)dir, deydi. Alloh ta’oloning fe’llari (ya’ni, «Fo’ili muxtor» (mutlaq ixtiyorga ega bо‘lgan amal qiluvchi) sifatidagi amallari), sо‘zlari (kalomi, amrlari, hukmlari) va 50

belgilari (О‘zining borligini sobit etish uchun yaratgan narsalari) Uning sifotiga tegishli bо‘lgan narsalardir. Masalan, Allohninng kalomi, ya’ni «mutakallim» (biz idrok etadigan ovozlar va harflar bilan emas) sifati «sifoti zotiya»siga, «xoliq» (yaratuvchi) sifati esa «sifoti fe’liya»siga tegishli hisoblanadi. Shunday ekan, Jomiy bu masala yuzasidan ahli sunnat val-jamoat mavqeida turib fikr yuritib, olamdagi barcha mavjudotlarda Alloh ta’oloning Zoti emas, balki sifatlari joriydir, deydi. Zohiran qaraganda, bu holatda fikriy qarama-qarshilik borga о‘xshaydi. Ammo uni fikriy ixtilof, о‘z-о‘zini inkor qilish yoxud Jomiyning fikriy о‘zgaruvchanligi va noustuvorligi deb bо‘lmaydi. Jomiy о‘z e’tiqodiga sodiq shaxsiyat. Tо‘g‘ri, u vahdat ul-vujud masalasida о‘ta ehtiyotkorlik bilan bahsga kirishadi. Ammo vahdat ul-vujud taqdiri uzil-kesil hal bо‘layotgan tarixiy bir pallada bundan tо‘g‘riroq yо‘l bо‘lishi mumkinmidi? Yо‘q, albatta. Jomiy vahdat ul-vujud falsafasini ilhod va kufr sanaladigan yо‘llar orqali emas, balki ayni tavhid deb qabul qilinadigan yо‘llar orqaligina naqshbandiya tariqatiga olib kirish mumkinligini yaxshi bilardi. Buning uchun u о‘rtacha yо‘lni tanladi: vahdat ul- vujudchilar, hanafiy fiqhlar va mutakallimlar о‘rtasidagi g‘oyaviy ixtiloflarni bir- biriga qarama-qarshi qо‘ymasdan, ularni bir-birini tо‘ldiruvchi qarashlar sifatida kо‘rsatishga harakat qildi va bunga ma’lum darajada erishdi ham. Bu о‘rinda yana bir narsani ta’kidlash lozim: Jomiy shariat nuqtai nazaridan «kufr» va «ilhod» deb sanalgan ba’zi bir vahdat ul-vujudiy aqidalarni «ta’vil» (kо‘zlangan maqsadga muvofiq tafsir qilish) qilish orqali hanafiya mazhabining aqoidi asosida muomalaga kiritdi. Jomiyning bu boradagi say-harakatlarini uning «Durrat ul- foxira», «Lavoyeh» va «Sharhi ruboiyot» kabi falsafiy-irfoniy asarlarida yaqqol kuzatish mumkin. Jomiy «Sharhi ruboiyot»da vahdat ul-vujud nazariyasini qat’iy nazmu tartib, ya’ni fikriy ketma-ketlikka rioya qilgan holda talqin eta boshlaydi. Avval «vujud» tushunchasi atrofida tо‘xtalib о‘tadi, undan sо‘ng «vahdat ul-vujud» nazariyasini talqin etishga kirishadi. 51

تسا رگ هولج قح و هنیئا همه نایع تسا روص نایعا و هنیئا قح رون ای تسا رصبلا دیدح هک ققحم مشچ رد تسا رگاذ نا هنیئا ود نیز کی ره Ayon (olamdagi moddiy va nomoddiy kо‘rinishdagi ashyolar) tom ma’noda kо‘zgudir. Unda Haq tajalliy etadi (namoyon bо‘ladi). Yoxud aksincha, Haq nuri kо‘zgu, ayon esa unda kо‘rinadigan tasvirlardir. Haqiqatni kо‘radigan kо‘z bilan qaralsa, ular bir-biriga bamisoli kо‘zgudir. Borliq Haqning haqiqati bо‘lganidek, ayon ham Borliqning haqiqati bо‘la oladi. Savol tug‘iladi: nega? Jomiy Haq va ayon о‘rtasidagi robita tajalliy yoxud ilohiy fayzdan boshlanib, о‘zaro aks ettirish bilan tugaydi, demoqchi bо‘ladi. Agar «Alloh ta’olo vujudi»dan maqsad «Alloh ta’oloning Zot»i bо‘lsa, unda ahli sunnat val-jamoat aqoidi nuqtai nazaridan, bu masala bir oz boshqacharoq talqin etiladi: Ayon Alloh ta’olo vujudidan ayri emas, ammo ularni uning ayni о‘zi deb ham bо‘lmaydi. Jomiy ham ahli sunnat val-jamoat namoyandasi, ammo bu masalada muvahhid mutakallim sifatida yondashib, ayonni Alloh ta’olo vujudining aynan о‘zi emas, balki uning «zohiri», deb hisoblaydi. «Alloh ta’olo vujudining zohiri» deganda, Jomiy Alloh ta’olo Zotining emas, balki sifatlarning borliqqa tajalliy etishini kо‘zda tutadi. Natijada, yuqoridagi fikr hanafiya mazhabi aqoidiga xilof emas, balki aynan u bilan bir xil bо‘lib chiqadi. Zero, «Alloh ta’oloning sifatlari zotining ayni о‘zi emas va lekin zotidan boshqa ham emas». Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujudiy ta’limotiga binoan, Ilohiy Nur о‘z tabiat va taqozosiga kо‘ra ashyolarga bir xil holatda, bir xil rangda tajalliy etadi. Bu о‘rinda tabiiyki shunday bir savol tug‘iladi: xilma-xillik, va rangoranglikdan munazzah bо‘lgan Ilohiy Nur qanday qilib bir vaqtning о‘zida ashyolarda turli ranglarda zuhur etishi mumkin? Ibn al-Arabiy va uning izdoshlari bu savolning javobini mantiq va tasavvur doirasida sig‘dirish maqsadida tabiiy hodisa – Quyoshning nur sochish holtiga 52

murojaat etib, olamdagi mavjud ashyolarni shishalarga о‘xshatganlar. Tabiiyki, Ilohiy Nur aql-idrok bilan tasavvur qilib bо‘lmaydigan bir rangda – о‘zining yagona rangida ustuvor va sobit turadi. U juda hassos va nozik, ammo о‘zgaruvchan emas. U na sharoitga qarab о‘zgaradi, na sharoit uni о‘zgartira oladi. Ammo shishalar har xil bо‘lishi mumkin. Ularning rangi, hajmi, shakli, joyi, tabiati, xullas, xususiyat va mohiyati bir-biridan farq qiladi. Demak, ularda Ilohiy Nurdan taraladigan fayzni qabul qilish imkoniyati va qobiliyati ham har xil bо‘lishi mumkin ekan. دوب نوگانوگ یاهشیش یمه نایعا دوجو دیشروخ وترپ نارب داتفاک دوبک و درز ای حرس دوب هک هشیش ره دومن ئگنر نامهب مه نارد دیش روخ Kо‘rib turganimizdek, Jomiy bu yerda hanafiya mazhabining ulamolari aqidalariga suyanib, «Allohni bilishda tabiiy yо‘ldan borish»ni ma’qul topadi: «dengiz va tо‘lqin» (о‘n birinchi ruboiy), «kо‘zgu (oyna) va tasvir» (yigirma ikkinchi ruboiy va uning sharhi), «quyosh nuri va uning shishalarda akslanishi» (о‘ttiz oltinchi ruboiy va uning sharhi) kabi shuhud olamida his va aql bilan mushohada etiladigan narsalar va hodisalar misolida Parvardigori olamning borligi va birligiga dalillar keltiradi. Har bir ayon о‘ziga xos xususiyatga ega. Birisida bor bо‘lgan xususiyat boshqasida bо‘lmasligi mumkin. Masalan, ikki ayon bir joyda bо‘lishi, ammo hajm yo rang jihatidan bir-biridan farq qilishi, mutlaqo boshqa-boshqa narsalar bо‘lib chiqishi ham mumkin. Aslida, olamda bir-biriga aynan о‘xshash bо‘lgan ikki narsaning о‘zi ham yо‘q. Shunday ekan, ularning har biri Ilohiy Nurni о‘z tabiati, taqozosi, talab-ehtiyoji, imkoniyat va qobiliyatiga yarasha qabul qiladi. Natijada, Ilohiy Nur har bir shishada о‘zgacha husnu tarovatda zuhur etadi. Shishalar rangidagi xilma-xillik kasrat (kо‘plik) olamini vujud keltiradi. 53

Jomiy Nur va shishalar misolida Haq ta’oloning о‘zi yaratgan mavjudotlar va narsalarda turlicha zuhur etish qudratiga ega ekanligiga ishora etadi. Bu ishoradan maqsad, uning olamdagi har bir ayonda joriyligini ta’kidlashdir. Ibn al- Arabiy, Faxriddin Iroqiy va Jomiy nazarida Haqiqiy vujud bitta va u butun Koinotga singib ketgan; Ilohiy Nur bitta va u butun borliqni yoritib turadi. رون کیزج نایع تسین ناکم و نوک رد ر وهظ عاوناب رون نا eهدش رهاظ ملاع شورهظ عونت ورون قح ر ورغ مهو رگد و تسا نیمه دیحوت  Olamda faqat bitta nur mavjud. Bu nur turli kо‘rinishlarda zuhur etgan. Haq nurdir, uning turli kо‘rinishlarda zuhur etishi esa olamdir. Aynan shu holat «tavhid» deb ataladi, bundan о‘zga tasavvurlar xom-xayoldan boshqa narsa emas. Jomiy tajalliy nazariyasini asos qilib olgan holda diqqat-e’tiborni tavhidga qaratadi. Aslida, Jomiyni Ibn al-Arabiydan ajratib turadigan narsa ham ana shu tavhid masalasiga bо‘lgan munosabatdir. YA’ni, Jomiy vahdat ul-vujud deganda tavhidni, Ibn al-Arabiy esa tavhid deganda vahdat ul-vujudni tushunadi. Ruboiy mazmunan ikki qismga bо‘linadi: birinchi va ikkinchi misralar birinchi qismni, uchinchi va tо‘rtinchi misralar ikkinchi qismni tashkil etadi. Birinchi qismda «nur» tamsili orqali mazmun ramziy tarzda bayon etiladi. Ikkinchi qismda tamsildan tashxisga о‘tiladi va ramz ochilib, mazmun izohlanadi. دنفلتخوم روص رد فورح نایا دنفلوم فلا تاذ رد همه نکیل eدنریغ مه اب یمه نیعت یور زا دنا فلا نیع همه تقیقح یور ز و 54

Ayon ham harflarga о‘xshab xilma-xil shakllarga ega. Lekin ularning barchasi «alif» zotidan kelib chiqqan. Sirtdan qaralsa, ular bir-biridan farq qiladigandek tuyuladi. Ammo aslida ularning barchasi bir narsadan - alifdan olingan. Haqiqatdan ham, alifning burilishu chо‘zilishlari, kesilishu qо‘shilishlaridan yangi shakllar, ya’ni turli kо‘rinishga ega bо‘lgan unsurlar – harflar vujudga keladi. Turli-tuman shakllarga ega bо‘lgan harflar turlicha nomlar bilan ataladi. Bunday qarasa, ularning о‘rtasida hech qanda uzviy robita yо‘qdek kо‘rinadi. Ammo aslida bunday emas. Barcha harflarning ibtidosi, manbai bir – alif. Alif bо‘lmaganda turli-tuman shakllarga ega bо‘lgan harflar ham vujudga kelolmasdi. Demak, barcha harflarni yagona haqiqat birlashtiradi. Bu – alif zotining haqiqatidir. Jomiy bu misol orqali Haq ta’olo vujudining о‘z zohiri bilan birligini, zohir olamining undan ayri emasligini ta’kidlamoqchi bо‘ladi. Darhaqiqat, Komil Inson insonlarning eng afzali, botiniy va zohiriy fazilatlari bilan zamon va makon chegarasidan yuksakroq, oliyroq zotdir. Ma’rifat ahli tomonidan yakdillik bilan e’tirof etilgan bu Komil Inson Muhammad (s.a.v.), ya’ni «haqiqati muhammadiya»dir. Komil Inson masalasi Ibn al-Arabiydan sо‘ng Eron va Markaziy Osiyo mutafakkirlarining diqqat markazida bо‘ldi. Shayx Omiliy, Abdukarim Geloniy va Aziziddin Nasafiyning Komil Inson haqidagi qarashlari shubhasiz, Ibn al-Arabiy ta’limotidan sarchashma oladi. Ammo ushbu mutafakkirlarning Komil Inson borasidagi qarashlari ikki xil talqinga ega: 1. Komil Inson – Kayhoniy vujud (Ibn al-Arabiy, Shayx Omiliy, Abdulkarim Geloniy); 2. Komil Inson – ham kayhoniy va voqeiy (hayotiy) vujud (Aziziddin Nasafiy) 1 . Jomiyning ilmiy-adabiy merosida esa Komil Inson haqidagi har ikkala talqinni ham kuzatish mumkin. YA’ni, Jomiyning falsafiy-irfoniy asarlarida Komil Inson Kayhoniy bir vujud, adabiy-irfoniy (dostonlari va g‘azallarida) asarlarida esa ham kayhoniy va ham insoniy (yoki hayotiy) vujud sifatida gavdalanadi. 1 Qarang: Najmiddin Komilov. Tasavvuf yoki Komil Inson axloqi. 1-kitob. –T.: "Yozuvchi", 1996. –B143-153. 55

Bob bo’yicha xulosalar Nihoyat, Jomiyning tasavvufiy qarashlari bilan tanishib, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: I-Bob bo’yicha xulosalar . 56

1.Jomiyning merosi, tasavvufiy sharhnomalarini o‘rganmasdan va tadqiq etmasdan turib, Jomiyning falsafiy-irfoniy dunyoqarashi va umuman, Movarounnahr va Xurosonning XV asrdagi diniy-irfoniy vaziyati xususida mukammal bir tasavvurga ega bo‘lish mushkul. Chunki, XV asr ijtimoiy va madaniy muhiti, ayniqsa, ilmiy-adabiy va diniy doiralarida Jomiy ma’naviy peshvolardan biri sifatida katta ta’sir ko‘rsatgan. 2. Jomiyning tasavvufiy merosini o‘rganish Ibn al-Arabiyning Vahdat ul- vujud haqidagi ta’limotining asl mazmun-mohiyatini tushunish va anglash uchun imkoniyat yaratib beradi. 3. Jomiyning tasavvufiy sharhnomalari turkumida «Sharhi ruboiyot» asari o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan. Zero, birinchidan, bu asar nafaqat Jomiyning vahdat ul-vujud g‘oyasi bilan sug‘orilgan she’riyati, balki uning butun adabiy- badiiy, falsafiy merosini ochib beradigan kalit vazifasini o‘taydi. Ikkinchidan, bu asarning yangi ilmiy janr (vahdat ul-vujud mavzuidagi o‘z ruboiylariga ilmiy sharh yozish) sifatida ma’lum bir muddat an’anaga aylangani ham xarakterli holdir. 4. «Sharhi ruboiyot», «Ashi’’at ul-Lama’ot» va «Lavoyeh» asarlaridan nafaqat Jomiyning tasavvufiy-falsafiy dunyoqarashini ochib beradigan kalit sifatida, balki Muhyiddin Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujud nazariyasiga asoslangan ta’limotini mo‘jaz tarzda sharhlab beradigan ilmiy manba sifatida ham foydalanish mumkin. 5. Jomiy o‘zining falsafiy-irfoniy sharhnomalari orqali Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujud nazariyasiga asoslangan ta’limotini naqshbandiya tariqatiga olib kirib, tobora siyosiy-ijtimoiy, amaliy-mazhabiy tus olayotgan tariqatni mo‘tadil holatda tutishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. II-Bob bo’yicha xulosalar. . 1. Jomiy vahdat ul-vujud masalasida Ibn al-Arabiy izdoshi bo‘lgan, ammo uni talqin etishda hanafiya mazhabi aqoidi doirasidan chetga chiqmagan. 57

Shuningdek, vahdat ul-vujud nazariyasini naqshbandiylikka singdirish bilan birga, bu nazariyani naqshbandiyona qarashlar bilan uyg‘un holda rivojlantirgan. 2. Jomiy asarlarida tasavvuf falsafasiga bog‘liq bo‘lgan masalalar (vujud, vahdat ul-vujud, tajalliy, Haq va xalq, vahdat va kasrat...) bilan bir qatorda kalom falsafasiga xos bo‘lgan masalalar (Alloh ta’oloning Zoti, sifatlari va ismlari, Vojib ul-vujud, mumkin ul-vujud, Zot ma’rifati (Alloh ta’olo Zotini bilish nazariyasi), Zot va sifot tajalliysi, tavhid, qazo va qadar...)ni o‘rtaga tashlab, ularni Ibn al- Arabiy maktabi va hanafiya mazhabi aqoidiga tayangan holda tahlil va tadqiq etar ekan, o‘zini yetuk ilohiyotshunos olim sifatida ham namoyon etadi. 3. Jomiyning tasavvuf -irfoniy merosi vahdat ul-vujud nazariyasining naqshbandiya ta’limoti keng tarqalgan hududlar - Movarounnahr, Xuroson, Hindiston va Turkiyada keyingi davrlarda ham falsafiy tafakkur sifatida davom ettirilishiga sabab bo‘ldi. 4. Jomiy o‘zining ilmiy-adabiy merosi, xususan, tasavvuf-irfoniy asarlari va sharhlarida Inson va Xudo, Inson va Borliq, Inson va jamiyat xususida fikr yuritar ekan, insonning Borliq haqiqati va mohiyatini idrok etishida aql va tafakkurni ustun qo‘yadi, ammo ulug‘ salaflari – Farididdin Attor, Ibn al-Arabiy va Jaloliddin Rumiy singari hissiy idrok turlari – zavq va mushohadaning muhimligini ham ta’kidlaydi. 5. Jomiyning tasavvufiy-irfoniy asarlari islom falsafasining mantiq va tafakkur asosida yaratilganligi, uning asl mohiyati ma’rifat ekanligi va bu ma’rifat Inson va Borliq xususidagi masalalarni aql va his yordamida idrok etishdan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Demak, Jomiyning tasavvufiy-irfoniy qarashlari yosh avlodni milliy-diniy qadriyatlarimizning asl mohiyati bilan oshno etish, ularga o‘zlikni anglash masalasida falsafiy-irfoniy nuqtai nazardan yondashish zarurligini uqtirish va barkamol inson sifatida tarbiyalash jihatidan ham katta ahamiyatga molik, desak, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi. 58

Islom dinida falsafiy tafakkur va hurfikrlilikka keng yo‘l ochib bergan irfon falsafasi va kalom ilmi o‘rta asrlar, xususan Jomiy yashagan davrdagi diniy- mazhabiy mutaassiblik va jaholatga qarshi kurashlarda shakllangan dunyoqarash sifatida bugungi kunda ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. Bu qudratli ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarash, shu jumladan, Jomiyning insonparvarlik, hurfikrlilik va diniy bag‘rikenglik g‘oyalariga asoslangan tasavvufiy-irfoniy qarashlari, ayniqsa, hozirgi islom olamida katta siyosiy-ijtimoiy o‘zgarishlar yuz berayotgan bir davrda vujudga kelayotgan aqidaviy muammolarni ijobiy hal etish, diniy fundamentalizm va ekstremizmning zararli g‘oyalariga qarshi mafkuraviy kurash olib borish va nihoyat, islom dinining asl mohiyati ma’rifat ekanligini ilmiy nuqtai nazardan ko‘rsatib berish masalasida ham ilmiy- nazariy asos sifatida xizmat qilishi mumkin. 59

XULOSA Movlono Abdurahmon Jomiy o‘zining tasavvufiy-irfoniy asarlari, xususan, vahdat ul-vujud ta’limotiga oid falsafiy-irfoniy sharhnomalari bilan tasavvuf va irfon falsafasining 700 yillik tajribalariga go‘zal xotima yasab bergan buyuk tafakkur sohibi sifatida ham islom mintaqa ma’naviyati tarixida muhim o‘rin tutadi. Ya’ni, u irfon falsafasi tarixi davomida katta bahs-munozaralar va g‘oyaviy ixtiloflarga sabab bo‘lgan vahdat ul-vujud, tajalliy, ayoni sobita, hazaroti xams, Haq va xalq, Zot ma’rifati, Zot va sifot, vahdat va kasrat, tavhid, qazo va qadar... kabi masalalarni kufr va ilhod deb hisoblanadigan yo‘llar orqali emas, balki barcha mazhablar, firqalar va guruhlar tomonidan ayni tavhid deb e’tirof etiladigan yo‘llar orqali talqin etib, islom falsafasiga qayta irfoniy ruh bag‘ishladi, tobora siyosiylashib borayotgan, o‘zining jamiyatdagi ma’naviy-ma’rifiy mavqeini yo‘qota boshlagan naqshbandiya tariqatini yana Inson va Borliq atrofidagi falsafiy mushohadalar, mulohaza-yu muhokamalar yuritishga hidoyat etdi. Sxolastik mazhabiy oqimga aylanayotgan naqshbandiya tariqati Jomiyning falsafiy-irfoniy qarashlari yordamida qayta isloh etildi, ilmiy-nazariy jihatdan mustahkam asoslandi. Jomiyninng bu tarixiy xizmati zamondoshlari tomonidan yuksak baholandi. U «XV asrning qayta quruvchisi va islohotchisi» degan yuksak nomga sazovor bo‘ldi. Shuning uchun ham bo‘lsa kerak, Jomiyning irfon falsafasiga oid ilmiy- nazariy qarashlari Markaziy Osiyo, Eron, Turkiya va arab mamlakatlarini o‘z ichiga olgan islom mintaqa ma’naviyati, tasavvuf ta’limotining so‘nggi 600 yillik tarixiy taraqqiyoti davrida asosiy meyor sifatida xizmat qilib kelmoqda. Bu ulug‘ allomaning falsafiy-irfoniy merosi bugungi kunda ham tadqiqotchilar uchun birinchi manba sifatida xizmat qilishi mumkin. Zotan, Jomiyning falsafiy-irfoniy merosini chetlab o‘tish irfon falsafasining 700 yillik tajribalari va yutuqlarini mujassamlashtirgan manbadan voz kechish, Alisher Navoiy kabi ulug‘ mutafakkir shoir ijodidagi vahdat ul-vujudiy qarashlarni chetlatib o‘tish bilan barobar. 60

Shunday qilib, naqshbandiylik ta’limotini tasavvuf tariqati tarixida keskin burilish yasagan ijtimoiy-siyosiy, diniy-mahzabiy va ma’naviy-ma’rifiy inqilob deb bilish va uni tasavvuf tariqati tarkibidagi barcha firqalar, silsilalar va shu’balarning xulosasi, eng mukammal namunasi, ta’bir joiz bo‘lsa, «xotimat ut- tariqa» deb atash mumkin bo‘lsa, uning ham nazariyot va ham amaliyot markazida turgan «oliyjanob, oliynasab, qudsiymaob, qutblar qutbi, ulug‘lar murojaatgohi», «Hazrati Maxdumiy Shayx-ul-islomiy Movlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy (madda zillahu)» ni tasavvuf ta’limotining buyuk nazariyotchi olimlaridan biri deb e’tirof etish lozim. Chunki Movlono Jomiy Ibn al-Arabiyning vahdat ul-vujud nazariyasi, Shayx Shahobiddin Suhravardiyning ishroq falsafasi, Imom Muhammad G‘azzoliyning shariat va tariqat xususidagi murosakor aqidalari, Shayx Abo‘said Abulxayrning shoirona so‘fiyligi, Shayx Attorning ma’naviy sayru suluki, Movlono Jaloliddin Rumiyning barcha mahzablar bilan birga bo‘lish ishtiyoqi, Shayx Sa’diyning irfoniy-axloqiy hikmatlari, Xoja Hofizning orifona- rindona ruhiyati, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy va Xoja Bahouddin Naqshbandning tasavvufiy-mazhabiy qarashlari, naqshbandiyaning buyuk shayxlari – Xoja Muhammad Porso, Xoja Ahror Valiy va Shayx Sa’diddin Koshg‘ariyning zohirda xalq bilan, botinda Haq bilan bo‘lish odobi va tasavvuf talqinida hanafiya mazhabi doirasidan chetga chiqmaslik tartibini o‘zida mujassamlashtirgan va mazkur muqaddam ta’limotlarni o‘z asarlari orqali o‘ziga xos qarashlar va talqinlar bilan naqshbandiylikka singdirib, uning ilmiy-nazariy poydevorini mustahkamlagan buyuk mutafakkirdir. 61

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. T.8. -T.: О‘zbekiston, 2000. 2. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz T.9. -T.: О‘zbekiston, 2001. 3. Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yо‘lida. -T.: О‘zbekiston, 1998. 4. Bertels YE.E. Izbranniye trudi. -Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.: Nauka, 1965. 5. Bertels YE.E. Djami i Navai. -M., 1965. 6. Boldirev A. N. Xoja Ahror haqida. /S. G‘aniyeva tarjimasi. –T., 2004. 7. J.Xolmo’minov Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti T-2008-B.10 8. Valixо‘jayev B. Xо‘ja Ahrori Vali. -Samarqand: Zarafshon, 1993. 9. Vohidov R. Sharqning buyuk allomasi. -T.: Fan, 1989. 10. Jomiy va Navoiy. -T., 1996. 11. Juzjoniy A.SH. Tasavvuf va inson. -T.: Adolat, 2001. 12. Jо‘shon M.A. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. -T.: CHо‘lpon.-1998. 13. Imom Tahoviy. Aqoid. /Arabchadan Abdulaziz Mansur tarjimasi. -T.: Meros, 1992. 14. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari. -T., 1996. 15. Islom. EnsiklopediY. –T.: «О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2004 16. Iste’lomiy Muhammad. Jaloliddin Rumiy haqida. /Fors tilidan Ja’far Muhammad tarjimasi. -Tehron, Bunyode andisheye eslomi, 2001. 17. Karomatov H. Qur’on va о‘zbek adabiyoti. -T.: Fan, 1993. 18. Komilov N. Najmiddin Kubro. -T.: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 1995. 19. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. Birinchi kitob. -T.: Yozuvchi, 1996. 20. Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. Ikkinchi kitob. -T.: 1999. 62

21. Komilov N. Alisher Navoiyning «Minhojun-najot» qasidasi. //Navoiyga armug‘on. -T., 2000. 22. Muxtorova H. Jomiyning «Ashi’at ul-lama’ot» asari haqida. //«Abdurahmon Jomiyning 575 yilligi»ga bag‘ishlangan tо‘plam. -T., 997. -B.22-48. 23. Navoiy, Alisher. Asarlar. 15 tomlik. 6-tom. -T., 1965. 24. Navoiy, Alisher. Mukammal asarlar tо‘plami. 15-tom. -T.: Fan, 1999. .24 Olim S. Naqshband va Navoiy. -T.: О‘qituvchi, 1996. 25 Turar, Usmon. Tasavvuf tarixi. /Turk tilidan Nodirxon Hasan tarjimasi. -T.: Istiqlol, 1999. 25. Falsafa. Qomusiy lug‘at. –T.: О‘zbekiston «Faylasuflari Milliy jamiyati» nashriyoti, 2004. 26. Hayitmetov A. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. -T., 1959. 27. Husniddinov Z. Islom. Yо‘nalishlar, mazhablar, oqimlar. -T.: Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi./ Tarjima va izohlar muallifi: Абдулазиз Mansur. –T.: «Toshkent islom universiteti» nashriyoti, 2001. Qur’oni Karim. /Alouddin Mansur izohli tarjimasi. -T.: Cho‘lpon, 1992. Internet saytlari: 1. www.ziyonet.uz 2. www.qarshidu.uz 3. www.tdpi.uz 4. www.nuu.uz 5. www.google.ru 63

ILOVA 64

Buyuk mutafakkirlarimiz Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiyning Samarqand shahridagi yodgorlik majmuasi 2014 yil Movlono Abdurahmon Jomiyning tavalludiga 600 yil tо‘ldi 66

Похожие

She`r tuzilishi va she`riy tizimlar” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

A.Husayniyning “Badoye’ us-sanoe’ asarida badiiy san’atlar tasnifi

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli